Киіз басу технологиясының жетістіктері
Қазақстан Республикасының білім және ғылым
министрлігі
ЖҰМАБЕК АХМЕТҰЛЫ ТӘШЕНЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ
Технология және дизайн факультеті
Өнер және дизайн кафедрасы
Тақырыбы : Томирис дивизіндегі әйелдер жинтығының дизайнын матаға киіз технологиясын пайдалана отырып, қазақ ұлттық стилінде әзірлеу.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
6В02101 - Дизайн білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған: 6В02101- Дизайн БББ мамандығының студенті: Мүтәш М.Ә
Тексерген:
Шымкент, 2024
ЖҰМАБЕК АХМЕТҰЛЫ ТАШЕНЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
________________________________
(ғылыми дәрежесі мен атағы, қолы, аты-жөні)
____ ___________20___ жыл
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Томирис дивизіндегі әйелдер жинтығының дизайнын матаға киіз технологиясын пайдалана отырып, қазақ ұлттық стилінде әзірлеу.
6В02101 - Дизайн білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған: топтың атын жаз Мүтәш М.Ә
Ғылыми жетекшісі:
Магистр, аға оқытушы: Ким И.С.
Шымкент, 2024
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 КИІЗ БАСУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ, ОНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН РӨЛІ, ТҮС ГАММАЛАРЫН ТАҢДАУ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ЭСКИЗІН СЫЗУ
1.1.Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің тарихы мен киіз басу өнері ... ... ... ... ... ...
1.2 Киіз басу технологиясының жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Киіз басу технологиясында түс гаммасын таңдау ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Киіз басу технологиясы бойынша алынған үлгінің техникалық эскизін сызу ... ..
2. ТОМИРИС ДИВИЗІН ЖАҢҒЫРТУ ЖӘНЕ ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ СТИЛІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ МАТАҒА КИІЗ БАСУ ТЕХНОЛОГИСЫМЕН ТОЛЫҚТЫРУ.
2.1 Сақ ханшайым Томирис - сән патшайымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
2.2 Матаға киіз басу технологиясын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Матаға киіз басу технологиясының тәжірибедегі жетістігі ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы дипломдық жұмыста келесі құжаттарға сілтемелер пайдаланылды:
АНЫҚТАМАЛАР
Ғылым - табиғи байлықтарды ұтымды пайдалану және қоғамды тиімді басқару мақсатында табиғат, қоғам және ойлау заңдылықтарын зерттеу, шындық туралы объективті білімді тұжырымдау және теориялық жүйелеу функциясы болып табылатын адам қызметінің саласы;
Дизайн-көркемдік дизайнды білдіреді, яғни, ең алдымен, дизайнердің алдына қойылған мәселеге сәйкес келетін түбегейлі жаңа шешімдерді іздеу.
Дизайнер - сурет салушы, жобалаушы. Дизайнер маманы - дизайн саласында қызмет істейтін және жоғарғы тұтыну талаптары мен заттың немесе заттық ортаның эстетикалық сапасын қамтамасыз етуші.
Композиция (лат. Composition - құрастыру, шығарма) -1) көркем шығарманың құрылысы. Түпкі төркіні құрастыру, қиыстыру, жеке бөлшектерді бірлестіріп тұтастыру деген мағынаны білдіреді.
Силуэт - киімнің көлемдік формасының жазықтықтағы бейнесі
Жинақ - бұл авторлық тұжырымдаманың, кескіннің бірлігімен біріктірілген, материалдар жинағында қолданылатын әртүрлі мақсаттағы модельдер сериясы, түс схемасы, пішін, негізгі дизайн, Стиль шешімі.
Сән және қолданбалы өнер - сән өнерінің бір саласы, тұрмысқа қажетті көркем, жиһаздық заттарды жасайтын шығармашылық түрі.
Текстура-пішіннің беткі құрылымының сипаты, ол мүлдем тегістіктен бедерленгенге дейін өзгеруі мүмкін; беттің жеткілікті үлкен құрылымдық микро элементтері бар белсенді құрылым ерекшеленеді, ал пассивті-Тегіс немесе ұсақ, әрең ерекшеленетін элементтері бар; белсенді текстура заттың массивтілігін көрнекі түрде арттырады, оны "материалдық" және "салмақты"етеді;
Киімнің конструкциясы - заттың өзара орналасу құрылымы.
Түс - адамның көзімен қабылданатын физилогиялық сезім, форманың эмоционалды-экспрессивті сипаттамасы, ол өнімнің бейнелі құрылымын қалыптастыруға белсенді көмектеседі және форманың басқа қасиеттерін қабылдауға әсер етеді.
Киіз, кигіз - қойдың күзем жүнінен қалың, тығыз етіп басылған үй тұрмысында пайдаланылатын бұйым.
Күзем жүн - қойдың күзде қырқылған жүнін айтады. Күзем жүннің түбіті жабағыға қарағанда аз, жүн талшықтары қысқалау әрі қылшығы молырақ болып келеді.
Жабағы жүн - қой мен түйенің жазғытұрымғы ұйысқан қысқы жүнін айтады. Күзем жүнге қарағанда қылшығы аз, түбіті көп болғандықтан көбіне тоқымашылық кәсібінде молырақ пайдаланылады.
Ши - қазақ жерінің әртүрлі өңірінде түп-түп болып өсетін, сабағы жіңішке, қамыстың түрін айтады.
Киіз байпақ - байтаба, қолдан жасалған пима. Талдырма - алуан түске боялған жүнді жеке - жеке жұқа әрі босаң етіп киіз басу әдісімен басып алады да, одан ою ояды. Дайын оюды шидің үстіне шабақталып, біртегіс тартып салынған жүннің үстіне орналастырады.
Жүн - жануар терісінен алынатын талшықты материал.
Білектеу - басылатын киіз пысып, қатаю үшін бірнеше адам қатарынан тізерлеп отырып алып білектерімен әрі-бері ырғап аунатып, ұрғылау әдісі.
Ұзындау - киіздің ұзынын жазып шиыршықтап алып басу.
Киіз басу - жүн талшықтарының бір-бірімен ұйыса байланысатын қасиеті негізінде киіз жасау процесі.
Ылғалды киіз басу - киіз дайындау тәсілі, жүннің су мен сабынның өзара әрекеттесуі арқылы дәстүрлі қол әдісімен орындалады.
Құрғақ киіз басу техникасы - фелтинг немесе фильцнадель - бұл жүннен жасалатын арнайы инелердің көмегімен жасалатын өнімдерді не болмаса бұйымдардыайтады.
Нунофелтинг - құрғақ киіз басу техникасында орындалатын әдіс.
Тұмарпатшайым (Томирис) (Ежелгі гректер Тұмарханымды Τόμυρίς, ал көне көне парсылар тілінен аударғанда Tahm-Rayiš, ал ирандықтардың тілінен аударған Tahmirih -- "Батыл") (ж.ж.с.д. 570-520) -- сақ халықтарының заманында ел билеген атақты әйел патшаларының бірі.
Түрді шүйкелеу (ою өрнекті) - боялған жүнді күні бұрын біркелкі шүйкелеп созады. Текеметтің астыңғы бетін су бүркіп орап тастайды да қайта жайған кезде әлгі шүйкеленген түрге қалаған ою-өрнекті келтіріп, су себелеп орайды. Түр жайылып, бояу оңбас үшін ыстық су себіледі. Одан әрі қарай киіз басу процесі қайталанады.
Түр - қол өнер шығармаларының бетіне салынған әр түрлі өрнек.
Материалдың құрамы-материалдың негізгі сапасы, оның қасиеттері, олар талшықтар мен жіптердің химиялық құрамына тікелей байланысты.
Атлас-тегіс жылтыр беті бар тығыз мата, гладам тегіс боялған немесе басылған, жылтырлығы бар, драперлер жасайды.
Шифон-Жоғары сапалы шілтердің соңғы дизайны. Шифон мата полиэстерден жасалған, оны киімге сөмкелергежәне үй тоқыма бұйымдарына қолдануға болады.
Дублирин-бояуға төзімді, жиырылмайтын, отырмайтын, нүктелік әдіспен бір бетіне желім жағылған, экологиялық таза материал.
Қолданбалы зерттеу - практикалық мақсаттарға қол жеткізу және нақты міндеттерді шешу үшін жаңа білім алуға және қолдануға бағытталған қызмет.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЕСКД-конструкторлық құжаттаманың бірыңғай жүйесі
БК-негізгі құрылыс
GMF-фигураның графикалық моделі
ХКП-көркемдік-сындарлы көрсеткіш
ДК-бастапқы дизайн
IMK-бастапқы модельдік дизайн
МК-модельдік дизайн
ТФ-типтік фигура
М-масштаб
ДСҰ-ылғалды жылумен өңдеу
М-масштаб
Р - қол жұмыстары
АЖЖ-автоматтандырылған жобалау жүйесі
Киімді жобалаудың сыйымды-бірыңғай әдістемесі
СЭВ-экономикалық өзара көмек елінің киімін жобалаудың бірыңғай әдістемесі
ТӨОҒЗИ-Тігін өндірісінің Орталық ғылыми-зерттеу институты)
ЦОТШЛ - орталық тәжірибелік - техникалық тігін зертханасы
БО-базалық негіздер
МТИЛП-Мәскеу жеңіл өнеркәсіп технологиялық институты
ПКД-жобалау-конструкторлық құжаттама
ШРК-шекті рұқсат етілген концентрация
ДДҰ-Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
Тиімділік - пайдалы қызмет коэффициенті
Төтенше жағдай-төтенше жағдай
BZD-тіршілік қауіпсіздігі
ЖҚҚ-жеке қорғану құралдары
ТД-термодублирин
ТББ-техникалық бақылау бөлімі
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Әр елдің өзіндік беделін айқындайтын фактор - мәдениет. Мәдениет сөзі тұтастай бір елдің тынысы мен ертеңі, терең тамыры. Дамыған мен дамушы елдердің қазіргі саясаты ұлттық мәдениет ұғымын терең зерттеп, әлем сахнасында жетекші рөл атқаратынына көз жеткізді. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2024 жылдың 21 мамыр айында аталып өтілетін Мәдениет және өнер қызметкерлерін мерекелік іс-шарасында мәдениет пен өнер жайлы сөз қозғаған еді: - Мәдениет пен өнер - ел өміріндегі өте маңызды сала. Өнер - ұлттың жаны, ал мәдениет - рухани келбеті. Бұл қос құндылықты өркениетіміздің өзегі деуге болады. Оны сақтап, байыта түсу - ортақ парыз. Әбіш Кекілбайұлы Мәдениет тарихы - түптеп келгенде адамзат тарихы деген. Қазақтың бітім-болмысын оның төл өнерінен көруге болады. [1]. Демек, қазақ мәдениеті - адамзат тарихы үшін маңызды әрі әлемдік деңгейге көтеру үшін жаңашылдыққа ұмтылуымыз қажет.
Қазақтың төл мақал-мәтелдерінде кездесетін бір ерекше мақал бар: Адам көркі - шүберек. Бұл талай ғасырлар бойы жинақталған, жылдар бойы жандаған, толассыз тәжірибелерден өтіп, екшеліп айтылған тоқсан ауыздың тобықтай түйінді сөзі десек, біз қателеспейміз. Халқымыздың алтын сандығынан, атам заманнан бері осы бір қатесіз қағиданы ұстанып, мың бір сырлы әсем киім үлгілерін жасап, заманына сай киініп келген. Киім адам үшін жай ғана бір жапырақ мата емес. Ол белгілі бір ұлттың тарихын, қиын-қыстау кезеңін әрі мәдениеттің бет бейнесін бейнелеп тұратын асыл дүние. Ұлттық киім мәдениетінің мәні 3 бағытта рөл атқарады: эстетикалық тұрғыда, этно-мәдени көзқараста, ұлттық өнерде. Сол себепті әр қазағымның мақтан тұтатын мол мәдениетіміздің елеулі бір саласына киім кию ғұрыптарымызды ескерсек болады. Әлемдегі озық өнер түрлерін қазақ өнерімен салыстыратын болсақ, біздің мәдениет алдыңғы қатардан көрінері даусыз. Себебі, қазақтың ұлы дүниетанымы терең, мәдениеті бай, әрбір өнері көрнекті, көрген-түйгені тарихтың бетіне алтын әріптермен жазылған. Қазақ өнерінің қайсыбір туындысын алсақ та, өзгеге ұқсамайтын өзіндік ұлттық нақыштарға толы. Мысаға, көшпенділер мәдениетінен бері ата-әжелеріміз тұтынып келген киіз үй мен оның ішіндегі сан түрлі бұйым, мүліктер осының айқын айғағы. Кезінде қазақ елінің көрнекті этнографы, әдебиет зерттеуші, жазушы, ғалым, филология ғылымдарының докторы (1998), профессор (2003) , ұлтының жоғын жоқтаған марқұм Ақселеу Сейдімбек (1942-2009) қазақтың дәстүрлі мәдениетінің сөз өнері, қол өнері және музыка өнері деген ірі-ірі үш ұстынын егжей-тегжейлі зерттеген.
Дәстүрлі мәдениетімізде, яғни қолөнеріміз туралы жайлы ауыз толтырып айта аламыз әрі онымен мақтана аламыз. Қазақ қолөнер мәдениеті өте тереңнен бастау алады. Сақтың алтынмен апталған, күмісімен күптелген дүние мүліктерінен басталған, өзіміздің күні бүгінге дейін әке-шешеміз тіккен киіз үй - қолөнердің ең ұлысы және шыңы. Мән беріп қарасақ, киіз үйдегі заттар: сүйектен, ағаштан, киізден, шиден т.б. жасалған қажетті заттардың бәрінен құрастырылған. Бұл мәдениетті қалыптастырған қазақ халқының ғажайыпты ақыл-ойдың иесі екеніне көз жеткіздік. Бұл ретте көшпенділер өзінің тұтынатын қолөнер заттарын өнер деңгейіне жеткізгені, әлем мәдениеті үшін баға жетпес мұра деп тануға болады. Әрбір қазақ тұтынған заттарының барлығы өнер деңгейінде болған. Ол тозса, қайтадан одан да жақсы қылып жаңасын жасайтын болған. Қазақ халқының қолөнерінде жоғары нәтижеге жеткізген ұлы туындысы - киізден жасалған дүниелер. Қазақтың киізден жасалынатын ұсағынан ірісіне дейін биік өрелі өнер деңгейінде болғаны анық. Мұның бәрі жоғары рухани мәдениеттің материалдық мәдениетпен ұштаса алуының нақты дәлелдері.
Зерттеудің мақсаты: киіз басу өнерін инновациялық технологиялары арқылы болашақ дизайн өнері мамандарының кәсіби шеберлігін қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу және оның мазмұны мен әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
- матаға киіз басу технологиясы арқылы болашақ кәсіби дизайнерлердің шеберлігін асқақтату, теория негіздерін қалыптастыру.
-матаға киіз технологиясын пайдалана отырып, теория қалыптастырудың ерекшеліктерін негіздеу;
- матаға киіз басу технологиясы арқылы қазақтың ұлттық әйел моделін жасау, өлшемдерін, көрсеткіш деңгейлерін айқындау;
- матаға киіз технологиясын қалыптастырудың әдістемесін жасау және тиімділігін эксперимент жүзінде дәлелдеу
Зерттеудiң теориялық маңызымен ғылыми жаңалығы:
- Болашақ дизайн өнері мамандары оқу-тәрбие үдерісінде қазақтың дәстүрлі қолданбалы өнердің (киіз басу) техникасын заманауи түрде меңгерту арқылы кәсіби білімі, кәсіби әрекеті, дағдылары және инновациялық шеберлігі артады. Сонымен қатар, болашақ дизайн өнері мамандарына, сәнді бұйымдарды жаңашыл технологияларды қолдану арқылы дизайнерлер әлемдік деңгейдегі кәсіби шеберлердің қалыптасуына ықпалын тигізеді.
- Томирис дивизинің философиялық, психологиялық, педагогикалық, теориялық әрі практикалық жүзінде моделін жасау.
- матаға киіз басу технологиясы арқылы болашақ мамандардың кәсіби шеберлігін қалыптастырудың әдістемесі жасалып,тиімділігі эксперимент жүзінде дәлелденді
Күтілетін нәтижелер: Матаға киіз басу техникасын материалдарымен сәндік қолөнер бұйымдарын дайындаудың конструкциялықтехнологиялық, пластикалық ерекшеліктерін анықтау, материалдарды қолдану мүмкіндіктері,
Бұл зерттеудің күтілетін нәтижелері: Дизайн мамандарының кәсіби шеберлігін қалыптастыруда матаға киіз басу технологиялары жетекші басты құрал болып табылады. Өйткені, дәстүрлі және заманауи түрлерін анықтап, дайындау ерекшеліктерін түсінеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты: мақсаты, міндеттері, теориялық маңыздылығы мен ғылыми жаңалығы анықталды.
1 КИІЗ БАСУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ, ОНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН РӨЛІ, БОЛАШАҚ ДИЗАЙНЕР ҮШІН БЕРІЛЕТІН МҮМКІНДІКТЕР..
0.1. Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің тарихы мен киіз басу өнері
Адам қиялының шексіздігін, тарихы мен мәдениетін айқын бейнелейтін - бейнелеу өнерінен тарайтыны бәрімізге мәлім. Бейнелеу өнерінің үздіксіз дамуы адамзат баласының жаңа қырларын ашуына көмектесті. Қазірдің өзінде бейнелеу өнері тамыры терең тармақтардан тұрады. КЕСТЕ 1.
Кесте 1. Бейнелеу өнерінің тармақтары.
Тарихқа көз жүгіртіп қарасақ VІ - VІІІ ғасырларда қазақ даласында өмір сүрген жартылай отырықшы тайпаларда ұсталық, метал өңдеу, кілем тоқу, зергерлік, киіз басу, тоқымашылық, шекпен тоқу, тіптен тастан адам бейнесін жасау өнерінің болғанын дәлелдейді. Cәндік - қолданбалы өнер - қарапайым еңбек құрал - жабдығының көмегімен шикізаттардан әр түрлі бұйымдар жасайтын қолдың көмегімен жасалатын өндіріс. Оның түрлері жасалу жолына қарай бөлінеді. Кесте 2
Ұлттық құндылықтарды дәріптеп, ата-бабадан қалған асыл мұраны аманат етіп қалдыру бүгінгі күнде өзекті болып отыр. Қазақтардын халық кәсіпшілігі мен қолөнер бастауы тұңғиық ғасырларға кетеді. Қазақ халық қолданбалы өнерінің дәстүрлі түріне киіз басу, тоқыма тоқу, кесте тігу, күмістен әйелдердің әшекей бұйымдарын жасау, ағаш өңдеу, металл өңдеу, тері мен сүйек өңдеу кәсіптері жатады.Халық шеберлері ағаштан киіз үй, шағын көлемді жиһаз, ер-тұрман, музыка аспаптары мен ыдыстар жасады. Сандықтар мен азық-түлік сақтайтын кебежелерге ойып өрнек салды, домбыра мен қобызға, асадалға, төсек ағаштарға сүйек бастырмалар қондырды.Бірыңғай стильде әрі біртұтас жинақ етіп жасалған ат ер-тұрмандары көшпелі өмірдің маңызды атрибуттары (белгілік заттары) болды. Текемет пен сырмақ киіз үйді жасандыруда атқаратын қызметі зор болды. Ердің ағаш қастарын күмістеп оймаланған және қалыпталған пластина, ертоқымға тері бастырып, жүген, өмілдірік, тартпаны ұсақ фигуралы айылбастармен және түсті эмальмен әрледі. Текеметтер мен сырмақтар, түрлі тоқыма бұйымдар - түкті және тақыр кілемдер, киіз үйдің құрастырма бөліктерін байластыратын тоқыма баулар мен әшекейлер, үй ішіне жылу шашып, ұқыптылық беріп тұратын жұмсақ дорбалар мен тыс-қаптар тоқыды.
Кесте 2. Сәндік-қолданбалы өнердің түрлері.
Қазақ зергерлері жоғары кәсіби және хас шеберліктерімен есімдері ерекше аталатын болды. Экспозицияда түстері көз тартатын полихромды формада жасалған бірегей кестелі тұскиіздер ілінген, отбасы бақыты мен берекесін бейнелейтін өңіржиектер, алқалар, шомбал білезіктер, шекеліктер, қапсырмалар, асыл және жартылай асыл тастардан көз қондырылған сырғалар мен жүзіктер қойылған.Ғасырлар бойы жиналған қоршаған әлем туралы бейнелеу өнерінің қорын қазақ халқы өзінің бай ою-өрнек өнерінде көрсете алды. Бұйымдар декорында тірі табиғаттың образы ежелгі наным-сенімдер мен космогониялық мифтердің жаңғырықтарымен астаса өріліп жатқан ою-өрнектердің геометриялық, зооморфтық, астралдық, өсімдік және антросморфтық ырғақ-сарындары бар. Қазақтың оптимистік және шаттыққа толы ерекше бітімді халықтық қолданбалы өнері аттары беймәлім шеберлердің бірнеше буыны жасаған көне дала мәдениетінің ғасырларға созылған дәстүрлері мен терең символикалық бейнесін береді.
Киіз басу - қазақтың дәстүрлі өнері болып табылады. Киіз көшпелі қазақ тайпалары мәдениетінің түп тамырына терең бойлап жатыр. Ол тауар ретінде ғана емес, көшпенділердің күнделікті өмірінде де қолданылды. Киіз басу өнері ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келеді. Қазақтар киіз үйлерде, түрлі-түсті киіз кілемдермен және тұрмыстық заттармен безендірілген киіз үйлерде тұрды, киізде ұйықтады, киіз киім киді, жылқыларды жапты.
Қазақ халқы қаншалықты тарихи дәуірлерді басынан өткізсе де, өзінің киіз жасау өнері мен киіз басып, алаша, кілем тоқу, алтын, күміс, асыл тастардан ұқсатып неше түрлі әшекейлі ою-өрнек, әсемдік заттар жасайтын қарапайым құралдарын мұра етіп сақтап қалды.
Киіз басу тарихы көне түркі тілінен аударғанда жамылғы, ағылшын тілінде - felt неміс тілінде - флитц. Ерте кездегі авторлардың (Геродот, Ктесий, Страбон) айтуы бойынша Қазақстан топырағын мекендеп, тіршілік еткен сактар мен массағаттапрдың барлық заттары әшекейленген, киімдерінің өзіне тән үлгілері болған. Мысалы, киізден жасалған төбесі шошақ бас киімі, ұзын шапаны мен көннен жасалған жұмсақ аяқ киімдеріәшекейленген. Геродот: Олардың барлық заты алтын мен мыстан жасалған. Жайдың металдан істелген бөлшектері, оғы, айбалталары мыстан жасалған. Бас киім мен белдік әшекейлері түгелдей алтыннан жасалған. Сондай- ақ ат омырауындағы өмілдіріктерн де мыстан соғылып, жүген-сулығыв, ауыздығы, т. б. бөліктері түгелдей алтынмен әшекейлендіріліп, безендірілген -- деп жазады.
Археологтар бірінші басылған бұйымдарды пайда болуын біздің заманымызға дейінгі 6-5 ғасыр арасында деп есептейді. Түлеу кезінде пайда болған жыртқыш аңдардың терісінен ежелгі адамдар бірінші жүн киімдер дайындады. Ең көп таралған орыс киіз басылған бұйым пималар.
Киіз басу өнерінің пайда болған кезін молаларды қазған кезде археологтар тапқан заттарға қарап анықтауға болады. Мұнда қазақ қолөнерінің әдістеріне ұқсас алуан түрлі техникалық әдістерді, технология, түстік композициялық шешімдер мен кей кезде киізден жасалған бұйымдардың символикалық мағыналық мазмұнын, ерекшеліктерін айта кетуге болады. Әсіресе, бұл Пазырық (Алтай) және Нойын - Ұла (Моңғолия) қорғандарынан табылған киізден жасалған бұйымдар, зергерлік әшекейлер мен басқа да заттарға қатысты. Тұңғыш рет мал шаруашылығымен айналысқан көшпенді ғұн тайпаларының күрделі мәдениеті туралы мәлеметтер алынып ғұн өнерінің көркем өнерлік сипатын ашуға қол жеткізілді.
Ғұндар жібек матамен қапталған, фетр (қоян жүнінен және мех қалдықтарынан басылған материал) сияқты жұмсақ киізбен киізден, жүннен жасалған шұғылаларды кең пайдаланған. С.И.Руденко былай деп жазған: №6 Нойынұлылық қорғаннан табылған ғұндардың кең шалбарлары қалың қара қошқыл жүн матадан тігілген. Жаз мезгілінде жұқа сырылған киізден астар салынып, жібек матадан тігілген шекпен киген. Ер кісінің баскиімінің бірі - ежелден мал шаруашылығымен айналысқан еуразиялық тайпаларға тән шошақ төбелі. Бұл осы күнге дейінгі түркі халықтарының тұрмысында батыста башқұрттардан бастап шығыста қырғыздарға дейін сақталып келеді.
Ғұндардың аяқкиімі былғарыдан тігілген. Уақыт өте келе көшпенділер іштен киетін киіз етіктерге байпақ деген атау берген. Ол еш өзгеріссіз күйінде қазақтар арасында XVIII-XIX ғасырға дейін кең қолданылып келген.
Х ғасырдағы Худуд ал - алам (Әлем шекралары) атты кітапта Ертіс бойында мекендеген қимақтар тайпасы жайлы айтатын мынадай жолдар бар: адамдар жаз және қыс мезгілдерінде киіз үйде тұрады, жайылым жер мен су іздеп көшіп қонып жүреді.
Саяхатшылар мен зерттеушілер қазақ киіздерінің жоғарғы көркемдік деңгейі, олардың ескерткіштері туралы көп жазған. IX-XIV ғасырларда еуропалық, ортаазиялық және араб деректерінде Плано Карпини, Гильом де Рубрук, Ибн Баттута, Шараф аддин киізді қолданудың әр түрлілігі жайлы бірнеше рет атап көрсеткен. Сондай-ақ олар мына қызықты фактіні келтіріп өткен. Олар жүзім шабақтары мен ағаштарды, құстар мен аңдарды бейнелей отырып, түрлі-түсті немесе басқа да киіздер тіккен. Оны әдемі, әрі алуан түрлі кескіндемемен өрнектелген киіз арбалардың өте көп мөлшерінің бір жерге шоғырланғандығы қатты таң қалдырады.
ХІХ ғасырдың ортасында, қазақтардың үй іші қолөнер кәсібіне алғашқылардың бірі болып назар аударған Г.Колмогоров, қазақтар киіз, шекпен, әр түрлі кең шалбарлар, кілем және тағы басқа бұйымдардың өте көп мөлшерін жасап даярлаған деген. Халық өнерін зерттеуде Ш.Уәлиханов орасан зор үлес қосты. Оның жұмыстары әр түрлі салттық жораларда, көзқарастар мен түсініктерде жүзеге асқан көшпенді қазақтардың рухани әлемінің спецификалық ерекшеліктерін бізге жеткізді.
Киіз басу, қой қырқу, жүн сабау, киіз басу сияқты жұмыстар жылына бір-ақ рет келетін науқанды жұмыс саналған. Сондықтан ауыл жастары мұндай жұмыстарға ерікті түрде араласуды, көмектесуді өздерінің міндеті деп біліп, оған бар ынтасымен қатысады. Жүн сабау, киіз басу жұмыстары жастардың бас қосып, әзіл айтысатын өте көңілді сауық-сайран орны болған. Қазақтың киіз басу биі, қойбасты ойыны, жас балаға бір шүйке жүн беріп жіберіп, құрт-май және басқа да дәмді ас алдырып жеу дағдысы да, еңбектің өзіне тән ерекшелігіне байланысты өз кезеңінде туған салт-дәстүрлері.
Қазақ халқы күнделікті тіршілігіне керек заттарды өз қолдарымен жасаған. Жасаған заттарын әдемілеп, әшекейлеп отырған. Бұл өнер түрін қолөнер дейміз. Өнер көзі - халықта демекші, халық қолөнері жылдан-жылға, ғасырдан-ғасырға дамып, жетіліп отырған. Әрине, жоғарыда аталған қолөнерлердің бірқатары өте көп еңбек етуді керек етті. Бертін келе, адамзат қоғамы дамыған сайын қолөнердің біразы жаңа әдіс тауып, жаңа түрге ие болды. Халықтың мәдени дәрежесі өскен сайын тұтыну бұйымдары мен жабдықтардың сапасына қатты талап қойып, олардың әрі үнемді, әрі сәнді болуын қалады. Еңбек үстіндегі твочестволық ізденудің нәтижесінде тұрмысқа керекті заттардың жаңа алуан түрлері жасалып отырды. Сонымен қатар жиһаздардың ою-өрнектері де талғамға қарай жаңа мәнер, жақсы әшекейлермен безендірілу және жиһаз-мүліктердің жаңа түрлерін шығару талабы да арта түсті. М. А. Леванский: Қазақтың қандай кәсіпке болмасын табиғатынан қабілеттілігіне тек сүйсінесің, қарапайым құралдармен тамаша ер қапталдарын жасап, алтын, күмістен әсем бұйымдар шығаратындығына таңданбасқа болмайды. Қазақтардың тіккен аяқ киімдері өте берік, киюге ыңғайлы деп жазды.
Қазіргі заманда киіз басу механикаландырылған. Киіз өндірісінде жүн арнаулы машиналарда көпсітіліп, майланып, араластырылады да тарақтап түту машинасымен түтіледі. Түтілген жүн жасалатын бұйым пішіміне сай тартылып, малдыру машиналарын да дірілдеткіш қызған талшықтарды тарту үшін күкіртқышқылының ерітіндісі қосылады. Сөйтіп басу машинасына жіберіліп нығыздалады, бұйымның мөлшері қажеттң мөлшерге дейін кішірейеді. Киізге қатыллық берілу үшін киізді машинада бірнеше рет айналдырады. Әр айналдырған сайын киіз кергіш машиналарда түзетіліп отырады. Киіз басу - әрлеу, түгін қырқып тазалау, престеу, кесу жұмыстармен аяқталады. Киіз басу 2 әдіспен жасалады. Сурет 1
Сурет 1 .Әдістің түрлері.
Киіз басу барысы бірнеше кезеңнен тұрады: Сабау - алдымен жүн жасалатын бұйымдарға ыңғайланып, ақ, қара түстерге бөлініп жиналады да, оны ешкі терісінен жасалған тулаққа салып, сабайды. Шабақтау - жүн сабалып болған соң, басылатын киіздің көлеміне қарай, шиді жаяды да, оның үстіне жүнді салып,шабақтайды. Булау - содан кейін қайнап тұрған ыстық суды үстіне себелеп құяды. Киіздің асты - үстін ауыстырып отырып, 3 - 4 рет шиыршықтап,бүктейді де, екі басын көктеп алып, тағы ыстық су құйып сығымдап, үстін күпімен, тонмен жылылап жауып тастап булайды. Білектеу - ыстық буымен балбырап жатқан киізді мөлшерлі уақыт өткен соң шешіп алып, қайыра ширатып, тағы да жіппен шандып байлайды. Қарпу - киіз басушылар киізді ақ шидің үстіне салып, айнала отырады. Қусырылған киіздің әр жерінен ұстап, оңды - солды қарпиды. Қарпылған киіздің шет - шеті жиналып тегістеледі де, бірікпей қалған жерлері түседі. Білектеу мен қарпудан кейін кірігіп, ширай түскен киіз біраз қуырылғандай болып көлемі шағындалады.
Қазақтың дәстүрінде киіз басу өнерінің бекерден бекер заманынан қалыспай келе жатқанының астарлы саясаты бар. Ол қазақ елінің еңбек әлеуетін ғана танытып қоймайды. Адамдар арасындағы сыйластықтық пен татулықты бекем етеді. Жетекке ерген жеткіншектерді де желпіндіре отырып, еңбекке баулиды. Сонда қазақтың киіз басу өнерінді үлкен тәрбие жатыр. Киіз басу өнерінің ғылымдармен байланысын аңғаруға болады. Сурет 2 .
Сурет 2. Киіз басу өнерінің ғылымдармен бірлесуі.
Сәндік-қолөнерінің Қазақстан территориясында ертеден кең дамығаны мол деректерге сүйене сөз болады. Оның өркен жаюы, біріншіден, қазақ халқының күнделікті тұрмысына пайдалану қажеттігінен туса, екіншіден, халықтың өнерді құрмет тұтып, жоғары бағалауынан туған жағдай екендігі нақты мысалдармен баяндалады. Сондай-ақ өнердің әрбір саласына байланысты кейбір аталған жергілікті жерлердегі түрлерінің өзіндік ою-өрнектері, тоқылу, жасалу, орындалу технологиясы мен тәсілдері олардың бір-бірінен өзгешеліктері де айтылады.
1.2 Киіз басу технологиясының жетістіктері + лекцияларыңнан іздеп көрші
Бүкіл әлемде киіздің табиғилығы, экологиялылығы, жеңілдігі мен қолайлылығы, қой жүнінің денсаулыққа пайдалы қасиеттері жоғары бағаланады. Киіз бұйымдар халыққа өзінің түп-тамырын еске сала отырып, қазақтардың мәдени құндылықтарын айқын көрсетеді.
Көшпенді шаруашылықтың экономикалық құрлысының ерекшелігі қазақтар өмірінде рулық, халықтық этникалық ескерткіш мәні материалдық және рухани мәдениет саласындағы бірқатар спецификалық құрлыстардың пайда болуына әкеп соқтырады. Мұндай құрлыстардың қатарына киіз басу өнерін толықтай жатқызуға болады. Киіз басу өнері фольклормен бірге халықтың білімін, тәжірибесін, даналығы мен философиясын сақтап, оны ұрпақтан ұрпаққа жеткізетін құрал болып табылады.
Киіз басу, сырмақ сыру, текемет, алаша, құрақ көрпе және ұлттық киімдер мен кілем, ши тоқу сияқты күні бүгінге дейін өз маңызын жоғалпай келе жатқан сондай дәстүрлі қолөнер үлгілерін үйрету - оқушыны еңбексүйгіштікке, әсемдікке талпындырып, халқының тарихын біліп, мәдени мұрасынқадірлеп, дәстүрін жалғастыра білуге баулиды. Оның үстіне ұлттық қолөнер өзінің тарихы терең, мазмұны сан қилы ерекшеліктерімен болашақжастарға рухани, эстетикалық, эмоциялық, интеллектуалдық тұрғыда әсер етіп, олардың тұлғалық және салалық қасиеттерін дамыта түседі. Киіз басу технологиясын ерте кезден-ақ қолданғанү Ұлттық киімдеріміздің жасалу жолдарына тоқтала кетсек.
Айыр қалпақ. Ерлердің киізден тігілген жеңіл бас киімі. Айыр қалпақ жұқа етіп басылған ақ киізден тігіледі. Ол негізгі екі бөліктен құралады. Олар -- қалпақтық төбесі және етегі (кейде қайырмалы деп те айтады).Қалпақтың төбесі төрт сайдан (бөліктен) тұрады. Шебер пішілген төрт қиынды киізді арасына қара барқыттан сыздық салып, қайып тігеді.Сонда қалпақтың төбесі күмбез тәріздес болып шығады. Қалпақтың етегі жалпақтығы төрт елідей етіп, дөңгелектеп қиып алынған ақ киізден жасалады да, оны жоғарғы бөліктің (төбе) етегіне сыздық салып қондырады.
Сәнді болу үшін, қалпақтың қайырмасының астыңғы жағы кейде қара барқытпен көмкеріледі Қалпақтың төбесіне қара не басқа түсті шашақ тағын, төбесінің төрт сайы әр түрлі жібек жіптермен кестеленеді. Ақ киізден тігілген айырқалпақ әрі жеңіл, әрі салқын, әрі сәнді болып келеді. Соңғы кезде жергілікті өнеркәсіп орындары айыр-қалпақты әр түсті киізден жасап шығарып жүр.
Байпақ. Жылылық үшін етіктің, мәсінің ішінен киетін киізден тігетін аяқ киім. Қыста киетіп байпақтық киізі қалың, ал жазда киетін байпақтың киізі жұқа болады. Байпақ тігудің екі тәсілі бар. Оның бірі .табанын бөлек салып ұлт арып тігу; екіншісі, тұтастай қусырып тігу. Байпақтық тігісі аяққа батпау үшін оны сыртынан тігеді. Тігуге түйе немесе қой жүнінен иірілген шуда жіптіп айдаланады. Жүннен тоқылатын байпақтардың қонышы қысқа болады. Ерте кезде оны шұлғау орнына киіз байпақтың ішінен кию үшін де пайдаланған. Қазіргі кезде бәтеңкенің, қысқа қонышты етіктің, мәсінің ішінен киеді. Байпақ түйе жүнінен, қой жүнінен, ешкінің түбітінен тоқылады. Мұндай байпақтар әрі жылы, әрі жеңіл әрі жұмсақ болады. Киіз басу технологиясына қысқаша шолу. Кесте 3.
№
Қолөнер түрі
Ғасыр
Ел
Қолданылуы
Жасалу әдісі
1
Киіздің түрлері: өре киіз, текемет, сырмақ, талдырма, сатымсақ, қозы жүнді киіз
IV-V
Түркі тілдес халықтарда
Үй шаруашылы-ғына,
Қой, қозы жүнінен
2
Киіз басу
IV-V
Түркі тілдес, көшпенді шаруашы-лықта
Киіз үй жабдықтары, үйдің ішкі бұйымдары, киім кешек.
Жүнді қырқу, жуу, кептіру, тарау, түту, шумақтау, сабау, шиге тарту, шабақтау, сулау, байлау, басу
3
Киізден тігілген киім
IV-V
Есік қорғаннан табылған
Алтын адам костюміне пайдаланған
Жұқа тығыз басылған кигізден қиып тіккен алтынмен әшекейленген
4
Киізден тігілген бас киім, шапан, аяқ киім.
V Б.з.д І мың-жылдық
Бесшатыр қорғандарынан табылған
Сақтардың үшкір бас киімдеріне шекпен, байпақтарына пайдаланған
Қалың және жұқа, ақ және қара түсті киізден тіккен
5
Кигіз кілем
V-VII
Қызылорда аймағында табылған
Ұйғарақ және Тоғыскен археологиялық ескерткіштерінде кигізді қабырғаға қаққан
Ақ, қара киізді ою-өрнекпен әртүрлі бедер салып, кестелеп, өрнектеп жасаған
6
Киізден тігілген аяқ киім
XVIII-XIX
Көшпелі шаруашы-лықта
Киіз үй жабдықтары, үй бұйымдары, шекпен, аяқ киім, мұйық, байпақ, пима, ат әбзелдері, түйе шомдарына пайдаланған.
Қалың және жұқ, қозы жүнді, кесек киіз, талдырма киіздерден тіккен
7
Киізді түрлендіре пайдалану
XIX орта шетінен XX бас кезі
Қазақ халқы, түркі тілдес халықтар
Киіз үйге, үй іші бұйымдары; текемет, сырмақ, түс киіз, аяққап, кереқап, қоржын, чемодандар т.б. тігуге пайдаланған
Ақ қара түсті және түрлі түсті бояулармен бояп, оюластырып, өрнектеп кестелеп тіккен
8
Киізді дамыта пайдалану
XX
Басқа шет мемлекет-терде, Моңғолияда, Түркістанда
Жайнамаз, кебенек, аттың кежімдері, сырмақ түрлері т.б.
Жұқа талдырмаш киіздің бірнеше түрін оюластырып тіккен
9
Киізді жаңа технологияда пайдалану
XXI, яғни қазір
Қазақстан аумағы, Моңғолия, Түркия, басқа шет мемлекет-терде
Киіз үй жабдықтары, төсек орны жабдықтары, үй іші бұйымдары, киім кешек, киізден тігілген әр түрлі көрмелерге, мүсіндер тігуге пайдаланады
Бояйды, пішеді, ою-өрнек салады, қияды, желімдейді, жүрмейді, жүрмейді, іс машинамен және қолмен тігеді
10
Киіз бұйымдарының қолданылуы
XXI, осы күндер
Қарағанды облысы Қарқаралы аудан төңірегінде
Оюлы сырмақтар трлері, текемет түрлері, пима, киіз байпақ, киізден тігілген мүсіндер, киіз үй жабдықтары, ат әбзелдері т.б
Ояды, сызады, пішеді, басады, желімдейді, тігеді, қосымша әшекей бұйымдарын
Кесте 3. Киіз басту технологиясының тарихы.
1.3 Киіз басу технологиясында түс гаммасы мен матаны таңдау
Көркем дизайнның батылдығы, жаңашыл шешім. Ұлттық мотивтерді қолдана отырып, заманауи бұйымдарды атап өтті. Жас шеберелер үшін ұлттық дәстүр заманауи модель құрудыдың кілтіне айналуда. Халықтық модельдеу принциптері кесу ерекшеліктерінде, элементтердің дизайнында, жаңа заманауи заттың декорының орналасуында көрінеді. Шығармашылық процесте эмоционалды-бейнелі жағы басым, қолмен безендіруге, костюмді безендірудің әртүрлі әдістері мен технологияларын сақтау (кесте тігу, бисер тігу, тоқу және аппликация) асыл міндет бейнеленген. Көркемдік принциптері, өзіндік формаларды іздеу жас шеберлерді халық костюмінің жергілікті ерекшеліктерін зерттеуге, тарихи-көркем мұраны анықтауға және шығармашылықпен қайта қарауға мәжбүр етеді.
Киім үлгілерін жасау кезінде өмір заңдылықтарын ескеру қажет, олар көлемдердің, бөлімдердің, аудандардың, бөлшектердің, сызықтардың ауысуында көрінеді. Контраст, нюанс, теңдік, пропорциялар әртүрлі өмір құрылымдарда композицияның нақты құралдары ретінде қолданылады жәнне костюмнің бейнелі сипаттамасына әртүрлі эмоционалды бояулар береді.
Түс композицияның маңызды құралы ғана емес, сонымен қатар оның элементі болып табылады. Костюмде киімнің, аяқ киімнің, сөмкенің және костюмді толықтыратын басқа заттардың түсі де маңызды. Киімді жасау кезінде түсті сызықтардан, пішіндерден, материал құрылымынан, костюм функциясынан бөлек қарастыруға болмайды. Түс композициясы қабылданған түс комбинацияларының шектеулі санына негізделген кезде ғана түсінікті болады. Түс схемасының негізгі мазмұны-егер түс қарқынды болса, костюмде болатын визуалды қабылдау күші, ал егер ол ерекше болса, егер түс реңтері костюмнің ішінде өзгерсе немесе жарықтың шекарасы күрт байқалса, композицияда басым болады. Қарқынды түс әдетте екпін үшін қолданылады. Мақсаты көйлек, материалдың құрылымы, жасы және оған арналған адамның түрі - бұл ерекше экспрессивтілікке қол жеткізу болатын түс таңдауына әсер етеді. Дыбыссыз тонда көп мөлшерде пайдалану. Егер қалған түстер таза түстерге қарағанда ұстамды болса, түстерді шешудің жақсы жолы болып табылады. Костюм құрамындағы түс әсері бірнеше түстерді біріктіру арқылы күшейтілді. Түс тудыратын көңіл-күй әртүрлі болуы мүмкін.
Өнімді жобалау кезінде беткі құрылымды таңдау материалды таңдау сияқты маңызды міндет болып табылады. Бір материал оның бетін өңдеуге байланысты әр түрлі көрінеді. Беттің белсенді қасиеті ретінде әрекет ететін текстура форманың пропорционалды қатынастарын қабылдауға да ісер етеді. Материалдың әр құрылымында белгілі бір кескінің белгілері болып табылады. Бір материал оның бетін өңдеуге байланысты әр түрлі көрінеді. Беттің белсенді қасиеті ретінде әрекет ететін текстура форманың пропорционалды қатынастарын қабылдауға да әсер етеді. Материалдың әр құрылымында белгілі бір кескіннің белгілері болады. Киімді жобалау кезінде текстурасы бойынша әртүрлі материалдарды қолдана отырып, өнім қарапайым болса да, үлкен көркемдіук мәнерлілік пен әртүрлілікке қол жеткізуге болады. Текстурасы әртүрлі материалдардың үйлесімі жарқын визуалды әсерлерге қол жеткізе алады. Текстура ме сурет көркемдік экспрессивтіліктің белсенді құралдарын білдіреді. Текстура мен өрнектің әсері материалдың табиғи қасиеттерін жеткізу, оның эстетикалық ерекшелігін ашу үшін қолданылады. Олар өнімнің мақсатын, мөлшерін және ол жұмыс істейтін ортаны ескере отырып таңдалады.
Қазіргі сәннің қарама-қарсы тенденциялары маталар мен тоқылған маталардың дизайн сипатын анықтаймыз. Екі негізгі полярлық бағытты ажыратуға болады. Біріншісі, классикалық және сонымен бірге ұқыпсыз талғампаздықтан, практикалық және жайлылыққа деген ұмтылыспен байланысты, ұстамды және дәстүрлі дизайнға басымдық береді. Екіншісі шығармашылық пікір білдіру еркіндігін, толық келергісіз, ресмилікке ирониялық көзқарасты жариялайды, шамадан тыс және әсерлі, кейде гортеск материалдарының дизайнын қалайды. Стиль талғампаз және әйелдік. Бұл принциптерді елемеуге болмайды, өйткені киім мерекелік хаттаманың бөлігі болып табылады.
Таңдалған қызыл атлас мата көйлек үшін сәнді ерекше орын алды. Алайда әйелдердің талғампаз көйлегінің таңдалған моделі үшін біз атласқа артықшылық береміз. Атлас әрқашан ақсүйектер матасы болып табылады. Бұл топтың тіндерінде икемділік, ұсақталудың аз үлесі, мыжылудың төмендігі, тігістердегі жіптердің жылжуы сияқты құнды қасиеттер көрінеді. Атлас - тегіс жылтыр беті бар тығыз мата, гладам тегіс боялған немесе басылған, жылтырлығы бар, драперлер жасайды. Бұл маталар әртүрлі тығыздықтағы Полиэфир, ацетат және жібектен тұрады. Жібек атласты көбінесе графтық атлас немесе смокинг атласы деп атайды. Полиэфир атласы шұлықты жеткілікті берік және әжімдер түзбейді. Ацетат атласы шамадан тыс тұтынылған кезде пішінін жоғалтады сонымен қатар тігіс сызықтары бойымен созылады сондықтан оны тығыз лифтерді тігу үшін қолданбаған дұрыс. Бұл матадан ханымдардың көйлектерін тігу ұсынылады. Атлас сонымен қатар пальто, бас киім, аяқ киім төсеу үшін қолданылады;
Органза - екі талшықты бұрау арқылы жібектен, полиэфирден немесе вискозадан жасалған жұқа, қатты,мөлдір мата.
Органза жылтыр және күңгірт болып бөлінеді. Органзадағы сурет әртүрлі тәсілдермен жасалуы мүмкін; кесте,ою,басып шығару.
90-шы жылдардағы Миннмализм материалдарды безендірудің барлық тәсілдерін қолдана отырып, позицияларды тапсырады. Сәндегі ғасырлар тоғысы технологиялық революциямен ерекшеленеді. Жаңа технологиялар қиялға көбірек орын береді. Ең өткір іздеулер безендіру және әрлеу саласында жүргізіледі.
Жобалау ассортиментіне қойылатын талаптар
Киімге қойылатын талаптар екі тобы бар: тұтынушылық және өнеркәсіптік. Тұтыну затына қойылатын ең үлкен талаптар. Өнеркәсіптік талаптар тобында өнімдерді өнеркәсіптік тәсілдермен өндірудің ұтымдылығы мен үнемділігін сипаттайтын көрсеткіштер бар. Костюмнің басты міндеті - оны киетін адам физикалық және психикалық жайлылық атмосферасын құру, оның сыртқы тартымдылығын арттыру, оның даралығын баса көрсету, өмір салты мен мінез-құлқына сәйкес келу. Костюм жасау кезінде оның мақсаты мен пайдалану шарттарын білу қажет. Киім тұтынушыладың белгілі бір талаптарына сәйкес келуі керек,олар мыналарды қамтиды: эстетикалық және құрылымдық көрсеткіштер, пайдалану ыңғайлылығы, беріктігі, қызмет ету мерзімі, пайдалану сенімділігі, пішіні тұрақтылық, жөндеу және қайта пайдалану мүмкіндігі, гигиеналық және экономикалық көрсеткіштер. Киімнің функционалдық ерекшеліктерінен оның эстетикалық көрсеткіштерімен үйлестіру өте маңызды. Негізгі функционалды мақсатқа сәйкестік номенклатура, модель, дизайн, материал, түс бойынша өнімді дұрыс таңдаумен қамтамасыз етіледі. Пішінге төзімділікті қамтамасыз ету үшін жеке бөлшектердің қаттылық дәрежесі жоғарылайды,минималды әрлеуі бар заттар қолданылады. Пайдаланудағы сенімділік сонымен қатар киімнің және оның жеке бөліктерінің беріктігімен сипатталады, яғни үлкен мерзімде немесе қысқа мерзімде бұзылуға төтеп беру мүмкіндігі жүктемелер. Экономикалық факторлар киімге қойылатын талаптарды барынша қамтамасыз ету мәселесін шешуде маңызды рөл атқарады экономикалық фактор - өнімнің құны мен қол жетімділігі жоғары сапада - киімге қойылатын басқа талаптарды қамтамасыз етумен бірге минималды материал мен еңбек сыйымдылығы сияқты талаптарға қызмет етеді. Фантазия стилі пішіндер мен бөлшектердің алуан түрлілігі мен сәнділігімен немесе күрделі кесілуімен ерекшеленеді. Пішіндерді бөлу әдеттен тыс болуы мүмкін, сонымен қатар асиметтриялық болуы мүмкін, сызықтардың композициялық шешімі негізінен сәндік түрде беріледі, құрылымдық сызықтарға баса назар аударылмайды.
Киім жасау кезінде оған қойылатын белгілі бір талаптарға - гигиеналық, эксплуатациялық, эстетикалық және экономикалық талаптарға сүйену керек.
Гигиеналық талаптар - киім адам ағзасының қалыпты жұмысын қамтамасыз етуі керек (терінің тыныс алуы,су буының бөлінуі) және адам денесін сыртқы (механикалық, химиялық) әсерлерден қорғау керек.
Киімнің адамның айналасында температура, ылғалдылық және көмірқышқыл газының мөлшері сияқты көрсеткіштермен анықталатын микроклиматты (киім мен адам денесі арасындағы ауа қабатындағы жасанды климат) жасайды. Белгілі бір микроклиматты құру үшін киімнің жылу қорғайтын қасиеттері, газ және тыныс алу қабілеті, гигроскопиялық болуы керек.
Киімге қойылатын талаптар әйелдерге арналған жазғы демалыс көйлегі жұмсақ, гигроскопиялық, дем алатын және жақсы жуылуы керек деп болжайды. Белгілі бір гигиеналық талаптарды қамтамасыз ету. Киім жасалған материалдық қасиеттеріне, киімнің пішіні мен дизайнына байланысты.
Киімге қойылатын операциялық талаптар бұл киюге ыңғайлы, жеткілікті берік және тозуға төзімді болуы керек. Киімді киюге ыңғайлы болу үшін оның өлшемдері, жеке тораптар мен бөлшектердің орналасуы фигураға сәйкес келуі керек. Сонымен қатар, ол деформацияланбауы керек - ұзақ киген кезде ол пішінін жоғалтпайды, жарқын жарық пен қатты жаңбырдан қорықпайды. Өнім сенімді болуы керек, яғни қысқа мерзімді кернеулердің әсерінен жойылмайды. Өнімнің тозуға төзімділігі мен сенімділігі кесуге, бұйымның дизайнына матаның қасиеттеріне, өңдеу сапасына, тозу жағдайына байланысты.
Киімге қойылатын эстетикалық талаптар - бұл әдемі, заманауи, жоғарғы көркемдік болуы керек. Ол жақсы дәмге сәйкес келуі керек және сонымен бірге сол дәмді тәрбиелеуі керек. Киім жасау кезінде адамның жасын, дене бітімнің ерекшеліктерін және сыртқы келбетінің басқа ерекшеліктерін ескеру қажет. Осы талаптарды ескеру адамның сыртқы келбетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
министрлігі
ЖҰМАБЕК АХМЕТҰЛЫ ТӘШЕНЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ
Технология және дизайн факультеті
Өнер және дизайн кафедрасы
Тақырыбы : Томирис дивизіндегі әйелдер жинтығының дизайнын матаға киіз технологиясын пайдалана отырып, қазақ ұлттық стилінде әзірлеу.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
6В02101 - Дизайн білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған: 6В02101- Дизайн БББ мамандығының студенті: Мүтәш М.Ә
Тексерген:
Шымкент, 2024
ЖҰМАБЕК АХМЕТҰЛЫ ТАШЕНЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
________________________________
(ғылыми дәрежесі мен атағы, қолы, аты-жөні)
____ ___________20___ жыл
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Томирис дивизіндегі әйелдер жинтығының дизайнын матаға киіз технологиясын пайдалана отырып, қазақ ұлттық стилінде әзірлеу.
6В02101 - Дизайн білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған: топтың атын жаз Мүтәш М.Ә
Ғылыми жетекшісі:
Магистр, аға оқытушы: Ким И.С.
Шымкент, 2024
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 КИІЗ БАСУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ, ОНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН РӨЛІ, ТҮС ГАММАЛАРЫН ТАҢДАУ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ЭСКИЗІН СЫЗУ
1.1.Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің тарихы мен киіз басу өнері ... ... ... ... ... ...
1.2 Киіз басу технологиясының жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Киіз басу технологиясында түс гаммасын таңдау ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Киіз басу технологиясы бойынша алынған үлгінің техникалық эскизін сызу ... ..
2. ТОМИРИС ДИВИЗІН ЖАҢҒЫРТУ ЖӘНЕ ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ СТИЛІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ МАТАҒА КИІЗ БАСУ ТЕХНОЛОГИСЫМЕН ТОЛЫҚТЫРУ.
2.1 Сақ ханшайым Томирис - сән патшайымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
2.2 Матаға киіз басу технологиясын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Матаға киіз басу технологиясының тәжірибедегі жетістігі ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы дипломдық жұмыста келесі құжаттарға сілтемелер пайдаланылды:
АНЫҚТАМАЛАР
Ғылым - табиғи байлықтарды ұтымды пайдалану және қоғамды тиімді басқару мақсатында табиғат, қоғам және ойлау заңдылықтарын зерттеу, шындық туралы объективті білімді тұжырымдау және теориялық жүйелеу функциясы болып табылатын адам қызметінің саласы;
Дизайн-көркемдік дизайнды білдіреді, яғни, ең алдымен, дизайнердің алдына қойылған мәселеге сәйкес келетін түбегейлі жаңа шешімдерді іздеу.
Дизайнер - сурет салушы, жобалаушы. Дизайнер маманы - дизайн саласында қызмет істейтін және жоғарғы тұтыну талаптары мен заттың немесе заттық ортаның эстетикалық сапасын қамтамасыз етуші.
Композиция (лат. Composition - құрастыру, шығарма) -1) көркем шығарманың құрылысы. Түпкі төркіні құрастыру, қиыстыру, жеке бөлшектерді бірлестіріп тұтастыру деген мағынаны білдіреді.
Силуэт - киімнің көлемдік формасының жазықтықтағы бейнесі
Жинақ - бұл авторлық тұжырымдаманың, кескіннің бірлігімен біріктірілген, материалдар жинағында қолданылатын әртүрлі мақсаттағы модельдер сериясы, түс схемасы, пішін, негізгі дизайн, Стиль шешімі.
Сән және қолданбалы өнер - сән өнерінің бір саласы, тұрмысқа қажетті көркем, жиһаздық заттарды жасайтын шығармашылық түрі.
Текстура-пішіннің беткі құрылымының сипаты, ол мүлдем тегістіктен бедерленгенге дейін өзгеруі мүмкін; беттің жеткілікті үлкен құрылымдық микро элементтері бар белсенді құрылым ерекшеленеді, ал пассивті-Тегіс немесе ұсақ, әрең ерекшеленетін элементтері бар; белсенді текстура заттың массивтілігін көрнекі түрде арттырады, оны "материалдық" және "салмақты"етеді;
Киімнің конструкциясы - заттың өзара орналасу құрылымы.
Түс - адамның көзімен қабылданатын физилогиялық сезім, форманың эмоционалды-экспрессивті сипаттамасы, ол өнімнің бейнелі құрылымын қалыптастыруға белсенді көмектеседі және форманың басқа қасиеттерін қабылдауға әсер етеді.
Киіз, кигіз - қойдың күзем жүнінен қалың, тығыз етіп басылған үй тұрмысында пайдаланылатын бұйым.
Күзем жүн - қойдың күзде қырқылған жүнін айтады. Күзем жүннің түбіті жабағыға қарағанда аз, жүн талшықтары қысқалау әрі қылшығы молырақ болып келеді.
Жабағы жүн - қой мен түйенің жазғытұрымғы ұйысқан қысқы жүнін айтады. Күзем жүнге қарағанда қылшығы аз, түбіті көп болғандықтан көбіне тоқымашылық кәсібінде молырақ пайдаланылады.
Ши - қазақ жерінің әртүрлі өңірінде түп-түп болып өсетін, сабағы жіңішке, қамыстың түрін айтады.
Киіз байпақ - байтаба, қолдан жасалған пима. Талдырма - алуан түске боялған жүнді жеке - жеке жұқа әрі босаң етіп киіз басу әдісімен басып алады да, одан ою ояды. Дайын оюды шидің үстіне шабақталып, біртегіс тартып салынған жүннің үстіне орналастырады.
Жүн - жануар терісінен алынатын талшықты материал.
Білектеу - басылатын киіз пысып, қатаю үшін бірнеше адам қатарынан тізерлеп отырып алып білектерімен әрі-бері ырғап аунатып, ұрғылау әдісі.
Ұзындау - киіздің ұзынын жазып шиыршықтап алып басу.
Киіз басу - жүн талшықтарының бір-бірімен ұйыса байланысатын қасиеті негізінде киіз жасау процесі.
Ылғалды киіз басу - киіз дайындау тәсілі, жүннің су мен сабынның өзара әрекеттесуі арқылы дәстүрлі қол әдісімен орындалады.
Құрғақ киіз басу техникасы - фелтинг немесе фильцнадель - бұл жүннен жасалатын арнайы инелердің көмегімен жасалатын өнімдерді не болмаса бұйымдардыайтады.
Нунофелтинг - құрғақ киіз басу техникасында орындалатын әдіс.
Тұмарпатшайым (Томирис) (Ежелгі гректер Тұмарханымды Τόμυρίς, ал көне көне парсылар тілінен аударғанда Tahm-Rayiš, ал ирандықтардың тілінен аударған Tahmirih -- "Батыл") (ж.ж.с.д. 570-520) -- сақ халықтарының заманында ел билеген атақты әйел патшаларының бірі.
Түрді шүйкелеу (ою өрнекті) - боялған жүнді күні бұрын біркелкі шүйкелеп созады. Текеметтің астыңғы бетін су бүркіп орап тастайды да қайта жайған кезде әлгі шүйкеленген түрге қалаған ою-өрнекті келтіріп, су себелеп орайды. Түр жайылып, бояу оңбас үшін ыстық су себіледі. Одан әрі қарай киіз басу процесі қайталанады.
Түр - қол өнер шығармаларының бетіне салынған әр түрлі өрнек.
Материалдың құрамы-материалдың негізгі сапасы, оның қасиеттері, олар талшықтар мен жіптердің химиялық құрамына тікелей байланысты.
Атлас-тегіс жылтыр беті бар тығыз мата, гладам тегіс боялған немесе басылған, жылтырлығы бар, драперлер жасайды.
Шифон-Жоғары сапалы шілтердің соңғы дизайны. Шифон мата полиэстерден жасалған, оны киімге сөмкелергежәне үй тоқыма бұйымдарына қолдануға болады.
Дублирин-бояуға төзімді, жиырылмайтын, отырмайтын, нүктелік әдіспен бір бетіне желім жағылған, экологиялық таза материал.
Қолданбалы зерттеу - практикалық мақсаттарға қол жеткізу және нақты міндеттерді шешу үшін жаңа білім алуға және қолдануға бағытталған қызмет.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЕСКД-конструкторлық құжаттаманың бірыңғай жүйесі
БК-негізгі құрылыс
GMF-фигураның графикалық моделі
ХКП-көркемдік-сындарлы көрсеткіш
ДК-бастапқы дизайн
IMK-бастапқы модельдік дизайн
МК-модельдік дизайн
ТФ-типтік фигура
М-масштаб
ДСҰ-ылғалды жылумен өңдеу
М-масштаб
Р - қол жұмыстары
АЖЖ-автоматтандырылған жобалау жүйесі
Киімді жобалаудың сыйымды-бірыңғай әдістемесі
СЭВ-экономикалық өзара көмек елінің киімін жобалаудың бірыңғай әдістемесі
ТӨОҒЗИ-Тігін өндірісінің Орталық ғылыми-зерттеу институты)
ЦОТШЛ - орталық тәжірибелік - техникалық тігін зертханасы
БО-базалық негіздер
МТИЛП-Мәскеу жеңіл өнеркәсіп технологиялық институты
ПКД-жобалау-конструкторлық құжаттама
ШРК-шекті рұқсат етілген концентрация
ДДҰ-Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
Тиімділік - пайдалы қызмет коэффициенті
Төтенше жағдай-төтенше жағдай
BZD-тіршілік қауіпсіздігі
ЖҚҚ-жеке қорғану құралдары
ТД-термодублирин
ТББ-техникалық бақылау бөлімі
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Әр елдің өзіндік беделін айқындайтын фактор - мәдениет. Мәдениет сөзі тұтастай бір елдің тынысы мен ертеңі, терең тамыры. Дамыған мен дамушы елдердің қазіргі саясаты ұлттық мәдениет ұғымын терең зерттеп, әлем сахнасында жетекші рөл атқаратынына көз жеткізді. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2024 жылдың 21 мамыр айында аталып өтілетін Мәдениет және өнер қызметкерлерін мерекелік іс-шарасында мәдениет пен өнер жайлы сөз қозғаған еді: - Мәдениет пен өнер - ел өміріндегі өте маңызды сала. Өнер - ұлттың жаны, ал мәдениет - рухани келбеті. Бұл қос құндылықты өркениетіміздің өзегі деуге болады. Оны сақтап, байыта түсу - ортақ парыз. Әбіш Кекілбайұлы Мәдениет тарихы - түптеп келгенде адамзат тарихы деген. Қазақтың бітім-болмысын оның төл өнерінен көруге болады. [1]. Демек, қазақ мәдениеті - адамзат тарихы үшін маңызды әрі әлемдік деңгейге көтеру үшін жаңашылдыққа ұмтылуымыз қажет.
Қазақтың төл мақал-мәтелдерінде кездесетін бір ерекше мақал бар: Адам көркі - шүберек. Бұл талай ғасырлар бойы жинақталған, жылдар бойы жандаған, толассыз тәжірибелерден өтіп, екшеліп айтылған тоқсан ауыздың тобықтай түйінді сөзі десек, біз қателеспейміз. Халқымыздың алтын сандығынан, атам заманнан бері осы бір қатесіз қағиданы ұстанып, мың бір сырлы әсем киім үлгілерін жасап, заманына сай киініп келген. Киім адам үшін жай ғана бір жапырақ мата емес. Ол белгілі бір ұлттың тарихын, қиын-қыстау кезеңін әрі мәдениеттің бет бейнесін бейнелеп тұратын асыл дүние. Ұлттық киім мәдениетінің мәні 3 бағытта рөл атқарады: эстетикалық тұрғыда, этно-мәдени көзқараста, ұлттық өнерде. Сол себепті әр қазағымның мақтан тұтатын мол мәдениетіміздің елеулі бір саласына киім кию ғұрыптарымызды ескерсек болады. Әлемдегі озық өнер түрлерін қазақ өнерімен салыстыратын болсақ, біздің мәдениет алдыңғы қатардан көрінері даусыз. Себебі, қазақтың ұлы дүниетанымы терең, мәдениеті бай, әрбір өнері көрнекті, көрген-түйгені тарихтың бетіне алтын әріптермен жазылған. Қазақ өнерінің қайсыбір туындысын алсақ та, өзгеге ұқсамайтын өзіндік ұлттық нақыштарға толы. Мысаға, көшпенділер мәдениетінен бері ата-әжелеріміз тұтынып келген киіз үй мен оның ішіндегі сан түрлі бұйым, мүліктер осының айқын айғағы. Кезінде қазақ елінің көрнекті этнографы, әдебиет зерттеуші, жазушы, ғалым, филология ғылымдарының докторы (1998), профессор (2003) , ұлтының жоғын жоқтаған марқұм Ақселеу Сейдімбек (1942-2009) қазақтың дәстүрлі мәдениетінің сөз өнері, қол өнері және музыка өнері деген ірі-ірі үш ұстынын егжей-тегжейлі зерттеген.
Дәстүрлі мәдениетімізде, яғни қолөнеріміз туралы жайлы ауыз толтырып айта аламыз әрі онымен мақтана аламыз. Қазақ қолөнер мәдениеті өте тереңнен бастау алады. Сақтың алтынмен апталған, күмісімен күптелген дүние мүліктерінен басталған, өзіміздің күні бүгінге дейін әке-шешеміз тіккен киіз үй - қолөнердің ең ұлысы және шыңы. Мән беріп қарасақ, киіз үйдегі заттар: сүйектен, ағаштан, киізден, шиден т.б. жасалған қажетті заттардың бәрінен құрастырылған. Бұл мәдениетті қалыптастырған қазақ халқының ғажайыпты ақыл-ойдың иесі екеніне көз жеткіздік. Бұл ретте көшпенділер өзінің тұтынатын қолөнер заттарын өнер деңгейіне жеткізгені, әлем мәдениеті үшін баға жетпес мұра деп тануға болады. Әрбір қазақ тұтынған заттарының барлығы өнер деңгейінде болған. Ол тозса, қайтадан одан да жақсы қылып жаңасын жасайтын болған. Қазақ халқының қолөнерінде жоғары нәтижеге жеткізген ұлы туындысы - киізден жасалған дүниелер. Қазақтың киізден жасалынатын ұсағынан ірісіне дейін биік өрелі өнер деңгейінде болғаны анық. Мұның бәрі жоғары рухани мәдениеттің материалдық мәдениетпен ұштаса алуының нақты дәлелдері.
Зерттеудің мақсаты: киіз басу өнерін инновациялық технологиялары арқылы болашақ дизайн өнері мамандарының кәсіби шеберлігін қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу және оның мазмұны мен әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
- матаға киіз басу технологиясы арқылы болашақ кәсіби дизайнерлердің шеберлігін асқақтату, теория негіздерін қалыптастыру.
-матаға киіз технологиясын пайдалана отырып, теория қалыптастырудың ерекшеліктерін негіздеу;
- матаға киіз басу технологиясы арқылы қазақтың ұлттық әйел моделін жасау, өлшемдерін, көрсеткіш деңгейлерін айқындау;
- матаға киіз технологиясын қалыптастырудың әдістемесін жасау және тиімділігін эксперимент жүзінде дәлелдеу
Зерттеудiң теориялық маңызымен ғылыми жаңалығы:
- Болашақ дизайн өнері мамандары оқу-тәрбие үдерісінде қазақтың дәстүрлі қолданбалы өнердің (киіз басу) техникасын заманауи түрде меңгерту арқылы кәсіби білімі, кәсіби әрекеті, дағдылары және инновациялық шеберлігі артады. Сонымен қатар, болашақ дизайн өнері мамандарына, сәнді бұйымдарды жаңашыл технологияларды қолдану арқылы дизайнерлер әлемдік деңгейдегі кәсіби шеберлердің қалыптасуына ықпалын тигізеді.
- Томирис дивизинің философиялық, психологиялық, педагогикалық, теориялық әрі практикалық жүзінде моделін жасау.
- матаға киіз басу технологиясы арқылы болашақ мамандардың кәсіби шеберлігін қалыптастырудың әдістемесі жасалып,тиімділігі эксперимент жүзінде дәлелденді
Күтілетін нәтижелер: Матаға киіз басу техникасын материалдарымен сәндік қолөнер бұйымдарын дайындаудың конструкциялықтехнологиялық, пластикалық ерекшеліктерін анықтау, материалдарды қолдану мүмкіндіктері,
Бұл зерттеудің күтілетін нәтижелері: Дизайн мамандарының кәсіби шеберлігін қалыптастыруда матаға киіз басу технологиялары жетекші басты құрал болып табылады. Өйткені, дәстүрлі және заманауи түрлерін анықтап, дайындау ерекшеліктерін түсінеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты: мақсаты, міндеттері, теориялық маңыздылығы мен ғылыми жаңалығы анықталды.
1 КИІЗ БАСУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ, ОНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН РӨЛІ, БОЛАШАҚ ДИЗАЙНЕР ҮШІН БЕРІЛЕТІН МҮМКІНДІКТЕР..
0.1. Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің тарихы мен киіз басу өнері
Адам қиялының шексіздігін, тарихы мен мәдениетін айқын бейнелейтін - бейнелеу өнерінен тарайтыны бәрімізге мәлім. Бейнелеу өнерінің үздіксіз дамуы адамзат баласының жаңа қырларын ашуына көмектесті. Қазірдің өзінде бейнелеу өнері тамыры терең тармақтардан тұрады. КЕСТЕ 1.
Кесте 1. Бейнелеу өнерінің тармақтары.
Тарихқа көз жүгіртіп қарасақ VІ - VІІІ ғасырларда қазақ даласында өмір сүрген жартылай отырықшы тайпаларда ұсталық, метал өңдеу, кілем тоқу, зергерлік, киіз басу, тоқымашылық, шекпен тоқу, тіптен тастан адам бейнесін жасау өнерінің болғанын дәлелдейді. Cәндік - қолданбалы өнер - қарапайым еңбек құрал - жабдығының көмегімен шикізаттардан әр түрлі бұйымдар жасайтын қолдың көмегімен жасалатын өндіріс. Оның түрлері жасалу жолына қарай бөлінеді. Кесте 2
Ұлттық құндылықтарды дәріптеп, ата-бабадан қалған асыл мұраны аманат етіп қалдыру бүгінгі күнде өзекті болып отыр. Қазақтардын халық кәсіпшілігі мен қолөнер бастауы тұңғиық ғасырларға кетеді. Қазақ халық қолданбалы өнерінің дәстүрлі түріне киіз басу, тоқыма тоқу, кесте тігу, күмістен әйелдердің әшекей бұйымдарын жасау, ағаш өңдеу, металл өңдеу, тері мен сүйек өңдеу кәсіптері жатады.Халық шеберлері ағаштан киіз үй, шағын көлемді жиһаз, ер-тұрман, музыка аспаптары мен ыдыстар жасады. Сандықтар мен азық-түлік сақтайтын кебежелерге ойып өрнек салды, домбыра мен қобызға, асадалға, төсек ағаштарға сүйек бастырмалар қондырды.Бірыңғай стильде әрі біртұтас жинақ етіп жасалған ат ер-тұрмандары көшпелі өмірдің маңызды атрибуттары (белгілік заттары) болды. Текемет пен сырмақ киіз үйді жасандыруда атқаратын қызметі зор болды. Ердің ағаш қастарын күмістеп оймаланған және қалыпталған пластина, ертоқымға тері бастырып, жүген, өмілдірік, тартпаны ұсақ фигуралы айылбастармен және түсті эмальмен әрледі. Текеметтер мен сырмақтар, түрлі тоқыма бұйымдар - түкті және тақыр кілемдер, киіз үйдің құрастырма бөліктерін байластыратын тоқыма баулар мен әшекейлер, үй ішіне жылу шашып, ұқыптылық беріп тұратын жұмсақ дорбалар мен тыс-қаптар тоқыды.
Кесте 2. Сәндік-қолданбалы өнердің түрлері.
Қазақ зергерлері жоғары кәсіби және хас шеберліктерімен есімдері ерекше аталатын болды. Экспозицияда түстері көз тартатын полихромды формада жасалған бірегей кестелі тұскиіздер ілінген, отбасы бақыты мен берекесін бейнелейтін өңіржиектер, алқалар, шомбал білезіктер, шекеліктер, қапсырмалар, асыл және жартылай асыл тастардан көз қондырылған сырғалар мен жүзіктер қойылған.Ғасырлар бойы жиналған қоршаған әлем туралы бейнелеу өнерінің қорын қазақ халқы өзінің бай ою-өрнек өнерінде көрсете алды. Бұйымдар декорында тірі табиғаттың образы ежелгі наным-сенімдер мен космогониялық мифтердің жаңғырықтарымен астаса өріліп жатқан ою-өрнектердің геометриялық, зооморфтық, астралдық, өсімдік және антросморфтық ырғақ-сарындары бар. Қазақтың оптимистік және шаттыққа толы ерекше бітімді халықтық қолданбалы өнері аттары беймәлім шеберлердің бірнеше буыны жасаған көне дала мәдениетінің ғасырларға созылған дәстүрлері мен терең символикалық бейнесін береді.
Киіз басу - қазақтың дәстүрлі өнері болып табылады. Киіз көшпелі қазақ тайпалары мәдениетінің түп тамырына терең бойлап жатыр. Ол тауар ретінде ғана емес, көшпенділердің күнделікті өмірінде де қолданылды. Киіз басу өнері ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келеді. Қазақтар киіз үйлерде, түрлі-түсті киіз кілемдермен және тұрмыстық заттармен безендірілген киіз үйлерде тұрды, киізде ұйықтады, киіз киім киді, жылқыларды жапты.
Қазақ халқы қаншалықты тарихи дәуірлерді басынан өткізсе де, өзінің киіз жасау өнері мен киіз басып, алаша, кілем тоқу, алтын, күміс, асыл тастардан ұқсатып неше түрлі әшекейлі ою-өрнек, әсемдік заттар жасайтын қарапайым құралдарын мұра етіп сақтап қалды.
Киіз басу тарихы көне түркі тілінен аударғанда жамылғы, ағылшын тілінде - felt неміс тілінде - флитц. Ерте кездегі авторлардың (Геродот, Ктесий, Страбон) айтуы бойынша Қазақстан топырағын мекендеп, тіршілік еткен сактар мен массағаттапрдың барлық заттары әшекейленген, киімдерінің өзіне тән үлгілері болған. Мысалы, киізден жасалған төбесі шошақ бас киімі, ұзын шапаны мен көннен жасалған жұмсақ аяқ киімдеріәшекейленген. Геродот: Олардың барлық заты алтын мен мыстан жасалған. Жайдың металдан істелген бөлшектері, оғы, айбалталары мыстан жасалған. Бас киім мен белдік әшекейлері түгелдей алтыннан жасалған. Сондай- ақ ат омырауындағы өмілдіріктерн де мыстан соғылып, жүген-сулығыв, ауыздығы, т. б. бөліктері түгелдей алтынмен әшекейлендіріліп, безендірілген -- деп жазады.
Археологтар бірінші басылған бұйымдарды пайда болуын біздің заманымызға дейінгі 6-5 ғасыр арасында деп есептейді. Түлеу кезінде пайда болған жыртқыш аңдардың терісінен ежелгі адамдар бірінші жүн киімдер дайындады. Ең көп таралған орыс киіз басылған бұйым пималар.
Киіз басу өнерінің пайда болған кезін молаларды қазған кезде археологтар тапқан заттарға қарап анықтауға болады. Мұнда қазақ қолөнерінің әдістеріне ұқсас алуан түрлі техникалық әдістерді, технология, түстік композициялық шешімдер мен кей кезде киізден жасалған бұйымдардың символикалық мағыналық мазмұнын, ерекшеліктерін айта кетуге болады. Әсіресе, бұл Пазырық (Алтай) және Нойын - Ұла (Моңғолия) қорғандарынан табылған киізден жасалған бұйымдар, зергерлік әшекейлер мен басқа да заттарға қатысты. Тұңғыш рет мал шаруашылығымен айналысқан көшпенді ғұн тайпаларының күрделі мәдениеті туралы мәлеметтер алынып ғұн өнерінің көркем өнерлік сипатын ашуға қол жеткізілді.
Ғұндар жібек матамен қапталған, фетр (қоян жүнінен және мех қалдықтарынан басылған материал) сияқты жұмсақ киізбен киізден, жүннен жасалған шұғылаларды кең пайдаланған. С.И.Руденко былай деп жазған: №6 Нойынұлылық қорғаннан табылған ғұндардың кең шалбарлары қалың қара қошқыл жүн матадан тігілген. Жаз мезгілінде жұқа сырылған киізден астар салынып, жібек матадан тігілген шекпен киген. Ер кісінің баскиімінің бірі - ежелден мал шаруашылығымен айналысқан еуразиялық тайпаларға тән шошақ төбелі. Бұл осы күнге дейінгі түркі халықтарының тұрмысында батыста башқұрттардан бастап шығыста қырғыздарға дейін сақталып келеді.
Ғұндардың аяқкиімі былғарыдан тігілген. Уақыт өте келе көшпенділер іштен киетін киіз етіктерге байпақ деген атау берген. Ол еш өзгеріссіз күйінде қазақтар арасында XVIII-XIX ғасырға дейін кең қолданылып келген.
Х ғасырдағы Худуд ал - алам (Әлем шекралары) атты кітапта Ертіс бойында мекендеген қимақтар тайпасы жайлы айтатын мынадай жолдар бар: адамдар жаз және қыс мезгілдерінде киіз үйде тұрады, жайылым жер мен су іздеп көшіп қонып жүреді.
Саяхатшылар мен зерттеушілер қазақ киіздерінің жоғарғы көркемдік деңгейі, олардың ескерткіштері туралы көп жазған. IX-XIV ғасырларда еуропалық, ортаазиялық және араб деректерінде Плано Карпини, Гильом де Рубрук, Ибн Баттута, Шараф аддин киізді қолданудың әр түрлілігі жайлы бірнеше рет атап көрсеткен. Сондай-ақ олар мына қызықты фактіні келтіріп өткен. Олар жүзім шабақтары мен ағаштарды, құстар мен аңдарды бейнелей отырып, түрлі-түсті немесе басқа да киіздер тіккен. Оны әдемі, әрі алуан түрлі кескіндемемен өрнектелген киіз арбалардың өте көп мөлшерінің бір жерге шоғырланғандығы қатты таң қалдырады.
ХІХ ғасырдың ортасында, қазақтардың үй іші қолөнер кәсібіне алғашқылардың бірі болып назар аударған Г.Колмогоров, қазақтар киіз, шекпен, әр түрлі кең шалбарлар, кілем және тағы басқа бұйымдардың өте көп мөлшерін жасап даярлаған деген. Халық өнерін зерттеуде Ш.Уәлиханов орасан зор үлес қосты. Оның жұмыстары әр түрлі салттық жораларда, көзқарастар мен түсініктерде жүзеге асқан көшпенді қазақтардың рухани әлемінің спецификалық ерекшеліктерін бізге жеткізді.
Киіз басу, қой қырқу, жүн сабау, киіз басу сияқты жұмыстар жылына бір-ақ рет келетін науқанды жұмыс саналған. Сондықтан ауыл жастары мұндай жұмыстарға ерікті түрде араласуды, көмектесуді өздерінің міндеті деп біліп, оған бар ынтасымен қатысады. Жүн сабау, киіз басу жұмыстары жастардың бас қосып, әзіл айтысатын өте көңілді сауық-сайран орны болған. Қазақтың киіз басу биі, қойбасты ойыны, жас балаға бір шүйке жүн беріп жіберіп, құрт-май және басқа да дәмді ас алдырып жеу дағдысы да, еңбектің өзіне тән ерекшелігіне байланысты өз кезеңінде туған салт-дәстүрлері.
Қазақ халқы күнделікті тіршілігіне керек заттарды өз қолдарымен жасаған. Жасаған заттарын әдемілеп, әшекейлеп отырған. Бұл өнер түрін қолөнер дейміз. Өнер көзі - халықта демекші, халық қолөнері жылдан-жылға, ғасырдан-ғасырға дамып, жетіліп отырған. Әрине, жоғарыда аталған қолөнерлердің бірқатары өте көп еңбек етуді керек етті. Бертін келе, адамзат қоғамы дамыған сайын қолөнердің біразы жаңа әдіс тауып, жаңа түрге ие болды. Халықтың мәдени дәрежесі өскен сайын тұтыну бұйымдары мен жабдықтардың сапасына қатты талап қойып, олардың әрі үнемді, әрі сәнді болуын қалады. Еңбек үстіндегі твочестволық ізденудің нәтижесінде тұрмысқа керекті заттардың жаңа алуан түрлері жасалып отырды. Сонымен қатар жиһаздардың ою-өрнектері де талғамға қарай жаңа мәнер, жақсы әшекейлермен безендірілу және жиһаз-мүліктердің жаңа түрлерін шығару талабы да арта түсті. М. А. Леванский: Қазақтың қандай кәсіпке болмасын табиғатынан қабілеттілігіне тек сүйсінесің, қарапайым құралдармен тамаша ер қапталдарын жасап, алтын, күмістен әсем бұйымдар шығаратындығына таңданбасқа болмайды. Қазақтардың тіккен аяқ киімдері өте берік, киюге ыңғайлы деп жазды.
Қазіргі заманда киіз басу механикаландырылған. Киіз өндірісінде жүн арнаулы машиналарда көпсітіліп, майланып, араластырылады да тарақтап түту машинасымен түтіледі. Түтілген жүн жасалатын бұйым пішіміне сай тартылып, малдыру машиналарын да дірілдеткіш қызған талшықтарды тарту үшін күкіртқышқылының ерітіндісі қосылады. Сөйтіп басу машинасына жіберіліп нығыздалады, бұйымның мөлшері қажеттң мөлшерге дейін кішірейеді. Киізге қатыллық берілу үшін киізді машинада бірнеше рет айналдырады. Әр айналдырған сайын киіз кергіш машиналарда түзетіліп отырады. Киіз басу - әрлеу, түгін қырқып тазалау, престеу, кесу жұмыстармен аяқталады. Киіз басу 2 әдіспен жасалады. Сурет 1
Сурет 1 .Әдістің түрлері.
Киіз басу барысы бірнеше кезеңнен тұрады: Сабау - алдымен жүн жасалатын бұйымдарға ыңғайланып, ақ, қара түстерге бөлініп жиналады да, оны ешкі терісінен жасалған тулаққа салып, сабайды. Шабақтау - жүн сабалып болған соң, басылатын киіздің көлеміне қарай, шиді жаяды да, оның үстіне жүнді салып,шабақтайды. Булау - содан кейін қайнап тұрған ыстық суды үстіне себелеп құяды. Киіздің асты - үстін ауыстырып отырып, 3 - 4 рет шиыршықтап,бүктейді де, екі басын көктеп алып, тағы ыстық су құйып сығымдап, үстін күпімен, тонмен жылылап жауып тастап булайды. Білектеу - ыстық буымен балбырап жатқан киізді мөлшерлі уақыт өткен соң шешіп алып, қайыра ширатып, тағы да жіппен шандып байлайды. Қарпу - киіз басушылар киізді ақ шидің үстіне салып, айнала отырады. Қусырылған киіздің әр жерінен ұстап, оңды - солды қарпиды. Қарпылған киіздің шет - шеті жиналып тегістеледі де, бірікпей қалған жерлері түседі. Білектеу мен қарпудан кейін кірігіп, ширай түскен киіз біраз қуырылғандай болып көлемі шағындалады.
Қазақтың дәстүрінде киіз басу өнерінің бекерден бекер заманынан қалыспай келе жатқанының астарлы саясаты бар. Ол қазақ елінің еңбек әлеуетін ғана танытып қоймайды. Адамдар арасындағы сыйластықтық пен татулықты бекем етеді. Жетекке ерген жеткіншектерді де желпіндіре отырып, еңбекке баулиды. Сонда қазақтың киіз басу өнерінді үлкен тәрбие жатыр. Киіз басу өнерінің ғылымдармен байланысын аңғаруға болады. Сурет 2 .
Сурет 2. Киіз басу өнерінің ғылымдармен бірлесуі.
Сәндік-қолөнерінің Қазақстан территориясында ертеден кең дамығаны мол деректерге сүйене сөз болады. Оның өркен жаюы, біріншіден, қазақ халқының күнделікті тұрмысына пайдалану қажеттігінен туса, екіншіден, халықтың өнерді құрмет тұтып, жоғары бағалауынан туған жағдай екендігі нақты мысалдармен баяндалады. Сондай-ақ өнердің әрбір саласына байланысты кейбір аталған жергілікті жерлердегі түрлерінің өзіндік ою-өрнектері, тоқылу, жасалу, орындалу технологиясы мен тәсілдері олардың бір-бірінен өзгешеліктері де айтылады.
1.2 Киіз басу технологиясының жетістіктері + лекцияларыңнан іздеп көрші
Бүкіл әлемде киіздің табиғилығы, экологиялылығы, жеңілдігі мен қолайлылығы, қой жүнінің денсаулыққа пайдалы қасиеттері жоғары бағаланады. Киіз бұйымдар халыққа өзінің түп-тамырын еске сала отырып, қазақтардың мәдени құндылықтарын айқын көрсетеді.
Көшпенді шаруашылықтың экономикалық құрлысының ерекшелігі қазақтар өмірінде рулық, халықтық этникалық ескерткіш мәні материалдық және рухани мәдениет саласындағы бірқатар спецификалық құрлыстардың пайда болуына әкеп соқтырады. Мұндай құрлыстардың қатарына киіз басу өнерін толықтай жатқызуға болады. Киіз басу өнері фольклормен бірге халықтың білімін, тәжірибесін, даналығы мен философиясын сақтап, оны ұрпақтан ұрпаққа жеткізетін құрал болып табылады.
Киіз басу, сырмақ сыру, текемет, алаша, құрақ көрпе және ұлттық киімдер мен кілем, ши тоқу сияқты күні бүгінге дейін өз маңызын жоғалпай келе жатқан сондай дәстүрлі қолөнер үлгілерін үйрету - оқушыны еңбексүйгіштікке, әсемдікке талпындырып, халқының тарихын біліп, мәдени мұрасынқадірлеп, дәстүрін жалғастыра білуге баулиды. Оның үстіне ұлттық қолөнер өзінің тарихы терең, мазмұны сан қилы ерекшеліктерімен болашақжастарға рухани, эстетикалық, эмоциялық, интеллектуалдық тұрғыда әсер етіп, олардың тұлғалық және салалық қасиеттерін дамыта түседі. Киіз басу технологиясын ерте кезден-ақ қолданғанү Ұлттық киімдеріміздің жасалу жолдарына тоқтала кетсек.
Айыр қалпақ. Ерлердің киізден тігілген жеңіл бас киімі. Айыр қалпақ жұқа етіп басылған ақ киізден тігіледі. Ол негізгі екі бөліктен құралады. Олар -- қалпақтық төбесі және етегі (кейде қайырмалы деп те айтады).Қалпақтың төбесі төрт сайдан (бөліктен) тұрады. Шебер пішілген төрт қиынды киізді арасына қара барқыттан сыздық салып, қайып тігеді.Сонда қалпақтың төбесі күмбез тәріздес болып шығады. Қалпақтың етегі жалпақтығы төрт елідей етіп, дөңгелектеп қиып алынған ақ киізден жасалады да, оны жоғарғы бөліктің (төбе) етегіне сыздық салып қондырады.
Сәнді болу үшін, қалпақтың қайырмасының астыңғы жағы кейде қара барқытпен көмкеріледі Қалпақтың төбесіне қара не басқа түсті шашақ тағын, төбесінің төрт сайы әр түрлі жібек жіптермен кестеленеді. Ақ киізден тігілген айырқалпақ әрі жеңіл, әрі салқын, әрі сәнді болып келеді. Соңғы кезде жергілікті өнеркәсіп орындары айыр-қалпақты әр түсті киізден жасап шығарып жүр.
Байпақ. Жылылық үшін етіктің, мәсінің ішінен киетін киізден тігетін аяқ киім. Қыста киетіп байпақтық киізі қалың, ал жазда киетін байпақтың киізі жұқа болады. Байпақ тігудің екі тәсілі бар. Оның бірі .табанын бөлек салып ұлт арып тігу; екіншісі, тұтастай қусырып тігу. Байпақтық тігісі аяққа батпау үшін оны сыртынан тігеді. Тігуге түйе немесе қой жүнінен иірілген шуда жіптіп айдаланады. Жүннен тоқылатын байпақтардың қонышы қысқа болады. Ерте кезде оны шұлғау орнына киіз байпақтың ішінен кию үшін де пайдаланған. Қазіргі кезде бәтеңкенің, қысқа қонышты етіктің, мәсінің ішінен киеді. Байпақ түйе жүнінен, қой жүнінен, ешкінің түбітінен тоқылады. Мұндай байпақтар әрі жылы, әрі жеңіл әрі жұмсақ болады. Киіз басу технологиясына қысқаша шолу. Кесте 3.
№
Қолөнер түрі
Ғасыр
Ел
Қолданылуы
Жасалу әдісі
1
Киіздің түрлері: өре киіз, текемет, сырмақ, талдырма, сатымсақ, қозы жүнді киіз
IV-V
Түркі тілдес халықтарда
Үй шаруашылы-ғына,
Қой, қозы жүнінен
2
Киіз басу
IV-V
Түркі тілдес, көшпенді шаруашы-лықта
Киіз үй жабдықтары, үйдің ішкі бұйымдары, киім кешек.
Жүнді қырқу, жуу, кептіру, тарау, түту, шумақтау, сабау, шиге тарту, шабақтау, сулау, байлау, басу
3
Киізден тігілген киім
IV-V
Есік қорғаннан табылған
Алтын адам костюміне пайдаланған
Жұқа тығыз басылған кигізден қиып тіккен алтынмен әшекейленген
4
Киізден тігілген бас киім, шапан, аяқ киім.
V Б.з.д І мың-жылдық
Бесшатыр қорғандарынан табылған
Сақтардың үшкір бас киімдеріне шекпен, байпақтарына пайдаланған
Қалың және жұқа, ақ және қара түсті киізден тіккен
5
Кигіз кілем
V-VII
Қызылорда аймағында табылған
Ұйғарақ және Тоғыскен археологиялық ескерткіштерінде кигізді қабырғаға қаққан
Ақ, қара киізді ою-өрнекпен әртүрлі бедер салып, кестелеп, өрнектеп жасаған
6
Киізден тігілген аяқ киім
XVIII-XIX
Көшпелі шаруашы-лықта
Киіз үй жабдықтары, үй бұйымдары, шекпен, аяқ киім, мұйық, байпақ, пима, ат әбзелдері, түйе шомдарына пайдаланған.
Қалың және жұқ, қозы жүнді, кесек киіз, талдырма киіздерден тіккен
7
Киізді түрлендіре пайдалану
XIX орта шетінен XX бас кезі
Қазақ халқы, түркі тілдес халықтар
Киіз үйге, үй іші бұйымдары; текемет, сырмақ, түс киіз, аяққап, кереқап, қоржын, чемодандар т.б. тігуге пайдаланған
Ақ қара түсті және түрлі түсті бояулармен бояп, оюластырып, өрнектеп кестелеп тіккен
8
Киізді дамыта пайдалану
XX
Басқа шет мемлекет-терде, Моңғолияда, Түркістанда
Жайнамаз, кебенек, аттың кежімдері, сырмақ түрлері т.б.
Жұқа талдырмаш киіздің бірнеше түрін оюластырып тіккен
9
Киізді жаңа технологияда пайдалану
XXI, яғни қазір
Қазақстан аумағы, Моңғолия, Түркия, басқа шет мемлекет-терде
Киіз үй жабдықтары, төсек орны жабдықтары, үй іші бұйымдары, киім кешек, киізден тігілген әр түрлі көрмелерге, мүсіндер тігуге пайдаланады
Бояйды, пішеді, ою-өрнек салады, қияды, желімдейді, жүрмейді, жүрмейді, іс машинамен және қолмен тігеді
10
Киіз бұйымдарының қолданылуы
XXI, осы күндер
Қарағанды облысы Қарқаралы аудан төңірегінде
Оюлы сырмақтар трлері, текемет түрлері, пима, киіз байпақ, киізден тігілген мүсіндер, киіз үй жабдықтары, ат әбзелдері т.б
Ояды, сызады, пішеді, басады, желімдейді, тігеді, қосымша әшекей бұйымдарын
Кесте 3. Киіз басту технологиясының тарихы.
1.3 Киіз басу технологиясында түс гаммасы мен матаны таңдау
Көркем дизайнның батылдығы, жаңашыл шешім. Ұлттық мотивтерді қолдана отырып, заманауи бұйымдарды атап өтті. Жас шеберелер үшін ұлттық дәстүр заманауи модель құрудыдың кілтіне айналуда. Халықтық модельдеу принциптері кесу ерекшеліктерінде, элементтердің дизайнында, жаңа заманауи заттың декорының орналасуында көрінеді. Шығармашылық процесте эмоционалды-бейнелі жағы басым, қолмен безендіруге, костюмді безендірудің әртүрлі әдістері мен технологияларын сақтау (кесте тігу, бисер тігу, тоқу және аппликация) асыл міндет бейнеленген. Көркемдік принциптері, өзіндік формаларды іздеу жас шеберлерді халық костюмінің жергілікті ерекшеліктерін зерттеуге, тарихи-көркем мұраны анықтауға және шығармашылықпен қайта қарауға мәжбүр етеді.
Киім үлгілерін жасау кезінде өмір заңдылықтарын ескеру қажет, олар көлемдердің, бөлімдердің, аудандардың, бөлшектердің, сызықтардың ауысуында көрінеді. Контраст, нюанс, теңдік, пропорциялар әртүрлі өмір құрылымдарда композицияның нақты құралдары ретінде қолданылады жәнне костюмнің бейнелі сипаттамасына әртүрлі эмоционалды бояулар береді.
Түс композицияның маңызды құралы ғана емес, сонымен қатар оның элементі болып табылады. Костюмде киімнің, аяқ киімнің, сөмкенің және костюмді толықтыратын басқа заттардың түсі де маңызды. Киімді жасау кезінде түсті сызықтардан, пішіндерден, материал құрылымынан, костюм функциясынан бөлек қарастыруға болмайды. Түс композициясы қабылданған түс комбинацияларының шектеулі санына негізделген кезде ғана түсінікті болады. Түс схемасының негізгі мазмұны-егер түс қарқынды болса, костюмде болатын визуалды қабылдау күші, ал егер ол ерекше болса, егер түс реңтері костюмнің ішінде өзгерсе немесе жарықтың шекарасы күрт байқалса, композицияда басым болады. Қарқынды түс әдетте екпін үшін қолданылады. Мақсаты көйлек, материалдың құрылымы, жасы және оған арналған адамның түрі - бұл ерекше экспрессивтілікке қол жеткізу болатын түс таңдауына әсер етеді. Дыбыссыз тонда көп мөлшерде пайдалану. Егер қалған түстер таза түстерге қарағанда ұстамды болса, түстерді шешудің жақсы жолы болып табылады. Костюм құрамындағы түс әсері бірнеше түстерді біріктіру арқылы күшейтілді. Түс тудыратын көңіл-күй әртүрлі болуы мүмкін.
Өнімді жобалау кезінде беткі құрылымды таңдау материалды таңдау сияқты маңызды міндет болып табылады. Бір материал оның бетін өңдеуге байланысты әр түрлі көрінеді. Беттің белсенді қасиеті ретінде әрекет ететін текстура форманың пропорционалды қатынастарын қабылдауға да ісер етеді. Материалдың әр құрылымында белгілі бір кескінің белгілері болып табылады. Бір материал оның бетін өңдеуге байланысты әр түрлі көрінеді. Беттің белсенді қасиеті ретінде әрекет ететін текстура форманың пропорционалды қатынастарын қабылдауға да әсер етеді. Материалдың әр құрылымында белгілі бір кескіннің белгілері болады. Киімді жобалау кезінде текстурасы бойынша әртүрлі материалдарды қолдана отырып, өнім қарапайым болса да, үлкен көркемдіук мәнерлілік пен әртүрлілікке қол жеткізуге болады. Текстурасы әртүрлі материалдардың үйлесімі жарқын визуалды әсерлерге қол жеткізе алады. Текстура ме сурет көркемдік экспрессивтіліктің белсенді құралдарын білдіреді. Текстура мен өрнектің әсері материалдың табиғи қасиеттерін жеткізу, оның эстетикалық ерекшелігін ашу үшін қолданылады. Олар өнімнің мақсатын, мөлшерін және ол жұмыс істейтін ортаны ескере отырып таңдалады.
Қазіргі сәннің қарама-қарсы тенденциялары маталар мен тоқылған маталардың дизайн сипатын анықтаймыз. Екі негізгі полярлық бағытты ажыратуға болады. Біріншісі, классикалық және сонымен бірге ұқыпсыз талғампаздықтан, практикалық және жайлылыққа деген ұмтылыспен байланысты, ұстамды және дәстүрлі дизайнға басымдық береді. Екіншісі шығармашылық пікір білдіру еркіндігін, толық келергісіз, ресмилікке ирониялық көзқарасты жариялайды, шамадан тыс және әсерлі, кейде гортеск материалдарының дизайнын қалайды. Стиль талғампаз және әйелдік. Бұл принциптерді елемеуге болмайды, өйткені киім мерекелік хаттаманың бөлігі болып табылады.
Таңдалған қызыл атлас мата көйлек үшін сәнді ерекше орын алды. Алайда әйелдердің талғампаз көйлегінің таңдалған моделі үшін біз атласқа артықшылық береміз. Атлас әрқашан ақсүйектер матасы болып табылады. Бұл топтың тіндерінде икемділік, ұсақталудың аз үлесі, мыжылудың төмендігі, тігістердегі жіптердің жылжуы сияқты құнды қасиеттер көрінеді. Атлас - тегіс жылтыр беті бар тығыз мата, гладам тегіс боялған немесе басылған, жылтырлығы бар, драперлер жасайды. Бұл маталар әртүрлі тығыздықтағы Полиэфир, ацетат және жібектен тұрады. Жібек атласты көбінесе графтық атлас немесе смокинг атласы деп атайды. Полиэфир атласы шұлықты жеткілікті берік және әжімдер түзбейді. Ацетат атласы шамадан тыс тұтынылған кезде пішінін жоғалтады сонымен қатар тігіс сызықтары бойымен созылады сондықтан оны тығыз лифтерді тігу үшін қолданбаған дұрыс. Бұл матадан ханымдардың көйлектерін тігу ұсынылады. Атлас сонымен қатар пальто, бас киім, аяқ киім төсеу үшін қолданылады;
Органза - екі талшықты бұрау арқылы жібектен, полиэфирден немесе вискозадан жасалған жұқа, қатты,мөлдір мата.
Органза жылтыр және күңгірт болып бөлінеді. Органзадағы сурет әртүрлі тәсілдермен жасалуы мүмкін; кесте,ою,басып шығару.
90-шы жылдардағы Миннмализм материалдарды безендірудің барлық тәсілдерін қолдана отырып, позицияларды тапсырады. Сәндегі ғасырлар тоғысы технологиялық революциямен ерекшеленеді. Жаңа технологиялар қиялға көбірек орын береді. Ең өткір іздеулер безендіру және әрлеу саласында жүргізіледі.
Жобалау ассортиментіне қойылатын талаптар
Киімге қойылатын талаптар екі тобы бар: тұтынушылық және өнеркәсіптік. Тұтыну затына қойылатын ең үлкен талаптар. Өнеркәсіптік талаптар тобында өнімдерді өнеркәсіптік тәсілдермен өндірудің ұтымдылығы мен үнемділігін сипаттайтын көрсеткіштер бар. Костюмнің басты міндеті - оны киетін адам физикалық және психикалық жайлылық атмосферасын құру, оның сыртқы тартымдылығын арттыру, оның даралығын баса көрсету, өмір салты мен мінез-құлқына сәйкес келу. Костюм жасау кезінде оның мақсаты мен пайдалану шарттарын білу қажет. Киім тұтынушыладың белгілі бір талаптарына сәйкес келуі керек,олар мыналарды қамтиды: эстетикалық және құрылымдық көрсеткіштер, пайдалану ыңғайлылығы, беріктігі, қызмет ету мерзімі, пайдалану сенімділігі, пішіні тұрақтылық, жөндеу және қайта пайдалану мүмкіндігі, гигиеналық және экономикалық көрсеткіштер. Киімнің функционалдық ерекшеліктерінен оның эстетикалық көрсеткіштерімен үйлестіру өте маңызды. Негізгі функционалды мақсатқа сәйкестік номенклатура, модель, дизайн, материал, түс бойынша өнімді дұрыс таңдаумен қамтамасыз етіледі. Пішінге төзімділікті қамтамасыз ету үшін жеке бөлшектердің қаттылық дәрежесі жоғарылайды,минималды әрлеуі бар заттар қолданылады. Пайдаланудағы сенімділік сонымен қатар киімнің және оның жеке бөліктерінің беріктігімен сипатталады, яғни үлкен мерзімде немесе қысқа мерзімде бұзылуға төтеп беру мүмкіндігі жүктемелер. Экономикалық факторлар киімге қойылатын талаптарды барынша қамтамасыз ету мәселесін шешуде маңызды рөл атқарады экономикалық фактор - өнімнің құны мен қол жетімділігі жоғары сапада - киімге қойылатын басқа талаптарды қамтамасыз етумен бірге минималды материал мен еңбек сыйымдылығы сияқты талаптарға қызмет етеді. Фантазия стилі пішіндер мен бөлшектердің алуан түрлілігі мен сәнділігімен немесе күрделі кесілуімен ерекшеленеді. Пішіндерді бөлу әдеттен тыс болуы мүмкін, сонымен қатар асиметтриялық болуы мүмкін, сызықтардың композициялық шешімі негізінен сәндік түрде беріледі, құрылымдық сызықтарға баса назар аударылмайды.
Киім жасау кезінде оған қойылатын белгілі бір талаптарға - гигиеналық, эксплуатациялық, эстетикалық және экономикалық талаптарға сүйену керек.
Гигиеналық талаптар - киім адам ағзасының қалыпты жұмысын қамтамасыз етуі керек (терінің тыныс алуы,су буының бөлінуі) және адам денесін сыртқы (механикалық, химиялық) әсерлерден қорғау керек.
Киімнің адамның айналасында температура, ылғалдылық және көмірқышқыл газының мөлшері сияқты көрсеткіштермен анықталатын микроклиматты (киім мен адам денесі арасындағы ауа қабатындағы жасанды климат) жасайды. Белгілі бір микроклиматты құру үшін киімнің жылу қорғайтын қасиеттері, газ және тыныс алу қабілеті, гигроскопиялық болуы керек.
Киімге қойылатын талаптар әйелдерге арналған жазғы демалыс көйлегі жұмсақ, гигроскопиялық, дем алатын және жақсы жуылуы керек деп болжайды. Белгілі бір гигиеналық талаптарды қамтамасыз ету. Киім жасалған материалдық қасиеттеріне, киімнің пішіні мен дизайнына байланысты.
Киімге қойылатын операциялық талаптар бұл киюге ыңғайлы, жеткілікті берік және тозуға төзімді болуы керек. Киімді киюге ыңғайлы болу үшін оның өлшемдері, жеке тораптар мен бөлшектердің орналасуы фигураға сәйкес келуі керек. Сонымен қатар, ол деформацияланбауы керек - ұзақ киген кезде ол пішінін жоғалтпайды, жарқын жарық пен қатты жаңбырдан қорықпайды. Өнім сенімді болуы керек, яғни қысқа мерзімді кернеулердің әсерінен жойылмайды. Өнімнің тозуға төзімділігі мен сенімділігі кесуге, бұйымның дизайнына матаның қасиеттеріне, өңдеу сапасына, тозу жағдайына байланысты.
Киімге қойылатын эстетикалық талаптар - бұл әдемі, заманауи, жоғарғы көркемдік болуы керек. Ол жақсы дәмге сәйкес келуі керек және сонымен бірге сол дәмді тәрбиелеуі керек. Киім жасау кезінде адамның жасын, дене бітімнің ерекшеліктерін және сыртқы келбетінің басқа ерекшеліктерін ескеру қажет. Осы талаптарды ескеру адамның сыртқы келбетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz