Диуани хикметтің тілі қай түрік тілінде

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Дипломдық жобаның жаңалығы мен өзектілігі. Араб халифатынан шеткері орналасқандығына қарамастан Яссауи туып өскен аймақ түркі мәдениетінің негізгі ошағына айналды. Оның рухани дүниетанымдық көзқарасы және құрған сопылық қауымдастығының бағытын зерттеу маңыздылығы күн санап, уақыт өткен сайын артып келеді. Ақынның әлденеше ғасыр бойы әдебиетімізге тигізген игі әсері әлі тұтас қарастырылып үлгерген жоқ. Шығармаларын іріктеп, жаңаша қайта бағалап, ішкі мән-маңызына барынша тереңдей еніп, табиғатын әр қырынан ашып беру қажеттілігі бүгінгі уақытта өткір де зәру мәселе болып қойылып отыр. Үш ғасырдан астам уақыт бойы ғылым сопылық жолды зерттеумен келеді. М.Е.Массон, В.Гордлевский, В.В.Бартольд, Ж.С.Тримингэм, Е.Бертельс, Н.К.Зейбек, К.Ераслан, М.Ф.Көпрүлу сынды т.б. белгілі шет ел ғалымдарының, Мәшһүр Жүсіп Көпеев, К.Х.Тәжікова, Н.Келімбетов, Х.Сүйіншәлиев, С.Дәуітұлы, Р.Сыздық, Р.Бердібаев, М.Жармухамедұлы, Ә.Дербісәлиев, М.Шафиловтардың зерттеп, қалам тартып жүргендеріне қарамастан, бұл саланың әлі де болса өзіндік құпия-сыры толық ашылмай келеді. Яссауидің өмірі мен мұрасы көптеген мақалалар мен монографияларға арқау болып, отандық және шет елдік ғалымдардың зерттеу нысанасына алынған болатын. Бірақ қаншама еңбектер жарыққа шығып, қанша мақалалар жарияланғанымен сопылық ілім карапайым оқырмандар үшін ғана емес сол саламен айналысушылар үшін де кұпия күйінде қалып отыр. Себеп не? Бірінші себеп мынада: Диуани хикметтің тілі қай түрік тілінде? Күллі зерттеушілердің ортақ пікірге келе алмай отырған мәселелерінің бірі осы. Екіншіден, қолда бар Диуани хикметтің ең көне нұскасының Яссауи өмір сүрген кезеңнен бірнеше жүз жыл кейінгі кезеңге тән болуы. Қаралған нұсқалардың ең көнесі XVII ғасырдың соңында жазылуы хикметтердің тілі жайында туындаған көптеген сұрақтарды жауапсыз қалдыруда. Үшіншіден, Диуани хикмет нұсқаларының мазмұн жағынан да көптеген айырмашылықтарының болуы. Хикметтердің Ыстамбұл, Қазан, Ташкент сияқты түркі елдерінің түрлі тілінде сөйлейтін орталықтарда оқылып, басылуы шығарманың тіліне барынша әсер еткен. Қоқан диалектісінде жазылғандығы, аралас әдеби қыпшақ-оғыз тілінде жазылғандығы немесе оғыз тіл элементтері араласқан қарлұқ диалектісінде жазылғандығы туралы әртүрлі пікірлердің пайда болуына себеп болған. Яссауидің өмірі мен онын хикметтерін зерттеу барысында жиі-жиі жіберілген қателіктердің бірі - хикметтерді әркімнің өз жағына тартуы.
Яссауи мұрасына қатысты өзекті мәселелердің бірі - Яссауи мұрасының жалпы түркі тілдеріне аударылуы және хикметтердің аудармаларын сөз еткенде ескерілуі тиіс мынадай жайттар бар:
түркі халықтар әдебиетінде сопылық дүниетанымды зерттеу күні бүгінге дейін түрлі бағытта дамуы;
деректері аз, тапшы салаға аударма жасау қиындығы;
транскрипциялар мен аудармаларда көптеген қателіктердің болуы;
аударма барысында жіберілген қателіктерді саралап, жүйелеп, артықшылығы мен жетістіктерін бағалауда үлкен табандылық пен терең білімді талап етуі.
Дипломдық жобаның мақсаты: Қожа Ахмет Яссауи хикметтерінің түркі тілдеріне аударылған нұсқаларды салыстыра зерттеу. Аударма барысында жіберілген қателіктер мен жетістіктерді анықтау. Түрлі аудармалардың өзіндік ерекшеліктері мен айырмашылықтарын саралау.
Дипломдық жобаның міндеттері: Қожа Ахмет Яссауи хикметтерін түркі тілдеріне аударудағы мәселелерді анықтау үшін мынадай міндеттер қойылды:
- отандық және шетелдік әдебиеттану ғылымындағы Яссауи поэзиясын аудармаларын зерттеу мен шешімін таппаған мәселелерін айқындау;
- Диуани Хикметтің түркі тіліндегі аудармаларын саралап, аударма жұмыстарының басым бағыттарын анықтау;
- Яссауи хикметтерінің түркі тіліндегі аудармаларының ерекшеліктерін талдап-таразылау;
- Яссауи хикметтерінің аудармаларының ортақ сипаттарын талдау;
- Яссауи хикметтерінің түркі жұртына әсерін саралау.
Күтілетін нәтиже:
- Қожа Ахмет Яссауи өмірі мен шығармашылығы және түркі халықтары мәдениетінің дамуындағы рөлі зерттелді;
- Яссауи хикметтерінің философиялық негіздері мен сопылық дүниетаным ерекшеліктері сараланды;
- Хикметтердің тақырыптық алуандығы, идеялық-көркемдік ерекшелігі және аударма мәселелері қарастырылды;
- Яссауи хикметтерінің түркі тілдеріне аударылу ерекшеліктері зерттелді.
Мазмұны: Ұсынылып отырған жоба Қожа Ахмет Яссауи хикметтерінің түркі тілдеріне аударылу мәселелеріне байланысты. Жұмыста Қожа Ахмет Яссауи тұлғасы, шығармашылығы және оның түркі халықтары мәдениетінің дамуындағы рөлі сипатталады. Яссауи хикметтерінің философиялық негіздері мен сопылық ерекшеліктері зерттеледі. Яссауи хикметтерінің тақырыптық алуан түрлілігін, идеялық-көркемдік ерекшеліктері және аударма мәселелері қарастырылады.
Топ (команда) мүшелерінің нақты бөлімдер бойынша жауаптылығы туралы сипаттама:
Ұсынылып отырған жоба жұмысының мүшелері Маженова Ә.А., Муминова Ж.А. төмендегі бөлімдеріне жауапты болды.
Маженова Әйгерім Асылханқызы
Қожа Ахмет Яссауи хикметтерінің түркі тілдеріне аударылу тарихы және мәселелері туралы мәліметтерді зерттеді, қорытынды жасады;
Муминова Жәмилә Ахлиддинқызы:
Қожа Ахмет Яссауи өмірі мен шығармашылығын зерттеді, аударма нұсқаларын талдады.
Топтың әр мүшесі жұмыстың практикалық бөліміндегі мысалдарды жинақтауға ат салысты.
Жобаны жүзеге асыру этаптары. Жоба жұмысы үш кезеңнен тұрады:
Бірінші кезеңде жұмыстың тақырыбы таңдалып, бекітілді. Жұмысты орындау тәртібін анықтап, негізгі мақсаты мен міндеттері айқындалды. Яссауи өмірбаяны мен Диуани хикмет еңбегіне қатысты аудармалар, жазылған еңбектерді сұрыптау, талдау жұмыстары жасалды.
Екінші кезеңде салыстыру, сипаттама, жинақтау әдістері бойынша Яссауи хикметтерінің аудармалары жиналып, жүйеленді.
Үшінші кезеңде жоба жұмысының тұжырымдарын жүйелеу, нақтылау бойынша қорытынды жұмыстар жасалды. Мәліметтер өңделді. Жұмысты қорытындылап, оны рәсімдеу және безендіру іске асырылды.
Жобаның перспективасы мен жүзеге асырылуы: Ұсынылып отырған дипломдық жоба нәтижелері мен тұжырымдамаларын жоғарғы оқу орындарында Ежелгі дәуір әдебиеті мен Түркі халықтары әдебиетінің тарихын оқытатын пәндерге, теориялық және арнайы курстарға қажет дерек көзі ретінде пайдалануға, оқулықтарға, қосымша оқу құралдары мен кезеңдік әдебиеттерді оқыту бағдарламаларына енгізуге болады.
Жоба жұмысы 2023-2024 жылдары Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Филология институтында жүзеге асырылды.

I Қ.А.ЯССАУИДІҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ

Дүниежүзілік әдебиет тарихының қазына қорын молайтқан таңдаулы туындылардың елеулі бөлігі сопылық әдебиет өкілдерінің қаламына тиесілі. Сопылық таным белгілері адамзат қоғамының алғашқы дәуірінен бастап байқалып, бірқатар өркениеттер тарихында өзіндік із қалдырған. Бұл құбылыстың ішкі-сыртқы ерекшеліктері айқындалып, бірегей жүйелі үлгісі қалыптасқан кезеңі б.д. VIII-IX ғасырларына сәйкес келеді. Сопылық ілім теориялық тұрғыдан толық негізделгенге дейін-ақ оның мән мазмұны ауызша және жазбаша әдеби шығармаларда көрініс тауып отырды. Аталмыш әдебиет тарихындағы бірегей ақындық мектептер араб-парсы және түркі сопылығына тән. Ал түркі сопылық поэзиясының көшбасшысы Түркістан пірі, Арифтердің сұлтаны деген аттармен әйгілі Қожа Ахмет Яссауи болатын.
Қожа Ахмет Яссауи ХІІ ғасырда өмір сүрген Түркі әлемінің сопылық дүниетанымының негізін қалаушы, ақын, ойшыл, ұстаз, ағартушы, ғұлама. Ғалымның толық аты-жөні: Ахмет бин Ибраһим бин Иляс және тарихта Пір Түркістан, Хазірет Сұлтан, Қожа Ахмет, Құл Ахмет Қажы есімдерімен қалған. Орта Азия түркі халықтарының пірі болған Қожа Ахмет Яссауи, қазақ халқының байырғы мәдениетінің тарихынды айрықша орны бар ұлы тұлға.
Ахмет Яссауи - өз шығармаларын оғыз-қыпшақ диалектінде жазған тұңғыш дарынды түркі ақыны. Ұлы ойшыл, данышпан ақын Қожа Ахмет Яссауи бабамыздың діни уағыз, ғибрат өлеңдер жинағы Диуани Хикмет деп аталады (Еңбек қазақ тіліне Даналық кітабы, Даналық сөздер, Ақыл кітабы, Данышандық жинағы, Парасат жинағы деп әр түрлі аталып жүр). Бұлай аталуы XVI ғасырдан беріде ғана екен. Әуелде Құдай жолының әдебі деп аталыпты. Ақын аскетизмге, сыртқы дүниеден бас тартуға, шыдамдылыққа шақырады, мұның өзі адамдарға әділдік, адалдық, мейірімділік сыйлайды деп сендіреді [1, 10].
Қ.А.Яссауидің өміріне, қызметіне қатысты деректер мен ауызша жеткен мәліметтер, аңыздар көп. Осындай қат-қабат мәліметтер арасынан ақиқатын табудың өзі қиын, дейді белгілі йасауитанушы Намық Кемал Зейбек [2, 82].
Қ.А.Яссауи Оңтүстік Қазақстандағы Сайрам (Исфиджаб) қаласында дүниеге келді. Туылған жылы белгісіз. Қ.А.Йасауи - шыққан тегі жағынан түрік. Әкесі Исфиджабта атақ-даңққа бөленген әулие Әзірет Әлінің ұрпағы Шейх Ибрахим екендігі белгілі. Анасы Мұса шейхтің қызы Айша (қазақтар Қарашаш ана дейді). Мұса шейх та Исфиджабта әулиелік кереметімен танылған адам болған. Тарихи деректерде Ибрахим шейхтің Ахмет және Гауһар атты екі перзенті болғандығы туралы мәліметтер басым [3, 425].
Қ.А.Яссауи алғашқы рухани тәрбиенің алғашқы сабақтарын өзінің әкесінен алады. Әке-шешесі дүниеден өткен соң, Арыстан бабтан аманат-ілімді қабылдаған болашақ Түркістан пірі біршама уақыт Яссы (Түркістан) қаласын мекен етеді. Есейе келе ілім іздеп, өз хикметтерінде айтылғандай, Хорасан, Шам, Иракқа сапар шеккен Яссауидің өмір жолын бірқатар деректер Бұхаралық атақты сопы Жүсіп Хамаданимен байланыстырады. Өз дәуірінің көрнекті ғұламаларымен, мәшһүр сопыларымен сұхбаттас болған, сопылық тәжірибесін жетілдіріп, рухани кемелдену сатыларын өткерген ақын толысқан шақта Яссыға оралады. Сонда тұрақтан, тариқат ілімін таратады, өзінің ғибратты хикметтерімен мәшһүр болады. Өмірін Алла жолына арнаған, сансыз көп шәкірт тәрбиелеп, рухани кемелдікке жеткізген Яссауи 63 жасқа келгенде жер астындагы құлшылық мекеніне қылуетке түседі. Сопы ақын өмірінің неше жылға созылғаны бәймәлім, бұл жайында тек аңыздарда келтірілетін Яссауидің өзі айтты делінген: Жер бетінде неше жыл өмір сүрсем, жер астында да сонша жыл өмір сүремін деген сөзі мен Жүз жиырма беске кірдім, біле алмадым деген хикмет жолдары ғана сақталған [4, 50].
Қ.А.Йасауи Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) сүндеттерін парыз деп біліп, ол сүндеттерді өмір бойы мүлтіксіз орындап өткен ғұлама. Жасы 63-ке толып, пайғамбар жасына жеткеннен кейін, жарық дүниені тәрк етіп, қылуетханаға түсіп кетеді. 1897 жылы Ыстамбұлда басылған нұсқаның 22-хикметінде мынадай шумақ бар:
Жер үстінде өлмес бұрын тірі өлдім,
Алпыс үште сүндет деді, естіп білдім.
Жер астында (бар) жаныммен құлдық қылдым,
Естіп, ұғып жерге кірді Құл Қожа Ахмет.
Диуани Хикметте сол себептен алпыс үште кірдім жерге деген өлең жолдары бірнеше рет кездеседі. Осы деректерге сүйенген кейбір зерттеушілер оның 63 жастан кейін жер астына түскен кезін өлгенге санайды. Қазақстандық йасауитанушы Мұхамедрахым Жармұхамедұлы 1166-67 жылдар ақынның қайтыс болған жылы емес, жер астына түскен 63 жасы болса керек. Ұлы ақын 1103 жылы туып, 1228 жылы қайтыс болады. Хикметінде айтылғандай, 125 жыл өмір сүрді деп, оған дәлел ретінде Хикметтен мына жолдарды келтіреді:
Ерәнләрдан фаиз уа футух алалмадым,
Йуз йігірмә бешкә кірдім білалмадым.
Хақ тағала тағатларын қылалмадым,
Ешітіб, укуб йергә кірді Қул Қожа Ахмет [5, 10].

Аудармасы:
Ерендерден шабыт пен сыр ала алмадым,
Жүз жиырма бес жасқа келдім, біле алмадым.
Хақ тағала тағаттарын қыла алмадым,
Естіп, ұғып жерге кірді Құл Қожа Ахмет.
Тарихшы Зікірия Жандарбек Насаб-нама шежіресіндегі дерекке сүйене отырып: Қожа Ахмет Йасауи ұзақ ғұмыр кешіп, 1080 жылдар шамасында дүниеге келіп, 1200 жылдар шамасында қайтыс болған болу керек, - дейді [6, 141].
Соңғы екі болжам бір-бірінен онша алыс кетпейді. Қалай болғанда да Яссауи бабамыздың ұзақ өмір сүріп, келер ұрпаққа мол мұра қалдырып кеткені аян.
Қ.А. Яссауидің неше хикмет жазғаны да белгісіз. Бір хикметінде 40 екені айтылған:
Кул Хожа Ахмад hәр бір сезін дордга дерман,
Талибларга байан қылсам қалмас арман.
Төрт мың төрт йүз хикмәт айдым Хакдың фарман,
Фарман болса өлгүнчә сөзләсәм мен.
(Казан, 1896, 209-б.)
Аудармасы:
Құл Қожа Ахмет әрбір сөзің дертке дәрмен,
Шәкірттерге байан қылсам қалмас арман.
Төрт мың төрт жүз хикмет айттым Хактан пәрмен,
Пәрмен болса өлгенше сөйлесем мен.
Түрік ғалымы Кемал Ераслан бұған күмән келтіреді. Шындықтан гөрі аңызға жақын. Қ.А. Яссауидің өзі емес, ізбасарларының бірі айтқан болу керек дегенді айтады [7, 245]. Өзбек ғалымы Ибраһим Хаққулов та осы пікірді қуаттайды [8]. Қ. Ерасланның көрсетуінше, Қ.А. Яссауидін казіргі қолда бар қолжазба нұсқалары мен басылымдарындағы хикметтерінің саны 250-ден аспайды [7, 48]. Сондықтан хикметтердің саны туралы бұндай болжам айту заңды да. Диуани Хикметтің әзірге белгісіз қолжазбалары, тіпті түпнұсқасы да келешекте табылып қалуы мүмкін деген үміт те жоқ емес. Ондай мүмкіндік болып жатса, хикметтердің саны толыға түсері сөзсіз. Өлеңдер жинағында:
Менің хикметімнің саны йоқдүр,
Йамма талиблар оқыр имкани йоқдүр, - деген жолдар бар екен. Бір хикметінде 99 мың хикмет айттым деген дерек те кездеседі:
Кул Кожа Ахмад гауһар йаңлығ хикмәт айды.
Ерәнләргә қызмет қылып назар тапты.
Тоқсан тоғыз мың хикмәт айтып дастан қылды.
Дастан кылып, бустан ічрә (ішінде) йүрмәк үчүн.
(Қазан, 1893, 114-хикмет)
Ұлт әдебиетіне Диуани хикмет сынды өміршең мұра қалдырған Яссауи өз есімімен аталған түркі сопылық тариқатының (йасауийа) негізін салуымен де танымал. Сопылық ілімді насихаттап, Жаратушыға деген махаббатты арқау еткен ақын хикметтері өз кезегінде көркем әдебиет туындысына қойылатын негізгі талаптарға сай көлемді де кең өрісті поэзиялық шығарма болып табылады. Диуани хикмет арқылы автор түркі әдебиетіндегі көп өлшемді, күрделі симбиоз жанр - хикмет жанрының іргетасын қалады. Ғасырлар бойы жалғасын тапқан аталмыш жанрда көптеген әдеби туындылар дүниеге келді. Яссауидің поэтикалық мектебінен нәр алған ақындар негізінен хикмет дәстүрін жалғастырып, осы жанрда жырлады [9, 4].
Фуад Көпрүлү: Диуани Хикмет - ислам түркі әдебиетінің Құтадғу білігтен кейінгі ең ескі ескерткіш. Араб және парсы тілдерінің дәуірлеп тұрған шақтарында әдебиет, тіл үлгілерінің аз болғанына қарамастан жазылған бұл еңбектің бағасы өте жоғары. Көне әдебиетіміздің ислам дініндегі үлгілерінің ең үздігі. Диуани хикметтің ұрпақтарға берері мол қазына, ұшы-қиыры жоқ білім көзі, - деп жазды [10, 121].
Қ.А.Яссауидің келесі еңбегі Пақырнама және Мүнажатнама. Бұл шығармаларға ден қойып сараламасақ та, бұл еңбектердің де көптеген елдердің тіліне аударылып, оқылғанын естен шығармау керек. Пақыр сөзінің сөздіктегі мәні - пақырлық, кедейлік дегенді білдіруімен қатар, тасаууф мәдениеті мен әдебиетінде астарлы түрде Аллаға ғашықтық, Хақтың разылығын табуды мақсат-мұраты ету, дәруіштік, сопылық, тақуалық, Алла тағалаға мұқтаж екендігін терең түйсіну тәрізді мағыналарда да қолданылатын Ислам дініндегі ең жоғарғы мақам деуге болады. Бұл еңбегі Швецияның Упсала деген қаласындағы бір университеттің кітапханасының қолжазбалар қорынан табылды. Түркияда 2000 жылдары жарық көрген.
Қожа Ахмет Яссауидің келесі бір еңбегі Мират - ул Қулуб. Бұл еңбек алдыңғы сопылық ілімін негіз еткен ілімнің жалғасы сынды. Мұнда да негізінен Иассахан негізіндегі шариғаттың, мағрифаттың, тариқаттың, ақиқаттың мәселелерін ашып көрсетеді. Шығарманың атауының өзі қызық әрі адам баласын өзіне тартып тұрады. Шығарманың бұл аталуы оның ішкі мазмұнына байланысты болмақ. Аталған еңбекті кімде-кім оқып шығар болса, қателіктерге бой алдырмай өзінің күнәларын танитын болады делінген.
Заман ауыскан сайын әдеби мұраларға деген бағалау жүйесі өзгеріп, зерттеу әдістемесі жетілдіріліп отыратыны белгілі. Кеңестік кезеңде біржақты бағаланған сопылық әдебиет тақырыбын зерттеп-зерделеуде тәуелсіздіктен кейінгі кезеңде біршама ілгерілеулер бар. Дегенмен жоғарыда айтылғандай, барша түркі халықтарының әдебиет тарихында айрықша із қалдырған ойшыл акынның поэзиялық мұрасы төл әдебиеттануымыздың қазіргі даму деңгейіне сай талаптармен тереңдете қарастыруды қажет етеді. Өзекті тақырыптағы ізденістер нәтижелеріне бүгінгі ғылым салалары да мүдделілік танытып отыр.
Қожа Ахмет Яссауи поэзиясының жанрлық және көркемдік ерекшеліктерін саралап, әдеби туынды ретіндегі лайықты бағасын беру үшін қолга алынған зерттеу жұмысымызда біз алғашқы кезекте отандық және шетелдік әдебиеттану ғылымындағы Яссауи поэзиясын зерттеудің нәтижелері мен шешімін таптаған мәселелерін айқындап, Диуани хикметтің түркі тілдеріндегі аудармаларын саралауға, аударма жұмыстарының басым бағыттарын анықтауға тырыстық.
Яссауи есімін тарихта қалдырған оның "Диуани хикмет" атты поэзиялық туындысы болғандықтан, отандық ғылымда ақын шығармашылығы өзге қырынан гөрі әдеби тұрғыдан көбірек зерттелді. Қазақ қаламгерлері арасында Қ.А.Яссауи жайлы зерттеулердің алғашқы бастамасы Мәшһүр Жүсіп Копейұлы шығармашылығынан байқалады [11]. Көрнекті ақын өз тұсында Яссауи жайлы көптеген аңыз-әңгімелерді жинақтаган. Кеңестік кезең саясаты Яссауидің ақындық тұлғасына терең бойлап, лайықты пікір білдіруге мумкіндік бермегенімен, Жүсіпбек Аймауытов [12], Міржақып Дулатов [13] секілді көрнекті қаламгерлер өздерінің танымдық мақалалары арқылы сопы ақын есімінің ұлт жадынан өшпеуіне өзіндік үлес қосты.
Яссауи шығармашылығына қатысты алғашқы толымды зерттеуді Х.Сүйіншәлиев жасаған болатын. 1967 ж. оның "Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері туралы" атты мақаласы жарық көрді [14]. Мақалада Яссауи шығармашылығының алғаш рет толыққанды әдеби зерттеуге арқау болып отырғанын ескерген автор, ақын өмір сүрген кезіңінің келбетін ашып, Яссауи ілімінің алғышарттарын айқындауға тырысқан. Зерттеуші Яссауи ілімін өз дәуірінің қоғамдық санасының жемісі ретінде бағалайды. Хикметтерге талдау жасай отырып, ғалымның туындыдағы моральдық мәселелерге, адамгершілік идеяларға, сыншыл көзқарастарға баса назар аудару арқылы Яссауи шығармашылығын өз қоғамының саясаты жағдайында құтқарып қана қоймай, әдебиет тарихында берік орнықтыруды көздегені аңғарылды.
Яссауи туралы алғашқы әдеби зерттеу жасаған - Ә.Қоңыратбаев [15]. 1987 ж. жарияланған Қазақ эпосы және түркология еңбегіндегі Сопылық әдебиет атты ой-түйінінде сопылық поэзияға шағын шолу жасады. Бірақ бұл мақаланы оқу барысында автордың пайдаланған мәліметтердің қайшылыққа толы екендігі бірден көзге түседі. Мысалы: сопы ақынның тұрақтанған мекені Түркістанды Шәуілдермен шендестіруі, оның түпкі тегі тірелетін Фатиманы Мұхаммед пайғамбардың қызы емес, Рум елімен болған қақтығыстарда танылған күрескер ретінде көрсетілуі, Яссауидің надан молдаларға арнаған хикметтің Бағдат сопыларына арнаған деп келтіруі [15, 95] және т.б. Яссауи хикметтерін талдау барысында автор ақынның сыншыл идеялары мен отансүйгіштік сезімнен туындаған мақсатты іс-әрекетіне - өз туындысын түркі тілінде, халықтық поэзиядағы өлең өлшеуімен жазғанынна баса мән береді. Яссауидің әдебиет тарихындағы орнын осы ерекшеліктер арқылы айқындауға күш салды.
Яссауи мұрасының зерттелуі мен аудармасында ұзақ және нәтижелі еңбек жазған - М.Жармұхамедұлы. 1993 жылы М.Жармұхамедұлы, С.Дәуітұлы, М.Шафиғи бірлесіп хикметтердің аудармасын дайындады [5]. Бұл аударма екі рет Қазақстанда [5-17], бір рет Тегеранда [18] басылды. 2002 жылы М.Жармұхамедұлының дайындауымен Ұлттық Кітапхана қорында сақталған қолжазба негізінде Хазірет Сұлтан Ахмет Иасауи атты жаңа аударма шықты [19].
Яссауи мен қазақ әдебиетінің сабақтастық мәселелері бойынша жазылған диссертациялық жұмыс бар. Бұл жұмыстың авторы С.Дәуітұлы. Диуани хикмет хақында атты зертеуі жарық көрген [20]. Бұл еңбектегі ойларды терең зерттеп, ол 2001 жылы өзінің Диуани хикмет және қазақ поэзиясы атты монографиясын шығарады [21]. Яссауи поэзиясын зерттеп, болмысын ашып талдаған Дәуітұлы Яссауи дәстүрлерінің екі жолмен дамығанын көрсетті: бірі - ақын-жыраулар шығармасына тән дастан-толғауларда орын алуы (Асан Қайғы Марабай Құлжабайұлы), екіншісі - жазба ақындар мұрасында дамытылуы (Көпейұлы, Абай, Шортанбай, Албан Асан, Ақылбек).
Өзіндік орны бар зерттеулердің бірі әдебиеттанушы А.Ахметбекке тиесілі. Өзінің кандидаттық диссертациясында Қожа Ахмет Яссауи салты мен шығармашылық мұрасын тығыз байланыста қарастырып, хикметтерге терең талдау жасады, өзіне дейін жасалған зерттеулерге нәтиже жинақтап, қорытындылады [22]. Тұтастай алғанда кейбір аударма мен нұсқаларды сапасы көңіл толарлықтай емес және кейбір сопылық терминдердің дұрыс берілмей, мағынасына сай емес деп түсіндірді.
Яссауи шығармашылығын арнайы зерттеу нысанына айналдырған әдебиеттанушы - Н.Келімбетов [23]. "Қазақ әдебиетінің бастаулары" атты еңбегінде Қожа Ахмет Яссауидің Диуани хикметін дидактикалық сарындағы әдебиет үлгілерінің қатарында қарастыра отырып, осы туындының зерттелу тарихына, идеялық мазмұнына, көркемдік құралдарына қысқаша шолу жасады.
Яссауи шығармашылығын ежелгі дәуір әдебиетінің көркемдік жүйесі контекстінде қарастырған - А.Егеубаев [24]. Ежелгі дәуірдегі әдеби үрдістердің даму бағыттарын саралай келе, зерттеуші X-XIII ғасырлардағы әдеби-эстетикалық ойлардың тиянақталып, бір желіге түсе бастаған кезі ретінде бағалайды: "Әдебиет әлдебір қоғамдық міндетті қызмет, парыздар шегінен шығып, әдеби-эстетикалық, философиялық кеңестікке ұласты. Рухани қуат көзіне айналды. Осы екі үрдістің тоғысын Құтты білік, Диуани хикмет дастандарынан да көріп, байқауға болады" [24, 201].
Тәуелсіздік алғаннан кейін Яссауи поэзиясын зерттеген фольклортанушы-ғалым - Р.Бердібай. Ахмет Яссауи және оның дәуірі [25] атты мақаласында қазақ әдебиеттану үшін соны тақырып болып табылатын сопылық әдебиет аталатын көркемдік әлемнің қыр-сырын европалық дәстүрлі өлшемдер арқылы ашу мүмкін еместігін баса көрсете отырып, сол тұстағы Диуани хикметтің жаңадан жарық көрген қос аудармасы - С.Битенов пен А.Түгелтегінің жолма-жол және еркін аудармалары туралы алғаш пікір білідріп оқырманға таныстырған осы мақала авторы болатын.

Шетел ғалымдардың Яссауи поэзиясын зерттеуі

Аты-жөні
Еңбек атыЕңбек ерекшеліктері
Орыс ғалымдары
В.А.Гордлевский - шығыстанушы-түрколог, түрік тілі, әдебиеті, фольклоры және Түркия тарихы бойынша маман.
Ходжа Ахмет Ясеви атты тарихи-мәдиениеттанушылық зерттеу негізінде жазылған мақаласы бар [26]. Яссауидің тарихи тұлғасы, ол қалыптастырған тариқаттың ғұрыптық ритуалдары, оның ұрпақтары жайлы бiршама толық дерек келтірген, Яссауи кесенесінің жай-күйіне көбірек тоқталған.
Е.Бертельс - шығыстанушы (ирантанушы және түрколог)7
Көрнекті шығыстанушы әдеби тұрғыдан зерттеді. Литература народов Средней Азии атты мақаласы бар [27]. Яссауи өмір сүрген кезеңнің кескін-келбетiмен жете таныс зерттеушінің басты жетістігі Диуани хикметке тарихи дәуір туындысы ретінде назар аударуы болып табылалы. Яссауи поэзиясын мазмұндық тұрғыдан айтарлықтай қызығушылық тудыра коймайды деп біржақтылау бағалап, миссионерлiк поэзия деп ат қойып, айдар тағуы, Мораль поэта сурова. Жизнь он не любит, мир для него не дороже макового зернышка. Он зовет слушателя отвернуться от земных дел [27, 265] деген секілді біржақты пайымдауларға орын беруі соны аңғартады.
А.К.Боровков - лингвист-түрколог, өзбек ғалымы.
Тілтанушы-ғалым Очерки по истории узбекского языка (Определение языка хикматов Ахмада Ясеви) атты макаласы бар. Ол мақалада Яссауидің "Диуани хикметіне" зерттеу жүргізген ғалым, ақындардың өмірі мен шығармашылықтары туралы толымды мәлімет берілген [28].
Хикметтердің қалыптасқан дәстүрі бар дербес поэтикалыкқ жанр болып табылатыны жөніндегі алғашқы пікір иесі де А.К.Боровков болып табылады. Бұл тұрғыдағы автор тұжырымдары әлi күнге ғылыми маңыздылығын жойған жок. Дегенмен ғалымның: ...текст казанских изданий хикматов Ясеви не заслуживает никакого доверия [28, 234] деген пікір бар.
А.Наджип - Шығыстанушы-түрколог, ұйғыртану, оғыз және қарлұқ тілдерінің маманы.
Көрнекті түркологтың Первый тюркоязычный поэт-мистик XII в. Ахмад Есеви и его Диван-и хикмет атты макаласында әдебиет зерттеушілерін бей-жай қалдырмайтын бірқатар пайымдаулар кездеседi [29]
Сопы ақын жайлы жазылған шағын биографиялық мәлiметiнде зерттеуші Яссауи хикметтерінің өз дәуірінде де, кейінгі кезеңдерде де кең таралып, жиi басылым көргенiн айта келiп, хикмет нұскалары, олардың қазіргі жай-күйі мәселелерiне тоқталды.
И.П.Петрушевский - тарихшы-шығыстанушы. А.Д.Кныш - исламтанушы, ислам мистицизмінің (сопылық) маманы. Г.Ю.Петраш - исламтанушы, және философы.
Бұл авторлар еңбектерінде суфизм тарихи-социологиялық феномен ретінде қарастырылды. Аталған зерттеулерден Кеңестік кезең саясатының салдары айқын аңғарылатынын атап айтқан жөн [30-32].
Европа ғалымдары
Дж.Тримингэм - ағылшын шығыстанушы ғалым.
А.Шиммель - неміс дінтанушы, арабтанушы және ирантанушы, ислам мистицизмі мен суфизмнің ірі зерттеушісі.
В. Карл - американдық шығыстанушы.
Бұл авторлар еңбектерін ерекше атауға болады. Дегенмен діни-философиялық, тарихи-социологиялық тұрғыдағы зерттеулер болып табылатын аталмыш еңбектерде әдебиет мәселелері талдау назарына алынбаған [33-35]. Сопылық әдебиетті ішінара қарастырған бірден-бір автор В.Карл өз еңбегінде Ресейлік ғалымдар ізімен араб-парсы сопылық поэзиясының материалдарымен шектелген [35].
Өзбек ғалымдары
Ә.Науаи - Түркі ақыны, сопы, Тимуридтердің Хорасан мемлекет қайраткері.
Яссауи поэзиясына өзбек ғалымдар арасында алғаш пікір білдірген классик. Насаимул-мухаббат атты еңбегінде айтылған болатын: Қожа Ахмет Йасауи - Түркістан өлкесінің шайхул-машайихы. Дәрежесі жоғары әрі танымал, кереметі сансыз көп екен. Мүридтері мен серіктері хан мен қараның ықылас-пейілі арқасында шексіз көп болған. Ахмет Йасауи Юсуф Хамаданидің сұхбаттас серігі... Мазары Түркістанда Яссы деген жерде. Ол - Түркістан халқының дұға етер құбыласы [36,3].
А.Абдурахим - кеңес және өзбек ғалым, тарихшы.
Сопы ақын шығармашылығын ғылыми тұрғыдан талдап-таразылау 1927 жылы Маориф ве уқийтувчи журналында жарық корген көрнекті өзбек қаламгері, зерттеуші Абдурауф Абдурахимнің (Фитрат) мақаласынан бастау алды [37]. Автор өз зерттеуінде Яссауи дәуіріндегі тарихи жағдайларға тоқтала келіп бірқатар ғұмырнамалық мәліметтер келтіреді, соны ақын ілімі мен ақындық мектебінің мән-маңызына тоқталады. Кеңестік кезеңде жазылған сопылыққа қатысты барлық зерттеу еңбектерінде кездесетін суфизм исламның оппозицияшыл бағыты деген сипаттама аталмыш макалада да орын алған. Зерттеуші Йасауи ілімін араб отарлаушыларының исламдандыру саясатына қарсы пайда болған ағым ретінде танытып, хикмет авторын пролетариат ақыны, пролетариат идеологы дәрежесінде бағалауға дейін барған.
А.Хайитметов - өзбек ақын-классигі.
Өзінің аңдатуында ақынды дербес әдеби мектеп негізін салған сопылық әдебиеттің көрнекті өкілі ретінде бағалай отырып, оның хикметтерінің залымдарға бой ұсыну, дүниеден баз кешу секілді, реакциялық идеяларды дәріптегенін баса көрсетеді. Діни-мистикалық сипатқа ие болғандығына қарамастан Яссауи шығармашылығының өзбек әдебиетінің сан ғасырлық тарихында өзіндік орны мен маңызы бар. Оның шығармаларының үзінділері бұл еңбекке сол үшін енгізіліп отыр деп қорытындылайды сөзін аңдату авторы [38, 73]. Кітапта Яссауидің бірнеше хикметінен ықшамдалған үзінділер берілген
Н.Хасан - кеңес және өзбек ғалымы.
Өзбекстан ғалымдарының елеулі табысы болып табылатын еңбек ретінде Ходжа Ахмад Яссавий. Девони хикмат атты кітапты атауға болады [39]. Йасауитану саласында бірнеше жылдардан бері үздіксіз еңбек етіп келе жатқан жас ғалым Яссауи хикметтерінің бұрынғы басылымдарда жарық көрмеген жаңа хикметтері мен Мир'атул кулуб атты рисаласын аталмыш жинаққа енгізді. Зерттеу назарынан тыс қалып келе жатқан бірқатар нұсқаларды салғастырып, ғылымға белгісіз болып келген хикметтерді айқындаған автор оларға ішінара текстологиялық талдау жасай отырып, оқырман назарына ұсынды. 73 хикметтен тұратын жаңа мәтінге косымша арнайы түсіндірме сөздік құрастырған.
Н. Маллаев - ғалым, филолог профессор, шығыстанушы, әдебиеттанушы, аудармашы, науаитанушы.
1963 ж. жазылған Узбек адабиети тарихи оқулығындағы Қожа Ахмет Яссауи жайлы тараудан ықшамдалып алынған бұл мағлұмат саяси көзқарастарға бейімделіп жазылғанымен, түркімен классикалық әдебиетіне Яссауи шығармашылығының өлшеусіз әсер еткені жайлы объективті тұжырымдарды қамтыды [40].
Түрік ғалымдары
М.Ф.Көпрүлу - филолог, публицист және тарихшы.
Түрк едабиатында илк мутасаввыфлар (Түркі әдебиетіндегі алғашқы сопылар) атты іргелі зерттеуі бар [41]. Алдына аса көлемді міндет қойған ғалым аталған еңбегінде түркі даласына исламның, сопылық ілімнің таралу дәуірінен бастап, Қожа Ахмет Яссауидің тарих сахнасына шығуы, оның ілімінің мән-маңызы, түркі дүниесінің түкпір-түкпіріндегі Яссауи шәкірттері, олардың рухани қызметі жайлы ұшан-теңіз мәліметтер мен көптеген аныздарды келтіріп, бірқатар ғылыми топшылаулар жасайды. Көптеген ортағасырлық дерек көздерін алғашқы болып ғылыми айналымға қосқан автор сондай-ақ Яссауи хикметтерінің тілі мен әдеби маңызы жайлы да құнды ой-пікірлер айтқан.
Н.Банарлы - әдебиеттанушы, филолог
Ресимли түрк едебиаты атты шағын оқулығында [42] ғалым түрік әдебиеті тарихын жүйелей отырып, түркі халықтарына ортақ ежелгі әдебиет туындыларын толығымен қамтуға тырысқан. Қожа Ахмет Яссауидің өмірі мен шығармашылығы туралы кеңінен мәлімет берген автор хикметтер құрылысына біршама тоқталып, сопы ақын негізін салған хикмет дәстүрінің мән-маңызын атап көрсеткен.
К.Ераслан - әдебиеттанушы, филолог, тарихшы
Стамбул қаласында 9 рет басылған Диуани хикметтің жаңа кезеңдегі алғашқы басылымын түрік әдебиеттанушысы К.Ераслан дайындады. Ғалымның бірнеше жылдық зерттеулерінің нәтижесінде жарияланған жинаққа ішінара мәтіндік талдаулар жасала отырып, Яссауи қаламына тән екендігі күмән тудырмайтын таңдаулы хикметтер енгізілді. Аталмыш жинақ бертінде түрік, өзбек, қазақ, татар йасауитанушыларының сеніммен сүйенер басылымдарының біріне айналды [7].
А.Эржиласун - түрік лингвист, түрколог және жазушы.

Түрік әдебиет зерттеушісі Яссауи хикметтеріндегі әуезділік пен дыбыс үйлесімділігі жайлы мақаласында [43] хикметтердегі сөз кайталаулар, дыбыс үндестіктері, олардың зікір әуенімен үйлесім түзу ерекшеліктері, ішкі ұйкастар туралы біршама ой өрбітеді.
Ж.Дилчин - шығыстанушы ғалым, түрколоог
Өлеңтанушы Ж.Дилчиннің хикметтердегі салалас құрмалас сөйлемдер жайындағы шағын зерттеуі бұрын-соңды сөз болмаған мәселеге назар аударуымен ерекшеленеді [44].
Татар ғалымдары
А. Сиғбатуллина - татар ғалымы, тарихшы, философ.
Өзінің зерттеу макаласында [45] Яссауи дәстүрін жалғастырған татар әдебиеті өкілдерінен Яссауи мұрасын зерттеушілерінің туындылары жайлы айта келіп, зерттеуші оларды да хикмет жанрында қалам тербегендер қатарына қосқан. Әдебиет мәселелеріне аса тереңдемегенімен, аталған зерттеуде XIII ғасырдан Қазан төңкерісіне дейінгі аралықта түркі-татар әдебиетінде Яссауи дәстүрін жалғастырған көптеген авторлар жайлы мәлімет берілген.
А.Шарипов - ақын, филология ғылымдарының докторы, профессор.
Зарождение системы стихотворных жанров атты монографиясы бар [46]. Яссауи хикметтерінің жанрлық ерекшеліктері алғаш рет осы мақалада біршама қарастырылды. Зерттеушінің сопы ақын хикметтері аясына бірнеше жанрлық түрдің кіріктірілгендігі, өз кезегінде Диуани хикметтің түркі халықтары әдебиетіндегі көптеген жанрлардың бастау көзі болып табылатындығы жайлы тың әрі құнды пікірлерін жаңа ізденістер бағытын белгілейтін тұжырымдар деуге болады.
Түркімен ғалымы
А.Өвезов - ғалым, филология ғылымдарының докторы
Түркімен йасауитануындағы ұзак жылдық үнсіздіктің орнын аталмыш жинақты баспаға дайындаған А.Өвезовтың көлемді кіріспе мақаласы толтырды. Яссауидің өмірі мен шығармашылығы жайлы мол мәліметті қамти отырып, автор мәтінтану мәселелеріне қатысты бірқатар ұсыныс-пікірлер білдіреді, соны ақын мектебінің кейінгі дәуірдегі өкілдерінің шығармашылығынан едәуір мағлұмат береді [47].
Парсы ғалымдары
Ә.Жәми - мистик ақын, сопы шейхы, теолог, философ, музыка теоретигі
ХV ғасырдағы парсы ақыны Әбдірахман Жәми Нәфахатул-унс еңбегінде йасауийа тариқатының әдебі жайлы біршама мәлімет береді [48].
М.Санаи - парсы ақыны, ірі сопы ақындардың бірі.
Йассауи тариқаты атты мақаласы Орта Азияда ислам дінінің таралуындағы йасауийа тариқатының рөлін айқындау мақсатында тарихи-мәдениеттанулық тұрғыдан жазылған зерттеу болып саналады [49].

Кесте 1. Шетел ғалымдардың Яссауи поэзиясын зерттеуі.

Яссауи шығармашылығы жайлы алыс-жақын шетел ғалымдары тарапынан жасалған зерттеулердің негізгі бөлігі осы қарастырылғандар болып табылады. Байыштай қарағанда, отандық йасауитану мен шетелдік йасауитану саласында қалыптасып отырған жағдайдың, қордаланған мәселелердің ұқсас екенін аңғару қиын емес. Қол жеткізілген мәліметтер негізінде жасалған талдауларды қорытындылай отырып, мынадай тұжырымдар жасауға болады:
1. Шетел әдебиеттанушылары тарапынан ғылыми орта мен оқырман қауымға Қожа Ахмет Яссауи шығармашылығы туралы негізгі мәліметтер берілген, біркатар теориялық мәселелерде, жекелеген өлкелерде мәтінтануда алғашқы адымдар жасалған. Бірақ бұл саладағы бүгінге дейін қол жеткізілген нәтижелер түбегейлі әдеби зерттеулердің бастамасы ғана болып табылады, негізгі жұмыстар келер күн еншісіне қалып отыр.
2. Түркі халықтары әдебиетіндегі Яссауи шығармашылығымен сабақтастық мәселесі негізінен идеялық тұрғыдан ғана қарастырылған. Қожа Ахмет Яссауи қалыптастырған ақындық мектептің даму сатылары, хикмет дәстүрінің түркілік әдебиеттегі орны, хикметтердің жанрлық сипаты мен өлшем үлгілерінің дамытылу ерекшеліктері секілді мәселелер зерттеу кезегінде тұр.
3. Йасауитану саласындағы ортақ тәжірибені негізге ала отырып, ендігі кезекте Қожа Ахмет Йасауидің өміріне, ілімі мен шығармашылығына қатысты барлық зерттеулерді қамтитын дүниежүзілік деңгейдегі библиография түзу қажеттілігі айқындалып отыр. Сондай-ақ барлық елдердегі Диуани хикмет нұсқаларының сипаттамасын жасау аркылы болашақ ортақ каталогқа негіз қалаған жөн.

II Қ.А.ЯССАУИ ХИКМЕТТЕРІНІҢ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАР ӘДЕБИЕТІНДЕ АУДАРЫЛУ

Диуани хикметтің қолжазбаларын жинау, жүйелеу, жарыққа шығару, текстологиялық зерттеулер жүргізу секілді жұмыстар әлі күнге жүзеге асырылмағандықтан, хикметтердің жинақтық мәтіні немесе ғылыми-сыни мәтіні секілді бірде-бір сенімді нұсқа қалыптаспай отырғанын біз жоғарыда айтып өттік. Бұл саладағы жұмыстар түбегейлі алынбағандықтан, қазақ тілді зерттеушілер мен оқырмандар түгелге жуық дерлік Диуани хикметтің қазақша басылымдарын қанағат тұтып, зерттеу жүргізуде. Яссауи мұрасына қатысты өзекті мәселелердің бірі осы қазақ тілді басылымдардың жай-күйіне байланысты туындайды. Осы орайда алдымен өзіміз қозғағалы отырған аударма мәселесіне қатысты негізгі ұғымдарға көз жүгіртіп өтелік.
Аударма теориясында аударма түріне қатысты дәл аударма, еркін аударма, балама аударма, әдеби көшіру ұғымдары қолданылады. Дәл аударманы сөзбе-сөз аударма, көркем аударманы шығармашылық аударма деп атау да кездеседі. Осы түрлерге қатысты бара-бар аударма, реалистік аударма ұғымдарын қолданушылар да болды. Қазақ әдебиетінің жағдайында аударма жөніндегі біздің терминдеріміздің өзі әлі ғылыми тұрғыдан қалыптасып болған жоқ. Қолданылып жүрген атауларды кейде әр адам әр түрлі түсініп, әр түрлі пайдаланады [50, 84] деген тұжырымды көрнекті аударматанушы Ә.Сатыбалдиев бұдан жарты ғасыр бұрын айтқан болса, қазіргі аударма саласындағы жағдай сол кезеңдегіден айтарлықтай өзгеріс қойған жоқ. Аталған түрлерді негізге ала отырып, аударма ісі лингвистикалық, әдебиеттік және машиналық бағыттарда дамыды. Әдебиетшілер аударманы әдебиет үрдісі деп қарастырып, көркем аударма теориясын ұсынса, лингвистер түпнұсқа мен аударма арасындағы сәйкестік нормасын сақтау туралы жүйе қалыптастыруды, контрастивтік лингвистиканы бөлек дамытуды және сөзбе-сөз аударуды талап етеді. Аударма теориясындағы тұжырымдарда бірізділіктің болмауы аударманың күрделі де көп қырлы табиғатынан туындайды. Белгілі ғалым А.В.Федоров: Аударма тіл білімінің де, әдебиеттің де кей тұстарын қамтығанымен, жалпы алғанда филологиялық ғылым болып табылады [51, 327) десе, аударматанушы А.Лилова: Аударма теориясы лингвистикаға да, әдебиетке де жатпайды, ол жеке-дара ғылыми пән. Аударма теориясының өзіндік шегі бар, ол лингвистикамен, әдебиетпен, эстетикамен, тарихпен, филологиямен, кибернетикамен, әлеуметтанумен, психологиямен байланысты болады [52, 40] деген пікір айтады. Осы орайда отандық зерттеуші Б.Дуанинаның: Аударма теориясы бүгінгі күні өте құнды, тамаша тәжірибесі бола тұра, өзіне-өзі анықтама беруде қиын жағдайды басынан кешіріп отыр [53, 12] деген тұжырымына еріксіз тоқырауға тура келеді. Жалпы алғанда аударма мәселесі жеке пән ретінде де, салыстырмалы әдебиеттану негізіндегі пәнаралық деңгейде де зерттеу нысанына айналған. Дегенмен аталмыш қағидалар мен тұжырымдар бір тілден екінші тілге аудару мәселесіне және негізінен алғанда көркем аудармаға қатысты болып келеді. Ал Диуани хикмет аудармаларына келгенде бұл тұжырымдарды осы қалпында пайдалану мүмкіндігі шектеулі. Диуани хикмет біздің ана тіліміздің (демек, барлық түркі халыктары тілінің) көне формасында жазылған дүние болғандыктан, оны қазіргі қазақ тіліне бейімдеуде аудару деген ұғымды қолданудың өзі күмәнді. Бұл үдеріс аударудан гөрі Диуани хикметтің қазақша нұсқасын жасау деген қолданысқа көбірек сәйкес келетін секілді. Бауырлас түрік, өзбек ғалымдары хикмет жинақтарын шығарушыларды баспаға дайындаушылар деп атағанда осы ерекшеліктерді ескерген болса керек. Тілдік ұғымдарға сақ отандық әдебиеттанушы ғалым К.Өмірәлиев өз кезінде Оғыз қаған эпосына қатысты аудару ұғымын емес, қазіргі қазақ тілі нормасына түсіру тіркесін қолданған болатын [54, 7]. Ұлы істерде ұсақ ұғымдар болмайтынын ескерсек, ежелгі мәтіндер аудармасына қатысты сәтті балама табу қажеттігі күн тәртібінен түспесі анық.
Сонымен, қазақ тілді қалың оқырман мен зерттеуші ғалымдарды Яссауимен байланыстыратын басты дәнекер Диуани хикметтің қазақ тіліндегі аудармалары қай деңгейде?
Диуани хикметтің ғылымға белгілі қазақ тіліндегі алғашқы аудармасы 1901 жылы Қазан баспасынан жарық көрген Маңғышлау Тынышлықұлының еңбегі. Өз кезеңіндегі қазақ аудиториясының сұранысын қанағаттандыра білген аталмыш туындының аударма тарихында өзіндік орны бар екендігі даусыз. Дегенмен аударма тәжірибесі толыспаған тұста жасалған бұл жұмыстың бүгінгі кәсіби аударма талаптарына жауап бере алмауы заңды да. Араб әрпіндегі қолжазба күйінде сақталған М.Тынышлықұлы аудармасын ғылыми ортаға алғаш ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.