Қазақ орфографиясындағы бас әріп және кіші әріптің қызметі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филoлoгия жәнe көптілді білім бepy инcтитyты
Aкaдeмик C.Қиpaбaeв aтындaғы Қaзaқ тілі мeн әдeбиeті кaфeдpacы
Қopғayғa жібepілді
_____, 2021 жыл, №___ Xaттaмa
Кaфeдpa мeңгepyшіcі, ф.ғ.д., доцент
_______________Н.Ә.Илъясова
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Қазақ тіліндегі бас және кіші әріп орфограммасын кодификациялану негіздері
5В020500 - Филология
ОРЫНДАҒАНДАР: Естайқызы Д.
Жұматаева А.Қ.
Сайыпова М.Б.
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІСІ:
ф.ғ.к., аға оқытушы Әміржанова Н.С.
Алматы, 2021
Жобаны орындаудың күнтізбелік жоспары
№
Жұмыс түрі
Мерзімі
Орындағаны туралы белгі
1.
Бастапқы эмпирикалық деректерді жинау, сұрыптау
қыркүйек
2.
Мерзімді басылым беттерінен және басқа да ақпарат көздерінен материал жинау
қазан
3.
Алынған ақпаратты өңдеу және талдау
қараша
4.
Жобаның мақсат, міндеттеріне сәйкес кешенді жұмыс жүргізу
қараша
5.
Кіріспе, негізгі бөлімді дайындау
желтоқсан
6.
Жобаның қорытындысы мен әдебиеттер тізімін жасау
қаңтар
7.
Дипломдық жоба мәтінін дайындау және безендіру, техникалық талаптарды орындау
ақпан
8.
Дипломдық жоба антиплагиатта тексеру
наурыз
9.
Алдын ала қорғауға ұсыну
мамыр
10.
Қорғауға ұсыну
мамыр
Тапсырма берілді 15 қыркүйек 2021ж.
Ғылыми жетекші:
Ф.ғ.к., аға оқытушы Н.С. Әміржанова
Студент: А.Қ. Жұматаева
Студент: Д. Естайқызы
Студент: М.Б. Сайыпова
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3-5
1 Қазақ тіліндегі бас әріп орфограммасының кодификациялануының ғылыми негізі
0.1 Қазақ орфографиясындағы бас әріп орфограммасының кодификациялану тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6-12
0.2 Қазақ орфографиясындағы бас әріп және кіші әріп қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13-17
2 Қазақ тіліндегі бас және кіші әріп орфограммасына қатысты ұстанымдар мен қиындықтар
2.1 Қазақ орфографиясындағы ұстанымдар: бас және кіші әріппен жазу ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Мерзімді басылым беттерінде кездесетін орфографиялық қиындықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19-23
2.3 Бас әріп орфограммасын кодификациялау жолдары ... ... ... ... ... ... 23-27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29-30
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31-46
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның жаңалығы мен өзектілігі. Қазіргі тіл ғылымында бас және кіші әріп орфограммасын кодификациялау негіздері нақтылану, жүйелену кезеңінде тұрғандығы белгілі. Бұл мәселе қазіргі қазақ тілінде өзіндік орны бар елеулі құбылыстардың қатарына жатады. Сондықтан, аталған бас және кіші әріп орфограммасын жазуды қазақ тілі емле ережелерінің заңдылықтарын сақтай отырып қолға алу керек.
Жалпы қазақ тілінің емле ережелері жөнінде алғашқы зерттеулерді жүргізген А.Байтұрсынұлы болса, кейіннен ол қатарды Х.Досмұхамедұлы, Қ.Жұбанов, Қ.Кемеңгерұлы, Е.Омаров, Ж.Аймауытұлы, Қ.Басымов, Т.Шонанов, С.Аманжолов толықтыра түскен. Бертін келе, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Ғ.Айдаров, Т.Құрышжанов, Р.Сыздықова, А.Аманжолов, Б.Әбілқасымов, М.Томанов, Т.Қордабаев, Н.Оралбаева, Н.Уәли, С.Хасанова, Ә.Жүнісбеков, С.Мырзабеков, Қ.Күдеринова, Ш.Мәжітаева, Г.Мамырбекова осы саланың қыр-сырын үйлестіріп, іргелі зерттеу тұжырымдарына өз үлестерін қосқан болатын. Соңғы жылдары ғылымның сан-алуан салаларында бас және кіші әріпті қолдануға, олардың латын әліпбиімен жазылуына байланысты жүргізілген зерттеу барысында көптеген ізденуші ғалымдардың мақалалары жарық көре бастады. Олардың қатарында Н.Әміржанова, А.Алдаш, Э.Өтебаева, Қ.Рысберген, З.Садырбаева және т.б. еңбектерін атауға болады.
Дегенмен де қазақ тіл біліміндегі осы мәселенің әлі де зерттей, жүйелей түсетін тұстары көп. Соңғы жылдардағы өзге тілдерде жүргізіліп келе жатқан лингвистикалық зерттеулерде осы бас және кіші әріпке байланысты тіл құбылысының жаңаша түрде зерделеу байқала бастады. Сондықтан да, қазақ тіл білімінде осы бағытта бас және кіші әріптің негізгі қызметтерін, жаңа фунцияларын анықтау, бас әріптерді қолданудың қағидаларын (принциптерін) қарастыру, БАҚ-тағы қолданысын айқындау және бастысы тың тақырып болуы зерттеу жұмысымыздың өзектілігін дәлелдейді.
Дипломдық жобаның мақсаты: Қазіргі қазақ орфографиясындағы бас және кіші әріппен жазылатын сөздердің кодификациялану жолдарын қарастыру.
Дипломдық жобаның міндеттері: Аталған мақсатқа сәйкес төмендегі міндеттер қойылды:
- қазақ орфографиясындағы бас әріп орфограммасына байланысты әдебиеттерді жинау;
- бас және кіші әріп кодификациялану тарихын қарастыру;
- қазақ орфографиясындағы бас және кіші әріп функциясын сипаттау;
- бас және кіші әріппен жазылатын сөздердің жазылуында кездесетін қиындықтарға байланысты тілдік материалдарды қарастыру;
- бас әріп функциясының қызметі мен негізгі параметрлерін анықтау;
- бас және кіші әріпке қатысты жазуда қиындық келтіретін орфограммаларды талдау.
Күтілетін нәтиже: - қазіргі қазақ емлесінде бас және кіші әріптерді қолдану тілдің белгілі бір жүйеге қалыптануын (кодификациялану) реттейді;
тіл біліміндегі бас және кіші әріптердің қызметі мен функциялары анықталынды;
бас әріптерді қолдануға арналған принциптер (синтаксистік, морфологиялық, семантикалық, сөзжасамдық) сөзді стилистикалық ерекшелеуге, эмотивтік реңк беруге, функционалдық стил түрін айшықтауға, аббревиатураны графикалық түрде көрсетуге қызмет етеді;
БАҚ беттеріндегі бас және кіші әріп орфограммасының бұзылуы - қолданыстағы біркелкілікті жояды;
нормаға сәйкестіндірілген жазу емлесі - сауаттандырылған жазба тілінің әдеби көрсеткіші;әлеуметтік сипаттағы жаһандық өзгерістер қазіргі қазақ жазуының әртүрлі стильдерінде бас әріптің жаңа функцияларын қалыптастыруға және дамытуға септігін тигізді. Осылайша, ол нормативтік орфографиялық ережелер мен практика арасындағы айтарлықтай сәйкессіздіктерге әкелдітіл біліміндегі бас және кіші әріптің дәстүрлі функцияларының айтарлықтай өзгеруі, жаңа қызметтерінің пайда болуы, олардың кең таралуы анықталды. Атап айтқанда, бас әріптің этикеттік, эмотивтік, назар аудару және т.б. функциялары анықталды;
бас және кіші әріптің өзге тілдердегі қолданысы, ерекшеліктері қарастырылып, қазақ тіліндегі қолданылу заңдылықтары жан-жақты, жүйелі түрде зерттелініп, мысалдармен түсіндірілді;
қазіргі емле анықтамалықтары мен практикалық құралдар ұсынатын бас немесе кіші әріптерді таңдау ережелеріне негізделген негізгі критерийлер талданды;
бас әріптің емле ережесін біріздендіріп, нәтижесінде мектеп оқушыларына арналған орфографиялық сөздік құрастырылды.
Мазмұны: Ұсынылып отырған жоба қазақ орфографиясындағы әріптік орфограмма түріне жатпайтын бас және кіші әріптің кодификациясына байланысты. Жұмыста бас және кіші әріптің қызметі, жазылуда негізге алынатын принциптер сипатталады. Мерзімді басылым беттерінен орфографиялық қиындықтарға байланысты мысалдар жиналып, оларды кодификациялау жолдары ұсынылады.
Топ (команда) мүшелерінің нақты бөлімдер бойынша жауаптылығы туралы сипаттама:
Ұсынылып отырған жоба жұмысының мүшелері Естайқызы Д., Жұматаева А.Қ., Сайыпова М.Б. төмендегі бөлімдеріне жауапты болды.
Сайыпова Мәдина Болатбекқызы:
Қазақ тіліндегі бас әріп орфограммасының кодификациялануының ғылыми негізін және қазақ орфографиясындағы бас әріп орфограммасының кодификациялану тарихына шолу жасады (1.1 тарауша).
Естайқызы Динара:
Қазақ орфографиясындағы бас әріп және кіші әріп қызметін анықтап (1.2 тарауша), бас және кіші әріп орфограммасына қатысты ұстанымдар мен қиындықтарға байланысты талдау жасады (2.1 тарауша).
Жұматаева Ақтоты Құрбанқызы:
Мерзімді басылым беттерінде кездесетін орфографиялық қиындықтарға байланысты мысалдарды жинап, сұрыптады және бас әріп орфограммасын кодификациялау жолдарын көрсетті (2.2, 2.3 тараушалар).
Топтың әр мүшесі жұмыстың практикалық бөліміндегі мысалдарды жинақтауға атсалысты.
Жобаны жүзеге асыру этаптары. Жоба жұмысы үш кезеңнен тұрады:
Бірінші кезеңде жұмыстың тақырыбы таңдалып, бекітілді. Жұмысты орындау тәртібін анықтап, негізгі мақсаты мен міндеттері айқындалды. Бас және кіші әріпке қатысты жазылған еңбектерді сұрыптау, талдау жұмыстары жасалды.
Екінші кезеңде жүйелеу, салыстыру, сипаттама, жинақтау әдістері бойынша бас және кіші әріп орфограммасын кодификациялау негіздері анықталды. БАҚ көздерін жинап, мысалдар толықтырылды.
Үшінші кезеңде жоба жұмысының тұжырымдарын жүйелеу, нақтылау бойынша қорытынды жұмыстар жасалды. Мәліметтер өңделді. Жұмысты қорытындылап, оны рәсімдеу және безендіру іске асырылды.
Жобаның перспективасы мен жүзеге асырылуы: Ұсынылып отырған жоба жұмысы қазақ тіл білімінің орфография саласындағы ортологиялық құралдар үшін өз үлесін қоса алады. Жұмыста ұсынылған материалдарды, тұжырымдарды жоғарғы оқу орындарындағы міндетті және таңдау компонентіндегі кейбір курстарға қосымша материал бола алады. Сондай-ақ мектеп оқушыларының функционалды сауаттылығын дамытуға ықпалын тигізеді.
Жоба жұмысы 2020-2021 жылдары Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті Филология және көптілді білім беру институтында жүзеге асырылды.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БАС ӘРІП ОРФОГРАММАСЫНЫҢ КОДИФИКАЦИЯЛАНУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
6.1 Қазақ орфографиясындағы бас әріп орфограммасының кодификациялану тарихы
Қазіргі қазақ емлесінде бас және кіші әріптерді қолдану, олардың кодификациялануы тіл біліміндегі күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Ең алдымен кодификация терминінің мазмұнына тоқталатын болсақ, Қазақ әдеби тілінің сөздігінде кодификация [лат. codificatio] - қалыптану (белгілі бір тілдің нормасына айналған, айту, жазу нормаларына тускен тілдік бірліктердің заң, сөздіктер арқылы бекіту, жүйелеу, реттеуі дегенді білдіреді деп көрсеткен [1, б.66].
Жалпы кодификация сөзі тілдік жүйеге сәйкестендіру, ретке келтіру, заңдастыру, қалыптандыру дегенді білдіреді (1-сызбаны қараңыз). Жалпы теориялық лингвистикалық еңбектерде кодификацияның норма ұғымымен тығыз байланысты. Норманың 3 түрі бар. Олар: тілдік, коммуникативтік және этикалық.
1-сурет. Кодификация терминінің мағынасы
Әдеби тіл нормаларын кодификациялау, бір жағынан, тілдік тәжірибеге сүйенсе, екінші жағынан, тіл құрылымын зерттеген еңбектердегі нәтижелерді негізге алды. Тілдік тәжірибеде баспа өнімдерінің, әсіресе көркем әдеби шығармалардың, мерзімді басылымдардың жарық көруі т.б. тәжірибелер тілдік норманың саралана түсуіне айрықша ықпал етеді. Тілдің кодификациясы әр жағдайда әртүрлі болуы мүмкін. Әдетте, бұл жазу жүйесін дамытуды, грамматиканың, орфографияның, айтылымның және лексиканың нормативтік ережелерін белгілеуді, сөздіктерді және сол сияқты нұсқаулықтарды шығаруды білдіреді. Демек, кодификация практикалық, теориялық мәселелерімен тығыз байланысты.
Бірақ қандай да бір тіл болмасын, ол тілде әрдайым тұрақты, нақты ережелер жүйесі болады. Сондықтан жазбаша тілде және құжаттар мәтіндері, сөздіктер мен анықтамалықтарда бекітілген орфографиялық нормалар мен ережелерді сақтауды талап етеді. Алайда жазу тәжірибесінде бірнеше жыл бұрын бұл Сондықтан да, бұл жұмысымызда қазақ тіліндегі түйткілді мәселенің бірі болып табылатын, бас және кіші әріп орфограммасының кодификациялану жолдарын анықтау ерекшеліктеріне талдау жасамақпыз. Сол арқылы қазақ тілінің тарихын, оның өз мүмкіндіктерін қалай пайдаланғаны жайында, бас және кіші әріпке қатысты емле ережелеріне, оның өзіндік ерекшелігі, жаңалығы жөнінде өзіндік пікір түйеміз.
Қазақ тіл біліміндегі орфография мен графика саласының жүйелі түрде зерттелінуі 1920 жылдардан бастау алады. ХХ ғасыр - қазақ жазба мәдениетінің ұлттық негіздегі төл жазуына биіктеген заманы. Осы кезде қазақ ұлтының үнін жырлап, мұңын мұңдаған Алашшылдар, бір ұлттың рухани әлемінде тамыр тартқан тұтас бір тілдің негізін салушы қазақ зиялылары бір төбе еді. Жат тілдің шылауындағы ана тілімізді жаңғыртып, ұлттық тілге реңк еңгізіп, ұлығылаған қазақ зиялыларының көш басында А.Байтұрсынұлы тұрды. Оның 1912 жылы шыққан Оқу құралы қазақ тілінің жазба мәдениетін екшелеп, орфографиялық ережелерін жүйелеп, бірізділікке түсіре бастады. Бүгінгі қолданыстағы қазақ тілінің жинақталған емле ережелері, орфография, орфоэпия принциптері сол Ахмет Байтұрсынұлы салып кеткен сара жолдың саңлағы, көне көздің ізі. Осы саланың қарыштап дамуына өзіндік тың ойларымен, құнды ғылыми еңбектерімен өзіндік үлестерін қосқан қазақ зиялыларының қатарын Х.Досмұхамедұлы, Қ.Жұбанов, Қ.Кемеңгерұлы, Е.Омаров, Ж.Аймауытұлы, Қ.Басымов, Т.Шонанов, С.Аманжолов еңбектері ерекше.
Қазақ орфографиясының ғылыми және практикалық мәселелерінің кодификациялануына ерекше үлес қосқан ғалымдардың бірі - Р.Сыздық. Ғалымның сөз қолданысы мен әдеби норма мәселелеріне арналған (Жазушы және сөз мәдениеті, Алматы, 1983, Қазақ әдеби тілінің ауызша түрі Алматы, 1987) атты теориялық зерттеулері жарияланды. Қазақ тіл білімінде норма мәселесін теориялық тұрғыдан алғаш сөз еткен 2001 жылы жарық көрген Тілдік норма және оның қалыптануы еңбегі. Мұнда әдеби тіліміздің қолданысында қалыптасқан лексика-грамматикалық, орфографиялық, орфоэпиялық заңдылықтарды жүйелеп, әдеби тіл нормасының қазіргі қалып күйін санамалап көрсетеді.
Қазақ тілі нормаларын кодификациялауда жұртшылықтың тіл мәдениетін көтеретін практикалық құралдар (Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі, 1960, 1974, 1988, 2001) және де емле ережелерін жүйелеп көрсететін (Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жөнінде анықтағыш,1959, 1974, 1994, 2000), орфоэпиялық нормаларды тиянақтаған (Сөз сазы, Алматы, 1983, 1995, 2000) еңбектері жарияланды [2, б.42].
Рабиға Ғалиқызының 2014 жылы басылған көптомдық шығармалар жинағына Тілдік норма және оның қалыптануы (кодификациясы), Сөз сазы, Сөзді дұрыс айту нормалары тақырыптары негізгі арқау болады. Тіл мәдениетінің ең өзекті мәселесі - тілдік нормаға анықтама беріліп, оның меже-белгілері, түрлері көрсетілді; қазақ әдеби тілінің соңғы он жылдықтағы күй-қалпы реттеліп, оның теориялық-практикалық негіздері әңгіме болды [3].
Емле ережелері мен бекітілген нормалардың бірізді жүйесі,тыныс белгілерін қою қағидалары Қазақ тілінің анықтағышында жинақталып берілген.
Профессор Р.Сыздық Емле және тыныс белгілері еңбегінде орфографияның негізгі мәселелері қатарына бас әріптің қолданылуын жатқызады [4, б.9].
Қазақ тілі мәдениетінің, әдеби тіл нормаларын кодификациялаудың теориялық әрі практикалық проблемаларын жетік зерттеуде көп үлес қосқан ғалымдардың бірі - Нұргелді Уәли Мақажанұлы. Нұргелді Мақажанұлының 200-ден асатын ғылыми мақаласы бар. 2006 жылдан бастап жарыққа шыға бастаған Қазақ әдеби тілінің сөздігінің нұсқаулығын жасаған. Мәдени мұра бағдарламасының аясында жүзеге асқан аталмыш еңбектің бүгінгі күнде I-XIII томы жарық көрген. Еңбектің сапасын арттырып, сөз байлығын көтеруде ғалымның қосқан үлесі зор.
Н.Уәли мен А.Алдашеваның бірлесуімен жарық көрген Қазақ орфографиясындағы қиындықтар атты еңбегі қазақ орфографиясының ғылыми-теориялық базасын күшейту мақсатында сөздіктер құрастыру, емле ережелерін жасап, өзгерістер енгізуге септігін тигізуші құрал ретінде пайдаланылады. Еңбекте бас әріптің қолданылатын орындары көрсетіліп,жалқы есімдер мен күрделі атауларлың негізгі түрлері топтастырылады: а) орыс орфографиясына сәйкес бас әріппен жазылатын күрделі атаулар мен жалқы есімдер; ә) Қазақ тілінің өз табиғатына тән жалқы есімдер мен күрделі сөздердің жазылуы [5, 108-110 бб.].
Сонымен қатар қазақ орфографиясының қарыштап дамуына елеулі еңбек еткен тағы бір ғалымдарымыздың бірі - Құралай Кудеринова. Еңбектерін атап айтсақ 2000 жылы Бірге, бөлек жазылатын сөздердің орфограммасы тақырыбында кандидаттық диссертация, 2006 жылы Қазақ жазуының теориялық негіздері тақырыбында докторлық диссертация қорғаған. Қазақ әдеби тілінің сөздігінің 15 томдығының редакторы, 2 ғылыми монография мен 70-тен аса мақалалардың авторы. Қазақ жазуының теориялық негіздері пәнінен алғаш рет оқу-әдістемелік кешен жазған. Бірнеше орфографиялық және орфоэпиялық сөздіктің авторы.
Жалпы тіл білімінде орфография саласын зерттеушілердің кейбірі бас және кіші әріппен жазу орфографияның мәселесі емес, ол графиканың мәселесі деп түсіндіреді.
Қазақ тілінің графикалық жүйесінде әріптерді кіші және үлкен әріптерге бөлудің лингвистикалық табиғаты жеткілікті түрде зерттелмеген. Ал әріптерді кіші және бас әріптерге бөлу біртіндеп дыбыстық жазуда (грек, латын, славян тілдері) қалыптасты. Оларда да бастапқыда қазіргі бас әріпке жақын бір ғана емле болған, ал кейінірек кіші әріптер пайда болған екен. Ең көне қазақ қолжазбаларында зерттеушілер әріптерді кіші және бас әріптерге бөлу болмағанын, бірақ сонымен бірге әр әріптің қазіргі не кіші әріпке, не керісінше, қазіргі бас әріпке ұқсайтын стилі, өзіндік сызбасы болғанын анықтаған.
Бас және кіші әріппен жазу қазіргі қазақ емлесінің ең қиын және зерттеуді әлі де қажет ететін мәселелерінің қатарына жатады. Бұл емленің қиындықтары міндетті ережелердің жоқтығынан емес, оларды әртүрлі жағдайларда қолдану мүмкіндігінен туындайды. Тарихи тұрғыдан, әріптерді бас және кіші деп бөлу функционалды себептерге байланысты негізделді. Себебі, олардың шеңбері жалқы және жалпы есімдер мен сөйлемнің алғашқы сөзінің бірінші әріппен немесе басқа сөздерінің кіші әріппен жазылуы (номинативті және синтаксистік функциялар) секілді міндеттерімен анықталды. Орфографиялық ережелер мен ұсыныстардың жинақтары осы уақытқа дейін бас әріптің осы екі дәстүрлі функциясымен шектелген.
Әдебиеттерде әріптерді бас және кішіге бөлу ежелгі финики және грек әліпбилерінен басталады. Грек және латын тілдерінде жасалған алғашқы жазуларда қазіргі бас әріпке жақын Майускула жазуы қолданылған. Зерттеушілер сонымен қатар әріптердің өлшемі бойынша бөлінуін ең ежелгі кириллица жазуынан басталады деп болжам жасайды.
XVI ғасырда мәтіннің бөлінуіне байланысты бас әріптер мәтіннің басында және сөйлемнің соңындағы нүктеден кейін жаңа сөйлем басында қолданыла бастады. Бастапқыда бас әріптерді қолдану ережелері болған жоқ. Милетий Смотрицкийдің грамматикасында мұндай ережелерді орнатудың алғашқы әрекеті көрсетілген (өлеңнің басын бас әріппен жазу, адам немесе жер-су атаулары, ғылым атаулары), бірақ олар кең таралмады. Кейінірек Я.К.Грот Русское правописание кітабының негізгі бөлігінде бүгінгі күнге дейін сақталған бас әріптерді қолдану ережелерін ұсынды [6, б.305].
Бас әріптерді қолдану принципі ғасырлар бойы дамып отырды. XIX ғасырдың ортасында Н.И. Греч, Ф.И. Буслаев және т.б. Ғалымдардың грамматикаларында маңызды тұжырымдамаларын табамыз. XIX ғасырда бас әріптермен қазіргі таңда жазылмайтын сөздер бас әріптен басталды. Мысалы, халықтардың атаулары (Орыстар, Шведтер), ғылымдар мен өнердің атаулары (Арифметика, Әлем тарихы, Мүсін, Сәулет) және басқалары бас әріппен жазылды.
Н.М. Карамзин кірме сөздерді және көптеген құрметті кісілердің есімдерін бас әріппен жазады: Автор, Әдебиет, Кейіпкер және т.б. Я.К. Гроттың айтуы бойынша, бұрын бас әріппен аз сөздер жазылған. Дегенмен де, халықтардың атауларын орыс хатында кіші әріппен жазу тек ХХ ғасырдың басында бастау алған [6, б.308].
Бас әріптерді қолдануға арналған ең толық анықтағыш Д.Э. Розентальдың Справочник по правописанию и литературной правке для работников печати [7] атты еңбегі болып табылады.
Жалпы бас және кіші әріптердің нақты тілдік ерекшелігі бүгінгі күнге дейін жеткілікті түрде зерттелген жоқ. Дегенмен де, оларды неліктен қолдана бастағанымызды білу үшін тақырыптың тарихына тоқталып кеткеніміз жөн деп ойлаймыз.
1926 жылы Баку қаласында өткен І Түркологиялық съезде ең алғаш болып түркі тілдерінде бас әріпті қолдануға алу немесе алмау мәселесі талқыға салынады. Кейіннен 1927 жылы Самарқант қаласында өткен жиналыста да осы мәселе қозғалған болатын. Сонымен қатар 1929 жылы Орталық және әліпкіндік комитетінің ұйымдастыруымен болған ІІІ пленумда бұл тақырып тағы көтеріліріп, зерттеу мәселесіне айналады.
Қарастырылған мәселе төңірегінде түрлі көзқарастар пайда болады. Біреулері бас әріпті қолдап оны түркі тілдеріне енгізген жөн десе, енді біреулері оны қолданудың мүлде қажеті жоқтығын айтады. Осы тұрғыда ғалымдардың бірқатары кіші әріпті үлкейтіп, барлығын бас әріппен жазуды да ұсынады. Осындай қарама-қайшы пікірлердің орын алуының салдарынан түркі халықтарына осы мәселені шешуге уақыт беріледі. Осы уақытта Қазақстанның әр бір жерінде, атап айтсақ, Омбыда, Алматы қаласында оқытушылар мен студенттер бас қосып, бас әріпті қолдану мәселесі төңірегенде айтыстар жүргізеді. Нәтижесінде мынадай қорытынды жасалады: ... бас әріп мәселесіне жұртшылық түгел қатысып, өз ойларын ортаға салсын және жер-жерлерде айтыстар ұйымдастырылсын [8, б.201].
Осы уақытта Қазақстанда да бас әріпті қолдануға байланысты түрлі жарияланымдар шыға бастайды. Мысалы, С.Әміржанның Бас әріп не үшін керек, Қ.Басымовтың Бас әріп - қол бөгеу атты мақалалары халық назарына ұсынылады. Бұл мақалаларды екі түрлі пікір айтылған. Алғашқы жарияланым бойынша, бас әріпті қолданған дұрыс, ол бізге қажет деген пікір ұсынылса [9, 1-2 бб.], Қ.Басымов мақаласында бас әріптің керегі шамалы, онсыз ақ күн кешуге болады деген ойды ұстанған екен. Сондай-ақ, автор қазақ жазба тілінде бас әріпті қолдансақ, оның араб әліпбиінен айырмашылығы болмай, қайта оқыту мүлде қиындайтынын дәлелдеп көрсетеді [10].
Осы кезде Қазақстан оқытушылары тарапынан да ұсыныс пікірлер қаулап жатты. Атап айтсақ, Ш.Тоқжігітовтің Бас әріптің керегі жоқ (1929, 2 желтоқсан) мақаласы даулы айтыстың көш басында тұрды. Көпшілігінің пікірі оқушыларға бас және кіші әріпті бірге ұсынып оқытсақ әдістемелік жағынан қолайлы, әйтсе де екі әріпті бірден оқыту көзге үйреншікті болмайтынын алға тартты. Бұл қолдауға сәйкес жазылған мақалалар қатарына Бас әріпті былай алайық (1929, 26 қараша); Бас әріп керек (1930, 4 ақпан), Бас әріп туралы айтыс (1929, 2 желтоқсан) жатқызуға болады. Түпкі түйінінде оқытушылар бас әріпке бөлек, кіші әріпке бөлек күн арнап үйрету - баланың тез үйреніп кетуіне жақсы әдіс дейді. [11, б.58].
1929 жылы өткен Жалпы Одақтық жаңа әліп комитетінің ІІІ Жалпы жиылысында Бас әріптің міндетті түрде алынуы жөнінде қарар шығарылады. Әйтсе де бұл шешімге Қазақстандық жаңа әліп комитеті қолдау көрсетпеді. Мектептерде, баспасөздерде, оқу орындарында, кітап беттерінде бас әріп алынбайды. Соның нәтижесінде біраз наразылықтар туындап, мұғалімдер бас әріпсіз оқу мен жазудың көптеген кемшіліктерін көрсетеді.
а) Бас әріп болмаса, сөздер көзге біркелкі көрініп, көзді талдырады, оқушы одан тез жалығады.
ә) Жалқы есімдердің жазылуында біркелкілік туындайды.
б) Бас әріпсіз оқу - жазуды оқығанда тақырға қашан жетем деп қонатын ел іздеп шаршаған жолаушының күйін кешумен тең, - деп өз наразылықтарын білдірген болатын.
Қазақстан Орталық атқару комитетінің жиылыстық талқылау нәтижесінде бас әріпке қатысты 1930 жылы 11 сәуір күні Бас әріпті алу туралы қаулысы бекітілген болатын. Аталған қаулыда 1931-1932 жылғы оқу бағдарламасына сәйкес барлық оқу құралдары бас әріппен басталсын, 1931 жылдың бірінші қаңтарына дейін барлық мектеп оқушыларына бас әріптің түрі, ережесі таныстырылсын деген үкім шығарылды. [12].
1940 жылы кирил графикасына негізделген әліпбиге сәйкес жасалған емле ережелерінде бас әріптің жазылуына байланысты мынадай емле баптары енгізіледі.
1. Сөйлемнің басқы сөзі, өлеңнің әрбір жолы бас әріппен жазылады.
2. Кісі аттары, арнап қойылған хайуан аттары, географиялық, тарихи (қала, ауыл, село, өзен, тау, т.б) аттар және ұйым, мекеме, фабрика-завод, параход аттары, кітап, газет, журнал аттарының бірінші әрпі бас әріппен жазылады. Мысалы, Горкий Сталин заводы, Алматы қаласы, Социалистік Октябрь революциясы, т.б.
Ескерту: күрделі жалқы есімнің әрбір сөзі бас әріптен басталады. Мысалы: Социалистік Советтер Республикасының союзы, Қызыл Армия, Париж Коммунасы, т.б.
3. Жеке әріптен құралған жалқы есімдер, кісі атының ишараттары, химия, физика формалары да бас әріппен жазылады. Мысалы: ҚК(б)П, А.Құнанбаев, H2O, т.б.
4. Септік жалғаулы жалқы есімдер бас әріппен жазылады. Мысалы: Ленин-Сталин партиясы, Маркс диалектикасы, Менделеев заңы, Абай көшесі.
Ескерту: жұрнақ жалғанып, басқа сөз табына айналған жалқы есімдер кіші әріппен жазылады. Мысалы: Бізде лениншіл, сталиншіл жастар қатары жыл сайын өсіп келеді.
5. Жалпы есімдер және басқа сөз таптары текст ішінде жол әрпімен (кіші әріп) жазылады [13, б.29].
1968 жылғы Н.Оралбаеваның Бас әріптің графикадағы рөлі атты мақаласында бас әріпті қолданудың жазуда өте тиімді жақтары көп екенін айтады. Біздің қазіргі жазуымызда қолданылып жүрген бас әріптер жазудағы артық таңбалар емес, керекті, пайдалы таңбалар дейді.
1. Бас әріпті қолдану қазақ тіліндегі жалпы есімнен жасалған адам аттарын текстте тез ажыратуға, сөйлем мағынасын тез түсінуге қажет.
2. Бір сөйлем мен екінші сөйлемнің жігін бас әріп арқылы тез ажыратуға болады, бұл - текстті оқуда дауыс ырғағының жұрыс болуына көмектеседі.
3. Бас әріп қысқарған сөздерді тез тану, ажырату үшін өте қажет. Қысқарған сөздерде бір әріптің бір сөзден қысқарып тұрғанын көрсететін негізгі белгі - бас әріп [14, 25-26 бб.].
1963 жылы жарық көрген Қазақ тілінің орфографиялық сөздігіндегі қосымшаға кісі аттары мен жер-су атаулары енгізілді. Ондағы негізгі мақсат - берілген атауларды бір ізге келтіріп реттеу еді.
Осы уақытқа дейінгі жарияланған орфографиялық сөздіктерде бас әріппен жазылатын сөздер арнайы жалқы есім ретінде арнайы белгіленіп, сөздікке енгізілмеді. Бірақ ережеге сай бас әріппен қолданылу реті көрсетілді.
Соңғы жылдары қазақ тіліндегі бас әріп орфограммасы жөнінде жүйелі зерттеу жұмыстары жүргізіліп, мақалалар жарық көре бастады. 2018 жылғы профессор Алдаш А. мен ф.ғ.к. Әміржанова Н.С Қазақ тіліндегі бас әріп орфограммасы: кодификациялау барысында туындаған қиындықтар және олардың шешімі тақырыбындағы мақаласында қазақ орфографиясының принциптеріне сүйене отырып, контекстік мағыналық ерекшелігін қарастырады. Бас әріптерді қолдану барысында жалқы есімдердің нормалануы, экстралингвистикалық факторларға байланысты жалпы есімдердің жазылу нұсқаулықтары көрсетілген [15]. Сондай-ақ, 2020 жылы жарық көрген Алдаш А. Жаңа ұлттық жазу vs. емле мəселелері [16, б.33], Бас әріп пе, кіші әріп пе? [17] мақалаларында жазба коммуникациясындағы бас әріп қызметін текшелеп, мақсатты стильдердегі қолданысын айшықтайды. Бас әріптің өзгергіштік күйге түсуіне мәдениетаралық коммуникацияның ықпалын атап, мәтінге стильдік мән үстеу үшін қолданылатын түрлері көрсетілді. Күрделі-құрама атаулардың емлеге сай нормалануын салыстырмалы түрде айшықтайды.
Сонымен қатар, Қазақ жазуындағы бас әріпті таңбалаудың өзіндік ерекшеліктері мен қиындықтары [18, б.806] деп аталатын зерттеу жұмысында Э.Өтебаева бас әріптің қазақ жазуына ену тарихына тоқталып, сол кездегі енгізілген ережелер талқылайды. Латын графикасына негізделген әліпбидің орфографиялық қатесін топшылап, бас әріптің нормаға сай қолданылмауы, бірізділікке түспеуі сөз болады.
Осы негіздерге сүйене отырып, қазіргі қазақ тіліндегі мәтіндерде бас және кіші әріптерді қолдану мүмкіндігіне талдау жасап, оларды қолданудың келесі критерийлерін бөліп көрсетуге болады:
1) графикалық безендіру;
2) тыныс белгілеріне байланысты қолданылуы;
3) арнайы стилистикалық мақсатта қолдану.
Яғни, бас әріп мәтіннің құрылымына қарамастан жеке сөздерді бөлектеуге қызмет етеді.
Мәтіндегі сөздерді бас әріппен бөліп жазу жалқы және жалпы есімдерді қарама-қарсы қою үшін қолданылады: жалпы есімдер кіші әріппен, ал тиісті әріптер үлкен әріппен жазылады.
А-а болып ауысуы:
oo Арыстан (адам есімі) - арыстан (жануар);
oo Егіздер (осы атаудағы шоқжұлдыз астында дүниеге кеген жұлдазнама белгісі) - егіздер (бір уақытта бір анадан туған балалар);
oo Шығыс (осы бағытта орналасқан мемлекеттер атауы: Сауд Арабиясы, Түркия) - шығыс (пайданың (капиталдың) азаюы);
oo Махаббат (адам есімі) - махаббат (сезім) және т.б.
Қазіргі қазақ тіліндегі және орыс тіліндегі бас әріп қызметі ұқсас болса, басқа тілдердегі емле ережелерінде бірнеше өзгешеліктер байқалады.
Француз тілінде де бас әріп көп жағдайда қазақ тіліндегідей қызмет атқарады. Бірақ, бұл тілдің бас әріп орфограммасының бір ерекшелігі - халықтардың, ұлттардың және т.б. атаулары көбінде бас әріппен жазылуы. Мысалы: Американдықтар, Қазақстандықтар, Ресейліктер, т.с.с. Ал қазақ тілінде олар сөйлем басында келсе бас әріппен, сөйлемнің ортасында әрі соңында келсе кіші әріппен жазылады.
Ал ағылшын тілінде апта күндері мен айлар, француз тіліндегідей ұлт және халық атаулары міндетті түрде бас әріппен жазылады. Сондай-ақ, дін атаулары да бас әріппен жазылады: Ислам, Христиан, т.с.с. Мен есімдігі де сөйлемнің қай жерінде келсе де бас әріппен жазылады: If I were you, I would call her және т.б.
Қорытынды. Сонымен, тарихқа көз жүгіртсек, бас әріпті пайдалануға келместен бұрын, оны қолдану бұрыс па дұрыс па деген тұрғыда талас-тартыстар орын алып, әр түрлі пікірлердің қалыптасқандығын көруімізге болады.
Жоғарыда бірнеше еңбектерде көрсетілген бас әріптің қолданысына байланысты ережелерге тоқталып өттік. Бас әріптің негізгі қызметі ол сөйлемнің немесе мәтіннің семантикалық жағына бірден бір әсер етуші фактор болып табылады, яғни бас әріп арқылы жаңа сөйлемнің басталуын білсек, сөйлем ортасындағы сөздерде келген бас әріп мағынаны айқындауға, ашуға, түсінуге көмек береді. Бас әріпті жазуда жоғарыда көрсетілген ережелерді басшылыққа алып қана қоймай, төмен жағында көрсетілген ескертулерге де назар аударып, есте сақтау маңызды.
Сонымен қатар, қазақ тілінен бөлек, өзге тілдердегі бас әріптердің қолданысына талдау жасай келе, ұқсастықтармен қатар, айырмашылықтары бар екендігіне көзіміз жетті.
6.2 Қазақ орфографиясындағы бас әріп және кіші әріптің қызметі
Емле нормалары және оларға сәйкес емле ережелері үш үлкен топқа бөлінеді:
1. Әріптер, сөздер құрамы;
2. Бірге, бөлек және дефис арқылы жазу (апострофты қолдану ережелерін де қамтиды);
3. Бас әріптерді пайдалану.
Бұл жобада біз негізінен бас әріптерді қолдануға назар аударамыз (кейде біріктіру проблемалары, бөлек және дефиспен жазылатын сөздер қарастырылады).
Бас әріп жазуда екі түрлі қызметте қолданылады:
Біріншісі, позициялық;
Екіншісі, экскреторлық.
Позициялық функция - мәтіндегі нақты позицияларды белгілеу (демек, әр тәуелсіз сөйлемдегі бірінші сөзді бас әріптен бастау әдетке айналған). Ал экскреторлық функция - мәтіннің құрылымына қарамастан, белгілі бір сөздерді бөлектеу. Әдетте, олар бас әріптерді қолдану ережелерін сөз еткенде экскреторлық функцияны қолданады. Бұндай қызмет қазақ тіліндегі бас әріптерді қолдануда байқалады.
Әлемдегі тілдердің бәрі бірдей бас әріптерді қолданбайды. Бас әріптер екі функцияға ие болатын тілдерде де оларды қолдану ережелері (әсіресе экскреторлық функцияда) көбіне әртүрлі болады. Әр тілдегі экскреторлық функцияда бас әріптерді қолдану, ең алдымен, белгілі бір дәстүрмен реттеледі. Кодификатордың міндеті, ең алдымен, осы дәстүрді мүмкіндігінше дәл анықтау және сипаттау. Бас әріптің жоғарыда аталған екі функциясынан бөлек мынадай қызметтері де бар:
1. Синтаксистік қызмет атқарады;
2. Номинативті қызметі болады;
3. Иерархиялық функциясы болады;
4. Психологиялық (символдық немесе идеографиялық) функциясы болады;
5. Назар аударту функциясы;
6. Эмотивтік қызметі болады;
7. Этикеттік функциясы болады [19, б.12].
Олардың әрқайсысына толығырақ тоқталып өтейік.
Синтаксистік функция. Ережеге сәйкес бас әріп мәтіннің басында қолданылады.
1. Бас әріппен мәтіннің бірінші сөзі, сондай-ақ сөйлем соңындағы нүктеден, көп нүктеден, сұрақ және леп белгілерінен кейінгі бірінші сөз жазылады.
2. Аллыңғы жолдың соңында тыныс белгісінің болуына немесе болмауына қарамастан өлеңдердегі әрбір жолдың бірінші сөзі бас әріппен жазылады.
Бас әріп мәтіннің ортасында да қолданылады:
1. сөйлемнің басында тұрған үндеуден немесе араласудан кейін қойылған леп белгісінен кейінгі бірінші сөз. Мысалы: Әй! Бұл түн тезірек өтеді.
2. Қос нүктеден кейінгі бірінші сөз: а) егер бұл тікелей сөйлеудің басталуы болса, б) егер мәтінде дәйексөз (цитата) келген жағдайда дәйексөздің бірінші сөзі бас әріппен бастап жазылады.
Бас әріптің номинативті функциясын ерекше атауға болады. Номинативтік функциядағы бас әріп туралы айтқанда, материалды тақырыптық топтар бойынша құрылымдап көрсетсек болады. Атап айтқанда:
1. адамдардың аты-жөндері;
2. географиялық және әкімшілік-аумақтық атаулары;
3. тарихи оқиғалардың, дәуірлер мен құбылыстардың атаулары, тарихи құжаттардың, өнер туындыларының және өзге де заттай ескерткіштердің атаулары;
4. революциялық мерекелер мен атаулы күндердің атаулары;
5. мекемелер мен ұйымдардың, саяси партиялардың атаулары;
6. лауазымдар мен құрметті атақтардың атаулары;
7. әдеби шығармалардың, газеттердің, журналдардың, мекемелердің, кәсіпорындардың атаулары.
Бас әріптің маңызды функцияларының ішінде иерархиялық функцияны бөліп көрсетуге болады. Ол лауазым атаулары мен билік органдарының бас әріппен не кіші әріппен жазылатындығын дәлелдейді. Оған қатысты О.Б.Власова Собственные имена и прописные буквы: морфологический аспект еңбегінде Иерархиялық функцияда әлеуметтік баспалдақтағы объектінің алатын орны белгіленеді. Сонымен қатар, онда заңға немесе аға атаққа бағыну көрсетіледі деген пікірін білдіріп өткен. Иерархиялық функция алғаш рет 1956 жылы Правила русской орфографии и пунктуации русского языка еңбегінде ескерілген болатын [20, б.57]. Мысалы, лауазымдар мен құжаттардың атауларында бас және кіші әріп арқылы екі сатылы иерархия құрылады: 1-саты - мемлекеттің жоғары мекемелері мен ұйымдарындағы лауазымдар атауларында және аса маңызды мемлекеттік құжаттарда бірінші сөз бас әріппен жазылады; 2-саты - қатардағы мекемелердің лауазым атауларында және осы мекемелер шығаратын құжаттарда барлық сөздер (тиісті есімдерді құрайтын құжаттардан басқа) кіші әріппен жазылады.
Мәтіннің ортасында бас әріппен жалпы есімдерді арнайы стилистикалық мақсатта жазуға болады. Ерекше стилистикалық қолдану дегенге Жеңіс, Отан секілді сөздерді мысал етіп көрсетсек болады. Бұл қызметті атқаратын функцияны О.Б. Власова психологиялық деп атаса, А.И. Дунев символдық немесе идеографиялық функция деп атаған болатын.
Бас әріп психологиялық функцияны орындай алатын сөздердің бес тақырыптық топқа бөліп қарастырсақ болады:
1) жеке басының немесе іскерлік қасиеттерінің арқасында сөзсіз құрметке ие болатын белгілі бір адамды атау;
2) Ұлы Отан соғысына байланысты атаулар;
3) Отан мен ұлттық дүниетанымдағы атаулар;
4) символдық сөздер;
5) актуализмдер.
Мысалы, Жеңіс сөзінде және Ұлы Отан соғысындағы жеңіспен байланысты контексте қолданылатын сөздер мен сөз тіркестерінде бас әріппен жазылады: Жер жүзінде дүркіреп Жеңіс күніне арналған сан алуан шаралар өтті.
Қазіргі таңда тіл зерттеушілері (лингвисттер) бас әріптің қызметін түрлі тілдік аспектілерде қарастырады. Себебі, бүгінгі күні бас әріптің қолданысының кеңейе түскендігін күнделікті тұрмыстан, қоршаған ортамыздан көріп жүрміз. Нақтырақ айтсақ, орфографиялық ережелерге бағынбау, белгіленген ережелерден ауытқуларды байқаймыз. Яғни, әдетте сөздің басында ғана келетін бас әріптің нормадан тыс сөз ортасында да жазылғандығын белгілі бір мекеме, яғни, тамақтану орындары, мейрамхана немесе сән үйлерінің атауларынан аңғарамыз. Мысалы: ПерекуCity, PizzaRio, LaDoni, Ас-Казан, ШокоЛатте, БлагоДарю, МиГ, АРТиШОК т.с.с. Айтып кеткеніміздей, ол назар аударту функциясы деп аталады. А.И. Дунев бас әріптің бұл қызметін қиқы-сиқы жазу эффектісі немесе біркелкі емес қолжазба эффектісі деп атаған.
Біздің ойымызша, бас әріптің функционалдығы тек назар аударумен шектелмейді. Өйткені, кейбір жағдайларда бас әріп ұзақ оказионализмді оқуға көмектеседі. Мысалы: АвтоЖол, АртМедиа, ЭкоСофт, КиноПоиск және т.б.
Бас әріп, ең алдымен, адамдардың назарын аудартуға әсер етеді. Бір сөзде екі бас әріптің жазылуының өзіндік ерекшелігі бар, яғни ол бірнеше мағынаны айқындайды. Атау бола тұрып, сол аталмыш мекеме жайлы жеке бір мәліметті беруге де мүмкіндік береді. Нақтылау үшін жоғарыда келтірген мысалдарды талдап көрейік:
ПерекуCity - орысша перекусить, яғни жүрек жалғау деген мағынада болса, оған ағылшынша City яғни қала, қалашық деген сөз үстемелеп, әрі бас әріппен жазып тұтынушылардың назарын аудартады. Тамақтануға арналған қалашық деп жазғаннан, осылайша атау ұтымды деп ойлаймыз.
PizzaRio - пиццерия Рио дегенге қарағанда, осылайша біріктіріп әрі бас әріппен жазу кез-келген адамның назарын аудартып, өзіне тарта алады. Дәлірек айтқанда, Пиццерия сөзін ПиццаРио деп көңілді аудартатындай өзгерту, жарнамалық бір маркаға да жатады.
АРТиШОК - театр атауы. Мекемеге өсімдік атауын бере отырып, арт және шок сөздеріне назар аудартады. Қазақшаға тәржімалайтын болсақ, өнер және таң қалу. Бұл жағдайда да театрға атау бергенде, жарнамалаушының өте ұтымды жол тапқандығын байқаймыз.
Олардан өзге, барлығымызға таныс аЛтын атты зергерлік бұйымдар салонының жазылуындағы ерекшелікті де атап өтсек болады. Мұнда, мекеменің жарнамалық маркетингін ұйымдастырушысының тапқырлығын байқаймыз. Сөз жоқ, бұл орын атауымен өзіне назар аудартады.
Дегенмен де, жоғарыда келтірген мысалдарымыз қазақ жазба тілінің бас әріптің осыған дейін қолданып келген емле ережелеріне сәйкес келмейді.
Виртуалды байланыс саласында шексіз еркіндікке байланысты сөйлеу этикетінің өзіндік ережелері қолданылады. Сондай-ақ, саналы түрде орфографиялық нормалар да жиі бұзылады. Солардың бірі - күшті эмоцияларды білдіру үшін барлық сөзді, мәтінді (немесе мәтіннің бір бөлігін) бас әріптермен теру. Бұл функция эмотивтік функция деп атайды. Мысалы: Сіздерді БАРЛЫҚ ТАУАРЛАРҒА жеңілдіктер мен тиімді бөліп төлеушарты күтеді (Facebook әлеуметтік желісінен).
Бас әріптермен қатар эмоционалды хабарды жеткізудің жарқын графикалық құралы ретінде эмоцияны жеткізу үшін коммуниканттар тыныс белгілерін белсенді қолданады. Олар бірнеше рет қайталап леп және сұрақ белгілерін, көп нүктені қолдануы мүмкін. Ол да эмотивтік функцияға жатады.
Кейбір ғалымдар бас әріп этикеттік функциясын орындай алады деп санайды. Ол жазушыға адресатқа құрметпен қарауға көмектеседі. М.И. Васильева Новые функции прописной буквы в современном русском языке атты диссертациясында бас әріптің этикеттік қызметін екі тақырыптық топқа бөліп көрсетеді. Олар:
1. Толығымен бас әріппен жазылған атаулар.
2. Тиісті шартты атаулар (Сіз, Сізге) [19, б.116].
Тиісті шартты атаулар (Сіз) түрлі жағдайларда: ресми хабарламаларда, жарнамалық мәтіндерде, шарттарда: еңбек шартында, банк салымы туралы шартта, деректер беру қызметтерін көрсетуге арналған шартта, сатып алу-сату шартында, сауалнамаларда, құттықтау хабарламаларында және т.б. қолданылады. Мысалы, Түркістан газетінің Құттықтаймыз! айдарында Осынау мерейлі күнде Сізге зор денсаулық, ұзақ ғұмыр, отбасыңызға амандық [Түркістан №24, 2018] деген құттықтау хабарламасы берілген.
Бас әріп этикет функциясын тек есімдерде ғана емес, сонымен қатар шартты тиісті атауларда да орындайды. Өзге тілдерде құжат беттерінде, көзбе-көз кездескенде оларға ресми титулына (лауазымына) байланысты Ұлы мәртебелі деп қолдануының ерекшеліктерін байқасақ болады. Мысалы, Ваше (Его, Ее) Величество және т.б.
Орыс тілінде құттықтау хаттарында бас әріппен тек есімдіктерді емес, сонымен қатар, бірнеше адамдар тобына (әріптестер, жолдастар, серіктестер) бағытталған кезде де бас әріппен жазатынын байқаймыз. Ал қазақ тілінде ондай ерекшелік байқалмайды. Мысалы: Құрметті әріптестер, оқытушылар және студенттер! Сіздерді Ұлыстың ұлы күні - Наурыз мейрамымен шын жүректен құттықтаймыз!. Бұл жерде әріптестер сөзінің кіші әріппен жазылғандығын байқаймыз.
Осылайша, әріптердің бас және кіші болып бөлінуі функционалды себептерге байланысты болғандықтан, бас әріпті қолдануға қатысты ережелердің негізін осы функциялар құрайды.
Тіл үнемі дамып отыратындықтан, функциялардың тізімі өзгеруі де мүмкін. Сондықтан да, нормативтік орфографиялық дәстүрге сәйкес келмейтін бас әріпті қолдану жағдайларын одан әрі зерттеу алдымызда тұрған үлкен мәселелердің бірі болып көрінеді.
2 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БАС ЖӘНЕ КІШІ ӘРІП ОРФОГРАММАСЫНА ҚАТЫСТЫ ҰСТАНЫМДАР МЕН ҚИЫНДЫҚТАР
2.1 Қазақ орфографиясындағы ұстанымдар: бас және кіші әріппен жазу ұстанымдары
Орфография жазу процесіндегі дұрыстық - жазылған дүниенің адресатқа түсінікті етіп жеткізудің қарекеті. Ол түсініктілік біршама қалыптасқан, сол жазбаны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филoлoгия жәнe көптілді білім бepy инcтитyты
Aкaдeмик C.Қиpaбaeв aтындaғы Қaзaқ тілі мeн әдeбиeті кaфeдpacы
Қopғayғa жібepілді
_____, 2021 жыл, №___ Xaттaмa
Кaфeдpa мeңгepyшіcі, ф.ғ.д., доцент
_______________Н.Ә.Илъясова
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Қазақ тіліндегі бас және кіші әріп орфограммасын кодификациялану негіздері
5В020500 - Филология
ОРЫНДАҒАНДАР: Естайқызы Д.
Жұматаева А.Қ.
Сайыпова М.Б.
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІСІ:
ф.ғ.к., аға оқытушы Әміржанова Н.С.
Алматы, 2021
Жобаны орындаудың күнтізбелік жоспары
№
Жұмыс түрі
Мерзімі
Орындағаны туралы белгі
1.
Бастапқы эмпирикалық деректерді жинау, сұрыптау
қыркүйек
2.
Мерзімді басылым беттерінен және басқа да ақпарат көздерінен материал жинау
қазан
3.
Алынған ақпаратты өңдеу және талдау
қараша
4.
Жобаның мақсат, міндеттеріне сәйкес кешенді жұмыс жүргізу
қараша
5.
Кіріспе, негізгі бөлімді дайындау
желтоқсан
6.
Жобаның қорытындысы мен әдебиеттер тізімін жасау
қаңтар
7.
Дипломдық жоба мәтінін дайындау және безендіру, техникалық талаптарды орындау
ақпан
8.
Дипломдық жоба антиплагиатта тексеру
наурыз
9.
Алдын ала қорғауға ұсыну
мамыр
10.
Қорғауға ұсыну
мамыр
Тапсырма берілді 15 қыркүйек 2021ж.
Ғылыми жетекші:
Ф.ғ.к., аға оқытушы Н.С. Әміржанова
Студент: А.Қ. Жұматаева
Студент: Д. Естайқызы
Студент: М.Б. Сайыпова
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3-5
1 Қазақ тіліндегі бас әріп орфограммасының кодификациялануының ғылыми негізі
0.1 Қазақ орфографиясындағы бас әріп орфограммасының кодификациялану тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6-12
0.2 Қазақ орфографиясындағы бас әріп және кіші әріп қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13-17
2 Қазақ тіліндегі бас және кіші әріп орфограммасына қатысты ұстанымдар мен қиындықтар
2.1 Қазақ орфографиясындағы ұстанымдар: бас және кіші әріппен жазу ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Мерзімді басылым беттерінде кездесетін орфографиялық қиындықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19-23
2.3 Бас әріп орфограммасын кодификациялау жолдары ... ... ... ... ... ... 23-27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29-30
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31-46
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның жаңалығы мен өзектілігі. Қазіргі тіл ғылымында бас және кіші әріп орфограммасын кодификациялау негіздері нақтылану, жүйелену кезеңінде тұрғандығы белгілі. Бұл мәселе қазіргі қазақ тілінде өзіндік орны бар елеулі құбылыстардың қатарына жатады. Сондықтан, аталған бас және кіші әріп орфограммасын жазуды қазақ тілі емле ережелерінің заңдылықтарын сақтай отырып қолға алу керек.
Жалпы қазақ тілінің емле ережелері жөнінде алғашқы зерттеулерді жүргізген А.Байтұрсынұлы болса, кейіннен ол қатарды Х.Досмұхамедұлы, Қ.Жұбанов, Қ.Кемеңгерұлы, Е.Омаров, Ж.Аймауытұлы, Қ.Басымов, Т.Шонанов, С.Аманжолов толықтыра түскен. Бертін келе, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Ғ.Айдаров, Т.Құрышжанов, Р.Сыздықова, А.Аманжолов, Б.Әбілқасымов, М.Томанов, Т.Қордабаев, Н.Оралбаева, Н.Уәли, С.Хасанова, Ә.Жүнісбеков, С.Мырзабеков, Қ.Күдеринова, Ш.Мәжітаева, Г.Мамырбекова осы саланың қыр-сырын үйлестіріп, іргелі зерттеу тұжырымдарына өз үлестерін қосқан болатын. Соңғы жылдары ғылымның сан-алуан салаларында бас және кіші әріпті қолдануға, олардың латын әліпбиімен жазылуына байланысты жүргізілген зерттеу барысында көптеген ізденуші ғалымдардың мақалалары жарық көре бастады. Олардың қатарында Н.Әміржанова, А.Алдаш, Э.Өтебаева, Қ.Рысберген, З.Садырбаева және т.б. еңбектерін атауға болады.
Дегенмен де қазақ тіл біліміндегі осы мәселенің әлі де зерттей, жүйелей түсетін тұстары көп. Соңғы жылдардағы өзге тілдерде жүргізіліп келе жатқан лингвистикалық зерттеулерде осы бас және кіші әріпке байланысты тіл құбылысының жаңаша түрде зерделеу байқала бастады. Сондықтан да, қазақ тіл білімінде осы бағытта бас және кіші әріптің негізгі қызметтерін, жаңа фунцияларын анықтау, бас әріптерді қолданудың қағидаларын (принциптерін) қарастыру, БАҚ-тағы қолданысын айқындау және бастысы тың тақырып болуы зерттеу жұмысымыздың өзектілігін дәлелдейді.
Дипломдық жобаның мақсаты: Қазіргі қазақ орфографиясындағы бас және кіші әріппен жазылатын сөздердің кодификациялану жолдарын қарастыру.
Дипломдық жобаның міндеттері: Аталған мақсатқа сәйкес төмендегі міндеттер қойылды:
- қазақ орфографиясындағы бас әріп орфограммасына байланысты әдебиеттерді жинау;
- бас және кіші әріп кодификациялану тарихын қарастыру;
- қазақ орфографиясындағы бас және кіші әріп функциясын сипаттау;
- бас және кіші әріппен жазылатын сөздердің жазылуында кездесетін қиындықтарға байланысты тілдік материалдарды қарастыру;
- бас әріп функциясының қызметі мен негізгі параметрлерін анықтау;
- бас және кіші әріпке қатысты жазуда қиындық келтіретін орфограммаларды талдау.
Күтілетін нәтиже: - қазіргі қазақ емлесінде бас және кіші әріптерді қолдану тілдің белгілі бір жүйеге қалыптануын (кодификациялану) реттейді;
тіл біліміндегі бас және кіші әріптердің қызметі мен функциялары анықталынды;
бас әріптерді қолдануға арналған принциптер (синтаксистік, морфологиялық, семантикалық, сөзжасамдық) сөзді стилистикалық ерекшелеуге, эмотивтік реңк беруге, функционалдық стил түрін айшықтауға, аббревиатураны графикалық түрде көрсетуге қызмет етеді;
БАҚ беттеріндегі бас және кіші әріп орфограммасының бұзылуы - қолданыстағы біркелкілікті жояды;
нормаға сәйкестіндірілген жазу емлесі - сауаттандырылған жазба тілінің әдеби көрсеткіші;әлеуметтік сипаттағы жаһандық өзгерістер қазіргі қазақ жазуының әртүрлі стильдерінде бас әріптің жаңа функцияларын қалыптастыруға және дамытуға септігін тигізді. Осылайша, ол нормативтік орфографиялық ережелер мен практика арасындағы айтарлықтай сәйкессіздіктерге әкелдітіл біліміндегі бас және кіші әріптің дәстүрлі функцияларының айтарлықтай өзгеруі, жаңа қызметтерінің пайда болуы, олардың кең таралуы анықталды. Атап айтқанда, бас әріптің этикеттік, эмотивтік, назар аудару және т.б. функциялары анықталды;
бас және кіші әріптің өзге тілдердегі қолданысы, ерекшеліктері қарастырылып, қазақ тіліндегі қолданылу заңдылықтары жан-жақты, жүйелі түрде зерттелініп, мысалдармен түсіндірілді;
қазіргі емле анықтамалықтары мен практикалық құралдар ұсынатын бас немесе кіші әріптерді таңдау ережелеріне негізделген негізгі критерийлер талданды;
бас әріптің емле ережесін біріздендіріп, нәтижесінде мектеп оқушыларына арналған орфографиялық сөздік құрастырылды.
Мазмұны: Ұсынылып отырған жоба қазақ орфографиясындағы әріптік орфограмма түріне жатпайтын бас және кіші әріптің кодификациясына байланысты. Жұмыста бас және кіші әріптің қызметі, жазылуда негізге алынатын принциптер сипатталады. Мерзімді басылым беттерінен орфографиялық қиындықтарға байланысты мысалдар жиналып, оларды кодификациялау жолдары ұсынылады.
Топ (команда) мүшелерінің нақты бөлімдер бойынша жауаптылығы туралы сипаттама:
Ұсынылып отырған жоба жұмысының мүшелері Естайқызы Д., Жұматаева А.Қ., Сайыпова М.Б. төмендегі бөлімдеріне жауапты болды.
Сайыпова Мәдина Болатбекқызы:
Қазақ тіліндегі бас әріп орфограммасының кодификациялануының ғылыми негізін және қазақ орфографиясындағы бас әріп орфограммасының кодификациялану тарихына шолу жасады (1.1 тарауша).
Естайқызы Динара:
Қазақ орфографиясындағы бас әріп және кіші әріп қызметін анықтап (1.2 тарауша), бас және кіші әріп орфограммасына қатысты ұстанымдар мен қиындықтарға байланысты талдау жасады (2.1 тарауша).
Жұматаева Ақтоты Құрбанқызы:
Мерзімді басылым беттерінде кездесетін орфографиялық қиындықтарға байланысты мысалдарды жинап, сұрыптады және бас әріп орфограммасын кодификациялау жолдарын көрсетті (2.2, 2.3 тараушалар).
Топтың әр мүшесі жұмыстың практикалық бөліміндегі мысалдарды жинақтауға атсалысты.
Жобаны жүзеге асыру этаптары. Жоба жұмысы үш кезеңнен тұрады:
Бірінші кезеңде жұмыстың тақырыбы таңдалып, бекітілді. Жұмысты орындау тәртібін анықтап, негізгі мақсаты мен міндеттері айқындалды. Бас және кіші әріпке қатысты жазылған еңбектерді сұрыптау, талдау жұмыстары жасалды.
Екінші кезеңде жүйелеу, салыстыру, сипаттама, жинақтау әдістері бойынша бас және кіші әріп орфограммасын кодификациялау негіздері анықталды. БАҚ көздерін жинап, мысалдар толықтырылды.
Үшінші кезеңде жоба жұмысының тұжырымдарын жүйелеу, нақтылау бойынша қорытынды жұмыстар жасалды. Мәліметтер өңделді. Жұмысты қорытындылап, оны рәсімдеу және безендіру іске асырылды.
Жобаның перспективасы мен жүзеге асырылуы: Ұсынылып отырған жоба жұмысы қазақ тіл білімінің орфография саласындағы ортологиялық құралдар үшін өз үлесін қоса алады. Жұмыста ұсынылған материалдарды, тұжырымдарды жоғарғы оқу орындарындағы міндетті және таңдау компонентіндегі кейбір курстарға қосымша материал бола алады. Сондай-ақ мектеп оқушыларының функционалды сауаттылығын дамытуға ықпалын тигізеді.
Жоба жұмысы 2020-2021 жылдары Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті Филология және көптілді білім беру институтында жүзеге асырылды.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БАС ӘРІП ОРФОГРАММАСЫНЫҢ КОДИФИКАЦИЯЛАНУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
6.1 Қазақ орфографиясындағы бас әріп орфограммасының кодификациялану тарихы
Қазіргі қазақ емлесінде бас және кіші әріптерді қолдану, олардың кодификациялануы тіл біліміндегі күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Ең алдымен кодификация терминінің мазмұнына тоқталатын болсақ, Қазақ әдеби тілінің сөздігінде кодификация [лат. codificatio] - қалыптану (белгілі бір тілдің нормасына айналған, айту, жазу нормаларына тускен тілдік бірліктердің заң, сөздіктер арқылы бекіту, жүйелеу, реттеуі дегенді білдіреді деп көрсеткен [1, б.66].
Жалпы кодификация сөзі тілдік жүйеге сәйкестендіру, ретке келтіру, заңдастыру, қалыптандыру дегенді білдіреді (1-сызбаны қараңыз). Жалпы теориялық лингвистикалық еңбектерде кодификацияның норма ұғымымен тығыз байланысты. Норманың 3 түрі бар. Олар: тілдік, коммуникативтік және этикалық.
1-сурет. Кодификация терминінің мағынасы
Әдеби тіл нормаларын кодификациялау, бір жағынан, тілдік тәжірибеге сүйенсе, екінші жағынан, тіл құрылымын зерттеген еңбектердегі нәтижелерді негізге алды. Тілдік тәжірибеде баспа өнімдерінің, әсіресе көркем әдеби шығармалардың, мерзімді басылымдардың жарық көруі т.б. тәжірибелер тілдік норманың саралана түсуіне айрықша ықпал етеді. Тілдің кодификациясы әр жағдайда әртүрлі болуы мүмкін. Әдетте, бұл жазу жүйесін дамытуды, грамматиканың, орфографияның, айтылымның және лексиканың нормативтік ережелерін белгілеуді, сөздіктерді және сол сияқты нұсқаулықтарды шығаруды білдіреді. Демек, кодификация практикалық, теориялық мәселелерімен тығыз байланысты.
Бірақ қандай да бір тіл болмасын, ол тілде әрдайым тұрақты, нақты ережелер жүйесі болады. Сондықтан жазбаша тілде және құжаттар мәтіндері, сөздіктер мен анықтамалықтарда бекітілген орфографиялық нормалар мен ережелерді сақтауды талап етеді. Алайда жазу тәжірибесінде бірнеше жыл бұрын бұл Сондықтан да, бұл жұмысымызда қазақ тіліндегі түйткілді мәселенің бірі болып табылатын, бас және кіші әріп орфограммасының кодификациялану жолдарын анықтау ерекшеліктеріне талдау жасамақпыз. Сол арқылы қазақ тілінің тарихын, оның өз мүмкіндіктерін қалай пайдаланғаны жайында, бас және кіші әріпке қатысты емле ережелеріне, оның өзіндік ерекшелігі, жаңалығы жөнінде өзіндік пікір түйеміз.
Қазақ тіл біліміндегі орфография мен графика саласының жүйелі түрде зерттелінуі 1920 жылдардан бастау алады. ХХ ғасыр - қазақ жазба мәдениетінің ұлттық негіздегі төл жазуына биіктеген заманы. Осы кезде қазақ ұлтының үнін жырлап, мұңын мұңдаған Алашшылдар, бір ұлттың рухани әлемінде тамыр тартқан тұтас бір тілдің негізін салушы қазақ зиялылары бір төбе еді. Жат тілдің шылауындағы ана тілімізді жаңғыртып, ұлттық тілге реңк еңгізіп, ұлығылаған қазақ зиялыларының көш басында А.Байтұрсынұлы тұрды. Оның 1912 жылы шыққан Оқу құралы қазақ тілінің жазба мәдениетін екшелеп, орфографиялық ережелерін жүйелеп, бірізділікке түсіре бастады. Бүгінгі қолданыстағы қазақ тілінің жинақталған емле ережелері, орфография, орфоэпия принциптері сол Ахмет Байтұрсынұлы салып кеткен сара жолдың саңлағы, көне көздің ізі. Осы саланың қарыштап дамуына өзіндік тың ойларымен, құнды ғылыми еңбектерімен өзіндік үлестерін қосқан қазақ зиялыларының қатарын Х.Досмұхамедұлы, Қ.Жұбанов, Қ.Кемеңгерұлы, Е.Омаров, Ж.Аймауытұлы, Қ.Басымов, Т.Шонанов, С.Аманжолов еңбектері ерекше.
Қазақ орфографиясының ғылыми және практикалық мәселелерінің кодификациялануына ерекше үлес қосқан ғалымдардың бірі - Р.Сыздық. Ғалымның сөз қолданысы мен әдеби норма мәселелеріне арналған (Жазушы және сөз мәдениеті, Алматы, 1983, Қазақ әдеби тілінің ауызша түрі Алматы, 1987) атты теориялық зерттеулері жарияланды. Қазақ тіл білімінде норма мәселесін теориялық тұрғыдан алғаш сөз еткен 2001 жылы жарық көрген Тілдік норма және оның қалыптануы еңбегі. Мұнда әдеби тіліміздің қолданысында қалыптасқан лексика-грамматикалық, орфографиялық, орфоэпиялық заңдылықтарды жүйелеп, әдеби тіл нормасының қазіргі қалып күйін санамалап көрсетеді.
Қазақ тілі нормаларын кодификациялауда жұртшылықтың тіл мәдениетін көтеретін практикалық құралдар (Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі, 1960, 1974, 1988, 2001) және де емле ережелерін жүйелеп көрсететін (Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жөнінде анықтағыш,1959, 1974, 1994, 2000), орфоэпиялық нормаларды тиянақтаған (Сөз сазы, Алматы, 1983, 1995, 2000) еңбектері жарияланды [2, б.42].
Рабиға Ғалиқызының 2014 жылы басылған көптомдық шығармалар жинағына Тілдік норма және оның қалыптануы (кодификациясы), Сөз сазы, Сөзді дұрыс айту нормалары тақырыптары негізгі арқау болады. Тіл мәдениетінің ең өзекті мәселесі - тілдік нормаға анықтама беріліп, оның меже-белгілері, түрлері көрсетілді; қазақ әдеби тілінің соңғы он жылдықтағы күй-қалпы реттеліп, оның теориялық-практикалық негіздері әңгіме болды [3].
Емле ережелері мен бекітілген нормалардың бірізді жүйесі,тыныс белгілерін қою қағидалары Қазақ тілінің анықтағышында жинақталып берілген.
Профессор Р.Сыздық Емле және тыныс белгілері еңбегінде орфографияның негізгі мәселелері қатарына бас әріптің қолданылуын жатқызады [4, б.9].
Қазақ тілі мәдениетінің, әдеби тіл нормаларын кодификациялаудың теориялық әрі практикалық проблемаларын жетік зерттеуде көп үлес қосқан ғалымдардың бірі - Нұргелді Уәли Мақажанұлы. Нұргелді Мақажанұлының 200-ден асатын ғылыми мақаласы бар. 2006 жылдан бастап жарыққа шыға бастаған Қазақ әдеби тілінің сөздігінің нұсқаулығын жасаған. Мәдени мұра бағдарламасының аясында жүзеге асқан аталмыш еңбектің бүгінгі күнде I-XIII томы жарық көрген. Еңбектің сапасын арттырып, сөз байлығын көтеруде ғалымның қосқан үлесі зор.
Н.Уәли мен А.Алдашеваның бірлесуімен жарық көрген Қазақ орфографиясындағы қиындықтар атты еңбегі қазақ орфографиясының ғылыми-теориялық базасын күшейту мақсатында сөздіктер құрастыру, емле ережелерін жасап, өзгерістер енгізуге септігін тигізуші құрал ретінде пайдаланылады. Еңбекте бас әріптің қолданылатын орындары көрсетіліп,жалқы есімдер мен күрделі атауларлың негізгі түрлері топтастырылады: а) орыс орфографиясына сәйкес бас әріппен жазылатын күрделі атаулар мен жалқы есімдер; ә) Қазақ тілінің өз табиғатына тән жалқы есімдер мен күрделі сөздердің жазылуы [5, 108-110 бб.].
Сонымен қатар қазақ орфографиясының қарыштап дамуына елеулі еңбек еткен тағы бір ғалымдарымыздың бірі - Құралай Кудеринова. Еңбектерін атап айтсақ 2000 жылы Бірге, бөлек жазылатын сөздердің орфограммасы тақырыбында кандидаттық диссертация, 2006 жылы Қазақ жазуының теориялық негіздері тақырыбында докторлық диссертация қорғаған. Қазақ әдеби тілінің сөздігінің 15 томдығының редакторы, 2 ғылыми монография мен 70-тен аса мақалалардың авторы. Қазақ жазуының теориялық негіздері пәнінен алғаш рет оқу-әдістемелік кешен жазған. Бірнеше орфографиялық және орфоэпиялық сөздіктің авторы.
Жалпы тіл білімінде орфография саласын зерттеушілердің кейбірі бас және кіші әріппен жазу орфографияның мәселесі емес, ол графиканың мәселесі деп түсіндіреді.
Қазақ тілінің графикалық жүйесінде әріптерді кіші және үлкен әріптерге бөлудің лингвистикалық табиғаты жеткілікті түрде зерттелмеген. Ал әріптерді кіші және бас әріптерге бөлу біртіндеп дыбыстық жазуда (грек, латын, славян тілдері) қалыптасты. Оларда да бастапқыда қазіргі бас әріпке жақын бір ғана емле болған, ал кейінірек кіші әріптер пайда болған екен. Ең көне қазақ қолжазбаларында зерттеушілер әріптерді кіші және бас әріптерге бөлу болмағанын, бірақ сонымен бірге әр әріптің қазіргі не кіші әріпке, не керісінше, қазіргі бас әріпке ұқсайтын стилі, өзіндік сызбасы болғанын анықтаған.
Бас және кіші әріппен жазу қазіргі қазақ емлесінің ең қиын және зерттеуді әлі де қажет ететін мәселелерінің қатарына жатады. Бұл емленің қиындықтары міндетті ережелердің жоқтығынан емес, оларды әртүрлі жағдайларда қолдану мүмкіндігінен туындайды. Тарихи тұрғыдан, әріптерді бас және кіші деп бөлу функционалды себептерге байланысты негізделді. Себебі, олардың шеңбері жалқы және жалпы есімдер мен сөйлемнің алғашқы сөзінің бірінші әріппен немесе басқа сөздерінің кіші әріппен жазылуы (номинативті және синтаксистік функциялар) секілді міндеттерімен анықталды. Орфографиялық ережелер мен ұсыныстардың жинақтары осы уақытқа дейін бас әріптің осы екі дәстүрлі функциясымен шектелген.
Әдебиеттерде әріптерді бас және кішіге бөлу ежелгі финики және грек әліпбилерінен басталады. Грек және латын тілдерінде жасалған алғашқы жазуларда қазіргі бас әріпке жақын Майускула жазуы қолданылған. Зерттеушілер сонымен қатар әріптердің өлшемі бойынша бөлінуін ең ежелгі кириллица жазуынан басталады деп болжам жасайды.
XVI ғасырда мәтіннің бөлінуіне байланысты бас әріптер мәтіннің басында және сөйлемнің соңындағы нүктеден кейін жаңа сөйлем басында қолданыла бастады. Бастапқыда бас әріптерді қолдану ережелері болған жоқ. Милетий Смотрицкийдің грамматикасында мұндай ережелерді орнатудың алғашқы әрекеті көрсетілген (өлеңнің басын бас әріппен жазу, адам немесе жер-су атаулары, ғылым атаулары), бірақ олар кең таралмады. Кейінірек Я.К.Грот Русское правописание кітабының негізгі бөлігінде бүгінгі күнге дейін сақталған бас әріптерді қолдану ережелерін ұсынды [6, б.305].
Бас әріптерді қолдану принципі ғасырлар бойы дамып отырды. XIX ғасырдың ортасында Н.И. Греч, Ф.И. Буслаев және т.б. Ғалымдардың грамматикаларында маңызды тұжырымдамаларын табамыз. XIX ғасырда бас әріптермен қазіргі таңда жазылмайтын сөздер бас әріптен басталды. Мысалы, халықтардың атаулары (Орыстар, Шведтер), ғылымдар мен өнердің атаулары (Арифметика, Әлем тарихы, Мүсін, Сәулет) және басқалары бас әріппен жазылды.
Н.М. Карамзин кірме сөздерді және көптеген құрметті кісілердің есімдерін бас әріппен жазады: Автор, Әдебиет, Кейіпкер және т.б. Я.К. Гроттың айтуы бойынша, бұрын бас әріппен аз сөздер жазылған. Дегенмен де, халықтардың атауларын орыс хатында кіші әріппен жазу тек ХХ ғасырдың басында бастау алған [6, б.308].
Бас әріптерді қолдануға арналған ең толық анықтағыш Д.Э. Розентальдың Справочник по правописанию и литературной правке для работников печати [7] атты еңбегі болып табылады.
Жалпы бас және кіші әріптердің нақты тілдік ерекшелігі бүгінгі күнге дейін жеткілікті түрде зерттелген жоқ. Дегенмен де, оларды неліктен қолдана бастағанымызды білу үшін тақырыптың тарихына тоқталып кеткеніміз жөн деп ойлаймыз.
1926 жылы Баку қаласында өткен І Түркологиялық съезде ең алғаш болып түркі тілдерінде бас әріпті қолдануға алу немесе алмау мәселесі талқыға салынады. Кейіннен 1927 жылы Самарқант қаласында өткен жиналыста да осы мәселе қозғалған болатын. Сонымен қатар 1929 жылы Орталық және әліпкіндік комитетінің ұйымдастыруымен болған ІІІ пленумда бұл тақырып тағы көтеріліріп, зерттеу мәселесіне айналады.
Қарастырылған мәселе төңірегінде түрлі көзқарастар пайда болады. Біреулері бас әріпті қолдап оны түркі тілдеріне енгізген жөн десе, енді біреулері оны қолданудың мүлде қажеті жоқтығын айтады. Осы тұрғыда ғалымдардың бірқатары кіші әріпті үлкейтіп, барлығын бас әріппен жазуды да ұсынады. Осындай қарама-қайшы пікірлердің орын алуының салдарынан түркі халықтарына осы мәселені шешуге уақыт беріледі. Осы уақытта Қазақстанның әр бір жерінде, атап айтсақ, Омбыда, Алматы қаласында оқытушылар мен студенттер бас қосып, бас әріпті қолдану мәселесі төңірегенде айтыстар жүргізеді. Нәтижесінде мынадай қорытынды жасалады: ... бас әріп мәселесіне жұртшылық түгел қатысып, өз ойларын ортаға салсын және жер-жерлерде айтыстар ұйымдастырылсын [8, б.201].
Осы уақытта Қазақстанда да бас әріпті қолдануға байланысты түрлі жарияланымдар шыға бастайды. Мысалы, С.Әміржанның Бас әріп не үшін керек, Қ.Басымовтың Бас әріп - қол бөгеу атты мақалалары халық назарына ұсынылады. Бұл мақалаларды екі түрлі пікір айтылған. Алғашқы жарияланым бойынша, бас әріпті қолданған дұрыс, ол бізге қажет деген пікір ұсынылса [9, 1-2 бб.], Қ.Басымов мақаласында бас әріптің керегі шамалы, онсыз ақ күн кешуге болады деген ойды ұстанған екен. Сондай-ақ, автор қазақ жазба тілінде бас әріпті қолдансақ, оның араб әліпбиінен айырмашылығы болмай, қайта оқыту мүлде қиындайтынын дәлелдеп көрсетеді [10].
Осы кезде Қазақстан оқытушылары тарапынан да ұсыныс пікірлер қаулап жатты. Атап айтсақ, Ш.Тоқжігітовтің Бас әріптің керегі жоқ (1929, 2 желтоқсан) мақаласы даулы айтыстың көш басында тұрды. Көпшілігінің пікірі оқушыларға бас және кіші әріпті бірге ұсынып оқытсақ әдістемелік жағынан қолайлы, әйтсе де екі әріпті бірден оқыту көзге үйреншікті болмайтынын алға тартты. Бұл қолдауға сәйкес жазылған мақалалар қатарына Бас әріпті былай алайық (1929, 26 қараша); Бас әріп керек (1930, 4 ақпан), Бас әріп туралы айтыс (1929, 2 желтоқсан) жатқызуға болады. Түпкі түйінінде оқытушылар бас әріпке бөлек, кіші әріпке бөлек күн арнап үйрету - баланың тез үйреніп кетуіне жақсы әдіс дейді. [11, б.58].
1929 жылы өткен Жалпы Одақтық жаңа әліп комитетінің ІІІ Жалпы жиылысында Бас әріптің міндетті түрде алынуы жөнінде қарар шығарылады. Әйтсе де бұл шешімге Қазақстандық жаңа әліп комитеті қолдау көрсетпеді. Мектептерде, баспасөздерде, оқу орындарында, кітап беттерінде бас әріп алынбайды. Соның нәтижесінде біраз наразылықтар туындап, мұғалімдер бас әріпсіз оқу мен жазудың көптеген кемшіліктерін көрсетеді.
а) Бас әріп болмаса, сөздер көзге біркелкі көрініп, көзді талдырады, оқушы одан тез жалығады.
ә) Жалқы есімдердің жазылуында біркелкілік туындайды.
б) Бас әріпсіз оқу - жазуды оқығанда тақырға қашан жетем деп қонатын ел іздеп шаршаған жолаушының күйін кешумен тең, - деп өз наразылықтарын білдірген болатын.
Қазақстан Орталық атқару комитетінің жиылыстық талқылау нәтижесінде бас әріпке қатысты 1930 жылы 11 сәуір күні Бас әріпті алу туралы қаулысы бекітілген болатын. Аталған қаулыда 1931-1932 жылғы оқу бағдарламасына сәйкес барлық оқу құралдары бас әріппен басталсын, 1931 жылдың бірінші қаңтарына дейін барлық мектеп оқушыларына бас әріптің түрі, ережесі таныстырылсын деген үкім шығарылды. [12].
1940 жылы кирил графикасына негізделген әліпбиге сәйкес жасалған емле ережелерінде бас әріптің жазылуына байланысты мынадай емле баптары енгізіледі.
1. Сөйлемнің басқы сөзі, өлеңнің әрбір жолы бас әріппен жазылады.
2. Кісі аттары, арнап қойылған хайуан аттары, географиялық, тарихи (қала, ауыл, село, өзен, тау, т.б) аттар және ұйым, мекеме, фабрика-завод, параход аттары, кітап, газет, журнал аттарының бірінші әрпі бас әріппен жазылады. Мысалы, Горкий Сталин заводы, Алматы қаласы, Социалистік Октябрь революциясы, т.б.
Ескерту: күрделі жалқы есімнің әрбір сөзі бас әріптен басталады. Мысалы: Социалистік Советтер Республикасының союзы, Қызыл Армия, Париж Коммунасы, т.б.
3. Жеке әріптен құралған жалқы есімдер, кісі атының ишараттары, химия, физика формалары да бас әріппен жазылады. Мысалы: ҚК(б)П, А.Құнанбаев, H2O, т.б.
4. Септік жалғаулы жалқы есімдер бас әріппен жазылады. Мысалы: Ленин-Сталин партиясы, Маркс диалектикасы, Менделеев заңы, Абай көшесі.
Ескерту: жұрнақ жалғанып, басқа сөз табына айналған жалқы есімдер кіші әріппен жазылады. Мысалы: Бізде лениншіл, сталиншіл жастар қатары жыл сайын өсіп келеді.
5. Жалпы есімдер және басқа сөз таптары текст ішінде жол әрпімен (кіші әріп) жазылады [13, б.29].
1968 жылғы Н.Оралбаеваның Бас әріптің графикадағы рөлі атты мақаласында бас әріпті қолданудың жазуда өте тиімді жақтары көп екенін айтады. Біздің қазіргі жазуымызда қолданылып жүрген бас әріптер жазудағы артық таңбалар емес, керекті, пайдалы таңбалар дейді.
1. Бас әріпті қолдану қазақ тіліндегі жалпы есімнен жасалған адам аттарын текстте тез ажыратуға, сөйлем мағынасын тез түсінуге қажет.
2. Бір сөйлем мен екінші сөйлемнің жігін бас әріп арқылы тез ажыратуға болады, бұл - текстті оқуда дауыс ырғағының жұрыс болуына көмектеседі.
3. Бас әріп қысқарған сөздерді тез тану, ажырату үшін өте қажет. Қысқарған сөздерде бір әріптің бір сөзден қысқарып тұрғанын көрсететін негізгі белгі - бас әріп [14, 25-26 бб.].
1963 жылы жарық көрген Қазақ тілінің орфографиялық сөздігіндегі қосымшаға кісі аттары мен жер-су атаулары енгізілді. Ондағы негізгі мақсат - берілген атауларды бір ізге келтіріп реттеу еді.
Осы уақытқа дейінгі жарияланған орфографиялық сөздіктерде бас әріппен жазылатын сөздер арнайы жалқы есім ретінде арнайы белгіленіп, сөздікке енгізілмеді. Бірақ ережеге сай бас әріппен қолданылу реті көрсетілді.
Соңғы жылдары қазақ тіліндегі бас әріп орфограммасы жөнінде жүйелі зерттеу жұмыстары жүргізіліп, мақалалар жарық көре бастады. 2018 жылғы профессор Алдаш А. мен ф.ғ.к. Әміржанова Н.С Қазақ тіліндегі бас әріп орфограммасы: кодификациялау барысында туындаған қиындықтар және олардың шешімі тақырыбындағы мақаласында қазақ орфографиясының принциптеріне сүйене отырып, контекстік мағыналық ерекшелігін қарастырады. Бас әріптерді қолдану барысында жалқы есімдердің нормалануы, экстралингвистикалық факторларға байланысты жалпы есімдердің жазылу нұсқаулықтары көрсетілген [15]. Сондай-ақ, 2020 жылы жарық көрген Алдаш А. Жаңа ұлттық жазу vs. емле мəселелері [16, б.33], Бас әріп пе, кіші әріп пе? [17] мақалаларында жазба коммуникациясындағы бас әріп қызметін текшелеп, мақсатты стильдердегі қолданысын айшықтайды. Бас әріптің өзгергіштік күйге түсуіне мәдениетаралық коммуникацияның ықпалын атап, мәтінге стильдік мән үстеу үшін қолданылатын түрлері көрсетілді. Күрделі-құрама атаулардың емлеге сай нормалануын салыстырмалы түрде айшықтайды.
Сонымен қатар, Қазақ жазуындағы бас әріпті таңбалаудың өзіндік ерекшеліктері мен қиындықтары [18, б.806] деп аталатын зерттеу жұмысында Э.Өтебаева бас әріптің қазақ жазуына ену тарихына тоқталып, сол кездегі енгізілген ережелер талқылайды. Латын графикасына негізделген әліпбидің орфографиялық қатесін топшылап, бас әріптің нормаға сай қолданылмауы, бірізділікке түспеуі сөз болады.
Осы негіздерге сүйене отырып, қазіргі қазақ тіліндегі мәтіндерде бас және кіші әріптерді қолдану мүмкіндігіне талдау жасап, оларды қолданудың келесі критерийлерін бөліп көрсетуге болады:
1) графикалық безендіру;
2) тыныс белгілеріне байланысты қолданылуы;
3) арнайы стилистикалық мақсатта қолдану.
Яғни, бас әріп мәтіннің құрылымына қарамастан жеке сөздерді бөлектеуге қызмет етеді.
Мәтіндегі сөздерді бас әріппен бөліп жазу жалқы және жалпы есімдерді қарама-қарсы қою үшін қолданылады: жалпы есімдер кіші әріппен, ал тиісті әріптер үлкен әріппен жазылады.
А-а болып ауысуы:
oo Арыстан (адам есімі) - арыстан (жануар);
oo Егіздер (осы атаудағы шоқжұлдыз астында дүниеге кеген жұлдазнама белгісі) - егіздер (бір уақытта бір анадан туған балалар);
oo Шығыс (осы бағытта орналасқан мемлекеттер атауы: Сауд Арабиясы, Түркия) - шығыс (пайданың (капиталдың) азаюы);
oo Махаббат (адам есімі) - махаббат (сезім) және т.б.
Қазіргі қазақ тіліндегі және орыс тіліндегі бас әріп қызметі ұқсас болса, басқа тілдердегі емле ережелерінде бірнеше өзгешеліктер байқалады.
Француз тілінде де бас әріп көп жағдайда қазақ тіліндегідей қызмет атқарады. Бірақ, бұл тілдің бас әріп орфограммасының бір ерекшелігі - халықтардың, ұлттардың және т.б. атаулары көбінде бас әріппен жазылуы. Мысалы: Американдықтар, Қазақстандықтар, Ресейліктер, т.с.с. Ал қазақ тілінде олар сөйлем басында келсе бас әріппен, сөйлемнің ортасында әрі соңында келсе кіші әріппен жазылады.
Ал ағылшын тілінде апта күндері мен айлар, француз тіліндегідей ұлт және халық атаулары міндетті түрде бас әріппен жазылады. Сондай-ақ, дін атаулары да бас әріппен жазылады: Ислам, Христиан, т.с.с. Мен есімдігі де сөйлемнің қай жерінде келсе де бас әріппен жазылады: If I were you, I would call her және т.б.
Қорытынды. Сонымен, тарихқа көз жүгіртсек, бас әріпті пайдалануға келместен бұрын, оны қолдану бұрыс па дұрыс па деген тұрғыда талас-тартыстар орын алып, әр түрлі пікірлердің қалыптасқандығын көруімізге болады.
Жоғарыда бірнеше еңбектерде көрсетілген бас әріптің қолданысына байланысты ережелерге тоқталып өттік. Бас әріптің негізгі қызметі ол сөйлемнің немесе мәтіннің семантикалық жағына бірден бір әсер етуші фактор болып табылады, яғни бас әріп арқылы жаңа сөйлемнің басталуын білсек, сөйлем ортасындағы сөздерде келген бас әріп мағынаны айқындауға, ашуға, түсінуге көмек береді. Бас әріпті жазуда жоғарыда көрсетілген ережелерді басшылыққа алып қана қоймай, төмен жағында көрсетілген ескертулерге де назар аударып, есте сақтау маңызды.
Сонымен қатар, қазақ тілінен бөлек, өзге тілдердегі бас әріптердің қолданысына талдау жасай келе, ұқсастықтармен қатар, айырмашылықтары бар екендігіне көзіміз жетті.
6.2 Қазақ орфографиясындағы бас әріп және кіші әріптің қызметі
Емле нормалары және оларға сәйкес емле ережелері үш үлкен топқа бөлінеді:
1. Әріптер, сөздер құрамы;
2. Бірге, бөлек және дефис арқылы жазу (апострофты қолдану ережелерін де қамтиды);
3. Бас әріптерді пайдалану.
Бұл жобада біз негізінен бас әріптерді қолдануға назар аударамыз (кейде біріктіру проблемалары, бөлек және дефиспен жазылатын сөздер қарастырылады).
Бас әріп жазуда екі түрлі қызметте қолданылады:
Біріншісі, позициялық;
Екіншісі, экскреторлық.
Позициялық функция - мәтіндегі нақты позицияларды белгілеу (демек, әр тәуелсіз сөйлемдегі бірінші сөзді бас әріптен бастау әдетке айналған). Ал экскреторлық функция - мәтіннің құрылымына қарамастан, белгілі бір сөздерді бөлектеу. Әдетте, олар бас әріптерді қолдану ережелерін сөз еткенде экскреторлық функцияны қолданады. Бұндай қызмет қазақ тіліндегі бас әріптерді қолдануда байқалады.
Әлемдегі тілдердің бәрі бірдей бас әріптерді қолданбайды. Бас әріптер екі функцияға ие болатын тілдерде де оларды қолдану ережелері (әсіресе экскреторлық функцияда) көбіне әртүрлі болады. Әр тілдегі экскреторлық функцияда бас әріптерді қолдану, ең алдымен, белгілі бір дәстүрмен реттеледі. Кодификатордың міндеті, ең алдымен, осы дәстүрді мүмкіндігінше дәл анықтау және сипаттау. Бас әріптің жоғарыда аталған екі функциясынан бөлек мынадай қызметтері де бар:
1. Синтаксистік қызмет атқарады;
2. Номинативті қызметі болады;
3. Иерархиялық функциясы болады;
4. Психологиялық (символдық немесе идеографиялық) функциясы болады;
5. Назар аударту функциясы;
6. Эмотивтік қызметі болады;
7. Этикеттік функциясы болады [19, б.12].
Олардың әрқайсысына толығырақ тоқталып өтейік.
Синтаксистік функция. Ережеге сәйкес бас әріп мәтіннің басында қолданылады.
1. Бас әріппен мәтіннің бірінші сөзі, сондай-ақ сөйлем соңындағы нүктеден, көп нүктеден, сұрақ және леп белгілерінен кейінгі бірінші сөз жазылады.
2. Аллыңғы жолдың соңында тыныс белгісінің болуына немесе болмауына қарамастан өлеңдердегі әрбір жолдың бірінші сөзі бас әріппен жазылады.
Бас әріп мәтіннің ортасында да қолданылады:
1. сөйлемнің басында тұрған үндеуден немесе араласудан кейін қойылған леп белгісінен кейінгі бірінші сөз. Мысалы: Әй! Бұл түн тезірек өтеді.
2. Қос нүктеден кейінгі бірінші сөз: а) егер бұл тікелей сөйлеудің басталуы болса, б) егер мәтінде дәйексөз (цитата) келген жағдайда дәйексөздің бірінші сөзі бас әріппен бастап жазылады.
Бас әріптің номинативті функциясын ерекше атауға болады. Номинативтік функциядағы бас әріп туралы айтқанда, материалды тақырыптық топтар бойынша құрылымдап көрсетсек болады. Атап айтқанда:
1. адамдардың аты-жөндері;
2. географиялық және әкімшілік-аумақтық атаулары;
3. тарихи оқиғалардың, дәуірлер мен құбылыстардың атаулары, тарихи құжаттардың, өнер туындыларының және өзге де заттай ескерткіштердің атаулары;
4. революциялық мерекелер мен атаулы күндердің атаулары;
5. мекемелер мен ұйымдардың, саяси партиялардың атаулары;
6. лауазымдар мен құрметті атақтардың атаулары;
7. әдеби шығармалардың, газеттердің, журналдардың, мекемелердің, кәсіпорындардың атаулары.
Бас әріптің маңызды функцияларының ішінде иерархиялық функцияны бөліп көрсетуге болады. Ол лауазым атаулары мен билік органдарының бас әріппен не кіші әріппен жазылатындығын дәлелдейді. Оған қатысты О.Б.Власова Собственные имена и прописные буквы: морфологический аспект еңбегінде Иерархиялық функцияда әлеуметтік баспалдақтағы объектінің алатын орны белгіленеді. Сонымен қатар, онда заңға немесе аға атаққа бағыну көрсетіледі деген пікірін білдіріп өткен. Иерархиялық функция алғаш рет 1956 жылы Правила русской орфографии и пунктуации русского языка еңбегінде ескерілген болатын [20, б.57]. Мысалы, лауазымдар мен құжаттардың атауларында бас және кіші әріп арқылы екі сатылы иерархия құрылады: 1-саты - мемлекеттің жоғары мекемелері мен ұйымдарындағы лауазымдар атауларында және аса маңызды мемлекеттік құжаттарда бірінші сөз бас әріппен жазылады; 2-саты - қатардағы мекемелердің лауазым атауларында және осы мекемелер шығаратын құжаттарда барлық сөздер (тиісті есімдерді құрайтын құжаттардан басқа) кіші әріппен жазылады.
Мәтіннің ортасында бас әріппен жалпы есімдерді арнайы стилистикалық мақсатта жазуға болады. Ерекше стилистикалық қолдану дегенге Жеңіс, Отан секілді сөздерді мысал етіп көрсетсек болады. Бұл қызметті атқаратын функцияны О.Б. Власова психологиялық деп атаса, А.И. Дунев символдық немесе идеографиялық функция деп атаған болатын.
Бас әріп психологиялық функцияны орындай алатын сөздердің бес тақырыптық топқа бөліп қарастырсақ болады:
1) жеке басының немесе іскерлік қасиеттерінің арқасында сөзсіз құрметке ие болатын белгілі бір адамды атау;
2) Ұлы Отан соғысына байланысты атаулар;
3) Отан мен ұлттық дүниетанымдағы атаулар;
4) символдық сөздер;
5) актуализмдер.
Мысалы, Жеңіс сөзінде және Ұлы Отан соғысындағы жеңіспен байланысты контексте қолданылатын сөздер мен сөз тіркестерінде бас әріппен жазылады: Жер жүзінде дүркіреп Жеңіс күніне арналған сан алуан шаралар өтті.
Қазіргі таңда тіл зерттеушілері (лингвисттер) бас әріптің қызметін түрлі тілдік аспектілерде қарастырады. Себебі, бүгінгі күні бас әріптің қолданысының кеңейе түскендігін күнделікті тұрмыстан, қоршаған ортамыздан көріп жүрміз. Нақтырақ айтсақ, орфографиялық ережелерге бағынбау, белгіленген ережелерден ауытқуларды байқаймыз. Яғни, әдетте сөздің басында ғана келетін бас әріптің нормадан тыс сөз ортасында да жазылғандығын белгілі бір мекеме, яғни, тамақтану орындары, мейрамхана немесе сән үйлерінің атауларынан аңғарамыз. Мысалы: ПерекуCity, PizzaRio, LaDoni, Ас-Казан, ШокоЛатте, БлагоДарю, МиГ, АРТиШОК т.с.с. Айтып кеткеніміздей, ол назар аударту функциясы деп аталады. А.И. Дунев бас әріптің бұл қызметін қиқы-сиқы жазу эффектісі немесе біркелкі емес қолжазба эффектісі деп атаған.
Біздің ойымызша, бас әріптің функционалдығы тек назар аударумен шектелмейді. Өйткені, кейбір жағдайларда бас әріп ұзақ оказионализмді оқуға көмектеседі. Мысалы: АвтоЖол, АртМедиа, ЭкоСофт, КиноПоиск және т.б.
Бас әріп, ең алдымен, адамдардың назарын аудартуға әсер етеді. Бір сөзде екі бас әріптің жазылуының өзіндік ерекшелігі бар, яғни ол бірнеше мағынаны айқындайды. Атау бола тұрып, сол аталмыш мекеме жайлы жеке бір мәліметті беруге де мүмкіндік береді. Нақтылау үшін жоғарыда келтірген мысалдарды талдап көрейік:
ПерекуCity - орысша перекусить, яғни жүрек жалғау деген мағынада болса, оған ағылшынша City яғни қала, қалашық деген сөз үстемелеп, әрі бас әріппен жазып тұтынушылардың назарын аудартады. Тамақтануға арналған қалашық деп жазғаннан, осылайша атау ұтымды деп ойлаймыз.
PizzaRio - пиццерия Рио дегенге қарағанда, осылайша біріктіріп әрі бас әріппен жазу кез-келген адамның назарын аудартып, өзіне тарта алады. Дәлірек айтқанда, Пиццерия сөзін ПиццаРио деп көңілді аудартатындай өзгерту, жарнамалық бір маркаға да жатады.
АРТиШОК - театр атауы. Мекемеге өсімдік атауын бере отырып, арт және шок сөздеріне назар аудартады. Қазақшаға тәржімалайтын болсақ, өнер және таң қалу. Бұл жағдайда да театрға атау бергенде, жарнамалаушының өте ұтымды жол тапқандығын байқаймыз.
Олардан өзге, барлығымызға таныс аЛтын атты зергерлік бұйымдар салонының жазылуындағы ерекшелікті де атап өтсек болады. Мұнда, мекеменің жарнамалық маркетингін ұйымдастырушысының тапқырлығын байқаймыз. Сөз жоқ, бұл орын атауымен өзіне назар аудартады.
Дегенмен де, жоғарыда келтірген мысалдарымыз қазақ жазба тілінің бас әріптің осыған дейін қолданып келген емле ережелеріне сәйкес келмейді.
Виртуалды байланыс саласында шексіз еркіндікке байланысты сөйлеу этикетінің өзіндік ережелері қолданылады. Сондай-ақ, саналы түрде орфографиялық нормалар да жиі бұзылады. Солардың бірі - күшті эмоцияларды білдіру үшін барлық сөзді, мәтінді (немесе мәтіннің бір бөлігін) бас әріптермен теру. Бұл функция эмотивтік функция деп атайды. Мысалы: Сіздерді БАРЛЫҚ ТАУАРЛАРҒА жеңілдіктер мен тиімді бөліп төлеушарты күтеді (Facebook әлеуметтік желісінен).
Бас әріптермен қатар эмоционалды хабарды жеткізудің жарқын графикалық құралы ретінде эмоцияны жеткізу үшін коммуниканттар тыныс белгілерін белсенді қолданады. Олар бірнеше рет қайталап леп және сұрақ белгілерін, көп нүктені қолдануы мүмкін. Ол да эмотивтік функцияға жатады.
Кейбір ғалымдар бас әріп этикеттік функциясын орындай алады деп санайды. Ол жазушыға адресатқа құрметпен қарауға көмектеседі. М.И. Васильева Новые функции прописной буквы в современном русском языке атты диссертациясында бас әріптің этикеттік қызметін екі тақырыптық топқа бөліп көрсетеді. Олар:
1. Толығымен бас әріппен жазылған атаулар.
2. Тиісті шартты атаулар (Сіз, Сізге) [19, б.116].
Тиісті шартты атаулар (Сіз) түрлі жағдайларда: ресми хабарламаларда, жарнамалық мәтіндерде, шарттарда: еңбек шартында, банк салымы туралы шартта, деректер беру қызметтерін көрсетуге арналған шартта, сатып алу-сату шартында, сауалнамаларда, құттықтау хабарламаларында және т.б. қолданылады. Мысалы, Түркістан газетінің Құттықтаймыз! айдарында Осынау мерейлі күнде Сізге зор денсаулық, ұзақ ғұмыр, отбасыңызға амандық [Түркістан №24, 2018] деген құттықтау хабарламасы берілген.
Бас әріп этикет функциясын тек есімдерде ғана емес, сонымен қатар шартты тиісті атауларда да орындайды. Өзге тілдерде құжат беттерінде, көзбе-көз кездескенде оларға ресми титулына (лауазымына) байланысты Ұлы мәртебелі деп қолдануының ерекшеліктерін байқасақ болады. Мысалы, Ваше (Его, Ее) Величество және т.б.
Орыс тілінде құттықтау хаттарында бас әріппен тек есімдіктерді емес, сонымен қатар, бірнеше адамдар тобына (әріптестер, жолдастар, серіктестер) бағытталған кезде де бас әріппен жазатынын байқаймыз. Ал қазақ тілінде ондай ерекшелік байқалмайды. Мысалы: Құрметті әріптестер, оқытушылар және студенттер! Сіздерді Ұлыстың ұлы күні - Наурыз мейрамымен шын жүректен құттықтаймыз!. Бұл жерде әріптестер сөзінің кіші әріппен жазылғандығын байқаймыз.
Осылайша, әріптердің бас және кіші болып бөлінуі функционалды себептерге байланысты болғандықтан, бас әріпті қолдануға қатысты ережелердің негізін осы функциялар құрайды.
Тіл үнемі дамып отыратындықтан, функциялардың тізімі өзгеруі де мүмкін. Сондықтан да, нормативтік орфографиялық дәстүрге сәйкес келмейтін бас әріпті қолдану жағдайларын одан әрі зерттеу алдымызда тұрған үлкен мәселелердің бірі болып көрінеді.
2 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БАС ЖӘНЕ КІШІ ӘРІП ОРФОГРАММАСЫНА ҚАТЫСТЫ ҰСТАНЫМДАР МЕН ҚИЫНДЫҚТАР
2.1 Қазақ орфографиясындағы ұстанымдар: бас және кіші әріппен жазу ұстанымдары
Орфография жазу процесіндегі дұрыстық - жазылған дүниенің адресатқа түсінікті етіп жеткізудің қарекеті. Ол түсініктілік біршама қалыптасқан, сол жазбаны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz