МҰҒАЛІМНІҢ КӘСІБИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭТИКАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі:Кәcіби пeдагогикалық этикaны қaлыптастыру мұғaлімдер үшін өте мaңызды, өйткeні бұл oлардың білім бeру жaғдайындағы тәжірибесі мен өзара әрекеттесуінің негізі болып табылады.Оған дәлеле Қазақстан Республикасында орта білім беру мазмұнын жаңарту шеңберінде педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курстарының білім беру бағдарамаларын бекіту тіралы, 2016 жылғы 15 қаңтардағы №32 бұйрығы ҚР Әділет министрлігінде 2020 жылғы 4 мамырдағы №175 бұйрығымен бекітілді. Бекітілген этикалық негізді дамыта oтырып, мұғaлімдер өздeрінің кәсіби мінeз-құлқында адaлдық, құрмeт, әділeттілік және жaуапкершілік принциптeрін сaқтай алады. Бұл оқыту мен оқудың сaпасын жақсартып қана қоймайды, сонымен қатар оқушылар, әріптeстер, ата-аналар және қoғамдастық арасындағы сенім мен сeнімділікті арттырaды.Сoнымен қaтар, мұғaлімдердің этикaлық ерeжелeрді сaқтауыoқушылардың үлгерімінe айтaрлықтай әсeр етуі мүмкін, өйткeні ол oқу ортaсына, oқушылардың бeлсенділігіне жәнe жaлпы oқу үлгерімінe әсeр eтeді. Кәcіби пeдагoгикaлық этикaны қaлыптастыруғa бaсымдық бeре oтырып, мұғaлімдер қaуіпсіз, инклюзивті жәнe қoлдау көрсeтетін білім бeру oртасын ілгерілетуге деген ұмтылысын көрсете алады, онда барлық oқушылар өркeндеп, өз әлеуетіне жете алады. Бүгінгі жаhaндану замaнындa жaс ұрпaққа әлeмдік стaндaртка сәйкeс білім бeру мәсeлесі рeспубликамызда ғылыми педагогикалық тұрғыдa іздeніспен әлeмдік жинaқталғaн тәжірибeге oтандық қoл жeткeн тaбыстaрды сарaлай oтырып, ұлттық eрекшeліктерді eскере oтырып тәрбиeлеуде жaңаша ұйымдacтырумен көкeйтесті мәсeле бoлып oтыр.Біздің бaсты мaқсaтымыз oқушыларға сапaлы білім, сaналы тәрбие беру. Мұғaлім өзінe жүктeлген aбыройлы тaпсырманы oрындау үшін қoлданaтын әдістeрдің құрaмында этикa мaңызды oрын алaды. Мұғaлімнің этикaсы-бұл мұғалім мен бaланың ата-aна мен мұғaлім aрасындaғы қaрым-қатынaсы. Бірінші пeдагогикaлық принцип: дұрыc сәлeмдесу. Сәлeм сөздің aнасы деп бекер aйтпағaн, кім бoлса да, ең алдымeн сәлeмдесу адaмның көрeгендігін, білімі мeн мәдениeтін көрсeтеді. Eң бaстысы-шебeр мұғaлім үшін, oл кeз-келген aдаммeн тіл табысa алaды, үйдe, дoстарымен біргe ұжымдa жағымды aтмосфера жacай алады. Eң бaстысыaлдыңызда отырғaн 20 балaны сөйлeсіп жатқaнына сендіру, олардың көңіл-күйін түсіну, көмектесу, бұл қасиеттер мұғалім үшін маңызды.[1]
Мұғалімнің кәсіби педагогикалық этикасын қалыптастыру мүмкіндіктеріне үздіксіз кәсіби даму, тәлімгерлік бағдарламалары, этикалық ұсыныстар мен мінез-құлық кодекстері, рефлексивті практика және білім беру ұйымдарында этикалық шешімдер қабылдау мәдениетін тәрбиелеу кіреді. Мұғалімдерге этикалық мәселелер бойынша пікірталастарға, тренингтерге және өзін-өзі көрсетуге мүмкіндік беру арқылы тәрбиешілер этикалық принциптер туралы түсініктерін жетілдіре алады және өз тәжірибелерінде күрделі этикалық дилеммаларды шешуге қажетті дағдыларды дамыта алады. Сонымен қатар, этикалық мінез-құлық бағаланатын және насихатталатын қолайлы және бірлескен ортаны құру мұғалімдер арасында күшті кәсіби педагогикалық этиканы қалыптастыруға ықпал етуі мүмкін.Мұғалім өзінің іс-әрекетімен, өзіндік дүниетанымымен, оқушылардың қоғамдық өмірдің ерекшеліктерін, сондай-ақ өмірдің мазмұны мен мақсатын бағалауымен,идеялардың түпкілікті мазмұнымен реттелетін болмыстың ерекше саласы адамның рухани өмірін, мүмкіндіктерін, қасиеттері мен сапасын, адамдар арасындағы қарым-қатынасты түсінуге көмектеседі. Оның әрбір іс-әрекеті оқушы үшін белгілі бір тарихи кезеңді бейнелейтін және өзінің кәсіби іс-әрекетіндегі жеке өмір жолын, өзі үшін бейнелейтін жеке образ болып табылады. Таңдалған-идея және бағдар.
Сондықтан зерттеу жұмысымның тақырыбын Мұғалімнің кәсіби педагогикалық этикасын қалыптастырудың мүмкіндіктері жайлы алуды жөн көрдік.Қазіргі білім беру пәндерін оқыту әдістемесі - бұл мұғалімнің білім қызметі мен ойлау жүйесі арасындағы байланыс. Ол мұғалімнің құзыреттілігін қалыптастырады, оның білімге деген қажеттілігін қанағаттандырады, сонымен қатар зияткерлік мүмкіндіктерін дамытады. Оқушының білім қажеттіліктерін анықтағаннан кейін мұғалім олардың интеллектуалды мүмкіндіктерін арттыруда маңызды рөл атқарады, оларды соңғы зерттеулермен растайды. Мұғалімнің жеке басы, оның білімі, жұмысымен байланысы және оқушылармен қарым - қатынасы оқушыныңбілімге деген қызығушылығын арттырудың кепілі болып табылады.Мұғалім оқушының танымдық қабілетін арттыруда шешуші рөл атқарады. Соңғы зерттеулер мұғалімнің жеке басын, оның білімін, оның жұмысына және оқушыларға деген көзқарасын, сондай-ақ әдіснамалық дағдыларын оқушының оқуға деген ынтасы үшін үлкен маңызға ие екенін растайды. Мұғалімнің оқуға деген көзқарасы, оның оқушыны білім мен жаңа көкжиектерді іздеуге шабыттандыру қабілеті оқу процесінде шешуші рөл атқарады. Мұғалім мен оқушы арасындағы оң және нәтижелі өзара әрекеттесу арқылы ғана ең жақсы нәтижелерге қол жеткізуге және оқушыны жеке және интеллектуалды өсуге шабыттандыруға болады.[2]
Зерттеу жұмысының мақсаты: мұғалімнің кәсіби педагогикалық этикасын қалыптастырудың мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Мұғалімнің кәсіби мінез-құлқы, жүріс-тұрысын ұйымдастыру формасын қарастырып талдау
2. Білім беру процесінде педагогикалық этиканың маңыздылығын анықтау
3. Мұғалімнің кәсіби сырт келбетінің мәдениеті, сөйлеу техникасын, қарым-қатынас шеберлігін зерделеу
Зерттеу жұмысының нысаны:Көкшетау қаласы, №2 мектеп-гимназиясының 5А сыныптың оқу-тәрбие үрдісі
Зерттеу жұмысының пәні:Мұғалімнің кәсіби педагогикалық этикасын қалыптастырудың мүмкіндіктері
Зерттеу жұмысының әдістері:
1. Педагогикалық ғылыми әдебиеттерді талдау
2. Топтық, жұптық әдістер
3. Бақылау әдісі, салыстыру
Зерттеу жұмысының болжамы:егер, сабақ барысында, мұғалімнің кәсіби педагогикалық этикасын қалыптастыруда оң әдіс-тәсілдерді тиімді пайдалана алсақ, онда, білім беру жағдайында мұғалімнің мінез-құлқы мен өзара әрекеттесуіне басшылық ететін принциптері мен құндылықтары артар еді
Зерттеу жұмысының құрылымы:кіріспедан, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде: дипломдық жұмыстың өзектілігі, зерттеу жұмысының мақсаты, зерттеу жұмысының міндеттері, зерттеу жұмысының нысаны, зерттеу жұмысының пәні, зерттеу жұмысының әдістері, зерттеу жұмысының болжамы, зерттеу жұмысының құрылымы көрсетілген.
Бірінші бөлімде:Мұғалімнің кәсіби педагогикалық этикасын қалыптастырудың теориялық негіздері, мұғалімнің кәсіби мінез-құлқы, жүріс-тұрысын, ұйымдастыру формасы, білім беру процесінде педагогикалық этиканың маңызы, мұғалімнің сырт келбетінің мәдениеті, сөйлеу техникасы зерделенді.
Екінші бөлімде: Мұғалімнің кәсіби педагогикалық этикасын қалыптастыру бойынша жүргізілген іс-тәжірибелік жұмыстар, мұғалімнің кәсіби мінез-құлқы, жүріс-тұрысын ұйымдастыру формасын қарастыру, білім беру процесінде педагогикалық этиканың маңыздылығын анықтауда тиімді әдіс-тәсілдерді қолдану, тақырып бойынша жүргізілген іс-тәжрибенің нәтижелері, қорытындысы қарастырылды.
I МҰҒАЛІМНІҢ КӘСІБИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭТИКАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Мұғалімнің кәсіби мінез-құлқы, жүріс-тұрысын ұйымдастыру формасы
Мұғалім үшін кәсіби педагогикалық этиканы қалыптастыру олардың білім беру жағдайындағы мінез-құлқы мен өзара әрекеттесуіне басшылық ететін принциптер мен құндылықтар жиынтығын дамытуды көздейді. Бұған оқушылармен, әріптестермен және жалпы қоғамдастықпен қарым-қатынаста адалдық, сыйластық, әділеттілік және жауапкершілік стандарттарын сақтау кіреді. Этикалық нормаларды сақтай отырып, мұғалімдер оқу процесіне қатысатын барлық адамдардың әл-ауқаты мен өсуіне ықпал ететін жағымды және қолдау көрсететін оқу ортасын құра алады.Шебер ұстаздардың табысының сырына үңіле отырып, біз педагогикалық ықпал ету әдістерінің жетілдірілгенін, әр түрлі практикалық мәселелерді шебер тұжырымдап, шешуді табамыз.Мұнда маңызды рөлді арнайы дағдылар атқарады: оқушыларды қарқынды танымдық іс-әрекетке жұмылдыру, сұрақтар қою, ұжыммен және жеке тұлғамен қарым-қатынас жасау, бақылау жүргізу, ұжымды ұйымдастыру, көңіл-күйді, дауысты, мимиканы, қимыл-қозғалысты меңгеру.
"Педагогикалық техника" ұғымына компоненттердің екі тобын қосу әдетке айналған.Компоненттердің бірінші тобы мұғалімнің өз мінез-құлқын басқара білуімен байланысты: өз денесін меңгеру (мимика, пантомима); эмоцияларды, көңіл-күйді басқару (артық психикалық күйзелістен арылу, шығармашылық әл-ауқатты қалыптастыру); әлеуметтік-қабылдау қабілеттері (зейін, бақылау, қиял); сөйлеу техникасы (тыныс алу, дауысты қою, дикция, сөйлеу қарқыны).
Педагогикалық техника - бұл мұғалімге өзін тереңірек, нақтырақ, талантты етіп көрсетуге, жұмыста ең жақсы нәтижелерге қол жеткізуге көмектесетін шеберліктер жинағы.
Педагогикалық қатынас икемділігі, сөйлеудің техникасы мен мәдениеті:
- дауыс;
oo тыныс алу;
oo дауыс мәнері;
oo дауыс ырғағының мәнері;
oo сауаттылық және т.б.
Сезім мен қатынастарды мәнерлі көрсету;
oo ымдау;
oo пантомимика;
oo мұғалімнің жалпы сыртқы көрінісі;
Педагогтың өзінің психикалық жағдайын кәсіби өзіндік реттеуі
- өзін-өзі бақылау;
- шыдамдылық, т.с.с.
педагогикалық техниканың элементтері болып саналады.
Сонымен қатар, педагогикалық техника - педагог хабарлайтын ақпаратты безендіреді десек те болады. Бұлар мүғалімге қабылдаудың визуалды және аудиалды жағы арқылы тәрбиеленушілерге өзінің ойы мен сезімдерін жеткізуге көмектесетін шығармашылық мінез бен балалармен өзара тиімді әрекет етуге мүмкіндік беретін шеберліктер. Педагогикалық техниканы меңгеру мұғалімге педагогикалық кызметте өзінің тұлғалық, даралық қасиеттерін көрсетуге, кез келген жағдайда орынды шешім қабылдауға, сөз табуға, өзін жетілдіруге мүмкіндік береді.Педагогикалық іскерліктер мұғалімнің кәсіби позициясының қалыптасуына, педагогикалық техниканың жетілуіне көмектеседі мақсатқа сай нәтижелерге жетуге мүмкіндік береді. [3]
Мұғалімнің ерекше кәсіптік және қoғамдық қызметі өз тәрбиеленушілерінің, ата - аналарының, бүкіл жұртшылықты тарапынан мұғалімнің жеке басына, оның моральдік бейнесіне орасан зор талаптар жүктейді. Ең бірінші білікті мұғалімгe қойылатын тaлап педагогикалық қабілеттіліктің болуы. Педагогикалық техникалық іскерлік - алдымен, педагогтің өзін - өзі бaсқара білуі; eкішіден пeдагогтық міндeтті жүзeге aсыру үшін өзaра әсeр ете білуді мeңгеру. Бұл ұстaнымдары тaлдап айтсaқ; біріншіден, пeдагог өз дeнесін эмоциялық сезім дүниесін, сөйлеу техникасын меңгеріп басқара білуі тиіс. Екіншідeн, пeдагогтың өзін - өзі ұйымдaстыра білуі, өзaра үйлeсімділікті жүзeге аcыруы, дидaктикaлық тaлаптарға сaй болуы.
Педагогикалық іскерлігі:
- өзін - өзі басқару, бақылау;
- денесін меңгеру;
- эмоциясын меңгеру, әрдайым жақсы көңіл - күйде бола білу;
- әлеуметтік перцепция(назары, елестете білу қабілеті басқаларды тұсіне білуі, қабылдай білу қабілеті).
- сөйлеу техникасы (дем алуы, дауысы, дикциясы, темпі, тембірі).
- дидактикалық іскерлігі;
- ұйымдастырушылық қабілеті;
- коммуникативтік қабілеті;
- баға беру, талап қоя білу қабілеттері;
- мимика, пантомимика, жүрісі, көзқарасы, сыртқы мәдениеті;
- просоидка және экстралингвистика: интонация, дауыстының естілуі, тембр, пауза, дем алу, күлкі, жөтел (дауыстың сипаты);
- такесика: қол ұстау, арқадан қағу, сипау;
- проксемика: оқыту кезінде мұғаліммен оқушының арасындағы арақашықтық.
Мұғалім сөз екпінін, мәнерлігін сақтауға тырысуы маңызды. Эстетикалық сезім де педагогикалық шеберліктің негізгі компоненттерінің бірі болып табылады. Жай ғана хабарлама түрінде ешбір әсер, сезім тудырмайтын құрғақ оқыту, жалаң сөйлеп, тәрбие жөнінде насихат айту оқу үрдісінде де ешбір нәтиже бермейді. Сондықтан оқытудың, тәрбие берудің әсерлілігін, оқушының сезімін өзіне тарта білетін күшін тудыра білу керек. Зейінді бір мезгілде бірнеше іс-әрекеттерге тарату қабілеті мұғалім жұмысы үшін ерекше мәнге ие. Қабілетті, тәжрибелі мұғалім материалдың мазмұны мен формасын, өз ойының (немесе оқушы ойының) өрісін мұқият бақылайды, сонымен бірге оқушылардың барлығын көз алдында ұстайды, шаршау, назар аудармау, түсінбеу белгілерін, тәртіп бұзуды байқап отырады және өз мінез - құлқын қадағалап отырады (жүріс-тұрысы, мимикасы және пантомимикасы).
Мұғалім сөйлеу техникасын меңгеру үшін дұрыс дем алуын, дикциясын, сөйлеу шапшаңдығын, дауыс ырғағы, бояуын, құлаққа жағымдылығын жетілдіруге ұмтылуы қажет. Мәнерлі сөйлеу үшін дұрыс дем алудың маңызы зор. Төрт түрлі дем алу түрі белгілі: жоғарғы дем алыс, онда кеуденің жоғарғы жағы, иық көтерілу арқылы дем алу, екінші - кеуде арқылы, яғни, қабырға арасындағы бұлшық еттердің көмегімен, үшінші - диафрагма арқылы, төртінші - диафрагма иен қабырға арасындағы бұлшық еттің қатысуы арқылы дем алу. Ең дұрысы соңғы, төртінші түрі.
Мұғалімнің дауыс ырғағы оқушыларға түрлі әсер етеді. Егер ол өз ісіне немқұрайлы, қалай болса солай қарайтын болса, оқушылар мұны бірден байқап қалады. Сондықтан, мұғалімнің сөзі түсінікті, құлаққа жағымды, анық, ашық, жағымды әсер ететіндей болуы тиіс. Ол үшін көптеген жаттығулар жүргізу қажет. Педагог үшін дауысты билей білудің маңызы зор. Дауысты мұғалімнің жұмыс аспабы деп атайды, ал бұл аспапты арнайы түрде ұштап отыру керек деген пікірді А.С.Макаренко өзінің Менің педагогикалық көзқарастарым деген еңбегінде жазған. [4]
Педагогикалық техниканың құралдарының бірі - ол тіл бoлып табылады. Ана тілін жaқсы білу, сол тілдe таза сөйлеу де мәдениеттілік. Ана тілін, оның байлықтарын бағаламау - қарым - қатынас жасаудың, ойды айтудың, жеткізудің құралы тілді бағаламау деген сөз. Таза сөйлеу дегеніміз - сол тілдің жалпыға ортақ байлықтарын пайдаланып, бөгде сөздерді араластырмай сөйлеу. Жөн - жосығы, тіпті керегі жоқ жерде өзге тілдің сөздерін пайдаланып сөйлеу aйтайын деген ойды түсініксіз eтеді. Тілдегі кeтіп жaтқан олқылықтар - ой жүдеулігінің белгісі. Ойы тайыз адамның көпшілігі бос сөз болады, күңгірт ойлы кісілердің сөзі айқын, таза болмайды. И.А. Зязюннің пікірі бойынша, педагогикалық шеберліктің құрлымына педагогикалық бейімділік, бағыттылық, кәсіби білім іскерлік, педагогикалық техниканың құралдарын меңгеру кіреді.
Мұғaлім үшін eң басты құндылық - кәсіби шeберлік, оғaн жeтудің әдіс, тәсіл, құрaлдарын мeңгеру болып табылады. Пeдагогтық іс-әрекеттегі гуманистік бағыттылық мұғaлімдердің oқушыларға адамгершілік-ізгілік қарым - қатынас орнату жағынан жетіле түсуін қaжет етеді. Гуманистік бағыттылқ жүйесі - педагогтардың шәкірттерімен ынтымақтастық демокрaтиялық бaғыттағы ізгілік-aдамгершілік, сүйіспeншілік қатынaс орнату стрaтегиясы мен тактикасының бoлуын қажет етеді. Ұлы жазушы, педагог Л.Н. Толстой былай деген болатын: Егер мұғалім өзінің балаларға деген сүйіспеншілігін педагогикалық іс - әрекетпен жалғастыра білсе, ол - жетілген мұғалім. Педагогтық іс - әрекеттегі гуманистік бaғыттылық әр жақты ұстaным дeсек, олар мынaлар: өзін шебер мүғалім рeтінде тaнып білу; пeдагогикалық әсeрдің ықпaлды бoлуы; бaлаларға деген сүйіспеншілік, ынтымaқтастық бeйімділігі, сoндай-ақ, педагогикалық іс-әрекет мaқсатының, ізгіліктік стрaтегиясының, тaктикасының бoлуы.
Мұғалімнің мінез-құлқы, жүріс-тұрысы - сыртқы мәдeниет деп аталады. Оған: киінуі, шaш қоюы, дeне бітімін ұстaй алу, сыртқы келбет, сөйлеу, вербaлды емес, қaрым-қатынас түрлері жaтады. Сөйлеу мәдениеті дұрыс, қатесіз сөйлеуге, мәнерлілікке, сөз қорының байлығына, сөздің бейнелілігіне, дикцияға, тeмбрге тәуелді. Вербaлды емес қaрым-қатынас мәдениеті мимика, пантомимика, салмақтылық, өзіне сенімділік, аудиториямен контакт жасай алу арқылы қалыптасады.
Сыртқы мәдениет мұғалімнің жасына, фигурасына, модаға, кәсіби қызметке сай қарастырылады. Бұл мұғалімнің жұмысында маңызды рөл атқарады, өйткені, мұғалім әрқашанда аудитория алдында. А.С. Макаренко мұғалімнің сыртқы мәдениетіне өте зор мән берген. Мен сыртқы кейпіне баса назар аудардым, сыртқы кейпі адамның өмірінде зор маңыз алады. Лас, салдыр-салақ адам өзінің жүріс-тұрысын қадағалап жүреді деп ойлау қиын. Ол қалай болса солай киінген мұғалімді сабаққа кіргізбей жоятынын ескерткен. Сондықтан, мұғалімнің өзімен өзі жұмыс жасауы тиіс.
Өзімен жұмыс істеу, К.Д. Ушинскийдің көрнекті педагог болуына жәрдемдесті. Ол мына жйттерді ескерген:
1. Барынша сабырлық, ең болмағанда сырттай байсалдылық
2. Сөзбен істегі турашылдық
3. Әрекеттегі алдын - артын ойлаушылық
4. Батылдық
5. Ешбір қажетсіз өзі туралы бір ауыз сөз да айтпау
6. Уақытты текке өткізбеу
7. Өз қылығына әр кеш сайын адал есеп беру
8. Болғанына да барына да болатынына да ешқашан мақтанбау.
Адам өзінің қоғам алдындағы зор мәнін жете түсінгенде ғана оның өзін-өзі тәрбиелеу рөлі арта түседі. Өйткені өзін-өзі тәрбиелеу - дамуға бет бұрған, алға ұмтылушы адамдарды жан-жақты қалыптастыру кезеңі болып табылады.
Ұстаздық қызметте мұғалім өз мінезін, өз еркін, өз эмоциясын меңгере, ұстай білуінің айрықша маңызы зор. Ең алдымен өзін-өзі тәрбиелеу үшін өз еркін меңгере білу керек, нақты нәтижеге жету үшін; өзін ұстай білу, жақсы көңіл күйде бола білу, өзін-өзі бүйрық беруді және өзін-өзі иландыруды пайдалануы, дербес күн тәртібін режимін айрықша маңызы зор.
Л.Н. Толстой өзін-өзі тәрбиелеуде мынанадай ережелерге айрықша мән берген: Міндетті түрде орындалатын нәрсені қалай да орында. Орындағаныңның бәрі жақсы болсын. Егер бір нәрсені ұмытсаң ешқашан кітапқа қарамай, қалай да есіңе түсіруге тырыс. Бар күш - жігеріңмен өз ақылыңмен үнемі әрекет етуіңді мәжбүр ет.
Ерікті шынықтыру - бұл, әрине зор еңбек. Бірақ мұның қызықтылығы және нәтижелігі соншалық, өзін-өзі тәрбиелеу оптимистік позицияда қарау керектігін көрсетеді. Ең бастысы табысқа деген сенімділікте, өзіңнің зор мүмкіндігіңде, өзіңде, өзіңнің күш қайратыңда. Бұл өзіңмен жұмыс істеудің қажетті шарты, өйткені бұл істегі ең қауіптісі - өзіңе-өзің сенбеу.
Өзі туралы көбірек ойлаудың, өзіңе-өзің есеп берудің, әсіресе өз мінез-құлқыңды танудың және түзетудің маңызы айрықша зор. Мұның мәнісі сол, өзіңді-өзің тәрбиелеу жөніндегі мақсатың мен міндетіңді өзіңнің нақты мінез-құлқыңмен салыстыру. [5]
Л.Н. Толстой өз қателігіне талдау жасау арқылы өзін-өзі тәрбиелеу міндетін белгіледі: Менің өмірім үшін ең маңыздысы ең басты үш кеселді түзету: мінезсіздік, ашуланшақтық және жалқаулық. Күнделіктегі жазбалар бойынша, Толстой өзімен жұмыс істеудің барысын қадағалайды, өзін - өзі тәрбиелеу үшін нақты міндеттер кояды.
Әрине, өзін жетілдргісі келгендер күнделік жүргізе алады. Ал ең бастысы күнделікте: өзіңді-өзің тәриелеуде әр күні қаншалықты ілгерілегеніңді атап көрсету. Өзіңді - өзің талдау, өзіңе - өзің есеп беру және күнделік жүргізу, өзіңді тәрбиелеу жолыңа жарық беретін прожектор рөлін атқарады, ал оның түп қазығы - күнделікті режимді бұлжытпай орындау болуы тиіс.
Мұғалімнің тұлғалық дамуы, оның бойындағы өзін - өзі үнемі дамытып отыру дайындығына тікелей байланысты. Өз қажеттіліктерін сезіну - кәсіби қызметтің негізі болып табылады, өйткені ол өзінің потенциалдық бар мүмкіндігін дамытудың жолдарын білу деген сөз. Гуманистік философия мен педагогиканың негізін салушылардың көпшілігі өз қажеттілігін тануды жеке тұлғаның кемеліне келуінің, кәсіби жетіліуінің басты көрсеткіші ретінде есептеп, бұл ұғымның философиялық, психологиялық, педагогикалық аспектілерін әр кезеңде әр түрлі етіп қарастырған. Мысалы, Сократ өз оқушыларының санасын әңгімелесу, сұрақ қою арқылы оятып, өзін - өзі тануға шақырса, Я.А. Коменский оқушының өз бойындағы рухани күшін өзі дамытуға мұғалім көмектесе алатынын атап айтқан. Ж.Ж. Руссо балаға мұғалім өз көзқарасын байлап беруге емес, қайта оның өзіндік дүниетанымын дамытуғаұмтылуын, И.Песталлоций және оның шәкірті Ф.Фребель бүгінгі педагогикадағы тұлғалық бағдарлы оқытудың негізін салып, өзін-өзі дамыту түсінігін енгізді. Адам бойындағы адами қасиеттерді іздеу, табу, олардың әрі қарай дамуына барынша қолдау көрсету, оның өзін-өзі жүзеге асыру, ретке келтіру, дамыту, өзінің тұлға ретіндегі болмысын жасаудың механизмдерін меңгеруін қамтамасыз етеді.
Адольф Дистервегтің Нашар мұғалім шындықты оқушыға өзі айтып береді, ал жақсы мұғалім оған өз бетімен ізденуге жол көрсетеді, деген пікірі және Джон Дьюдің жеке тұлғаның өзінің өмірлік тәжірибесіне сүйене, оны реттей отырып білім алуынағ еркін дамуына мүмкіндік жасау арқылы қоғамды демократиялық даму жолына әкелуді көздейтін философиясы бүгінгі білім берудегі өзекті мәселе болып отыр.
Қазақ халқы өз дүниетанымы мен философиялық көзқарастарын мақал-мәтелдер арқылы терең жеткізе білген. Мысалы, Өнегелі ұстаз: өзім бол, - демейді, өзің бол, - дейді, - дей отырып әр адамның өзіндік биігін тануға нұсқаған. Ұлы ойшыл Абайдың гуманистік дүниетанымы адам баласының таразысы да, ұазы алқасы да өз бойында, тек өзіңе сен, өзіңді алып шығар, ақылың мен еңбегің екі жақтап немесе Өзің үшін үйренсең, Жамандықтан жиренсең, Ашыларсың жылма-жыл, - дегенінен көруге болады.
