Мектепке дейінгі шақтағы баланың зейіннің дамыту

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

Павлодар облысының білім беру басқармасы
Жоғары инновациялық көп салалы колледжі

Курстық жұмыс

Пәні: Психология

Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі баланың зейінінің дамуы мен қалыптасуы

Мамандығы:0101000 - Мектепке дейінгі
тәрбиелеу және оқыту
Курс:4
Тобы:МД-41
Орындаған:Жақсылық.Ж.С
Тексерген:Рахимжанова.Г.Н

Павлодар қаласы.
2023-2024 оқу жылы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І КЕЗЕҢ. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЗЕЙІННІҢ ҚАЛЫПТАСТЫУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Зейін ұғымы, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Зейіннің қасиеті, ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Ойын арқылы балалардың зейіннің дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 16
1.4 Жаңа инновациялық технологияларды пайдалану негізінде мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
ІІ КЕЗЕҢ. Практикалық зерттеу МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЗЕЙІН ҚАБІЛЕТТЕРІН АРТТЫРУДЫ ЗЕРТТЕУ
2.1 Мектепке дейінгі жастағы баланың зейіннің анықтау ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Мектепке дейінгі баланың зейінніңе арналған жаттығулар ... ... ... ... ... 32
2.3 Мектепке дейінгі шақтағы баланың зейіннің дамыту ... ... ... ... ... ... ... . 34
ІІІ КЕЗЕҢ ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
IV КЕЗЕҢ ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... .37
ҚОСЫМША

КІРІСПЕ

Зерттеудің жұмысының өзектілігі: Мектепке дейінгі шақта зейінің естің, қиялдың дамуында ұқсастықтар бар. Егер сәбилік шақта өзінде қабылдау мен ойлау іс - әрекеттері ретінде анықтауға болатын бағдарлау іс - әрекеттерінің ерекше формалары ретінде бөлінсе, мектепке дейінгі кезеңде мұндай іс - әрекеттер үздіксіз күрделілене және жетіле түседі, ал зейін, ес, қиял ұзақ уақыт жеке сипат ала алмайды. Бала бірдеңеге назар аударлықтай, көргені мен естігені жадында сақтарлықтай, бұрын қабылдағанының аумағынан шығарлықтай арнайы іс - әрекеттерді игере білмейді. Мұндай іс - әрекеттер тек мектепке дейінгі кезеңде қалыптаса бастайды.
В.С. Мухина мектепке дейінгі бала әрекетінің жаңа түрлерін, үлкендердің оған қойған жаңа талаптарын игерудің ықпалымен баланың алдында бір нәрсеге зейінің шоғырландыру және оған зейін қою, материалды есте ұстау және оны жаңғырту, ойынның, суреттің т.б. ой желісін құру сияқты жаңа ерекше міндеттер пайда болғанда ғана бетбұрыс жасалады. Осы міндеттерді шеше білу үшін бала үлкендерден үйренген тәсілдердің қандай да біреуін пайдаланады. Міне сонда ғана зейіннің, естің, қиялдың арнайы іс - әрекеттері қалыптаса бастайды.
Мектепке дейінгі кезеңде баланың зейіні төңіректегі заттарға және осылар арқылы орындалатын іс - әрекеттерге қатысты ынтамен сипатталынады. Баланың бір нәрсеге ынтасы өшпей тұрғанда ғана зейіні шоғырланады. Жаңа бір нәрсе пайда болғанымен баланың зейіні лезде соған аударылады. Сондықтан балалардың ұзақ уақыт бір іспен шоғырлануы сирек болады.
Д.Б. Эльконин пікірінше, мектепке дейінгі кезеңде балалар іс-әрекетінің күрделенуіне жалпы ақыл-ой дамуының ілгеруіне байланысты
зейін күшті шоғырланып, тұрақтылыққа ие болады. Мысалы, мектепке дейінгі кезеңдегі кішкентайлар бір ойынды 30-50 минут ойнайтын болса, 5 - 6
3
жасқа жеткенде ойынның ұзақтығы 1,5 сағатқа дейін созылады. Мұны ойында адамдардың күрделірек іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының бейнеленуімен және ойынға үнемі енгізілетін жаңа ахуалдардың қолдау табуымен түсіндіруге болады. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда зейін тұрақтылығы арта түседі. Мысалы, мектепке дейінгі шақтың соңында суретті көру ұзақтығы екі есе артады, мектепке дейінгі кішкентайға қарағанда алты жасар бала суретті жақсырақ түсінеді, оның өзіне қызықты жақтары мен егжей-тегжейлерін бөліп алады.Бірақ мектепке дейінгі кезеңде зейіннің негізгі өзгеруі баланың алғаш рет өз зейінің меңгере білуінде, оны саналы түрде белгілі заттарға құбылыстарға бағыттай білуінде және кейбір тәсілдерді пайдалана отырып, соларға зейін қоя білуде.
Зерттеу жұмысының нысаны: Мектеп жасына дейінгі бала
Зерттеу жұмысының пәні: Мектеп жасына дейінгі баланың зейінінің дамуы мен қалыптасуы.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Мектепке дейінгі шақтағы баланың зейінің дамуын зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
-Мектепке дейінгі бала әрекетінің жаңа түрлерін, үлкендердің оған қойған жаңа талаптарын игеру.
-Баланың алдында бір нәрсеге зейінің шоғығырландыру.
-Зейін қою, материалды есте сақтау және жаңғырту, ойынның, суреттің және т.б.
-Зерттеу нәтижелерін қорытындылау және мектеп жасына дейінгі балалардың зейінінің дамуы бойынша тәрбиешілердің ғылыми-әдістемелік дайындығын жетілдіру жолдарын анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, мектеп жасына дейінгі балалардың зейінінің даму мен қалыптасуы көрсеткіштері ақыл-ой дамуының көрсеткіші болып табылады.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі: зейін психологиясын зерттеген ғалымдардың ой пікірі.
4
Зерттеу жұмысының әдістері: Зерттеу барысында біз қойылған міндеттерді шешу және болжамды тексеру үшін келесі әдістерді қолдандылды: бақылау, əңгімелесу, интервью, анкеттеу, оқушылардың жазба, графикалық жəне шығарма жұмыстарын көзден өткеру, педагогикалық құжаттармен танысу.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы: әр түрлі психологиялық қызметтерін қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: курстық жұмыс кіріспе бөлім 4 тараудан, негізгі бөлім 3 тарауда, қорытынды бөлім, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымша әдебиеттер.

5
І КЕЗЕҢ. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЗЕЙІННІҢ ҚАЛЫПТАСТЫУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1.1 Зейін ұғымы, түрлері

Зейін деп - адам санасының белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын көрсететін құбылысты айтады. Дәлірек айтқанда, зейін дегеніміз айналадағы объектілердің ішінен керектісін бөліп алып, соған психикалық әрекетімізді тұрақтата алу. Мысалы, оқушы математикалық есептер шығарып отыр. Ол бұған соншама үңілген, мұңысы психикалық кейпінен жақсы көрінеді (бала көзін қадайды, шұқшия үңіледі, демін ішіне тартады т.б). Осы көріністердің бәріндеде бала әрекеттің әрбір түріне өз зейінің ұйымдастырып, басқа объектілерден ойын бөліп отырады.
Осындай түрлі кезеңдерге бала психикасының белгілі бір объектіге бағыт алып және сонда азды - көпті тұрақтап отырғаның көруге болады. Орыс педагогикасының атасы К.Д. Ушинский (1824 - 1870) - зейінің маңызын былайша көрсеткен еді. Зейін адам санасынан қорытылып өтетін барлық ойды аңғартатын, адам жанының жалғыз ғана есігі болып табылады, демек, бұл есікке ілімнің бірде - бір сөзі соқпай өте алмайды, егерде ол соқпай өтсе, онда баланың санасында ештеңе де қалмайды.
Зейінді психикалық процестердің тобына жатқызу дұрыс болмас еді. Өйткені адам өз өмірінің әрбір кезеңдерінде бір нәрсені қабылдайды не есіне түсіреді, бір нәрсені қиялдайды, бір нәрсе жөнінде ойлайды. Ал зейін болса, өз алдына бұларды дербес кездеспейтін, қайта солармен бірлесіп келетін психикалық әрекеттің айырықша бір жағы, сананың ерекше сипаты болып табылады. Психикалық құбылыстар зейінге түрліше әсер етеді. Сезім зейінді күшейте түсуге не оны бөліп жіберуге себепші болады. Мәселен бір объект жағымды сезім туғызып зейінді күшейтеді де, ал көрші кластан естілген ән -
6
Баязова.Б.Т. Психология Зейін 95-101 бет
күй сабақ тыңдап отырған баланың зейінің төмендетеді. Ерік, ой, қиял процестері де зейінге түрліше әсер етіп отырады.
Адам өмірінде ырықсыз зейін елеулі орын алады. Зейіннің бұл түрі әсіресе жас балаларда жиі кездеседі. Өйткені балалық дәуірде адамның күрделі іс - әрекеттері (оку, еңбек т.б.) белгілі жүйеге келе қоймайды да, осының нәтижесінде оның психикасы өте нәзік, түрлі сыртқы әсерге берілгіш келеді. Әрине, бұдан бала есейген соң, оның ырықсыз зейіні манызын жояды деген қорытынды тумау қажет. Адам өмірінің барлық кезеңдерінде ырықсыз зейін тиісінше орын алып отырады. Қызығу - ырықсыз зейіннің бұлағы. Өйткені қызықты іске көңіліміз тез ауады. Мәселен, қызықты кітап окуға ырықсыз зейін жеткілікті. Ал қызықсыз кітапты оқу - ырықты зейіңді керек етеді. Ырықты зейіңде де қызығу орын алуы тиіс. Бірақ ырықты зейін де жанама, дәнекерлі қызығуды керек етеді.
Ырықсыз зейін физиологиялық тұрғыдан барлау (ориентировочный) рефлексінің жемісі болып табылады. Зейіннің бұл түрі жануарлар мен адамдардың сыртқы ортамен байланысында үлкен роль атқарады. Ырықсыз зейін кез келген тітіркендіргіш арқылы пайда бола бермейді. Ырықсыз зейіннің көрінуіне төмендегі жағдайлар себеп болады:
а) күшті тітіркендіргіштер (көзді аштырмайтын жарық, қанық бояулы заттар, катты дауыс, мұрын жаратын иіс т.б.), заттар мен құбылыстардың жаңалығы мен қозғалысы (мәселен, адамның үстіндегі киімінің өзгеруі, дыбыстың, жарықтың артуы не кемуі т.б.);
ә) адамның сыртқы дүниедегі объектілерге қатынас жасауының дәрежесі (қызығу, қажетсіну, көңіл күйінің хош болуы) ырықсыз зейіннің тууына жақсы әсер етеді.
Адамның ырықты зейіні әрекетті саналы түрде белгілі ерік күшін жұмсау арқылы орындалуынан көрінеді. Ырықты зейінде белгілі бір мақсат қойып, объектіге ерекше зер салып отыру көзделеді, ол жұмыстың басынан аяғына дейін ерік-жігерді сарқа жұмсауды талап етеді.

7
Ырықты зейін мынандай ерекшеліктермен сипатталады:
1) Кандай болмасын бір әрекеттің талабына сай зейінді бағындыра алу үшін іс-әрекетке тікелей кірісу қажет.
2) Үйреншікті жұмыс жағдайын жасап алып, аландататын нәрселерден бойды аулақтатқан жөн.
3) Орындалатын істің мәнісін, маңызын түсіну үшін білімге шын ықыласпен берілген дұрыс.
4) Түрлі қолайсыз жағдайларда да жұмыс істеуге машықтану. Мәселен, көңілді алаң қылатын бөгде тітіркендіргіштердің (айқай-шу, тарсыл - гүрсілдерде де) әсеріне берілмей жұмыс істей беру. Бұл зейінді шынықтырудың, оны мыкты және шыдамды етіп тәрбиелеудің ең жақсы жолы болып табылады.
5) Зейінді болуды өзіңе үнемі ескертіп отыру керек. Бір сөзбен айтқан ырықты зейін деп іс-әрекетті жоспарлы түрде ұйымдастыруды айтады.
Зейіннің, екі түрі де бір-бірінен ешқашан қалмай ілесіп отырады. Ырықты зейін ырықсызға, ырықсыз зейін ырықтыға жиі алмасады. Шындығында, адамның үнемі ырықты зейін жағдайында болуы мүмкін де емес. Окушы алғашқыда жай кызыккан нәрсесіне тікелей зейінін аударады, ал содан кейін сабақ мақсатына қарай тікелей қызық емес баска материалдарға да зейін қояды. Алғашқы уақытта қызықсыз болып көрінген сабак кейін балаға түсінікті бола бастайды. Бұл кезде оның ырықсыз зейіні сыртка теуіп, ырықты зейінінің пайда бола бастағаны.
Зейіннің үйреншікті деп аталатын түрі де бар. Үйреншікті зейін - адамға табиғи сіңісіп кеткен, арнайы күш жұмсамай-ақ орындалатын зейін. Мәселен, бала окуға төселсе, бұл оның тұрақты әдетіне айналса, оның зейіні
де үйреншікті бола бастайды. Қандай нәрсеге болса да үйреніп, жаттығып алған соң, адамның іс - әрекеті дағдысына айналады. Үйреншікті зейіннің де табиғаты осыған ұксас. Өйткені үйреншікті зейін ырықты зейіннен дамып калыптасады. Зейіннің қай түрі болмасын іс-әрекеттен нәтиже шығаруға бағытталады. Егер адам жұмыска өздігінен беріліп істесе, ырыксыз зейіні
8
көрінеді. Бірақ ұзақ жұмысты тікелей қызығып істей беру де онай емес. Мұндай жағдайда ырықты зейінге орын беріледі.
Зейінді бір жерге тұрақтатып, жинақтап алу арқасында адам істеп отырған тереңінен түсініп, оның әр түрлі байланыстарын анықтайды. Зейінді тұрактата алушылық саналы әрекетке өзінді жете алудың басты бір белгісі болып табылады.
Зейіннің осы қасиетінің оку процесінде маңызы зор. Сабақ үстінде баланың назарын көп нәрсеге аудармай, басты бір нәрсеге не белгілі бір әрекетке ғана аударып, оған тұрақтатып әдеттендіру керек. Сонда ғана бала есейген кезде үлкендердің көмегінсіз-ақ зейінің тиісті объектіге жинақтай алатын болаты.
Зейінің ұзак уақыт бойы іс-әрекетке жеткілікті жұмылдыру үшін, әсіресе, оның бөтен нәрсеге көңілі ауып кетпеуін ойластыру керек. Бұл көп күш жұмсауды қажет етеді. Зейінді алаңдататын әр түрлі тітіркендіргіштерге қарсы күресу - қажетті шаралардың бастысы. Мәселен, ыскырған дауыс қоңыраудың сылдыры, сырнай-керней т.б. адамның тынышын кетіреді. Зейінін жақсы ұйымдастыра алатын адамдар осындай жағдайда да жұмысты тез және сапалы орындайтыны байқалады. Адамды аландататын нәрселер көп болғанмен, олардың барлығы да кесел тигізе бермейді. Мәселен, машинаның түрілі, музыканың әуені зейінді аударатын тітіркендіргіш болғанмен, оларға шыдап отыра беруге болады. Ал қасындағы адамның айқай-шуы, реніш т.б. адамды күштірек аландатып, жұмыс істетпейді. Әрине, бұларды жоюдың мүмкіндігі болмаса, оған көңіл аудармай, сабырлылықпен жұмыс істей беруге болады. Әрине, бұған ерік - жігер қажет. Осындай ыңғайсыз жерлерде жұмыс істей алушыл адамның жақсы қасиеттерінің бірі. Мәселен, орыстың атақты жазушысы А.П.Чехов жас кезінде көп әңгімелерін ойын-күлкі той-думан үстінде жазса, ал Мусоргский мен Бородин өздерінің опералық шығармаларын қонақта отырып - ақ жаза беретін болған.
Кандай жағдайда да адам зейінге кедергі келтіретін нәрселерді жеңе алатын болуға тиіс. Тіпті тыныш жерде отырып жұмыс істеуді ұнататын адамдар да
9
өзін ыңғайсыз жағдайларға төселттіріп, кез-келген жағдайда жұмыс істей алатындай қабілетке ие болуы тиіс.
Зейіннің аударылу деп бір объектіден екінші объектіге назарымызды көшіруді айтады Физиологиялық тұрғыдан мидағы оптималдық қозудың ауысуы. Зейінді тез аудара білу қабілеті көбінесе жүйке процестерінің өзгермелілігіне байланысты. Кейбір адамдар бір жұмыстың түрінен екінші бір жұмысқа жеңіл көшеді, зейін қойып жаңа жұмысты тез менгеріп кетеді. Бұл икемді, оңтайлы зейіннің көрінісі. Екінші біреудін зейіні, керісінше, баска обьектіге қиындықпен ауысады. Зейіңді тез аудара білу көлденеңнен кез келген әсерлерге кідірусіз жауап беруде аса кажет. Мәселен, машинистерде зейіңді тез аудара білу қасиеті жөнді жетілмеген болса, олардың жұмыста түрлі сәтсіздіктерге ұшырауы мүмкін. Алаң болушылық деп белгілі бір объектіге саналы түрде зейінді ұйымдастыра алмаушылықты айтады. Әр нәрсеге ауып кете беретін жаңғалақ адамдардың зейіні көбінесе осындай болады. Алаң болушылық сондай-ақ адам қатты шаршап, болдырған кезде де жиі кездеседі. Мұндай жағдайда онын миында біркелкі тұрақты қозу алабы жасалынбайды, қозу мен тежелу процестері бір-бірімен алмасуы тәртіппен жүріп отырмайды. Зейіннің осы қасиеті адам психологиясынан тұрақты орын алса, оған берекелі әрекет ету қиынға соғады.
Мектеп жасына дейінгі балаларда аландаушылық жиі ұшырайды. Өйткені олар әлі күрделі іс-әрекетпен айналыспағандықтан, зейіннің жоғары түрлері өз дәрежесінде болмайды.
Алаң болушылыққа ұқсас көріністер адамның бір жұмысқа қатты беріліп істеген кездерінде де байқалады. Адам қатты үңіліп жұмыс істеген кезде баска еш нәрсені сезбейді, елемейді. Осындай жағдайда ол айналасындағы өзгерістерді байқамайды. Мұңдай адамдардың зейінің уақытында бөле алмаушынықтың кемшілігі зейіннің көлемі өте тар және икемселігінен. Адам санасының бір мезгілде бірнеше әрекетті атқара білу мүмкіншілігін зейіннің бөлінушілігі дейді. Адам зейінін екі-үш нәрсеге бөле алады.
10
Зейінді екі объектіге бірдей бөлу үшін ең кемінде біреуіне мекер болу және мұндай объекті бір - біріне байланысты болуы шарт. Зейінді бөлудің физиологиялық негіздері жөнінде И.П.Павлов былай дейді: "...біз бір іспен, бір оймен айналыса жүріп, өзіміз әдеттеніп кеткен тағы басқа бір істі істей жүреміз, яғни сыртқы тежелу механизмі бойынша, ми сыңарларының тежелудегі бөлімдерімен, қызмет істейміз, өйткені біздің басты ісімізбен байланысты ми сыңарларынын пункті бұл кезде катты козуда болады".
Зейін көлемін арттыру үшін балаларды комплекс заттарды байқай алуға, оларды бір объект ретінде қабылдауға машықтандырғаны дұрыс. Көрнекі құралдардағы сөздер тым ұзақ болмай, бастыларын бірден оқып түсіну үшін әріптерді түрлі бояулармен безендіру қажет. Соңғы айтылған тәсіл де бала зейінінің көлемін өсіруге жағдай жасайды. Физиологиялық тұрғыдан зейін көлемін өсіріп, ұлғайту мидағы оптималдық қозуы бар алапты кеңейте түседі. Бұл бірнеше қозулардың бір козу жүйесіне бірігуі болып табылады. Бірден біраз нәрсені қамти алатын зейінді көлемі кең зейін дейді де, объектілерді жөндеп алмайтын зейінді көлемі тар зейін дейді. Зейіннің тар, көлемдісі де жарамсыз қасиет емес. Әңгіме істен дұрыс нәтиже шығара алуында. Адамның мамандығы, айналысқан ісі оның зейініне әсер етпей қоймайды. Мәселен, өне бойы сағат механизмімен шұқшия кұмыс істеп отыратын мастердің зейін көлемі айтарлықтай болмайды. Микроскоппен жұмыс істейтін ғалымның зейіні де осы іспеттес келеді.

11
1.2 Зейін қасиеті, ерекшелігі

Айтқанымыздай, зейiн сананың белгiлi нысанмен байланысын байқатып, оған бағытталуын бiлдiредi. Осы бағытталу ерекшелiктерi зейiн қасиеттерiн айқындайды. Бұл қасиеттер тобына зейiннiң тұрақтылығы, шоғырлануы, бөлiнуi, ауысуы жəне көлемi кiредi. Тұрақтылық - зейiннiң уақыт аралығына байланысты сипаты болып, оның белгiлi бiр нысанға көзделу мерзiмiнiң ұзақтығын аңдатады. Тұрақтылық - перифериялық (шеткi) жəне орталық жүйке факторларына тəуелдi. Эксперименттiк зерттеулерге қарағанда, зейiн белгiлi уақыт аралығында қайталанып отыратын ырықсыз тербелiс сипатында болады. Бұл тербелiстердiң уақыт ұзақтығы 2-3 секундтен 12 секундқа дейiн созылуы мүмкiн (Н. Ланге). Мысалы, сағат тықылына зейiн қоятын болсақ, бiрде ол тықыл естiлiп, бiрде байқалмайтынын сеземiз. Ал күрделi объектерге назар аударсақ, ондағы тербелiстер басқаша - заттың кейде бiр бөлiгi, екiншiде басқа бөлiгi фигура түрiнде елестейдi. Бiрақ ескеретiн жəйт: шын мəнiнде, зейiннiң өте қысқа уақыт аралығындағы майда тербелiстерi жалпыланған заңдылық сипатына ие емес. Бiр жағдайда зейiн жиi, ауыспалы қысқа тербелiстерге келетiн болса, ендiгi бiр жағдайларда ұзақ мерзiмдi тұрақтылығымен сипатталады. Қазiргi күнде дəлелденгендей, зейiн тұрақтылығының ең бiр мəндi шарты - назардағы нысанның жаңа тараптары мен байланыстарының ашылу мүмкiндiгiнiң болуы. Алға қойылған мақсатқа орай зат көзге алынып, оның бөлiктерiнiң өзара байланыстары мен бiр-бiрiне кiрiгулерiнiң жаңа қырларын ашатын болсақ, зейiн ұзақ уақыт өзiнiң тұрақтылығын жоғалтпайды. Ал назарға алынған заттың мазмұны одан əрi зерттеуде өзiнiң жаңа ерекшелiктерiн таныту мүмкiндiгiне ие болмаса, зейiн күйзелiске келiп, алаңдауға түседi. Басқаша айтсақ, қандай да бiр нысанға бағытталған зейiннiң тұрақты болуы сананың қозғалысты қалпына байланысты. Көздеген
12
Сəбет Балтаұлы Бап-Баба (Бабаев) Жалпы психология Зейін 66-72 бет
нысанымыз дамуда болып, өзiнiң жаңа мазмұнымен ашылып баруы қажеттi. Егер де зейiн барша жағдайларда тұрақсыздығымен көрiнiс тапса, онда қандай да ақыл-ой жұмысы болуы мүмкiн емес. Кезегiнде, затты тануға ақыл-ой əрекетiнiң араласуымен зейiн тұрақтылығы күшейе түседi. Сонымен бiрге, зейiн тұрақтылығы бiршама жағдайларға байланысты болып келедi. Олардың iшiнде: материал ерекшелiгi, оның қиындық деңгейi, бұрыннан таныс, не белгiсiз болуы, түсiнiктiлiгi, субъектiнiң оған деген қатынасы, сондай-ақ зерттеушi-үйренушiнiң даралық қасиеттерi.
Зейiннiң шоғырлануы - оның белгiлi бiр нысанға бағытталып, онда топталу күшi мен дəрежесi, яғни психика-лық немесе саналы iс-əрекеттiң толығымен қажеттi нүктеге шөгуi. Зейiннiң шоғырлануы ми қабығындағы қозу ошағының доминанттық қызметiмен тiкелей байланысты (Н. А. Ухтомский). Дəлiрек айтсақ, шоғырлану нысанды ошақтағы қозудың жəне сонымен бiр уақытта жүретiн бас ми қабығындағы басқа аймақтардың тежелуiнiң салдарынан келiп шығады.
Зейiннiң бөлiнуi деп адамның өз зейiнiнiң ауқымында бiр уақытта бiрнеше əртүрлi нысандарда ұстай алу қабiлетiн түсiнемiз. Осы қабiлетiне орай əр адам бiр мезгiлде бiрнеше əрекеттердi өз зейiнiнде ұстап, орындау мүмкiндiгiне ие. Мысалы, əйгiлi Юлий Цезарь бiр уақытта өзара байланыспаған жетi iспен шұғылдана алады екен. Ал Наполеон өз көмекшiлерiне бiр уақыт iшiнде жетi ресми құжат бойынша көрсетпе берiп, жаздыратын қабiлетке ие болыпты. Бiрақ өмiр тəжiрибесi көрсеткендей, адам тек қана бiр iстi, кейде екi iстi саналы орындау мүмкiндiгiне ие. Бұл жағдайда орындалып жатқан жұмыстың бiрi саналы зейiндi талап етпейтiндей, автоматтандырылған дəрежеде болуы қажет. Егер бұл шарт сақталмаса, iс-əрекеттердi бiрiктiрiп орындау мүмкiн емес.
Зейiннiң ауысуы зейiннiң бiр нысаннан екiншiсiне саналы жəне байыпты өтуiн бiлдiредi. Зейiннiң ауысу қасиетiнен бiз қоршаған ортаның өзгермелi, күрделi жағдайында жылдам бағыт - бағдар тауып отыру
13
мүмкiндiгiне иемiз. Зейiн ауыстырудың жеңiл не қиын болуы əр адамға əртүрлi болып, белгiлi шарттарға тəуелдi келедi (алдыңғы əрекет пен кейiнгi əрекеттiң ара байланысы, олардың əрқайсысына болған субъектiнiң қатынасы). Орындалатын қызмет неғұрлым қызықты болса, оған зейiннiң ауысуы да оңай, ал iске көңiл соқпаса, оған ден қою да жеңiл соқпайды. Зейiннiң ауыспалылығы саналы, көп қайталанған жаттығуды талап ететiн қасиеттердiң қатарына жатады.
Зейiн көлемi - ерекше құбылыс. Адам бiр уақытта əртүрлi заттар жөнiнде теңдей ойлап, əрқилы жұмыстарды орындауы мүмкiн емес. Осыдан сырттан келiп жатқан ақпараттарды адам өзiнiң өңдеу мүмкiндiктерiне орай топ-тап, жiктейдi. Сондай-ақ, адамның бiр уақытта өзара бай-ланысы жоқ бiрнеше нысандарды қабылдау мүмкiндiгi де шектеулi. Осы шектер арасын танып, қабылдауы - адам зейiнiнiң көлемiн бiлдiредi. Зейiн көлемiн зерттеу үшiн адамға бiр уақытта талдануы қажет бiр топ элементтер ұсынылып (сан, əрiп т.б.), солардың iшiнен саналы есте қалғаны есептеледi. Мұндай есептi жүргiзу үшiн тахитоскоп аппараты қолданылады. Зейiн көлемi өзгермелi құбылыс. Зейiн аймағына түсетiн элементтер саны олардың мазмұндық бiртұтастығына жəне олар арасындағы байланыстарды саналы түсiнуге тəуелдi келедi. Осыдан, педагогикалық қызметте оқу материалын жүйелестiрiп беруге мəн аударып, оқушылар зейiнiнiң көлемiне нұқсан келтiрмеудi ойластырған жөн.
Зейiннiң алаңдаушылығы - бұл зейiннiң бiр нысаннан екiншiсiне ырықсыз ауысуы. Мұндай ауысу қандай да iспен шұғылданып отырған адамға тыс тiтiркендiргiш əсерлердiң ықпал етуiнен туындайды. Алаңдау сыртқы жəне iшкi болып бөлiнедi. Сыртқы алаңдаушылық - субъектiге тысқы, қоршаған орта жағдайларының əсер етiп, ырықты зейiннiң ырықсыз зейiнге ауысуынан болады. Əсiресе адамды алаңдататын жағдайлар - заттар мен құбылыстардың кенеттен пайда болып, күштi өзгермелi əрi жедел əсер етуiне байланысты. Сондықтан оқушылардың сабақ дайындау барысында оларды
14
негiзгi iсiнен алаңдататын заттар мен əсерлердi болдырмауға тырысу қажет. Зейiннiң iшкi алаңдауы көңiл-күй, толғаныс нəтижесiнде туындайды, орындалатын iске қызықпаудан, жауапкершiлiктi сезiнбеуден келiп шығады. Шəкiрт өзiнiң оқу жұмысымен байыпты əрi тиiмдi шұғылдануы үшiн оның болмысындағы сабақтан алаңдататын көңiл күйзелiстерiн (ашу, ыза, қорқу т.б.) басып отыру керек. Сонымен бiрге оқушыларда алаңдаушылықты кемiту үшiн оларда бiлiмге, оны игеруге деген ұмтылыс пен қызығушылықты тəрбиелеп бару өте маңызды қызмет.
Зейiннiң шашыраңқылығы деп адамның ұзақ уақыт аралығында өз зейiнi мен назарын нақты затқа бағыттай алмауын айтамыз. Шашыраңқылықтың екi түрi белгiлi: жалған жəне шын.
-Жалған шашыраңқылық - адамның бiр iске өте берiлiп, өзiн тiкелей қоршаған заттар мен құбылыстар əсерiне елеңдемеуi. Мұндай шашыраңқылық əсiресе шығармашылық жұмыстармен шұғылданатын адамдарда көп кездеседi. Адамның iшкi жан-күйi бағытталуынан болатын шашыраң-қылықтың қызметке онша зияны жоқ, солайда болса, оның қоршаған ортада бағдар алып жүруiнде бiраз кедергi жасайды.
-Адамға көп нұқсан келтiретiн зейiннiң түрi - шын шашыраңқылық. Мұндай
құбылысқа кезiккен адамның өзi ырықты зейiнiн қандай да бiр затқа не əрекетке бағыттап, тоқтата алуы қиындайды, оның көп ерiк күшiн жұмсауына тура келедi. Зейiн шашыраңқы адамның ырықты зейiнi тұрақсыз, алаңдауға берiлгiш келедi. Шын шашыраңқылықтың физиологиялық себебi - iшкi тежелу күшiнiң кемдiгiнен. Сөз сигналдарының əсерiнен туындайтын қозулар жеңiл тарап кетiп, шоғырлануға келмейдi. Осының салдарынан зейiнi
шашыраңқы адамның ми қабығында қажет болған қозулардың тұрақсыз көздерi орнығады. Шын шашыраңқы зейiннiң себептерi əртүрлi. Бұлар-ды бiлiп қою əр мұғалiм үшiн мiндеттi талап. Бұлар: 1) жүйке жүйесiнiң жалпы зақымдануы; 2) қан аздылық; 3) мұрын, тамақ сырқаттарынан миға оттегiнiң жеткiлiктi келiп түспеуi; 4) дене мен ой шаршауынан; 5) көңiл - күй
15
күйзелiстерi. Шын шашыраңқылықтың жəне бiр себебi - мидың күштi əсерлерге көп душар болуынан. Осыдан оқу жылы барысында баланы көп кино көруден, шектен тыс думанды жиылыстардан сақтандыру қажет. Шын шашыраңқылық тұрақты қызығулардың кемдiгiнен де болады. Кейбiр оқушы-лар жағдайына қарамастан бiрден көп iске араласады (спорт үйiрмесi, кiтапхана, əн-күй, тағы-тағысындар), бiрақ ешбiрiмен де ыждағатты шұғылдана алмайды. Осыдан бала зейiн шашыраңқылығына ұшырып, оңды оқи алмайды. Шын шашыраңқылық отбасында дұрыс тəрбиенiң болмауынан да туындайды: сабақ дайындау режимiнiң бұзылуы, ойын мен демалыстың реттелмеуi, еңбектiк мiндеттерден ажырауы, тiлегiнiң бəрiн орындай беру. Мұғалiмнiң келеңсiз əрекетiнен болатын сабақтағы салғырттық пен енжарлық - оқушылар-дағы шын шашыраңқылықтың жəне бiр себебi.

16
1.3 Ойын арқылы балалардың зейіннің дамыту

Ойын үлгісінің технологиясы баланың нақ осындай белсенділіктерін арттырады. Кез - келген бала да адамның мәдениеті де ойын арқылы дамиды. Ал бүгінге динамика ғасырында, оку процесінде ойын алдынғы орында, яғни ойын технологиясы арқылы баланың окуға ынтасын, қызығушылығын арттыру жеңіл болмақ.
Ойын- дегеніміз не? Ойын дегеніз - халықтың баланы әдептілікке, сауаттылыққа баулитын құралдың бірі.
Ойынның түрлері өте көп. Мысалы: рөлдік ойындар, дене шынықтыру ойындары. сюжеттік ойындар, дидактикалық ойын элементерін пайдаланудың манызы өте зор. Дидактикалық ойындар баланын акыл- ойын дамытып сабаққа деген қызығушылықтарын арттырады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың зейіні тұрақсыз, импульсивті болғанымен, қабылдау есте сақтау мүмкіндіктері жақсы дамыған Сондықтан кез- келген сабақты өткізу үшін дидактикалық ойындар колдана білу керек. Мысылы Сауат ашу оқулығында тақырып соңында тапсырмалар берілген. Осы тапсырмаларды ойын арқылы өткізуге болады. Ұйқасын тап, Сиқырлы қоржын, т.б. ойындар.
Тіл дамыту, сауат ашу сабақтарында да ролдік, сюжеттік ойындарды колдануға болады. Ролдік ойындар мектепке дейінгі балалармен өмірінде елеулі орын алады. Бұл ойындар ұзақ та, қысқа да болу мүмкін. Сюжетті- рөлді ойындар бейнелеу құралы роль мен ойын әрекеті болып табылады. Өзінің сипаты жағынан бұлар көбінесе еліктену, шындық ты көрсету болып табылады. Мысалы Дүкен ойынын ойнағанда балалар сатушы мен сатып алушы әрекеттеріне еліктейді, ал Мектеп болып ойнағанда мұғаліммен оқытыл рекетіне еліктейді. Отбасы ойындары арқылы айналадағы өмірді бақылауға, күнделікті өз өмірлерінен алған білімдерін ойын сюжетіне пайдалануға төселдендіруге болады. 17
Ұлттық қазақ ойындары: Қыз қуу, Орамал тастау, Асықтар, Бәйге ойындары. Бала өмірінің кезеңі ойын арқылы жетіледі. Ойындар әр топта жас ерекшелігіне сай жүргізіледі. Баланын жетілдіру үшін оны әңгіме тарта отырып, баланың сөздік қорын жана сөздермен толықтырып, түсінігін молайту кажет. Баланың тілін дамытуда ойын түрлерін жүргізу арқылы, ойын шарттарын айта отырып та байытуға балады. Мысалы: Қуыршаққа қонаққа бару, Мен кіммін, Куршақты киіндіреміз, Шарбақты құрастыру, Көлемі бойынша қой деген секілді ойын түрлерін қолдануға болады. Мен кез келген ойын түрлерін сабағымен такырыбына сай тандап аламын. Әсіресе дидактикалық ойындарды тіл дамыту сабақта пайдалаудың тиімділігін тәжірибесін көрсетіп отыр. Сабақты бекіту, баланың шығармашылығын дамыту, тіл байлығын молайту үшін ойындар сабактың тақырыбына, мазмұнына сай таңдап аламын. Мысалы: Телефон ойынында диалогтық сөйлеудегі әңгіменің мақсаты- бір нәрсе жайында сұралап, баланың оған жауап беруге, белгілі бір әрекетке түрткі болуға үйрету болып табылады.
Рөлдік ойындар мектепке дейінгі балалар өмірінде елеулі орын алады. Бұл ойындар ұзақ та қыска да болуы мүмкін. Сюжетті- рөлді ойындар бейнелеу құралы роль мен ойын әрекеті болып табылады. Өзінің сипаты жағынан бұлар көбінесе еліктеу, шындықты көрсету болып табылады. Мысалы Дүкен ойынын ойнағанда балалар сатушы сатып алушының әрекеттеріне еліктейді. Шаштараз, Отбасы ойындары арқылы айналадағы өмірді бақылауға, күнделікті өз өмірлерінен алған білімдерін ойын сюжетіне пайдалануға төселдендіруге болады. Педагог өтілген ойынға талдау жасап, оның балаларға тигізген тәрбиелік ықпалы бағалауға өз тобындағы сюжетті-рольді ойындарының одан әрі басшылық ету тәсілдерін ойластыруға тиіс
Койылымдық ойындарда рольдер, ойын әрекеттері қандай шығарманың, ертегінің т.б. Сюжеті мен мазмұны шарттас болады. Ол сюжетті-рольді ойынға ұқсас. Барлық балалар ертегіні жақсы көреді, еттегі
18
айтып берсең бар ынтасымен тындайды. Ертегі балалардын ой-қиялын, сөздік қорын дамытады.
Кұрылымдық ойындар- балалар әрекетінің бір түрі. Оның негізгі мазмұны коршаған өмірді алуан түрі құбылыстарды және соларға байланысты іс-әректтерді бейнелеу болып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.