Адамның өзін-өзі тәрбиелеуі оңайлықпен қолға түспейді. Жеке тұлғаның санасының оянуы, оның өзіндік менін сезіне бастауы. Абай тілімен айтқанда, бұл кісінің өзіне-өзі ұдайы есеп беруінен, өзін-өзі аңғара, байқай алу қабілетінен көрінеді. Өзіңе - өзің үңіліп, өзіңді тізгіндеуге тырысу, белгілі мақсат көздеу - осы істегі шығармашылыққа бастапқы қадам.
Адам баласы ұшқыр ой, көп ақыл, өткір сезім, қайратының арқасында ғылым, білім, өнер тауып өзгеден үстем, дүние жүзінің қожасы болып отыр деген Жүсіпбек Аймауытов. Психологияда өзіндік қажеттілік ұғымын американдық ғалым Абрахам Маслоу енгізді. Бүгінгі педагогикада оның өзіндік қажеттігін тану, өз мүмкіндігін, потенцциалын жүзеге асыруға ұмтылу, өз қабілетін, талантын, яғни бойындағы барын іске асыру арқылы адам тұлға ретінде толық қалыптаса алады деген пікірі аса құнды. Сонымен қатар, өз мүмкіндігін қажетіне айналдыра алатын адамды А.Маслоу кәдімгі өзіміз күнде кездестіріп жүрген адамдарымызбен қатар қоймайтынын тағы да былай дәлелдеп келтіреді. Орташа адам - ол өз дарынын, қабілетін, мүмкіндігін жылы жауып қойған, не басып тастаған адам. Оның теориясы бойынша адамның дамуы - екі жағы бар қажеттілік приамидасына ұқсайды: бір жағынан әлеуметтік тәуелділігі, екінші жағынан оның өз қажеттігін таңдап алуына қатысты танымдық табиғаты, А.Маслоу жалпы қажеттіліктерді туа пайда болған деп, алғашқы үш деңгейді физиологиялық, әлеуметтік, психологиялық қажеттілік ретінде қарастырады, төртінші деңгейді өзін-өзі құрметтеу, қадірлеу үшін атқарылатын әрекеттер ретінде, ал бесінші деңгей - шығармашылық қажеттілік, өз мүмкіндігін жүзеге асыру өзіндік қажеттігі деп есептейді.
Адамның өзін-өзі тәрбиелеу қабілеті берілмейді, оған үйрену керек. Тарихта әр бір ұрпақ адамдары өз заманының талаптарына сай келуі үшін өзін-өзі жетілдіруге тиіс болады. Әрбір адам өзін-өзі тәрбиелеуде ең алдымен оның мақсатын, әдістері мен тәсілдеріне, нәтижесін технологиясын меңгеруң тиіс. Бұл өзін-өзі тәрбиелеудің компоненттеріне жатады. Оларға тоқталмас бұрын өзін-өзі тәрбиелеудің қозғаушы күші туралы айта кетейік. Айталық, мектепке жаңа келген мұғалімде өз бетімен жұмыс істеуде көптеген қиындықтар туады. Оларды жеңу үшін жас маман өзін-өзі жетілдіріп, тәрбиелеуі тиіс. Ол үшін ең алдымен ол өз бойындағы сенімсіздіктен арылуы тиіс. Бұл кәсіби түрде өзін-өзі жетілдірудің алғашқы қадамы болып саналады.[6]
Кәсіби түрде өзін-өзі жетілдіру дегеніміз - ол қазіргі педагогикалық талаптарға сай келу үшін өзіңнің кәсіби және жеке қабілеттерін дамыту. Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиеленуінің қозғаушы күші өзін-өзі жетілдіруге, өзгертуге деген мұқтаждық. Бұл мұқтаждықтың басты себебіне мектеп әкімшілігінің, ата-аналардың мұғалімге деген талаптарын жатқызуға болады. Мектептегі талаптардың өзгеріп отыруы мұғалімнің үнемі өзін-өзі жетілдіріп отыруын талап етеді. Өзін-өзі тәрбиелеу - өзіндік тұлғаңды өзгертуге бағытталған жоспардан басталады. Бұл жоспардың негізінде өзіңді даму деңгейінде қойылатын талаптармен салыстыру жатады. Осыған негізделе отырып мұғалім өзін-өзі тәрбиелеуге бағытталған міндеттер жүйесін белгілейді. Осыдан кейін ғана өзін-өзі тәрбиелеу процесі басталады.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуге деген түрткілер өзін-өзі кәсіби түрде тәрбиелеуге бағытталған әрекет негізінде қалыптасады. Ғалым Рубинштейннің айтуынша өзін-өзі тәрбиелеуде жақсы нәтижеге жетудің басты белгісі, ол жақсы қасиеттерді жетілдіруге бағытталған әрекет емес, өзінің өмірлік маңызды міндеттерді шешуге бағытталған әрекеттер жиынтығы. Мұғалімдер бір-бірінен кәсіби дайындығымен ғана емес педагогикалық - психологиялық ерекшеліктері мен де ерекшеленеді.
Әрбір мұғалімнің мінезінде оқушылармен қарым-қатынас жұмыс стилін анықтайтын кәсіби психологиялық ерекшеліктері болады. Оған әр жастағы оқушылармен жұмыстың жемісті болуына байланысты. Педагогикалық-психологиялық ерекшелік өзіндік жұмыстың даралық стилінің қалыптасуында үлкен рөл атқарады. Сондықтан жұмыс істеу барысында мұғалім өзінің мықты және осал жақтарын білуі тиіс Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу тұтас түрде жүруі тиіс. Ең алдымен алдымен мұғалім өзінің танымдық, ұйымдастырушылық коммуникативтік біліктерін жетілдіріп отыруы керек.
Танымдық біліктерді - жетілдіру ең алдымен ақыл-оймен ойлауын жетілдіру болып табылады. Оның негізгі жолы ақыл-ой операцияларын: байқағыштықты, салыстыруды, талдауды, есте сақтауды, қиялды дамытатын жаттығулар.
Коммуникативтік біліктілік - ол қарым-қатынас жасай білу үрдісі. Қарым-қатынастың негізгі тәсілдері: мимика, жест, сөз. Бұл біліктілікті жетілдіру үшін теориялық білім, одан кейін жеке дара практика және тәжірибе керек. Оған үйренуге болады.
Ұйымдастырушылық білік - ол оқушылардың оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыра алуы. Ғалым Л.И. Уманский бұл білікке төмендегі қасиеттерді жатқызады.
1. Жалпы психологиялық ерекшеліктері тұлғаның мақсаттылығы және ұйымдастыратын әрекетке дайындылығы.
2. Кейбір басқа да қасиеттері: белсенділігі, жұмыс қабілеттілігі, қарым-қатынасқа бейімділігі.
3. Тар мағынадағы ұйымдастырушылық қабілеттері.
Ұымдастырушылықты дамыту жолы осы компоненттердің даму деңгейін білу, кемшіліктерін байқау. Оның негізгі жолы практика және жаттығулар. Оған психолгиялық әдебиеттерді оқып, басқа адамдардың тәжірибесін біліп үйрену арқылы жетуге болады. [7]
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу жолдары өте көп. Ғалым С.Б.Елканов оған өзін-өзі ұйымдастыруды жатқызады. Өзін-өзі ақпаратпен қамтамасыз ету. Оған оқытудың әртүрлі формалары мен түрлері жатады. Ол үшін мұғалім көп кітап және мерзімді баспасөз оқуы тиіс, әсіресе өз мамандығына байланысты баспасөз беттеріндегі жаңа идеяларды талдап өз еңбегінде қолдана алу керек. Өзін-өзі талпындыру. Өз-өзіне бұйрық берумен байланысты ол мұғалімді өзін-өзі тәрбиелеуге итермелейтін қозғаушы күш болып табылады. Өзін-өзі ұйымдастыру. Оған өзін-өзі байқау, бақылау, есеп беру, талдау жатады. Бұл өзін-өзі тәрбиелеуге бағытталған әрекетті дұрыс ұйымдастыруға көмегін тигізеді. Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу процесіне кедергі келтіретін және ынталандыратын факторлар бар. Мұғалімдер арасында жүргізген сауалнама негізінде жасалған диаграммааға жүгінсек: кедергі келтіретін факторлардың ішінен ең бірінші орынды бұрынғы тәжірибеде болған оқулықтар мен сәтсіздіктерге өкпе, одан кейін қаражаттың аздығы әсер етеді. Келесі кезекте өзіндік инерция, ұжым адамдары және басшыларымен дұрыс қатынастың жоқтығы және денсаулық жағдайы. Оған қоса қоршаған адамдармен жағымсыз қарым-қатынас етеді.
Мұғалімдерді өзін-өзі дамытуға ынталандыруға ең басты орынды бұл мәселеге басшылардың дұрыс қарым-қатынасы, жаңаны енгізе алу мүмкіндігі, өз-өзіңді оқыту мүмкіндігі алады. Одан кейінгі кезекте ұжымның әсері, сенімділік, жұмысқа қызығушылық, жауапкершілік тұр.
Рефлексия - адамның өз санасындағы өзгерістер туралы ойлануы; әрекеттің жүру барысы мен аяқталуын қортындылап баға беру үрдісі. Мұғалімге мамандық деңгейін көтеруге қойылатын талаптар: кәсіптік білім, біліктілік, дағды, ізденіс, іске шығармашылық мән беру, жаңашылдық, ізгілік арқылы білім берудің сапасын жетілдіру. Мұғалімдердің әдістемелік деңгейін көтеруге байланысты жүргізілетін жұмыстар: тәжірибе алмасу, жаңашыл мұғалімдердің іс-тәжірибесін зерттеу, оны тарату, оқыту-тәрбиелеу жұмыстарының нәтижесін, тиімділігін анықтау, білімін үздіксіз жетілдіріп отыру, аттестациялау, категорияға бөлу, педагогтық оқуға, басылымдарға қатысу жұмыстары. Педагогикалық шеберлік сонымен қатар - сан салалы кәсіби әрекетті жүзеге асыруды нәтижелі ету үшін еңбексүйгіштік, балаға деген сүйіспеншілік, олардың ішкі жан дүниесін түсіну, таңдандыра, жобалай алу сияқты қасиеттердің болуын талап етеді. Осы тұрғыдан алып қарағанда педагогикалық шеберлік - кәсіби әрекетті жоғары деңгейге көтеретін мұғалімнің жеке қасиеттерінің, оның білімі мен білігінің жүйесі қарастырылады. [8]
Педагогикалык әрекеттің шыңына апаратын баспалдақ - кәсібилік. Қоғамның жаңаруы мен дамуы барлық саладағы оның азаматтарының кәсібилілігіне байланысты. Осы мәселенітереңзерттеген А.К. Маркова мұғалімнін кәсіби деңгейге көтерілуініңтөмендегі психологиялык критерийлерін анықтаған:
1. Объективті критерийлерге: мұғалімнін өз мамандығына сәйкестігі, сан және сападағы жоғарғы еңбек көрсеткіші
2.Субьективтікритерийлерге: адамның мамандығы қаншалықты оның табиғатына, қабілеттері мен қызығушылықтарына сәйкес
3. Нәтижелі критерийлер:мұғалім өз ісінде қоғам талап етіп отырған нәтижелерге қол жеткізіп отыр ма деген мәселе тұрғысынан қарастырылады.
карастырылады.
4. Шығармашылықтың критерийлеріне: мұғалімнің өз кәсібінің шекарасынан шыға алу, сол арқылы өз тәжірибесін, еңбегін өзгерте алуы қажет.
Кәсібиліктің бірден келе салмайтындығы белгілі, оны әр мұғалім ерте ме, кеш пе меңгеруі тиіс. Ал, А.К. Маркова оның кезеңдеріне төмендегідей етіп бөледі:
1. Мұғалімнің өз мамандығына бейімделу кезеңі.
2. Мамандықта өзін - өзі актуалдандыру кезеңі.
3. Мамандықты еркін меңгерген кезең.
4. Мамандықта шығармашылық деңгейге жеткен кезең.
Шығармашылық - проблемалық сипаты бар, барлық ішкі байланыстарды біріктіретін, нәтижеде жаңа материалдық және идеалдық құндылықтары алынатын адамның мақсатты әрекеті.
Педагогикалық деонтология (грек тілінде) - педагогтың кәсіптік тәртібі туралы ғылым. Бұл терминді 19 ғ. енгізген ағылшынфилософы И. Бентам.Кәсіби нормалар - тарихи қальптасқан кәсіби тәртіп, іс-әрекет стандарты, оған тарихи жағдайлар әсер етеді. Педагогтың кәсіби тәртібі, оған қойылатын талаптар туралы ерте заманда философтар және педагогтар ой қозғап пікір айтқан. Мысалы, Аристотель, ежелгі римдік ғалым Квинтилиан. Мұғалімнін кәсіби тәртібі туралы Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо өздерінің енбектерінде қарастырып пікірлер айтқан. Атақты педагогтардың К.Д. Ушинскийдің, П.П. Блонскидің, А.С.Макаренконың, В.А. Сухомлинскийдің, в. Алтынсариннің,C.M
Торайғыровтың еңбектерінде педагогтың кәсіби тәртібі туралы білімдердің теориялық негіздері қаланған.
Сонымен, өзін-өзі тәрбиелеуде сыртқы педагогикалық талаптардың адамньң өзіне қоятынішкі талаптарға айналуы қажет екен, себебі өзін-өзі тәрбиелеу адам дамуының ішкіфакторына жатады. Өзін-өзі тәрбиелеу қажеттілігі - жеке тұлға дамуының негізгі формасыболып табылады. Адам өзін қоғамның бір бөлігі ретінде сезініп, өзінің зор мәнін жететүсінгенде ғана оның өзін-өзі тәрбиелеуге деген талпынысы күшейе түседі. Әрбір адам өзбойына өзі үңіліп, Мен кіммін?, Мен қоғамға қандай пайда әкеле аламын?, Меніңөмірлік мақсатым қандай? деген сұрактарға жауап іздестіруге тырысуы керек. Бұл мәселеқазіргі көптеген ғылымдардың ең маңызды, көкейкесті сұрақтарының бірі. Ежелгіматематиктердің бірі Фалес айтқандай: Бәрінен де өзіңнің кім екеніңді білу қиын. [9]
Адам санасында өз өміріне басқалардың емес, өзінің жауапты екенін түсінуі, ар-ұлт, намыс,адамгершілік сезімдерінің басым болуы, өмірлік мақсатына жетудегі табандылығы менқұлшынысы оның өзін-өзі тәрбиелеуіне демеу болатын негізгі тетіктер. Психологиялық -педагогикалық әдебиеттерде өзін-өзі тәрбиелеу әдістері әр түрлі топтастырылып келеді.Өзін-өзі тәрбиелеудің толып жатқан әдіс-тәсілдерінің көпшілгі Абайдың қара сөздеріндеде жан-жақты қарастырылатыны мектеп қабырғасынан шыққан әрбір оқушыға таныс.
Педагогика ғылымында Б.Б. Айсмонтас өзін-өзі тәрбиелеу әдістерін және тәсілдерінажыратып қарастырады және оларды үлкен үш топқа бөліп жіктейді: өзін-өзі тану, өзін-өзімеңгеру, өзін-өзі ынталандыру әдістері. Ал өзін-өзі тәрбиелеу тәсілдеріне адамның өзтұлғасын жетілдіру мақсатында өз алдына нақты міндеттер қоюын, ол міндеттердіңорындалуы бойынша өткенді ой таразысына тартьп өзіне есеп беруін, олардыңорындалмауының себептерін анықтауын, өзін арнайы қадағалау негізінде айқындалған өзбойындағы өзгерістерді жүйелі түрде тіркеп жазып жүруді жатқызады.
Өзін-өзі тәрбиелеудің аса көп қолданылатын әдістеріне тоқталып өтейік. Өзін-өзі тәрбиелеудегі бастапқы әдістердің бірі адамның өзін-өзі бағалауы. Гете айтқандай: Өзіңді өз қабілеттеріңнен жоғары бағалаудың керегі жоқ және өзіңді кемсітудің де керегі жоқ.Мысалы, жас мұғалім өзіне төмен баға берген болса, ол балалар алдында қобалжып немесе балаларды басына шығарып аламын ба деген оймен оларға айқайлап, басқарудың авторитарлық әдісіне жүгінеді. Тым жоғары берілген баға да адамды басқалардан алыстатьп жібереді, ұжым ішінде жағымды психологиялық ахуалды қалыптастыруға бөгет жасайды. Ондай адам мақтаншақ, кеудемсоқтық, т.с.с жағымсыз қасиеттерімен көпшіліктің көңіліне жақпай қалады. Ал өзін-өзі бағалау нақтыдан сәл ғана жоғарырақ болса ол адамның жаңа деңгейге көтеріліп отыруына көмектеседі. Өзін-өзі бағалау солсәттен жағдайларға тікелей байланысты болады. Мысалы, аудиторияға өте жақсы киініпкелген адам кірсе, студенттер өздерінің киім киюдегі эстетикалық талғамдарын төмен бағалаған, ал керісінше киімдері үтіктелмеген, қарапайым киінген кісі кіргенде, студенттер өздерінің сыртқы пішіндерін жоғары бағалаған. Өзін-өзі қадағалау басқа адамдармен қарым-қатынас жасағанда, өзін сабырлы кемшіліктеріне кешірімді, қателіктеріне шыдамды болуға көмектеседі. Мысалы, кейбір адамдар балалардың шулағанын көтермей ашуланады, бірақ оданда қатты күн күркіреуі ол адамды сондай қатты ашуландырмайды. Яғни мәселе адамның сол ызалылықты тудыратын объектіге өзінің қандай қатынаста екеніне байланысты екен. Өзін-өзі қадағалау қиын жағдайларда ашуға жол бермей өзін-өзі ұстай алуға итермелейді. Адам үшін өз сезімдерін басқарып, оны уақытында тежей алу жаттығуды қажет ететін күрделі психикалық процесс екеніне келісу керек. Өзін-өзі иландыру адамның өзіне қажетті бір қасиеттерді қалыптастыруда жақсы көмектеседі.[10]
Әрине, басқаларға жөн сілтеп, ақыл айтып, кеңес берген оңай, ал бірақ адамның бірнәрсені орындауға өзін-өзі көндіруі қиынырақ. Мысалы, көптеген адамдар темекінің басқалардың да, өзінің де денсаулығына зиянды екенін біле тұра сол жағымсыз әдеттерінен құтыла алмай қиналып жүреді. Ондай адамдар өз ерік-жігерін өз ырқына көндіре алмайды, өздерін өздері билей алмайды. Әрине, өзін-өзі басқару, билеу оңай іс деп айтуға болмайды, десек те мынандай қанатты сөздерді есте сақтау көптеген жағдайларда адамның өз ерігін шыңдауға негіз бола алады. Адам өз бойында қандай қасиеттерді қальптастырып, қандай жағымсыз жақтарынан арылғысы келетінін накты біліп, сол бағытта табанды түрде өзімен жұмыс істеуі керек. Мысалы, кейбір адамдар өздерімен көп жұмыстар жүргізіп, әр түрлі жағдайларда өздерін сынап ұялшақтық, тұйықтық, жасқаншақтық сияқты қасиеттерінен арылып, жетістіктерге қол жеткізіп жатады. Адамзат тарихында өзін-өзі тәрбиелеу арқылы үлкен жетістіктерге жетіп, көпшілікке танымал болған адамдар аз емес.Бірақ ондай табысқа жету үшін ерінбей еңбектену, жалықпай жаттығу қажет. Эдисон айтқандай: Данышпан - бұл 1 процент шабыт, 99 процент - тертөгу. Осындай адамдарды мысалға келтірсек Ольга Скороходова көзі көрмей, құлағы естімей, тілі сөйлемейтін болса да тәрбиешілердің көмегімен, алдына белгілі мақсат қойып, тынымсыз жұмыс істеу нәтижесінде төрт мүшесі сау адамдар жете алмаған жетістіктерге жеткен. Өзін-өзі тәрбиелеуде кітап оқудың да рөлі маңызды. Кітап арқылы біз өте қызықты адамдармен танысамыз, соларға қарап жақсы болуға тырысамыз, кітаптарды оқу арқылы өзімізді әдепті ұстауға, қарым-катынасты дұрыс ұйымдастыруға үйренеміз.Қазіргі бұқаралық мәдениетке енуіне ықпал жасауда. Деректі фильмдер, ұлы адамдар өмірбаяндары, түрлікездесулер, шығармашылық кештер, спектакльдер, мәдени-танымдық бағдарламалар т.б. іс-шаралардың барлығы адамның өз тұлғасын дұрыс қалыптастыруына бағыт-бағдар беруі мүмкін. Б.Б. Айсмонтастың пайымдауынша өзін-өзі тәрбиелеу - дамуды қамтамасыз ететін ішкі рухани факторлар арқылы бізге дейінгі ұрпақтардың асыл тәжірибесін меңгеру процесі. Адамның ішкі қабілеттерінің, күш-жігерінің мүмкіндігі өте зор. Кейбір адамдарда мектепті нашар бітірген балалар жоғары оқу орындарында да орташа оқушылар қатарынан аса алмайды деген теріс көзқарас қалыптасқан. Болашағын алдын ала болжап жастарға мұндай тұжырымды айту, әрине, орынсыз, себебі ең нашар оқыған балалар дажеке басын жан-жақты өрістете алады. Мысалы, аты әлемге әйгілі ғалым Альберт Эйнштейн мектепте үлгермеушілер - қатарында болған. Көрнекті ғалым-физик Исаак Нъютон физика сабағынан үлгермейтін болатын. Гоголь бала кезінде шығарманы текорташа ғана жаза алған, Щедриннің өз қызына жазьш берген шығармасына 2 бағасықойылып, орыс тілін білмейсіз деп жазылған екен, Шаляпинді консерваторияға қабылдамай тастаған. Бұл мысалдарға қарап біз адамның қабілеттілігі жас кезінде де,едәуір ересек кезінде де қалыптасуы мүмкін екенін аңғарамыз. Сондықтан да менің қолымнан ештеңе келмейді, мен еш нәрсеге жарамсызбын деп өз қабілетіңіздің дамуынашек қоюға асықпаған жөн.
Әдетте өзін-өзі тәрбиелеу жақсы қасиеттерді тудыруға және оны жетілдіруге жағымсыз қасиеттерді жеңуге себепші болатын жүйелі де саналы іс-әрекет болып табылады. Өзіңе-өзің қоятын талаптарын нақтылап, жеке адам жақсы нәтижеге жете алады. Соның нәтижесінде оның өзін-өзі тәрбиелеу бағытының анықталуы көрініс береді.
Өзін-өзі тәрбиелеу әдістері алуан түрлі. Бұл ең алдымен, өзіңді - өзің сендіру, өзіңді - өзің иландыру, өзіңді - өзің бақылау, өзіңді - өзің талдау. Өзіңді-өзің тәрбиелеу.
Педагогикалық қызметті енді бастағандар үшін әдеттегідей кездесетін жағдайлар сипаты: өзіне сенімсіздік, қорқыныш, тоқтап қалушылық. Ата-ананың, балалардың, мұғалімнің іс-әрекеті қадала қарағанда, яғни әрекеті көзге түскенде, мұғалім ойының жүйелілігі бейнеленеді, оның дауыс аппаратының жағдайы, физикалық көңіл күйі (аяқтары қалтырайды, қолы таяқ сияқтануы), психикалық жағдайы (күлкілі болу қорқынышы, икемсіз болып көрінуі). Қарым-қатынас кезінде эмоциялық көңіл күйді басқара білу, психофизикалық көңіл күйді жүзеге асыру, осының барлығы білім мен біліктілікті талап етеді.
Өзін-өзі басқара білу қабілеттілігін келесі тесті қолдану арқылы тексеруге болады.
Сіз барлық уақытта ұстамды және сабырлысыз ба?
Сіз үйде және аудиториядағы кезіңізде барлық уақытта зейінді бір жерге жинақтай аласыз ба?
Сіз өз эмоцияңызды басқара білесіз ба?
Сіз барлық уақытта жалдастарыңызбен және туысқандарыңызбен қарым-қатынаста оларға көңіл бөлетін мейірімді жансыз ба?
Сіз оқылған материалды қиналмай, оңай меңгере аласыз ба?
Сізді осы бір жаман әдеттен өзіме тиым салайыншыдеген кездеріңіз болған жоқ па?
Сізде қандай да бір жағдайда Сіз өзіңізді - өзіңіз ұнамсыз кейіпкер ретінде сезініп, аяп кеткен кездер болды ма?
Ия және Жоқ деген жауаптардың санын алып, қорытынды жасаңыздар. Егер барлық жауаптар дұрыс, жағымды болса, онда бұл оның сабырлылығы туралы, еш нәрседен үрейленбейтіндігінен, өзін басқара алуға икемділігі бар екендігінен немесе өзін-өзі жоғары бағалайтындығы туралы мәлімет береді; егер жауаптар кейбір сұрақатарға немесе барлығына жағымсыз, нашар болса, онда бұл үрейленушілік, сенімсіздік, өзіне қанағаттанбаушылық, өзін-өзі сынаушылығы туралы мәлімет береді. Ия және жоқ жауаптарының араласып келуі, сол адамның өзінің кемшіліктерін көре алатындығын көрсетеді, ал бұл өзін-өзі тәрбиелеудегі алғашқы қадам болып есептеледі. Келесі қадамды, егер өзін-өзі басқара білу тәсілдерін жете түсінгенде және оның әдістемесін меңгергенде жасау мүмкін.
Өзін-өзі басқара білу тәсілдерінің арасындағы маңыздысы деп, төмендегілерді бөліп қарауға болады;
- болашаққа сенушілік және жақсылық тілеушілік тәрбиесі;
- өз мінез-құлқына бақылау жасай білу (бұлшық еттің ширығуын, қимыл-қозғалысын темпін, сөйлеуді тыныс алуды басқара білу);
- іс-әрекеттегі бәсеңдік (еңбектерапия, музыкатерапия, кітаптерапия, юмор, имитациялық ойындар);
- өзін-өзі иландыру;
В.А. Сухомлинскийдің жан дүниеңдегі рухани тепе-теңдік тәрбиесі туралы пайдалы кеңесін ұғыныуды қажет етеді.
- жабырқаушылықтың ұлғаюына, бөтеннің кемістігін өсіріп айтуға жол бермеу;
- әзілмен жеңе білу;
- оптимист, қайырымды болу.
Жас мұғалімге сабақ алдындағы сенімсіздікті, балалар алдында қорқу т.б. сезімдерді жою үшін мүмкіндігінше мынадай сеанс өткізу ұсынылады: аутогендік жаттығулар (психикалық өзін-өзі реттеу) - бұл психофизикалық гимнастикаға жатады. Бұл сеансты орындауда физикалық және психикалық тұрғыдан босаңсу талап етіледі.
Мысалы: Мен сабырлымын. Мен сабақты сенімді жүргізе аламын. Балалар мені тыңдайды. Сабақта өзімді еркін сезінемін. Мен сабаққа жақсы дайындалғанмын. Сабақ өте қызық! Балалардың барлығын жақсы білемін және көріп тұрмын. Мен сабақты жақсы беремін. Балаларға менімен қызықты. Мен сенімдімін, күшім жетерліктей. Мен өзімді жақсы меңгеремін. Көңіл-күйім сергек әрі жақсы. Оқыту қызық. Оқушылар мені сыйлайды, тыңдайды және менің қойған талаптарымды орындайды. Сабақта жұмыс істеген маған ұнайды. Мен - мұғаліммін.
Жас мұғалімге сабаққа дайындалуда балалармен қарым-қатынас жасауда психологиялық өзін-өзі даярлау қажет.
Мұғалімнің кәсіптік дайындығы - оның педагогикалық орта немесе жоғары оқу орнын бітірумен аяқталмайды, ол мұғалімнің кәсіптік білімін үздіксіз көтеріп отыруы, оның шығармашылық қабілетін дамытудың алғышарты болып табылады. Педагогикалық іс-әрекет профессионалдықтың әртүрлі деңгейінде жүзеге асып, түрлі нәтиже береді. Әрбір оқытушы кәсіби өсуге және педагогикалық шеберлікке ұмтылады. Педагогикалық шеберлікті игеру студенттік кезден басталады. Педагогика әрі ғылым, әрі өнер, - деген ой аудиторяда жиі айтылады. Олай айтылудың себебі де бар. Педагогика теорялық жағынан алғанда ғылым, ал тәжрибелік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі:Кәcіби пeдагогикалық этикaны қaлыптастыру мұғaлімдер үшін өте мaңызды, өйткeні бұл oлардың білім бeру жaғдайындағы тәжірибесі мен өзара әрекеттесуінің негізі болып табылады.Оған дәлеле Қазақстан Республикасында орта білім беру мазмұнын жаңарту шеңберінде педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курстарының білім беру бағдарамаларын бекіту тіралы, 2016 жылғы 15 қаңтардағы №32 бұйрығы ҚР Әділет министрлігінде 2020 жылғы 4 мамырдағы №175 бұйрығымен бекітілді. Бекітілген этикалық негізді дамыта oтырып, мұғaлімдер өздeрінің кәсіби мінeз-құлқында адaлдық, құрмeт, әділeттілік және жaуапкершілік принциптeрін сaқтай алады. Бұл оқыту мен оқудың сaпасын жақсартып қана қоймайды, сонымен қатар оқушылар, әріптeстер, ата-аналар және қoғамдастық арасындағы сенім мен сeнімділікті арттырaды.Сoнымен қaтар, мұғaлімдердің этикaлық ерeжелeрді сaқтауыoқушылардың үлгерімінe айтaрлықтай әсeр етуі мүмкін, өйткeні ол oқу ортaсына, oқушылардың бeлсенділігіне жәнe жaлпы oқу үлгерімінe әсeр eтeді. Кәcіби пeдагoгикaлық этикaны қaлыптастыруғa бaсымдық бeре oтырып, мұғaлімдер қaуіпсіз, инклюзивті жәнe қoлдау көрсeтетін білім бeру oртасын ілгерілетуге деген ұмтылысын көрсете алады, онда барлық oқушылар өркeндеп, өз әлеуетіне жете алады. Бүгінгі жаhaндану замaнындa жaс ұрпaққа әлeмдік стaндaртка сәйкeс білім бeру мәсeлесі рeспубликамызда ғылыми педагогикалық тұрғыдa іздeніспен әлeмдік жинaқталғaн тәжірибeге oтандық қoл жeткeн тaбыстaрды сарaлай oтырып, ұлттық eрекшeліктерді eскере oтырып тәрбиeлеуде жaңаша ұйымдacтырумен көкeйтесті мәсeле бoлып oтыр.Біздің бaсты мaқсaтымыз oқушыларға сапaлы білім, сaналы тәрбие беру. Мұғaлім өзінe жүктeлген aбыройлы тaпсырманы oрындау үшін қoлданaтын әдістeрдің құрaмында этикa мaңызды oрын алaды. Мұғaлімнің этикaсы-бұл мұғалім мен бaланың ата-aна мен мұғaлім aрасындaғы қaрым-қатынaсы. Бірінші пeдагогикaлық принцип: дұрыc сәлeмдесу. Сәлeм сөздің aнасы деп бекер aйтпағaн, кім бoлса да, ең алдымeн сәлeмдесу адaмның көрeгендігін, білімі мeн мәдениeтін көрсeтеді. Eң бaстысы-шебeр мұғaлім үшін, oл кeз-келген aдаммeн тіл табысa алaды, үйдe, дoстарымен біргe ұжымдa жағымды aтмосфера жacай алады. Eң бaстысыaлдыңызда отырғaн 20 балaны сөйлeсіп жатқaнына сендіру, олардың көңіл-күйін түсіну, көмектесу, бұл қасиеттер мұғалім үшін маңызды.[1]
Мұғалімнің кәсіби педагогикалық этикасын қалыптастыру мүмкіндіктеріне үздіксіз кәсіби даму, тәлімгерлік бағдарламалары, этикалық ұсыныстар мен мінез-құлық кодекстері, рефлексивті практика және білім беру ұйымдарында этикалық шешімдер қабылдау мәдениетін тәрбиелеу кіреді. Мұғалімдерге этикалық мәселелер бойынша пікірталастарға, тренингтерге және өзін-өзі көрсетуге мүмкіндік беру арқылы тәрбиешілер этикалық принциптер туралы түсініктерін жетілдіре алады және өз тәжірибелерінде күрделі этикалық дилеммаларды шешуге қажетті дағдыларды дамыта алады. Сонымен қатар, этикалық мінез-құлық бағаланатын және насихатталатын қолайлы және бірлескен ортаны құру мұғалімдер арасында күшті кәсіби педагогикалық этиканы қалыптастыруға ықпал етуі мүмкін.Мұғалім өзінің іс-әрекетімен, өзіндік дүниетанымымен, оқушылардың қоғамдық өмірдің ерекшеліктерін, сондай-ақ өмірдің мазмұны мен мақсатын бағалауымен,идеялардың түпкілікті мазмұнымен реттелетін болмыстың ерекше саласы адамның рухани өмірін, мүмкіндіктерін, қасиеттері мен сапасын, адамдар арасындағы қарым-қатынасты түсінуге көмектеседі. Оның әрбір іс-әрекеті оқушы үшін белгілі бір тарихи кезеңді бейнелейтін және өзінің кәсіби іс-әрекетіндегі жеке өмір жолын, өзі үшін бейнелейтін жеке образ болып табылады. Таңдалған-идея және бағдар.
Сондықтан зерттеу жұмысымның тақырыбын Мұғалімнің кәсіби педагогикалық этикасын қалыптастырудың мүмкіндіктері жайлы алуды жөн көрдік.Қазіргі білім беру пәндерін оқыту әдістемесі - бұл мұғалімнің білім қызметі мен ойлау жүйесі арасындағы байланыс. Ол мұғалімнің құзыреттілігін қалыптастырады, оның білімге деген қажеттілігін қанағаттандырады, сонымен қатар зияткерлік мүмкіндіктерін дамытады. Оқушының білім қажеттіліктерін анықтағаннан кейін мұғалім олардың интеллектуалды мүмкіндіктерін арттыруда маңызды рөл атқарады, оларды соңғы зерттеулермен растайды. Мұғалімнің жеке басы, оның білімі, жұмысымен байланысы және оқушылармен қарым - қатынасы оқушыныңбілімге деген қызығушылығын арттырудың кепілі болып табылады.Мұғалім оқушының танымдық қабілетін арттыруда шешуші рөл атқарады. Соңғы зерттеулер мұғалімнің жеке басын, оның білімін, оның жұмысына және оқушыларға деген көзқарасын, сондай-ақ әдіснамалық дағдыларын оқушының оқуға деген ынтасы үшін үлкен маңызға ие екенін растайды. Мұғалімнің оқуға деген көзқарасы, оның оқушыны білім мен жаңа көкжиектерді іздеуге шабыттандыру қабілеті оқу процесінде шешуші рөл атқарады. Мұғалім мен оқушы арасындағы оң және нәтижелі өзара әрекеттесу арқылы ғана ең жақсы нәтижелерге қол жеткізуге және оқушыны жеке және интеллектуалды өсуге шабыттандыруға болады.[2]
Зерттеу жұмысының мақсаты: мұғалімнің кәсіби педагогикалық этикасын қалыптастырудың мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Мұғалімнің кәсіби мінез-құлқы, жүріс-тұрысын ұйымдастыру формасын қарастырып талдау
2. Білім беру процесінде педагогикалық этиканың маңыздылығын анықтау
3. Мұғалімнің кәсіби сырт келбетінің мәдениеті, сөйлеу техникасын, қарым-қатынас шеберлігін зерделеу
Зерттеу жұмысының нысаны:Көкшетау қаласы, №2 мектеп-гимназиясының 5А сыныптың оқу-тәрбие үрдісі
Зерттеу жұмысының пәні:Мұғалімнің кәсіби педагогикалық этикасын қалыптастырудың мүмкіндіктері
Зерттеу жұмысының әдістері:
1. Педагогикалық ғылыми әдебиеттерді талдау
2. Топтық, жұптық әдістер
3. Бақылау әдісі, салыстыру
Зерттеу жұмысының болжамы:егер, сабақ барысында, мұғалімнің кәсіби педагогикалық этикасын қалыптастыруда оң әдіс-тәсілдерді тиімді пайдалана алсақ, онда, білім беру жағдайында мұғалімнің мінез-құлқы мен өзара әрекеттесуіне басшылық ететін принциптері мен құндылықтары артар еді
Зерттеу жұмысының құрылымы:кіріспедан, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде: дипломдық жұмыстың өзектілігі, зерттеу жұмысының мақсаты, зерттеу жұмысының міндеттері, зерттеу жұмысының нысаны, зерттеу жұмысының пәні, зерттеу жұмысының әдістері, зерттеу жұмысының болжамы, зерттеу жұмысының құрылымы көрсетілген.
Бірінші бөлімде:Мұғалімнің кәсіби педагогикалық этикасын қалыптастырудың теориялық негіздері, мұғалімнің кәсіби мінез-құлқы, жүріс-тұрысын, ұйымдастыру формасы, білім беру процесінде педагогикалық этиканың маңызы, мұғалімнің сырт келбетінің мәдениеті, сөйлеу техникасы зерделенді.
Екінші бөлімде: Мұғалімнің кәсіби педагогикалық этикасын қалыптастыру бойынша жүргізілген іс-тәжірибелік жұмыстар, мұғалімнің кәсіби мінез-құлқы, жүріс-тұрысын ұйымдастыру формасын қарастыру, білім беру процесінде педагогикалық этиканың маңыздылығын анықтауда тиімді әдіс-тәсілдерді қолдану, тақырып бойынша жүргізілген іс-тәжрибенің нәтижелері, қорытындысы қарастырылды.
I МҰҒАЛІМНІҢ КӘСІБИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭТИКАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Мұғалімнің кәсіби мінез-құлқы, жүріс-тұрысын ұйымдастыру формасы
Мұғалім үшін кәсіби педагогикалық этиканы қалыптастыру олардың білім беру жағдайындағы мінез-құлқы мен өзара әрекеттесуіне басшылық ететін принциптер мен құндылықтар жиынтығын дамытуды көздейді. Бұған оқушылармен, әріптестермен және жалпы қоғамдастықпен қарым-қатынаста адалдық, сыйластық, әділеттілік және жауапкершілік стандарттарын сақтау кіреді. Этикалық нормаларды сақтай отырып, мұғалімдер оқу процесіне қатысатын барлық адамдардың әл-ауқаты мен өсуіне ықпал ететін жағымды және қолдау көрсететін оқу ортасын құра алады.Шебер ұстаздардың табысының сырына үңіле отырып, біз педагогикалық ықпал ету әдістерінің жетілдірілгенін, әр түрлі практикалық мәселелерді шебер тұжырымдап, шешуді табамыз.Мұнда маңызды рөлді арнайы дағдылар атқарады: оқушыларды қарқынды танымдық іс-әрекетке жұмылдыру, сұрақтар қою, ұжыммен және жеке тұлғамен қарым-қатынас жасау, бақылау жүргізу, ұжымды ұйымдастыру, көңіл-күйді, дауысты, мимиканы, қимыл-қозғалысты меңгеру.
"Педагогикалық техника" ұғымына компоненттердің екі тобын қосу әдетке айналған.Компоненттердің бірінші тобы мұғалімнің өз мінез-құлқын басқара білуімен байланысты: өз денесін меңгеру (мимика, пантомима); эмоцияларды, көңіл-күйді басқару (артық психикалық күйзелістен арылу, шығармашылық әл-ауқатты қалыптастыру); әлеуметтік-қабылдау қабілеттері (зейін, бақылау, қиял); сөйлеу техникасы (тыныс алу, дауысты қою, дикция, сөйлеу қарқыны).
Педагогикалық техника - бұл мұғалімге өзін тереңірек, нақтырақ, талантты етіп көрсетуге, жұмыста ең жақсы нәтижелерге қол жеткізуге көмектесетін шеберліктер жинағы.
Педагогикалық қатынас икемділігі, сөйлеудің техникасы мен мәдениеті:
- дауыс;
oo тыныс алу;
oo дауыс мәнері;
oo дауыс ырғағының мәнері;
oo сауаттылық және т.б.
Сезім мен қатынастарды мәнерлі көрсету;
oo ымдау;
oo пантомимика;
oo мұғалімнің жалпы сыртқы көрінісі;
Педагогтың өзінің психикалық жағдайын кәсіби өзіндік реттеуі
- өзін-өзі бақылау;
- шыдамдылық, т.с.с.
педагогикалық техниканың элементтері болып саналады.
Сонымен қатар, педагогикалық техника - педагог хабарлайтын ақпаратты безендіреді десек те болады. Бұлар мүғалімге қабылдаудың визуалды және аудиалды жағы арқылы тәрбиеленушілерге өзінің ойы мен сезімдерін жеткізуге көмектесетін шығармашылық мінез бен балалармен өзара тиімді әрекет етуге мүмкіндік беретін шеберліктер. Педагогикалық техниканы меңгеру мұғалімге педагогикалық кызметте өзінің тұлғалық, даралық қасиеттерін көрсетуге, кез келген жағдайда орынды шешім қабылдауға, сөз табуға, өзін жетілдіруге мүмкіндік береді.Педагогикалық іскерліктер мұғалімнің кәсіби позициясының қалыптасуына, педагогикалық техниканың жетілуіне көмектеседі мақсатқа сай нәтижелерге жетуге мүмкіндік береді. [3]
Мұғалімнің ерекше кәсіптік және қoғамдық қызметі өз тәрбиеленушілерінің, ата - аналарының, бүкіл жұртшылықты тарапынан мұғалімнің жеке басына, оның моральдік бейнесіне орасан зор талаптар жүктейді. Ең бірінші білікті мұғалімгe қойылатын тaлап педагогикалық қабілеттіліктің болуы. Педагогикалық техникалық іскерлік - алдымен, педагогтің өзін - өзі бaсқара білуі; eкішіден пeдагогтық міндeтті жүзeге aсыру үшін өзaра әсeр ете білуді мeңгеру. Бұл ұстaнымдары тaлдап айтсaқ; біріншіден, пeдагог өз дeнесін эмоциялық сезім дүниесін, сөйлеу техникасын меңгеріп басқара білуі тиіс. Екіншідeн, пeдагогтың өзін - өзі ұйымдaстыра білуі, өзaра үйлeсімділікті жүзeге аcыруы, дидaктикaлық тaлаптарға сaй болуы.
Педагогикалық іскерлігі:
- өзін - өзі басқару, бақылау;
- денесін меңгеру;
- эмоциясын меңгеру, әрдайым жақсы көңіл - күйде бола білу;
- әлеуметтік перцепция(назары, елестете білу қабілеті басқаларды тұсіне білуі, қабылдай білу қабілеті).
- сөйлеу техникасы (дем алуы, дауысы, дикциясы, темпі, тембірі).
- дидактикалық іскерлігі;
- ұйымдастырушылық қабілеті;
- коммуникативтік қабілеті;
- баға беру, талап қоя білу қабілеттері;
- мимика, пантомимика, жүрісі, көзқарасы, сыртқы мәдениеті;
- просоидка және экстралингвистика: интонация, дауыстының естілуі, тембр, пауза, дем алу, күлкі, жөтел (дауыстың сипаты);
- такесика: қол ұстау, арқадан қағу, сипау;
- проксемика: оқыту кезінде мұғаліммен оқушының арасындағы арақашықтық.
Мұғалім сөз екпінін, мәнерлігін сақтауға тырысуы маңызды. Эстетикалық сезім де педагогикалық шеберліктің негізгі компоненттерінің бірі болып табылады. Жай ғана хабарлама түрінде ешбір әсер, сезім тудырмайтын құрғақ оқыту, жалаң сөйлеп, тәрбие жөнінде насихат айту оқу үрдісінде де ешбір нәтиже бермейді. Сондықтан оқытудың, тәрбие берудің әсерлілігін, оқушының сезімін өзіне тарта білетін күшін тудыра білу керек. Зейінді бір мезгілде бірнеше іс-әрекеттерге тарату қабілеті мұғалім жұмысы үшін ерекше мәнге ие. Қабілетті, тәжрибелі мұғалім материалдың мазмұны мен формасын, өз ойының (немесе оқушы ойының) өрісін мұқият бақылайды, сонымен бірге оқушылардың барлығын көз алдында ұстайды, шаршау, назар аудармау, түсінбеу белгілерін, тәртіп бұзуды байқап отырады және өз мінез - құлқын қадағалап отырады (жүріс-тұрысы, мимикасы және пантомимикасы).
Мұғалім сөйлеу техникасын меңгеру үшін дұрыс дем алуын, дикциясын, сөйлеу шапшаңдығын, дауыс ырғағы, бояуын, құлаққа жағымдылығын жетілдіруге ұмтылуы қажет. Мәнерлі сөйлеу үшін дұрыс дем алудың маңызы зор. Төрт түрлі дем алу түрі белгілі: жоғарғы дем алыс, онда кеуденің жоғарғы жағы, иық көтерілу арқылы дем алу, екінші - кеуде арқылы, яғни, қабырға арасындағы бұлшық еттердің көмегімен, үшінші - диафрагма арқылы, төртінші - диафрагма иен қабырға арасындағы бұлшық еттің қатысуы арқылы дем алу. Ең дұрысы соңғы, төртінші түрі.
Мұғалімнің дауыс ырғағы оқушыларға түрлі әсер етеді. Егер ол өз ісіне немқұрайлы, қалай болса солай қарайтын болса, оқушылар мұны бірден байқап қалады. Сондықтан, мұғалімнің сөзі түсінікті, құлаққа жағымды, анық, ашық, жағымды әсер ететіндей болуы тиіс. Ол үшін көптеген жаттығулар жүргізу қажет. Педагог үшін дауысты билей білудің маңызы зор. Дауысты мұғалімнің жұмыс аспабы деп атайды, ал бұл аспапты арнайы түрде ұштап отыру керек деген пікірді А.С.Макаренко өзінің Менің педагогикалық көзқарастарым деген еңбегінде жазған. [4]
Педагогикалық техниканың құралдарының бірі - ол тіл бoлып табылады. Ана тілін жaқсы білу, сол тілдe таза сөйлеу де мәдениеттілік. Ана тілін, оның байлықтарын бағаламау - қарым - қатынас жасаудың, ойды айтудың, жеткізудің құралы тілді бағаламау деген сөз. Таза сөйлеу дегеніміз - сол тілдің жалпыға ортақ байлықтарын пайдаланып, бөгде сөздерді араластырмай сөйлеу. Жөн - жосығы, тіпті керегі жоқ жерде өзге тілдің сөздерін пайдаланып сөйлеу aйтайын деген ойды түсініксіз eтеді. Тілдегі кeтіп жaтқан олқылықтар - ой жүдеулігінің белгісі. Ойы тайыз адамның көпшілігі бос сөз болады, күңгірт ойлы кісілердің сөзі айқын, таза болмайды. И.А. Зязюннің пікірі бойынша, педагогикалық шеберліктің құрлымына педагогикалық бейімділік, бағыттылық, кәсіби білім іскерлік, педагогикалық техниканың құралдарын меңгеру кіреді.
Мұғaлім үшін eң басты құндылық - кәсіби шeберлік, оғaн жeтудің әдіс, тәсіл, құрaлдарын мeңгеру болып табылады. Пeдагогтық іс-әрекеттегі гуманистік бағыттылық мұғaлімдердің oқушыларға адамгершілік-ізгілік қарым - қатынас орнату жағынан жетіле түсуін қaжет етеді. Гуманистік бағыттылқ жүйесі - педагогтардың шәкірттерімен ынтымақтастық демокрaтиялық бaғыттағы ізгілік-aдамгершілік, сүйіспeншілік қатынaс орнату стрaтегиясы мен тактикасының бoлуын қажет етеді. Ұлы жазушы, педагог Л.Н. Толстой былай деген болатын: Егер мұғалім өзінің балаларға деген сүйіспеншілігін педагогикалық іс - әрекетпен жалғастыра білсе, ол - жетілген мұғалім. Педагогтық іс - әрекеттегі гуманистік бaғыттылық әр жақты ұстaным дeсек, олар мынaлар: өзін шебер мүғалім рeтінде тaнып білу; пeдагогикалық әсeрдің ықпaлды бoлуы; бaлаларға деген сүйіспеншілік, ынтымaқтастық бeйімділігі, сoндай-ақ, педагогикалық іс-әрекет мaқсатының, ізгіліктік стрaтегиясының, тaктикасының бoлуы.
Мұғалімнің мінез-құлқы, жүріс-тұрысы - сыртқы мәдeниет деп аталады. Оған: киінуі, шaш қоюы, дeне бітімін ұстaй алу, сыртқы келбет, сөйлеу, вербaлды емес, қaрым-қатынас түрлері жaтады. Сөйлеу мәдениеті дұрыс, қатесіз сөйлеуге, мәнерлілікке, сөз қорының байлығына, сөздің бейнелілігіне, дикцияға, тeмбрге тәуелді. Вербaлды емес қaрым-қатынас мәдениеті мимика, пантомимика, салмақтылық, өзіне сенімділік, аудиториямен контакт жасай алу арқылы қалыптасады.
Сыртқы мәдениет мұғалімнің жасына, фигурасына, модаға, кәсіби қызметке сай қарастырылады. Бұл мұғалімнің жұмысында маңызды рөл атқарады, өйткені, мұғалім әрқашанда аудитория алдында. А.С. Макаренко мұғалімнің сыртқы мәдениетіне өте зор мән берген. Мен сыртқы кейпіне баса назар аудардым, сыртқы кейпі адамның өмірінде зор маңыз алады. Лас, салдыр-салақ адам өзінің жүріс-тұрысын қадағалап жүреді деп ойлау қиын. Ол қалай болса солай киінген мұғалімді сабаққа кіргізбей жоятынын ескерткен. Сондықтан, мұғалімнің өзімен өзі жұмыс жасауы тиіс.
Өзімен жұмыс істеу, К.Д. Ушинскийдің көрнекті педагог болуына жәрдемдесті. Ол мына жйттерді ескерген:
1. Барынша сабырлық, ең болмағанда сырттай байсалдылық
2. Сөзбен істегі турашылдық
3. Әрекеттегі алдын - артын ойлаушылық
4. Батылдық
5. Ешбір қажетсіз өзі туралы бір ауыз сөз да айтпау
6. Уақытты текке өткізбеу
7. Өз қылығына әр кеш сайын адал есеп беру
8. Болғанына да барына да болатынына да ешқашан мақтанбау.
Адам өзінің қоғам алдындағы зор мәнін жете түсінгенде ғана оның өзін-өзі тәрбиелеу рөлі арта түседі. Өйткені өзін-өзі тәрбиелеу - дамуға бет бұрған, алға ұмтылушы адамдарды жан-жақты қалыптастыру кезеңі болып табылады.
Ұстаздық қызметте мұғалім өз мінезін, өз еркін, өз эмоциясын меңгере, ұстай білуінің айрықша маңызы зор. Ең алдымен өзін-өзі тәрбиелеу үшін өз еркін меңгере білу керек, нақты нәтижеге жету үшін; өзін ұстай білу, жақсы көңіл күйде бола білу, өзін-өзі бүйрық беруді және өзін-өзі иландыруды пайдалануы, дербес күн тәртібін режимін айрықша маңызы зор.
Л.Н. Толстой өзін-өзі тәрбиелеуде мынанадай ережелерге айрықша мән берген: Міндетті түрде орындалатын нәрсені қалай да орында. Орындағаныңның бәрі жақсы болсын. Егер бір нәрсені ұмытсаң ешқашан кітапқа қарамай, қалай да есіңе түсіруге тырыс. Бар күш - жігеріңмен өз ақылыңмен үнемі әрекет етуіңді мәжбүр ет.
Ерікті шынықтыру - бұл, әрине зор еңбек. Бірақ мұның қызықтылығы және нәтижелігі соншалық, өзін-өзі тәрбиелеу оптимистік позицияда қарау керектігін көрсетеді. Ең бастысы табысқа деген сенімділікте, өзіңнің зор мүмкіндігіңде, өзіңде, өзіңнің күш қайратыңда. Бұл өзіңмен жұмыс істеудің қажетті шарты, өйткені бұл істегі ең қауіптісі - өзіңе-өзің сенбеу.
Өзі туралы көбірек ойлаудың, өзіңе-өзің есеп берудің, әсіресе өз мінез-құлқыңды танудың және түзетудің маңызы айрықша зор. Мұның мәнісі сол, өзіңді-өзің тәрбиелеу жөніндегі мақсатың мен міндетіңді өзіңнің нақты мінез-құлқыңмен салыстыру. [5]
Л.Н. Толстой өз қателігіне талдау жасау арқылы өзін-өзі тәрбиелеу міндетін белгіледі: Менің өмірім үшін ең маңыздысы ең басты үш кеселді түзету: мінезсіздік, ашуланшақтық және жалқаулық. Күнделіктегі жазбалар бойынша, Толстой өзімен жұмыс істеудің барысын қадағалайды, өзін - өзі тәрбиелеу үшін нақты міндеттер кояды.
Әрине, өзін жетілдргісі келгендер күнделік жүргізе алады. Ал ең бастысы күнделікте: өзіңді-өзің тәриелеуде әр күні қаншалықты ілгерілегеніңді атап көрсету. Өзіңді - өзің талдау, өзіңе - өзің есеп беру және күнделік жүргізу, өзіңді тәрбиелеу жолыңа жарық беретін прожектор рөлін атқарады, ал оның түп қазығы - күнделікті режимді бұлжытпай орындау болуы тиіс.
Мұғалімнің тұлғалық дамуы, оның бойындағы өзін - өзі үнемі дамытып отыру дайындығына тікелей байланысты. Өз қажеттіліктерін сезіну - кәсіби қызметтің негізі болып табылады, өйткені ол өзінің потенциалдық бар мүмкіндігін дамытудың жолдарын білу деген сөз. Гуманистік философия мен педагогиканың негізін салушылардың көпшілігі өз қажеттілігін тануды жеке тұлғаның кемеліне келуінің, кәсіби жетіліуінің басты көрсеткіші ретінде есептеп, бұл ұғымның философиялық, психологиялық, педагогикалық аспектілерін әр кезеңде әр түрлі етіп қарастырған. Мысалы, Сократ өз оқушыларының санасын әңгімелесу, сұрақ қою арқылы оятып, өзін - өзі тануға шақырса, Я.А. Коменский оқушының өз бойындағы рухани күшін өзі дамытуға мұғалім көмектесе алатынын атап айтқан. Ж.Ж. Руссо балаға мұғалім өз көзқарасын байлап беруге емес, қайта оның өзіндік дүниетанымын дамытуғаұмтылуын, И.Песталлоций және оның шәкірті Ф.Фребель бүгінгі педагогикадағы тұлғалық бағдарлы оқытудың негізін салып, өзін-өзі дамыту түсінігін енгізді. Адам бойындағы адами қасиеттерді іздеу, табу, олардың әрі қарай дамуына барынша қолдау көрсету, оның өзін-өзі жүзеге асыру, ретке келтіру, дамыту, өзінің тұлға ретіндегі болмысын жасаудың механизмдерін меңгеруін қамтамасыз етеді.
Адольф Дистервегтің Нашар мұғалім шындықты оқушыға өзі айтып береді, ал жақсы мұғалім оған өз бетімен ізденуге жол көрсетеді, деген пікірі және Джон Дьюдің жеке тұлғаның өзінің өмірлік тәжірибесіне сүйене, оны реттей отырып білім алуынағ еркін дамуына мүмкіндік жасау арқылы қоғамды демократиялық даму жолына әкелуді көздейтін философиясы бүгінгі білім берудегі өзекті мәселе болып отыр.
Қазақ халқы өз дүниетанымы мен философиялық көзқарастарын мақал-мәтелдер арқылы терең жеткізе білген. Мысалы, Өнегелі ұстаз: өзім бол, - демейді, өзің бол, - дейді, - дей отырып әр адамның өзіндік биігін тануға нұсқаған. Ұлы ойшыл Абайдың гуманистік дүниетанымы адам баласының таразысы да, ұазы алқасы да өз бойында, тек өзіңе сен, өзіңді алып шығар, ақылың мен еңбегің екі жақтап немесе Өзің үшін үйренсең, Жамандықтан жиренсең, Ашыларсың жылма-жыл, - дегенінен көруге болады.
Адамның өзін-өзі тәрбиелеуі оңайлықпен қолға түспейді. Жеке тұлғаның санасының оянуы, оның өзіндік менін сезіне бастауы. Абай тілімен айтқанда, бұл кісінің өзіне-өзі ұдайы есеп беруінен, өзін-өзі аңғара, байқай алу қабілетінен көрінеді. Өзіңе - өзің үңіліп, өзіңді тізгіндеуге тырысу, белгілі мақсат көздеу - осы істегі шығармашылыққа бастапқы қадам.
Адам баласы ұшқыр ой, көп ақыл, өткір сезім, қайратының арқасында ғылым, білім, өнер тауып өзгеден үстем, дүние жүзінің қожасы болып отыр деген Жүсіпбек Аймауытов. Психологияда өзіндік қажеттілік ұғымын американдық ғалым Абрахам Маслоу енгізді. Бүгінгі педагогикада оның өзіндік қажеттігін тану, өз мүмкіндігін, потенцциалын жүзеге асыруға ұмтылу, өз қабілетін, талантын, яғни бойындағы барын іске асыру арқылы адам тұлға ретінде толық қалыптаса алады деген пікірі аса құнды. Сонымен қатар, өз мүмкіндігін қажетіне айналдыра алатын адамды А.Маслоу кәдімгі өзіміз күнде кездестіріп жүрген адамдарымызбен қатар қоймайтынын тағы да былай дәлелдеп келтіреді. Орташа адам - ол өз дарынын, қабілетін, мүмкіндігін жылы жауып қойған, не басып тастаған адам. Оның теориясы бойынша адамның дамуы - екі жағы бар қажеттілік приамидасына ұқсайды: бір жағынан әлеуметтік тәуелділігі, екінші жағынан оның өз қажеттігін таңдап алуына қатысты танымдық табиғаты, А.Маслоу жалпы қажеттіліктерді туа пайда болған деп, алғашқы үш деңгейді физиологиялық, әлеуметтік, психологиялық қажеттілік ретінде қарастырады, төртінші деңгейді өзін-өзі құрметтеу, қадірлеу үшін атқарылатын әрекеттер ретінде, ал бесінші деңгей - шығармашылық қажеттілік, өз мүмкіндігін жүзеге асыру өзіндік қажеттігі деп есептейді.
Адамның өзін-өзі тәрбиелеу қабілеті берілмейді, оған үйрену керек. Тарихта әр бір ұрпақ адамдары өз заманының талаптарына сай келуі үшін өзін-өзі жетілдіруге тиіс болады. Әрбір адам өзін-өзі тәрбиелеуде ең алдымен оның мақсатын, әдістері мен тәсілдеріне, нәтижесін технологиясын меңгеруң тиіс. Бұл өзін-өзі тәрбиелеудің компоненттеріне жатады. Оларға тоқталмас бұрын өзін-өзі тәрбиелеудің қозғаушы күші туралы айта кетейік. Айталық, мектепке жаңа келген мұғалімде өз бетімен жұмыс істеуде көптеген қиындықтар туады. Оларды жеңу үшін жас маман өзін-өзі жетілдіріп, тәрбиелеуі тиіс. Ол үшін ең алдымен ол өз бойындағы сенімсіздіктен арылуы тиіс. Бұл кәсіби түрде өзін-өзі жетілдірудің алғашқы қадамы болып саналады.[6]
Кәсіби түрде өзін-өзі жетілдіру дегеніміз - ол қазіргі педагогикалық талаптарға сай келу үшін өзіңнің кәсіби және жеке қабілеттерін дамыту. Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиеленуінің қозғаушы күші өзін-өзі жетілдіруге, өзгертуге деген мұқтаждық. Бұл мұқтаждықтың басты себебіне мектеп әкімшілігінің, ата-аналардың мұғалімге деген талаптарын жатқызуға болады. Мектептегі талаптардың өзгеріп отыруы мұғалімнің үнемі өзін-өзі жетілдіріп отыруын талап етеді. Өзін-өзі тәрбиелеу - өзіндік тұлғаңды өзгертуге бағытталған жоспардан басталады. Бұл жоспардың негізінде өзіңді даму деңгейінде қойылатын талаптармен салыстыру жатады. Осыған негізделе отырып мұғалім өзін-өзі тәрбиелеуге бағытталған міндеттер жүйесін белгілейді. Осыдан кейін ғана өзін-өзі тәрбиелеу процесі басталады.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуге деген түрткілер өзін-өзі кәсіби түрде тәрбиелеуге бағытталған әрекет негізінде қалыптасады. Ғалым Рубинштейннің айтуынша өзін-өзі тәрбиелеуде жақсы нәтижеге жетудің басты белгісі, ол жақсы қасиеттерді жетілдіруге бағытталған әрекет емес, өзінің өмірлік маңызды міндеттерді шешуге бағытталған әрекеттер жиынтығы. Мұғалімдер бір-бірінен кәсіби дайындығымен ғана емес педагогикалық - психологиялық ерекшеліктері мен де ерекшеленеді.
Әрбір мұғалімнің мінезінде оқушылармен қарым-қатынас жұмыс стилін анықтайтын кәсіби психологиялық ерекшеліктері болады. Оған әр жастағы оқушылармен жұмыстың жемісті болуына байланысты. Педагогикалық-психологиялық ерекшелік өзіндік жұмыстың даралық стилінің қалыптасуында үлкен рөл атқарады. Сондықтан жұмыс істеу барысында мұғалім өзінің мықты және осал жақтарын білуі тиіс Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу тұтас түрде жүруі тиіс. Ең алдымен алдымен мұғалім өзінің танымдық, ұйымдастырушылық коммуникативтік біліктерін жетілдіріп отыруы керек.
Танымдық біліктерді - жетілдіру ең алдымен ақыл-оймен ойлауын жетілдіру болып табылады. Оның негізгі жолы ақыл-ой операцияларын: байқағыштықты, салыстыруды, талдауды, есте сақтауды, қиялды дамытатын жаттығулар.
Коммуникативтік біліктілік - ол қарым-қатынас жасай білу үрдісі. Қарым-қатынастың негізгі тәсілдері: мимика, жест, сөз. Бұл біліктілікті жетілдіру үшін теориялық білім, одан кейін жеке дара практика және тәжірибе керек. Оған үйренуге болады.
Ұйымдастырушылық білік - ол оқушылардың оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыра алуы. Ғалым Л.И. Уманский бұл білікке төмендегі қасиеттерді жатқызады.
1. Жалпы психологиялық ерекшеліктері тұлғаның мақсаттылығы және ұйымдастыратын әрекетке дайындылығы.
2. Кейбір басқа да қасиеттері: белсенділігі, жұмыс қабілеттілігі, қарым-қатынасқа бейімділігі.
3. Тар мағынадағы ұйымдастырушылық қабілеттері.
Ұымдастырушылықты дамыту жолы осы компоненттердің даму деңгейін білу, кемшіліктерін байқау. Оның негізгі жолы практика және жаттығулар. Оған психолгиялық әдебиеттерді оқып, басқа адамдардың тәжірибесін біліп үйрену арқылы жетуге болады. [7]
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу жолдары өте көп. Ғалым С.Б.Елканов оған өзін-өзі ұйымдастыруды жатқызады. Өзін-өзі ақпаратпен қамтамасыз ету. Оған оқытудың әртүрлі формалары мен түрлері жатады. Ол үшін мұғалім көп кітап және мерзімді баспасөз оқуы тиіс, әсіресе өз мамандығына байланысты баспасөз беттеріндегі жаңа идеяларды талдап өз еңбегінде қолдана алу керек. Өзін-өзі талпындыру. Өз-өзіне бұйрық берумен байланысты ол мұғалімді өзін-өзі тәрбиелеуге итермелейтін қозғаушы күш болып табылады. Өзін-өзі ұйымдастыру. Оған өзін-өзі байқау, бақылау, есеп беру, талдау жатады. Бұл өзін-өзі тәрбиелеуге бағытталған әрекетті дұрыс ұйымдастыруға көмегін тигізеді. Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу процесіне кедергі келтіретін және ынталандыратын факторлар бар. Мұғалімдер арасында жүргізген сауалнама негізінде жасалған диаграммааға жүгінсек: кедергі келтіретін факторлардың ішінен ең бірінші орынды бұрынғы тәжірибеде болған оқулықтар мен сәтсіздіктерге өкпе, одан кейін қаражаттың аздығы әсер етеді. Келесі кезекте өзіндік инерция, ұжым адамдары және басшыларымен дұрыс қатынастың жоқтығы және денсаулық жағдайы. Оған қоса қоршаған адамдармен жағымсыз қарым-қатынас етеді.
Мұғалімдерді өзін-өзі дамытуға ынталандыруға ең басты орынды бұл мәселеге басшылардың дұрыс қарым-қатынасы, жаңаны енгізе алу мүмкіндігі, өз-өзіңді оқыту мүмкіндігі алады. Одан кейінгі кезекте ұжымның әсері, сенімділік, жұмысқа қызығушылық, жауапкершілік тұр.
Рефлексия - адамның өз санасындағы өзгерістер туралы ойлануы; әрекеттің жүру барысы мен аяқталуын қортындылап баға беру үрдісі. Мұғалімге мамандық деңгейін көтеруге қойылатын талаптар: кәсіптік білім, біліктілік, дағды, ізденіс, іске шығармашылық мән беру, жаңашылдық, ізгілік арқылы білім берудің сапасын жетілдіру. Мұғалімдердің әдістемелік деңгейін көтеруге байланысты жүргізілетін жұмыстар: тәжірибе алмасу, жаңашыл мұғалімдердің іс-тәжірибесін зерттеу, оны тарату, оқыту-тәрбиелеу жұмыстарының нәтижесін, тиімділігін анықтау, білімін үздіксіз жетілдіріп отыру, аттестациялау, категорияға бөлу, педагогтық оқуға, басылымдарға қатысу жұмыстары. Педагогикалық шеберлік сонымен қатар - сан салалы кәсіби әрекетті жүзеге асыруды нәтижелі ету үшін еңбексүйгіштік, балаға деген сүйіспеншілік, олардың ішкі жан дүниесін түсіну, таңдандыра, жобалай алу сияқты қасиеттердің болуын талап етеді. Осы тұрғыдан алып қарағанда педагогикалық шеберлік - кәсіби әрекетті жоғары деңгейге көтеретін мұғалімнің жеке қасиеттерінің, оның білімі мен білігінің жүйесі қарастырылады. [8]
Педагогикалык әрекеттің шыңына апаратын баспалдақ - кәсібилік. Қоғамның жаңаруы мен дамуы барлық саладағы оның азаматтарының кәсібилілігіне байланысты. Осы мәселенітереңзерттеген А.К. Маркова мұғалімнін кәсіби деңгейге көтерілуініңтөмендегі психологиялык критерийлерін анықтаған:
1. Объективті критерийлерге: мұғалімнін өз мамандығына сәйкестігі, сан және сападағы жоғарғы еңбек көрсеткіші
2.Субьективтікритерийлерге: адамның мамандығы қаншалықты оның табиғатына, қабілеттері мен қызығушылықтарына сәйкес
3. Нәтижелі критерийлер:мұғалім өз ісінде қоғам талап етіп отырған нәтижелерге қол жеткізіп отыр ма деген мәселе тұрғысынан қарастырылады.
карастырылады.
4. Шығармашылықтың критерийлеріне: мұғалімнің өз кәсібінің шекарасынан шыға алу, сол арқылы өз тәжірибесін, еңбегін өзгерте алуы қажет.
Кәсібиліктің бірден келе салмайтындығы белгілі, оны әр мұғалім ерте ме, кеш пе меңгеруі тиіс. Ал, А.К. Маркова оның кезеңдеріне төмендегідей етіп бөледі:
1. Мұғалімнің өз мамандығына бейімделу кезеңі.
2. Мамандықта өзін - өзі актуалдандыру кезеңі.
3. Мамандықты еркін меңгерген кезең.
4. Мамандықта шығармашылық деңгейге жеткен кезең.
Шығармашылық - проблемалық сипаты бар, барлық ішкі байланыстарды біріктіретін, нәтижеде жаңа материалдық және идеалдық құндылықтары алынатын адамның мақсатты әрекеті.
Педагогикалық деонтология (грек тілінде) - педагогтың кәсіптік тәртібі туралы ғылым. Бұл терминді 19 ғ. енгізген ағылшынфилософы И. Бентам.Кәсіби нормалар - тарихи қальптасқан кәсіби тәртіп, іс-әрекет стандарты, оған тарихи жағдайлар әсер етеді. Педагогтың кәсіби тәртібі, оған қойылатын талаптар туралы ерте заманда философтар және педагогтар ой қозғап пікір айтқан. Мысалы, Аристотель, ежелгі римдік ғалым Квинтилиан. Мұғалімнін кәсіби тәртібі туралы Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо өздерінің енбектерінде қарастырып пікірлер айтқан. Атақты педагогтардың К.Д. Ушинскийдің, П.П. Блонскидің, А.С.Макаренконың, В.А. Сухомлинскийдің, в. Алтынсариннің,C.M
Торайғыровтың еңбектерінде педагогтың кәсіби тәртібі туралы білімдердің теориялық негіздері қаланған.
Сонымен, өзін-өзі тәрбиелеуде сыртқы педагогикалық талаптардың адамньң өзіне қоятынішкі талаптарға айналуы қажет екен, себебі өзін-өзі тәрбиелеу адам дамуының ішкіфакторына жатады. Өзін-өзі тәрбиелеу қажеттілігі - жеке тұлға дамуының негізгі формасыболып табылады. Адам өзін қоғамның бір бөлігі ретінде сезініп, өзінің зор мәнін жететүсінгенде ғана оның өзін-өзі тәрбиелеуге деген талпынысы күшейе түседі. Әрбір адам өзбойына өзі үңіліп, Мен кіммін?, Мен қоғамға қандай пайда әкеле аламын?, Меніңөмірлік мақсатым қандай? деген сұрактарға жауап іздестіруге тырысуы керек. Бұл мәселеқазіргі көптеген ғылымдардың ең маңызды, көкейкесті сұрақтарының бірі. Ежелгіматематиктердің бірі Фалес айтқандай: Бәрінен де өзіңнің кім екеніңді білу қиын. [9]
Адам санасында өз өміріне басқалардың емес, өзінің жауапты екенін түсінуі, ар-ұлт, намыс,адамгершілік сезімдерінің басым болуы, өмірлік мақсатына жетудегі табандылығы менқұлшынысы оның өзін-өзі тәрбиелеуіне демеу болатын негізгі тетіктер. Психологиялық -педагогикалық әдебиеттерде өзін-өзі тәрбиелеу әдістері әр түрлі топтастырылып келеді.Өзін-өзі тәрбиелеудің толып жатқан әдіс-тәсілдерінің көпшілгі Абайдың қара сөздеріндеде жан-жақты қарастырылатыны мектеп қабырғасынан шыққан әрбір оқушыға таныс.
Педагогика ғылымында Б.Б. Айсмонтас өзін-өзі тәрбиелеу әдістерін және тәсілдерінажыратып қарастырады және оларды үлкен үш топқа бөліп жіктейді: өзін-өзі тану, өзін-өзімеңгеру, өзін-өзі ынталандыру әдістері. Ал өзін-өзі тәрбиелеу тәсілдеріне адамның өзтұлғасын жетілдіру мақсатында өз алдына нақты міндеттер қоюын, ол міндеттердіңорындалуы бойынша өткенді ой таразысына тартьп өзіне есеп беруін, олардыңорындалмауының себептерін анықтауын, өзін арнайы қадағалау негізінде айқындалған өзбойындағы өзгерістерді жүйелі түрде тіркеп жазып жүруді жатқызады.
Өзін-өзі тәрбиелеудің аса көп қолданылатын әдістеріне тоқталып өтейік. Өзін-өзі тәрбиелеудегі бастапқы әдістердің бірі адамның өзін-өзі бағалауы. Гете айтқандай: Өзіңді өз қабілеттеріңнен жоғары бағалаудың керегі жоқ және өзіңді кемсітудің де керегі жоқ.Мысалы, жас мұғалім өзіне төмен баға берген болса, ол балалар алдында қобалжып немесе балаларды басына шығарып аламын ба деген оймен оларға айқайлап, басқарудың авторитарлық әдісіне жүгінеді. Тым жоғары берілген баға да адамды басқалардан алыстатьп жібереді, ұжым ішінде жағымды психологиялық ахуалды қалыптастыруға бөгет жасайды. Ондай адам мақтаншақ, кеудемсоқтық, т.с.с жағымсыз қасиеттерімен көпшіліктің көңіліне жақпай қалады. Ал өзін-өзі бағалау нақтыдан сәл ғана жоғарырақ болса ол адамның жаңа деңгейге көтеріліп отыруына көмектеседі. Өзін-өзі бағалау солсәттен жағдайларға тікелей байланысты болады. Мысалы, аудиторияға өте жақсы киініпкелген адам кірсе, студенттер өздерінің киім киюдегі эстетикалық талғамдарын төмен бағалаған, ал керісінше киімдері үтіктелмеген, қарапайым киінген кісі кіргенде, студенттер өздерінің сыртқы пішіндерін жоғары бағалаған. Өзін-өзі қадағалау басқа адамдармен қарым-қатынас жасағанда, өзін сабырлы кемшіліктеріне кешірімді, қателіктеріне шыдамды болуға көмектеседі. Мысалы, кейбір адамдар балалардың шулағанын көтермей ашуланады, бірақ оданда қатты күн күркіреуі ол адамды сондай қатты ашуландырмайды. Яғни мәселе адамның сол ызалылықты тудыратын объектіге өзінің қандай қатынаста екеніне байланысты екен. Өзін-өзі қадағалау қиын жағдайларда ашуға жол бермей өзін-өзі ұстай алуға итермелейді. Адам үшін өз сезімдерін басқарып, оны уақытында тежей алу жаттығуды қажет ететін күрделі психикалық процесс екеніне келісу керек. Өзін-өзі иландыру адамның өзіне қажетті бір қасиеттерді қалыптастыруда жақсы көмектеседі.[10]
Әрине, басқаларға жөн сілтеп, ақыл айтып, кеңес берген оңай, ал бірақ адамның бірнәрсені орындауға өзін-өзі көндіруі қиынырақ. Мысалы, көптеген адамдар темекінің басқалардың да, өзінің де денсаулығына зиянды екенін біле тұра сол жағымсыз әдеттерінен құтыла алмай қиналып жүреді. Ондай адамдар өз ерік-жігерін өз ырқына көндіре алмайды, өздерін өздері билей алмайды. Әрине, өзін-өзі басқару, билеу оңай іс деп айтуға болмайды, десек те мынандай қанатты сөздерді есте сақтау көптеген жағдайларда адамның өз ерігін шыңдауға негіз бола алады. Адам өз бойында қандай қасиеттерді қальптастырып, қандай жағымсыз жақтарынан арылғысы келетінін накты біліп, сол бағытта табанды түрде өзімен жұмыс істеуі керек. Мысалы, кейбір адамдар өздерімен көп жұмыстар жүргізіп, әр түрлі жағдайларда өздерін сынап ұялшақтық, тұйықтық, жасқаншақтық сияқты қасиеттерінен арылып, жетістіктерге қол жеткізіп жатады. Адамзат тарихында өзін-өзі тәрбиелеу арқылы үлкен жетістіктерге жетіп, көпшілікке танымал болған адамдар аз емес.Бірақ ондай табысқа жету үшін ерінбей еңбектену, жалықпай жаттығу қажет. Эдисон айтқандай: Данышпан - бұл 1 процент шабыт, 99 процент - тертөгу. Осындай адамдарды мысалға келтірсек Ольга Скороходова көзі көрмей, құлағы естімей, тілі сөйлемейтін болса да тәрбиешілердің көмегімен, алдына белгілі мақсат қойып, тынымсыз жұмыс істеу нәтижесінде төрт мүшесі сау адамдар жете алмаған жетістіктерге жеткен. Өзін-өзі тәрбиелеуде кітап оқудың да рөлі маңызды. Кітап арқылы біз өте қызықты адамдармен танысамыз, соларға қарап жақсы болуға тырысамыз, кітаптарды оқу арқылы өзімізді әдепті ұстауға, қарым-катынасты дұрыс ұйымдастыруға үйренеміз.Қазіргі бұқаралық мәдениетке енуіне ықпал жасауда. Деректі фильмдер, ұлы адамдар өмірбаяндары, түрлікездесулер, шығармашылық кештер, спектакльдер, мәдени-танымдық бағдарламалар т.б. іс-шаралардың барлығы адамның өз тұлғасын дұрыс қалыптастыруына бағыт-бағдар беруі мүмкін. Б.Б. Айсмонтастың пайымдауынша өзін-өзі тәрбиелеу - дамуды қамтамасыз ететін ішкі рухани факторлар арқылы бізге дейінгі ұрпақтардың асыл тәжірибесін меңгеру процесі. Адамның ішкі қабілеттерінің, күш-жігерінің мүмкіндігі өте зор. Кейбір адамдарда мектепті нашар бітірген балалар жоғары оқу орындарында да орташа оқушылар қатарынан аса алмайды деген теріс көзқарас қалыптасқан. Болашағын алдын ала болжап жастарға мұндай тұжырымды айту, әрине, орынсыз, себебі ең нашар оқыған балалар дажеке басын жан-жақты өрістете алады. Мысалы, аты әлемге әйгілі ғалым Альберт Эйнштейн мектепте үлгермеушілер - қатарында болған. Көрнекті ғалым-физик Исаак Нъютон физика сабағынан үлгермейтін болатын. Гоголь бала кезінде шығарманы текорташа ғана жаза алған, Щедриннің өз қызына жазьш берген шығармасына 2 бағасықойылып, орыс тілін білмейсіз деп жазылған екен, Шаляпинді консерваторияға қабылдамай тастаған. Бұл мысалдарға қарап біз адамның қабілеттілігі жас кезінде де,едәуір ересек кезінде де қалыптасуы мүмкін екенін аңғарамыз. Сондықтан да менің қолымнан ештеңе келмейді, мен еш нәрсеге жарамсызбын деп өз қабілетіңіздің дамуынашек қоюға асықпаған жөн.
Әдетте өзін-өзі тәрбиелеу жақсы қасиеттерді тудыруға және оны жетілдіруге жағымсыз қасиеттерді жеңуге себепші болатын жүйелі де саналы іс-әрекет болып табылады. Өзіңе-өзің қоятын талаптарын нақтылап, жеке адам жақсы нәтижеге жете алады. Соның нәтижесінде оның өзін-өзі тәрбиелеу бағытының анықталуы көрініс береді.
Өзін-өзі тәрбиелеу әдістері алуан түрлі. Бұл ең алдымен, өзіңді - өзің сендіру, өзіңді - өзің иландыру, өзіңді - өзің бақылау, өзіңді - өзің талдау. Өзіңді-өзің тәрбиелеу.
Педагогикалық қызметті енді бастағандар үшін әдеттегідей кездесетін жағдайлар сипаты: өзіне сенімсіздік, қорқыныш, тоқтап қалушылық. Ата-ананың, балалардың, мұғалімнің іс-әрекеті қадала қарағанда, яғни әрекеті көзге түскенде, мұғалім ойының жүйелілігі бейнеленеді, оның дауыс аппаратының жағдайы, физикалық көңіл күйі (аяқтары қалтырайды, қолы таяқ сияқтануы), психикалық жағдайы (күлкілі болу қорқынышы, икемсіз болып көрінуі). Қарым-қатынас кезінде эмоциялық көңіл күйді басқара білу, психофизикалық көңіл күйді жүзеге асыру, осының барлығы білім мен біліктілікті талап етеді.
Өзін-өзі басқара білу қабілеттілігін келесі тесті қолдану арқылы тексеруге болады.
Сіз барлық уақытта ұстамды және сабырлысыз ба?
Сіз үйде және аудиториядағы кезіңізде барлық уақытта зейінді бір жерге жинақтай аласыз ба?
Сіз өз эмоцияңызды басқара білесіз ба?
Сіз барлық уақытта жалдастарыңызбен және туысқандарыңызбен қарым-қатынаста оларға көңіл бөлетін мейірімді жансыз ба?
Сіз оқылған материалды қиналмай, оңай меңгере аласыз ба?
Сізді осы бір жаман әдеттен өзіме тиым салайыншыдеген кездеріңіз болған жоқ па?
Сізде қандай да бір жағдайда Сіз өзіңізді - өзіңіз ұнамсыз кейіпкер ретінде сезініп, аяп кеткен кездер болды ма?
Ия және Жоқ деген жауаптардың санын алып, қорытынды жасаңыздар. Егер барлық жауаптар дұрыс, жағымды болса, онда бұл оның сабырлылығы туралы, еш нәрседен үрейленбейтіндігінен, өзін басқара алуға икемділігі бар екендігінен немесе өзін-өзі жоғары бағалайтындығы туралы мәлімет береді; егер жауаптар кейбір сұрақатарға немесе барлығына жағымсыз, нашар болса, онда бұл үрейленушілік, сенімсіздік, өзіне қанағаттанбаушылық, өзін-өзі сынаушылығы туралы мәлімет береді. Ия және жоқ жауаптарының араласып келуі, сол адамның өзінің кемшіліктерін көре алатындығын көрсетеді, ал бұл өзін-өзі тәрбиелеудегі алғашқы қадам болып есептеледі. Келесі қадамды, егер өзін-өзі басқара білу тәсілдерін жете түсінгенде және оның әдістемесін меңгергенде жасау мүмкін.
Өзін-өзі басқара білу тәсілдерінің арасындағы маңыздысы деп, төмендегілерді бөліп қарауға болады;
- болашаққа сенушілік және жақсылық тілеушілік тәрбиесі;
- өз мінез-құлқына бақылау жасай білу (бұлшық еттің ширығуын, қимыл-қозғалысын темпін, сөйлеуді тыныс алуды басқара білу);
- іс-әрекеттегі бәсеңдік (еңбектерапия, музыкатерапия, кітаптерапия, юмор, имитациялық ойындар);
- өзін-өзі иландыру;
В.А. Сухомлинскийдің жан дүниеңдегі рухани тепе-теңдік тәрбиесі туралы пайдалы кеңесін ұғыныуды қажет етеді.
- жабырқаушылықтың ұлғаюына, бөтеннің кемістігін өсіріп айтуға жол бермеу;
- әзілмен жеңе білу;
- оптимист, қайырымды болу.
Жас мұғалімге сабақ алдындағы сенімсіздікті, балалар алдында қорқу т.б. сезімдерді жою үшін мүмкіндігінше мынадай сеанс өткізу ұсынылады: аутогендік жаттығулар (психикалық өзін-өзі реттеу) - бұл психофизикалық гимнастикаға жатады. Бұл сеансты орындауда физикалық және психикалық тұрғыдан босаңсу талап етіледі.
Мысалы: Мен сабырлымын. Мен сабақты сенімді жүргізе аламын. Балалар мені тыңдайды. Сабақта өзімді еркін сезінемін. Мен сабаққа жақсы дайындалғанмын. Сабақ өте қызық! Балалардың барлығын жақсы білемін және көріп тұрмын. Мен сабақты жақсы беремін. Балаларға менімен қызықты. Мен сенімдімін, күшім жетерліктей. Мен өзімді жақсы меңгеремін. Көңіл-күйім сергек әрі жақсы. Оқыту қызық. Оқушылар мені сыйлайды, тыңдайды және менің қойған талаптарымды орындайды. Сабақта жұмыс істеген маған ұнайды. Мен - мұғаліммін.
Жас мұғалімге сабаққа дайындалуда балалармен қарым-қатынас жасауда психологиялық өзін-өзі даярлау қажет.
Мұғалімнің кәсіптік дайындығы - оның педагогикалық орта немесе жоғары оқу орнын бітірумен аяқталмайды, ол мұғалімнің кәсіптік білімін үздіксіз көтеріп отыруы, оның шығармашылық қабілетін дамытудың алғышарты болып табылады. Педагогикалық іс-әрекет профессионалдықтың әртүрлі деңгейінде жүзеге асып, түрлі нәтиже береді. Әрбір оқытушы кәсіби өсуге және педагогикалық шеберлікке ұмтылады. Педагогикалық шеберлікті игеру студенттік кезден басталады. Педагогика әрі ғылым, әрі өнер, - деген ой аудиторяда жиі айтылады. Олай айтылудың себебі де бар. Педагогика теорялық жағынан алғанда ғылым, ал тәжрибелік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz