Қазақ тілі сабақтарында жазу теориясы терминдерін игерту жолдары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 2

1. ҚАЗАҚ ЖАЗУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН КОММУНИКАТИВТІК ӘЛЕУЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Жазба тіл және оның ауызша тілден ерекшеліктері мен кодталу процесі 4
1.2 Грамматологияның негізгі категориялары мен жаңа терминдік ұғымдарының маңызы 10

2. ЖАЗУ ТЕОРИЯСЫНДАҒЫ ТЕРМИНДІК ҰҒЫМДАРДЫ МЕҢГЕРТУ ЖОЛДАРЫ 17
2.1 Қазіргі фонетиканың ережелері мен негізгі принциптерін оқушыларға оқыту әдістемесі 17
2.2 Қазақ тілі сабақтарында жазу теориясы терминдерін игерту жолдары 21

ҚОРЫТЫНДЫ 34

КІРІСПЕ

Жоба тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда тілден асқан бағалы қазына жоқ. Ал сол тілдің құндылығын көтеріп, маңызын арттырып отырған - жазу. Дәлірек айтқанда, жазба тіл. Адамзат ғұмырында жазудың пайда болуы - ұлы жаңалық болса, жазба тіл - өркениеттің негізі, білімнің басты қайнар көзі екені анық. Сонау XX ғасырдың басында-ақ, қазақ халқының сауаттылығы екі пайызды ғана құрайды деген дәуірде, А.Байтұрсынұлы: "Біздің заман - жазу заманы: жазумен сөйлесу ауызбен сөйлесуден артық дәрежеге жеткен заман",- деп жазудың маңыздылығын айтқан. Демек, қазіргі заман - жазба тілдің нағыз билік құрған, өз алдына дербестік алған заманы.
Тіліміздің тұғыры биік, мәртебесі жоғары болу үшін жазудың бүгіні мен тарихын, негізгі категориялық ұғымдарын, өзектілігін зерттеп отырудың маңызы зор. Грамматология немесе графикалық лингвистика - осы жазу ғылымын зерттейтін сала. Бұл ғылым саласы өз кезегінде жазба тілдің барлық категорияларын түгел қарастырады.
Тіл білімінде жазуға байланысты грамматология терминін ең алғаш Дж.Гелб қалыптастырды. Ғалым жазудың тек графикалық символ еместігін және жазудың дыбыстық қатынаспен бір еместігін, алайда жазу мен дыбыстың өзара байланыста болатын тілдің бүтін бір бөлшегі екендігін анықтады. Сол себепті де грамматология жазу мен дыбыстық қатынастың арасындағы жазба тілді қарастыратын сала екенін көрсетті.
Өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап жазу теориясына қатысты көптеген зерттеулер жүргізілді. Атап айтар болсақ, қазақ тіл білімінің жазу теориясы мен тарихын алғашқылардың бірі болып зерттеген ғалымдардың ішінде А.Байтұрсынұлы көш бастап тұрды. Қазақ грамматологиясының негізін қалап, қазақ жазуының жүйесін алғаш жасаған ғалым сөздің мағынасын жаңғырту немесе өзгерту арқылы тілдік категорияны дәл атайтын термин ойлап тапты, яғни тілімізде осы күнге дейін қолданылып жүрген біршама терминдердің авторы. Сонымен қоса, Х.Досмұхамедұлы, Е.Омарұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Т.Шонанұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, М.Балақаев, Ә.Жүнісбек, Қ.Күдеринова, А.Ісмақова, Б.Момынова, А.Сейітбекова, Н. Әміржанова, О.Жұбаева, Н.Оралбаева сынды ғалымдар осы грамматология саласына ерен еңбек сіңірді. Мәселен, академик Рәбиға Сыздық қазақ орфографиясын толыққанды зерттесе, профессор Нұргелді Уәли қазақ әліпбиінің фонологиялық негіздерін анықтап, түсіндірмелі емле, уәждемесі бар сөздігін жарыққа шығарды. Осы еңбектердің нәтижесінде ҚР-ның ЖОО-нда Қазақ тілінің тарихы мен жазуын оқыту әдістемесі, Жазу сауаттылығы және сөйлеу техникасы, Функционалды сауаттылықты дамыту әдістемесі сынды пәндер оқытылып жатыр. Ғалым Қ.Күдеринованың Қазақ жазуының тарихы мен теориясы атты еңбегі қазақ грамматология саласына тың серпіліс болды.
Қазіргі уақытта қазақ тіл білімінде жазу теориясы термині әліпби, графика, орфография, жазба тіл сынды категорияларды зерттейтін сала ретінде қалыптасты. Жазу теориясының жаңа терминдік ұғымдары қазіргі грамматологияның басты назарында деуге келеді. Жазудың құрылымы мен жүйесі, тіл бірліктерін оқыту мәселесінің өзектілігі, оның объективті және практикалық қажеттілігі дипломдық жоба тақырыбын таңдауға түрткі болды.
Жобаның мақсаты. Қазіргі дыбыс тілі мен жазба тілді, олардың негізгі құрылымдық элементтерін (сөз дыбыстары, фонема, әріп, әліпбиді) өзара байланысты қарай отырып, қазіргі жазуымыздың фонологиялық негізін іздеу.
Жобаның міндеттері:
Жазба тілдің ерекшеліктері мен кодталу процесін зерттеу;
Жазу теориясының негізгі категорияларын анықтау;
Жазудың құрылымы мен терминдік ұғымдарының қызметі мен маңызына талдау жүргізу;
Қазақ тілі сабақтарында грамматологияның жаңа терминдерін оқыту әдістерін әзірлеу.
Нысан. Жазу теориясына қатысты жаңа терминдік ұғымдар негізге алынды.
Пән. Қазақ тілі
Жобаның күтілетін нәтижелері.
Жазу мәселесінің өзектілігі қарастырылады;
Қазақ тілі сабақтарында жазу теориясының терминдерін тереңдете оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерімен жұмыстар жүргізіледі;
Жазу теориясының терминдік ұғымдарын меңгертуге арналған тапсырмалар құрастырылады.
Жобаның жаңалығы:
Зерттеу жұмысында жазу теориясының құрылымы мен жүйесіне зерттеу жүргізілді;
Қазақ тілі сабағында алғаш рет жазу теориясының фонема, графема терминдерін оқыту технологиясы қолданылды;
Жазу теориясындағы терминдік ұғымдарды меңгертуге арналған тапсырмалар жинағы шығарылды.
Жобаны дамыту перспективалары.
Жалпы білім беретін мектеп мұғалімдері мен жоғарғы оқу орнының филология факультеті студенттеріне Қазақ тілі фонетикасы, Қазақ тілінің тарихы мен жазуын оқыту әдістемесі, Жазу сауаттылығы және сөйлеу техникасы, т.б. пәндерін оқытуда көмектеседі;
Грамматологияны оқыту әдістемесі тақырыбында арнайы курс, арнаулы семинарларға көмекші құрал бола алады.
Жоба құрылымының сипаттамасы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған дереккөздер тізімінен құралған.

ҚАЗАҚ ЖАЗУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН КОММУНИКАТИВТІК ӘЛЕУЕТІ

Жазба тіл және оның ауызша тілден ерекшеліктері мен кодталу процесі

XX ғасырда халықтың жаппай сауаттануы жазу мәселесінің өзектілігін арттырды. Жазуы бар тілдің үстемдігі артып, сол тілдің жан-жақты зерттелуі жазудың демократиялануына әкелді. Жазба тілдің ауызша тілден айырмашылығын зерттеушілердің көш басында Ф.де Соссюр, Б.де Куртенэ, Л.В.Щерба тұрды. Жазудың әлемдік деңгейде зерттелуіне ғалым Фердинанд де Соссюрдің Тіл және сөз зерттеу еңбегі әсер етті. Бұл зерттеуден кейін тілдердің барлығы жазуы бар тіл және жазуы жоқ тіл деген үлкен екі топқа ажыратылды. Осы тұста жазуы жоқ тілдер мен жазуы бар өлі тілдердің сақталуы лингвистикада сұрақтар туындатты: тілдің өмір сүру формасы жазуға байланысты ма әлде жазу дербес тілдік жүйе ме? Осындай сұрақтарды негізге ала отырып, жазба тіл турасында көптеген зерттеулер жүргізіле келе, тіл білімінде жазуды екі түрлі бағытта, екі түрлі түсінікте зерттейтін бағыттар пайда болды.
Бодуэн де Куртенэнің Об отношении русского письма к русскому языку, Знаки препинания, Буквы как таковой атты жазу теориясына қатысты еңбектерінде жазудың психологиялық жағын зерттей отырып, оның маңыздылығын атап өтті. Ғалымның зерттеуінше, тіл мен жазу бір-бірімен сәйкеспейтін жүйе, оның себебі - дыбысты акустика қарастыратын болса, жазуды геометрия мен оптика салалары зерттейді. Жазу мен тіл құрылымын бұлай қарастыру олардың арасындағы байланыссыздықты тудырады, сондықтан жазуды психологиялық тұрғыдан зерттеу қажет.
Б.Куртэненің ізін жалғастырған шәкірті Л.В.Щерба лингвистиканың негізгі зерттеу объектісі ауызша тіл болу керектігін айтып, оның жазба тілден айырмашылығын ажыратып алудың маңызын көрсетті. Оның негізгі себебі ауызша тіл мен жазба тілдің арасындағы сәйкессіздік, яғни жазудың консервативтілігі ауызша тілге икемделмеуі болды. Жазба тілдегі морфологиялық бірліктер ауызша тілдің формалары еместігін анықтап, екеуінің арасындағы айырмашылық грамматикада анық байқалатындығын айтты. Сондықтан ғалым жазба тілдің грамматикасын терең зерттеу қажеттілігі туындайтынын дәлелдеді. [1, 33-б]
Тіл білімінде кейбір ғалымдар жазуды ауызша тілге көмекші құрал деп таниды. Атап айтар болсақ, Л.В.Зиндер, В.А.Истрин бастаған ғалымдар тобы жазба тілдің екіншілігі турасында тұжырымдар жасады. Белгілі ғалым Л.В. Зиндер жазудың нақты теориясын жасау керектігін алға тартып, тіл мен жазуды бір-бірінен бөлек қарастыруға болмайтынын, яғни Жазу - тілдің бір бөлшегі,- деген пікір білдірді.[1, 34-б] Сонымен қатар, ол ауызша тілге морфонологиялық құбылыс тән болса, жазба тілге графонологиялық құбылыстың тән екенін және тілдегі септік жалғаулары екеуінде әртүрлі болатынын айқындады.
В.А.Истрин жазудың сөйлеуді таңбалайтын бірден-бір құрал екенін алға тартып, ауызша тілдің кемшіліктерін нақты айтып өтті. Ғылым мен техниканың дамуы жазудың рөлі мен қажеттілігін күшейтті. Ал И.Е.Гельб жазудың тарихын зерттеп, келесідей тұжырым жасаған: Жазуды ауызша тілдің эквиваленті деп, көрінетін таңбалар арқылы сөйлеуді түсіретін тәсіл деп танитын лингвисттер жазудың тарихи дамуын дұрыс бағаламай отыр, олар бұл анықтамаларының жазудың алғашқы сатысына сәйкес емес екенін біле алмайды. Ол кездегі жазу тілдің ауызша формасын берген жоқ. [1, 34-б]
Аталмыш ғалымдардан соң, тіл білімінде жазудың алғашқылығы туралы зерттеулер Н.Я.Марр мен И.И.Мещанинов еңбектерінде жарық көре бастады. Бұл теория бойынша, ауызша тіл мен жазба тіл бірдей уақытта пайда болған, тіптен жазба тіл сөйлеуден бұрын қалыптасқан. Бұған дәлел ретінде алғаш адам пайда болған кезеңдегі олардың бір-бірімен тіл арқылы емес, ым-ишара арқылы түсініскенін алға тартты.
XIX ғасырдың соңына дейін жазудың дербестігі туралы зерттеулер жүргізілмеді, жазу тек ауызша тілдің көлеңкесінде, оның көшірмесі ретінде қарастырылып жүрді. Бұл ойымызға дәлел ретінде младограмматиктердің ертедегі жазба ескерткіштеріне жасаған пайымдауларын алуымызға болады. Олардың ойынша, жазба ескерткіштер сол қауымның тіліндегі дыбыстық құрамды анықтауға көмектеседі. Байқағанымыздай, бұл дәуірдің ғалымдары жазуды тілдің қосалқы бөлшегі, көмекші құралы ретінде қараған.
Өткен ғасырдың 30-40 ж.ж. А.Макинтош, Дж.Маклохлина, Ф.Хаусхальдер сынды лингвисттердің еңбектерінде алғаш рет жазудың дербестігі туралы ой қозғалды. Бұл ғалымдар тобы ауызша тіл мен жазба тілдің өзіндік ерекшелігін нақтылап, әрқайсысының өзіне тән мазмұн мен тұрпат межесі болатынын дәлелдеді. Ғалым Ф.Хаусхальдер Әрбір әдеби тілдің дамуына жазба тіл негіз болады. Көптеген сөз жазылған қалпында айтылады, кейбір сөздер мәтін арқылы танылады. Жазба тіл - алғашқы, ауызша тілге әсер ететін атажазба тіл [1, 36-б],- дей келе, ауызша тілдің ауызекі сөйлеу стиліне, ал жазба тілдің әдеби стильге жататынын саралады.
Жазудың дербестігі негізінде оны зерттейтін жеке сала қалыптасты. Жалпы, грамматология терминін ең алғаш ғылымға енгізген Дж.Гельб болды. Ол грамматологияның субграфемика, графемика, параграфемика атты үш бөлімін көрсетті.
Қазақ грамматологиясының негізін қалап, қазақ жазуының жүйесін алғаш жасаған А.Байтұрсынұлы болды. Ғалым сөздің мағынасын жаңғырту немесе өзгерту арқылы тілдік категорияны дәл атайтын термин ойлап тапқан, яғни тілімізде осы күнге дейін қолданылып жүрген біршама терминдердің авторы. [15, 33-б] Өзінің Тіл - құрал, Тіл тағылымы атты еңбектерінде жазу теориясына қатысты терминдік мағыналар қолданған. Ең алғаш қазақ тіл білімінде дыбыс және оның түрлері, әріп, әліпби, емле ерекшеліктері мен буын, тасымал түсініктерін ғылыми тұрғыда қалыптастырған. Жазу, дауысты, дауыссыз, жарты дауысты, жуан, жіңішке, әліпби, белгі, харіф, әріп, нүкте, емле, әріп алмастыру, тіл дыбысы сынды терминдердің әрқайсысына анықтама беріп, ғылыми негізде дәйектеді. Сонымен қоса, қазақ лингвистикасындағы сингарможуан және сингарможіңішке дыбыстардың негізін қалады. Бұл атаулар келесідей тұжырым негізінде пайда болды: Дауыссыз дыбыстар дауысты дыбыстарға бағынады, дауысты дыбыстар жуан айтылса, дауыссыз дыбыстарда да жуан айтылады, дауысты дыбыстар жіңішке айтылса, дауыссыз дыбыстар да сәйкесінше жіңішке айтылады. Осылайша, қазақ жазуының негізін практикалық тұрғыда мысалдар арқылы түсіндіріп, негізгі теориялық тұғырын қалыптастырды. Тілдің міндеті - ақылдың аңдауын аңдағанынша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау. Мұның бәріне жұмсай білетін адамы табылса, тіл шама-қадірінше жарайды. Бірақ тілді жұмсай білетін адам табылуы қиын... Сондықтан сөзден жасап, сөз шығару деген әркімнің қолынан келе бермейді және шығарғандардың да сөздері бәрі бірдей жақсы бола бермейді деп, тілдің міндетін терең түсініп, оны термин шығармашылығында асқан шеберлікпен, үлкен жауапкершілікпен жұмсай білген ұлы тұлғаның қазақтың ғылыми терминологиясын қалыптастырудағы еңбегі ұшан-теңіз. [2, 24-б]
Ғалымдардың пікірлерін топтай келе, жалпы тілді жазба тіл мен ауызша тіл оппозициясында топтастырамыз. Бұған себеп - біріншіден, тілдің өзіне сай графема мен фонема арқылы кодталуы болса, екіншіден, адам санасындағы жазбаша мен ауызша ойлау жүйесінің болуы. Жазба тіл:
жазба ауызекі тіл (хат, қолхат, интернет тілі)
жазба әдеби тіл (көркем әдебиет, публицистикалық, ғылыми, ресми іс-қағаздар стилі) болып бөлінеді.
Ал ауызша тіл болса, өз ішінде:
ауызекі сөйлеу тілі (отбасы, аула т.б.);
бейтарап әдеби тіл (БАҚ тілі, шешендік сөз, дәріс, жиналыс);
ресми тіл (мектеп бағдарламасы, ғылыми конференция, жиналыс сөзі т.б.) деп аталатын үш топқа бөлінеді.
Бұл топтағы ғалымдар ауызша тіл мен жазба тілдің арасындағы алшақтықты стильдер арқылы түсіндіреді. Мысалы, кез келген адам көркем әдебиет мәтінін тез қабылдайды, оның себебі көркем әдебиет мәтінінің эмоциялылығында, ерекше әсер сыйлауында болса керек. Сондықтан әрбір адам көркем әдебиет стилі мен публицистикалық стилдегі мәтінді жаза алмаса да Мұндай қабілет ғылыми стиль мен ресми іс-қағаздар стилінде жүзеге аспай қалады, оған себеп - мәтіннің күрделі болуы. Бұл стильдердің күнделікті сөйлеу процесіндегі мәтіннен құрылымы да, сөз қолданысы да тым бөлек әрі күрделі. Осы тұрғыда ауызша тіл мен жазба тілдің айырмашылығы байқалады.
Мұнымен жазба тіл мен ауызша тіл бір-бірімен байланыспайды демейміз, олар өзара алшақтығын, өзіндік ерекшелігін сақтай отырып, бірін-бірі толықтырады, бір-біріне көмекші. Мысалы, жазба тіл арқылы ауызша тілді абстрактіліктен деректі дүниеге айналдырамыз. Жазба тілдің тағы бір артықшылығы - ол арқылы ауызша тілдің мазмұнын тыныс белгілермен, азатжол, көп нүкте, лепті, сұраулы белгілермен, ситуацияны баяндау арқылы жеткізуге болады. Жазу арқылы адам санасындағы пайымдаулар, пікірлер толыққанды жүйелі түрде жеткізіледі. Бұл қасиеті арқылы жазба тіл ауызша тілдің кемшіліктерін толықтырып отырады.
Сөйлеу процесінде түрлі қателіктер мен жүйесіздіктер, сөйлем құрылымының өзгеруі мен сөз қолданыстарының орынсыздығы байқалады. Ал жазба тіл, өз кезегінде, грамматикалық кемшіліктерден ада.
Жазба тіл мен ауызша тілдің кодталу процесі - қызықты әрі күрделі үдеріс. Ауызша тілге кодталу кезінде жазба тілдің өзіне ғана тән сипатын сақтап, кодталмайтын ерекшеліктері болады. Бұл ерекшеліктерді тіл білімінде мәтінді қабылдаудағы графикалық белгілер мен мәтін мазмұнын түсінуге қызмет ететін белгілер деп қарастырады. Жазба тілдің графикалық белгілеріне:
- бір абзацтағы ой келесі абзацтағы оймен жалғасты болса да, көздің тыныс алуы үшін азатжолдан бастап жазу дағдысы;
- кітап тарауының үлкен ашық жол салынып, көз тынысымен басталуы;
- тарау аттарының үлкен, майлы бояулы әріптермен терілуі;
- нүктелі үтір белгісінің нақты бір тынысты немесе сөйлемнің бас-аяғынан хабар бермей, белгілі бір ұғым-ойды санамалау үшін, айтылған ой бір-біріне жалғас та емес, бір-бірінен алыс та емес дегенді білдіруі жатады. [1, 51-б]
Ал жазба тілдің екінші мәтін мазмұнын түсінуге қызмет ететін белгісі - тіл қолданысындағы сөздердің тырнақша ішіне уәжсіз алынуы. Жазба тілдің мәтін мазмұнын түсінуге қызмет ететін белгісіне бұдан бөлек жақша ішінде жазылатын сөз бен сөз тіркесі, ой мен ұғымды жатқызамыз. Бұл қатарда ауызша тілге кодталмайтын тағы бір ерекшелік - сөйлемдегі негізгі объектінің өзгеше қаріппен таңбалануы. Контексттегі сызықша белгісі де ауызша тілде берілмейді. Мысалы, Ол - адам жүрегінің тазалығымен байланысты сөйлеміндегі сызықша берілген есімдіктің түрін, яғни жіктеу есімдігі екенін анықтап тұр. Осындай сөйлемдердегі сызықша мен сөйлем ішіндегі жалқы есімдердің бас әріппен жазылуы ауызша тілге кодталынбайды, яғни бұл да бір жазба тілдің ерекшелігі. Осындай жазба тілдің өзіне тән белгілері мен ерекшеліктері жазуды дербес жүйе ретінде тануға мүмкіндік береді. Жазба тілдің ерекшелігіне: өзіне тән категориялары мен ұғымдар, өзіндік аудиториясының болуын жатқызамыз. Ауызша тіл мен жазба тілдің айырмашылығын танып, әр кодтың өзіндік ерекшелігі мен белгілерін ажырата алғанда ғана екеуін де өз деңгейінде орынды қолдана аламыз.
Осылайша екі тілдің айырмашылығын көрсету мақсатында тіл білімінде кодталу, қайта кодталу, кодталу мүмкіндігі деген жаңа ұғымдар пайда болды.
Код, кодталу ұғымдары зерттеулерде әртүрлі информация беруге, өңдеуге, әрі сақтауға арналған шартты белгілер жүйесі, кейбір объектілерді конструктивті жүйе объектілеріне айналдыру, өзара келісілген белгілі бір шартты таңбаларға қандай да бір мағынаны сыйдыру [1, 58-б] деп түсіндіріледі.
Ғалым Қ.Күдеринованың зерттеуі бойынша, жазба тілдің ауызша тілге кодталу сатылары мынадай:
Ауызша тіл синтаксистік құрылымын, жазба тілдің синтаксистік құрылымына көшіруде грамматикалық тәсілдердің жүйеленуі, сөйлем мүшелері байланысының жүйеленуі, басы артық, ақпарат бермейтін бірліктерді қысқарту процестері орын алады.
Сөйлемді таңбалау үшін дыбысты әріпке айналдыру процесі жүреді. Ол үшін:
дыбыстық құрақты әріп құрағына айналдыру, айтылған дыбыс түрленімінің негізгі реңкін тану - дыбысты фонемаға айналдыру;
фонеманың тілдік санадағы графикалық ассоциациясын - графемасын табу;
графеманың жазу контексіне сай әріп түрін жазу (баспа, жазба әріп, бас әріп, кіші әріп, идеографиялық сипат);
сөйлемнің прагматикалық сипатына сай әріптің майлы, ашық, курсив, бояулы түрін табу;
ауызша тілдің морфологиялық жүйесін жазба тілдің морфологиялық жүйесіне кодтау процесі жүреді. [1, 64-б]
Ауызша тілдің жазба тіліне кодталу сатылары барлық адамға бірдей түсінікті бола бермейді, бұл құбылысты тереңірек түсіну үшін тіл қолданушының жазу шеберлігі мықты болуы керек. Кодталу процесін ауызекі сөз = ауызша тіл = жазба сөз = жазба тіл [1] сатылары арқылы көрсетуге болады.
Келесі кезекте жазудың ауызша тілге кодталу сатысын көрсетейік:
Ең алдымен мәтіннің оқылуы. Бұл екі түрлі сипатта болуы мүмкін: іштей оқу мен дауыстап оқу. Мәтінді оқу кезінде әріптің орнын дыбыс басады, таңба абстрактілік күйге енеді.
Жазба тіл негізінде берілген мәтіннің мағынасына, мазмұнына мән беріледі. Адам санасында пайымдау мен ойлау арқылы берілген мәтіннің толық сипаты емес, негізгі мазмұны қалыптасады.
Келесі кезекті мәтіннің негізгі мәнін ауызша тіл бірліктері арқылы сыртқа шығару. Бұл сатыда жазба тілдің графемдік құрылым жүйесі дыбыстық жүйеге, грамматикалық тіл бірліктерінің деңгейлері ауызша тілдің өзіндік жүйелерімен кодталады.
Соңғы сатыда еркін және жазба тіл негізінде дыбыстық кодтау жүзеге асырылады. Ауызша тіл жүйесімен дыбыстық тілге кодтау орын алады.
Жазба тілдің синтаксистік құрылымында баяндаудың лексикалық, морфемдік деңгейін ауызша тілге кодтамау жаттанды әсер қалдырады, ақпарат әсер етпейді. Өйткені, әріп фонема арқылы танылып, дыбыс қорына айналғанымен, яғни ауызша тілдің орфоэпиялық нормасы сақталғанмен, жазба тілдің басқа деңгейлері ауызша тілдің тезіне салынған жоқ. Сондықтан, әр тілдің өз жүйесі мен бірліктерінде, нормасы мен заңдылықтарында берілмеген ой адресатына жетпейді. Ауызша тілде: дыбыс, үндесім, үйлесім заңы, тон, екпін, интонация, мимика, кідіріс, логикалық екпін; жазба тілде - әріп, бас әріп, кіші әріп, азатжол, босаралықсыз, босаралық, қосаралық, тыныс белгілер, графикалық, орфографиялық, орфоэпиялық ережелер әр жүйенің өзіндік коммуникация тәсілдері мен бірліктерін көрсетеді.

Грамматологияның негізгі категориялары мен жаңа терминдік ұғымдарының маңызы

Графикалық лингвистика немесе грамматология - жазба тілдің ең кіші бөлшектерінен ірі категорияларына дейін қарастыратын, жазу теориясын зерттейтін тіл білімінің саласы.
Белгілі ғалым Л.В.Щерба жазу теориясын дыбыстық, ұғымдық және грамматикалық таңбаларға ажыратып көрсеткен. Жазу теориясындағы дыбыстық таңбаларға: әріптер, ұғымдық таңбаларға сөздердің бас әріп, кіші әріппен берілуі, сөздердің бірге немесе бөлек жазылуы, ал грамматикалық таңбаларына сөздің пунктуациялық белгілері жатқызылады. Л.В. Щербаның зерттеуі нәтижесінде жазу теориясының таңбаларға жіктелуі негізінде оның категориялары белгіленеді. Жазудың негізгі категорияларына алфавит, орфография мен пунктуация, графика жатады. [1, 99-б]
Жазу категорияларын ең алғашқылардың бірі болып ғалым Б.Куртенэ зерттеді. Алфавит оқырманға әріптер арқылы мәтін мазмұнымен танысуға көмектеседі. Ал жазу мен қаріп түрлерін қолдануда графика көмекке келеді. Орфография болса жазба мәтіннің құрылымы мен ортақ жазу тәртібін құрастыра отырып, сөздерді дифференциялайды. Жазу теориясының тағы бір маңызды категориясы болған пунктуация контексттің оқырманға дұрыс жетуін қамтамасыз етеді.
Ғалымдар арасында орфография мен графиканың өзара айырмашылығы мәселесі қарастырылды. Л.В.Щерба, А.Н.Гвоздев бірде Орфография графика мүмкіндіктерінен аса алмайды,- десе, бірде орфографияның графика ережелеріне қайшы келетін тұстары көп, - дейді. Кейбір ғалымдар тобы орфография мен графика жазудың екі кезеңін көрсетеді деген пікір айтты. Екінші топтағы ғалымдар жазудың алғашқы кезеңі графика деп танып, сөздердің басым көпшілігі осы кезеңде дұрыс жазылатынын, ал орфография күрделі сөз формаларын қарастыратынын айтты. Дәл осы сынды мәселе алфавит пен графикаға да қатысты болды. Екі категорияның қандай айырмашылығы бар екендігі туралы әлі күнге дейін ғалымдар біржақты шешімге келген жоқ. Л.В. Щерба алфавит пен графика арасында айырмашылық көрген жоқ, сондай-ақ Бодуэн де Куртенэ графика мен орфографиканы бір деп санады. Л.В.Зиндер де графика мен орфографияны екі бөлек қарастыруға қарсылық білдірді. Ол: Бұл жерде әңгiме әрiп (графема), дыбыс (фонема) арасындағы қатынас жайлы болып отыр, тек әр тұғырдан қараудан келiп шығады. Егер, мысалы, әрiптi алып, ол қандай фонеманы белгiлейдi десек, алфавитті, ал егер фонема немесе басқа да дыбыстық бiрлiктердi, мысалға буындарды алып, олар қандай графемалардың, болмаса олардың тiркесi арқылы берiлдi десек, бұл - графика,- деп [1, 101-б] анықтады.
Жалпы алғанда, графика мен орфография - синонимдес сөздер. Орфография: 1) дұрыс жазу нормасы; 2) әріптік таңбалардың емлесі; 3) белгілі бір тілдегі нақты бір сөздердің жазылу ережелерін қамтитын тілдегі фонемалардың қалай жазылатынын емес, сөздердің қалай жазылатынына жауап беретін сала мағынасында жұмсалады.
Осыған сәйкес, орфография саласында жаңаша көзқарастар мен принциптер айқындалды. Көптеген тілдердің емле заңдарына көбінесе үш-төрт түрлі принцип негіз болады. Олар: фонематикалық, фонетикалық, морфологиялық, тарихи-дәстүрлік т.б. принциптер. Ал қазақ орфографиясының негізі морфологиялық-фонематикалық және фонетикалық принциптерге сүйенеді. [18, 7-б.]
Фонетикалық принципте сөздердің дыбыстық өзгеріске ұшырауы негізге алынып, айтылуы (естілуі) бойынша жазылса; морфологиялық-фонематикалық принципте сөздердің айтылуында көршілес тұрған дыбыстардың дыбыстық өзгеріске түсуі ескерілмей, түбір тұлғасы, яғни фонемалық түрі сақталып жазылады. Ал тарихи дәстүрлік принципте сөздердің тілде қалыптасқан тұлғасы бойынша жазылады. [19, 4-б.]

Кесте 1. Қазақ тілінің орфографиялық принциптеріне мысал

Принцип
Морфологиялық - фонематикалық
Фонетикалық
Тарихи - дәстүрлік
жарқабақ
бүгін
кальций
алма-кезек
білім
кандидат
орынбасар
пәуеске
доктор

Жазу теориясындағы маңызды ұғымдардың бірі - сингармонизм заңы. Қазақ лингвистикасында үндесім құбылысын ең алғаш рет А.Байтұрсынұлы зерттеген. Бұдан бөлек Н.Ф.Яковлевтің, Е.Д.Поливановтың мақалалары, Н.Уәлиевтің диссертациялық жұмысы мен Ә.Жүнісбектің, М.Жүсіпов сынды ғалымдардың зерттеулері бар. А.Байтұрсынұлы еңбектерінде сингармонизмнің алфавиттегі әріп санын азайта отырып, жазу процесінде үнемділік заңын күшейтетін қасиеті бар екені анықталды. Бұл оймен Ә.Жүнісбек те келісе отырып, ғалым зерттеулерінде үндесім заңдылығының құрсау қызметі туралы сөз қозғалды, яғни дыбыстарды буынға немесе сөзге біріктірушілік қасиеті сөздің бір бүтін болуын қамтамасыз етеді. Жазу кезінде үндесім заңдылығы арқылы орфографиядағы кемшіліктердің орнын толтыруға болады. Сондай-ақ, үндесім заңдылығы парадигмадағы бүтіндікті белгілейді және сөздің сөйлемдегі дербестігін анықтаушы қызметі де бар. Үндесім заңдылығының басты функциясы сөздегі қосымшалардың бірыңғай жуан немесе жіңішке болып жалғануын қадағалап, дыбыстардың біркелкі дыбысталуын қамтамасыз етеді. Осы орайда Ә.Жүнісбек: Графиканың жетілгенін аз әріппен тілдегі дыбыстарды қаншалықты дәл, жеткілікті бере алды - сол арқылы анықтайды,- деді. [1, 140-б]
Дыбыс, фонема және әріп үшеуі үш түрлі. Фонемалардың сөз құрамына түскенде айтылуы мен практикалық алфавиттегі таңбалануы бір-біріне сай келе бермейді. Сондықтан бұл категорияларды ажыратпай, бірінің орнына екіншісін қолдана беруге болмайды. [7, 12-б] Грамматологияның маңызды терминдерінің келесі легін фонема жалғайды. Фонема терминін де ғылымға алғаш енгізген Бодуэн де Куртенэ болды. Бұл терминнің тіл білімі ғылымына енуі ғылымда үлкен төңкеріс жасап, жазу теориясының маңызы көтерілді. Сондай-ақ, жазба тіл мен ауызша тілдің арасындағы алшақтық анық байқалып, сөйлеу процесінде хатқа түсіре алмайтын түрлі реңктер болатыны дәлелденді. Фонема - жазба тіл мен ауызша тілдің арасын байланыстырушы аралық категория бола отырып, жазу теориясының ең үлкен тұғырына айналды.
Жалпы алғанда фонема - сөз жасайтын және сөз айыратын, жеке тұрып мағына беретін фонологияның кіші бірлігі. Оның негізгі қызметі - сөзді ажыратушы, танушы әрі жасаушы. Мысалы, ат, от, өт, ет дегенде т дыбысының бірде жуан, бірде жіңішке, бірде езулік, бірде еріндік болып өзгеруі дауысты фонемалардың әсерінен болып тұр. Осы ретте Қ. Жұбанов бір сөз екінші бір сөзден өзгеше болу үшін бір-ақ дыбыс жеткілікті екенін көрсетіп, фонеманың сырын дұрыс түсіндіреді. [11, 10-б] Сол секілді у таңбасы бірде у фонемасының жазудағы өкілі болса, бірде ұ, ү фонемаларының өкілі болады. Осы негізде у деген таңба арқылы у, ұ, ү фонемалары белгіленеді.
Фонемаға қатысты вариант және инвариант, вариация терминдері бар. Инвариант фонема деп негізгі реңктегі, яғни дыбыстың күшті жағдайындағы қалпын айтамыз. Сөздегі инвариант фонема мен әріп саны бірдей болу керек. Дыбыстық қор екі түрлі: өздік реңк, бөгде реңк түрінде көрінеді. Өздік реңк дегеніміз - фонеманың әлсіз ұстанымдағы түрленімінің әлді ұстанымдағы басқа бір фонемамен сәйкес келуі. [16, 42-б] Ал жалпы осы әлсіз ұстанымдағы дыбыс түрленімдерінің қоры - фонема модификациясы. Мысалы, ақ үй, көк үй, ұзын, түнгі сөздеріндегі фонемалары айтылым актісінде іргелес дыбыстардың әсерінен өзгеріп, парадигмалық осьтегі фонемаларына ұқсап, соларға сәйкес айтылады: [ағүй], [ұзұн], [түңгү]. Мұндай процесті фонеманың бейтараптануы деп те атайды. ғ, г, ұ, ң дыбыстары - фонеманың өзі емес, фонемаларының дыбыстық түрленімі, яғни варианты. Оны басқа да неғұрлым тәуелсіз ұстанымға қойып, көз жеткізуге болады: [ақ], [көк], [түн], [түндө], [ұзұндұқ]. Бөгде реңк - фонеманың фонологиялық қорда жоқ, басқа бір дыбыс түрленіміне айналуы. Вариация - бұл фонеманың негізгі реңкінің, уақытша, тілдегі ешқандай негізгі дыбысқа ұқсамай, мүлде таныс емес дыбысқа ұқсап айтылуы [1, 80-б] Мысалы, Н.Уәли қазақ тіліндегі қ мен к дыбыстары өзінің қатаң тоғысыңқы реңкінен ауытқып, босаң тоғысыңқы дыбысына ұқсап айтылады дейді. Мұнда тілшікпен айтылатын емес, жасалымы одан ілгері дыбыс реңкі шығады. Басқаша айтқанда, қ-ның реңкі өзгеріске ұшырап тұр. Мысалы: ақша (ахша), бақша (бахша) , шұқши (шұхши), көкше (көхше), т.б. Сондай-ақ, күнәларың, ләззаттандым деген сияқты бейүндес буынды сөздерді айтқанда [күнәла'рың], [ләзәтта'ңғаммен] деп, а мен ә-нің ортасындағы [а'] вариациясы пайда болады. А.А.Реформатский әлсіз ұстанымның нәтижелері әртүрлі болады, кейде әлсіз перцептивті ұстанымның нәтижесі вариация, сигнификативті әлсіз ұстанымның нәтижесі вариант болады десе, Л.В.Щерба: Фонема мен оның варианттарын айырудағы қиындық жай құлаққа шалынбайтын айырмашылықтарды байқауда ғана емес, сол тілдің дыбыс құрамы үшін қай ерекшелік мәнді, қай ерекшелік мәнсіз соны аңғару,- деген. Парадигмадағы фонеманың синтагматикалық қатынасқа түскенде, сол тілдің фонологиялық парадигмасында жоқ өзгеше бір дыбыстық реңкте объективтенуі вариация деп аталады. Тіл білімінде ғалым Нұргелді Уәли енгізген грамматологиялық ұғымдардың мәні зор. Жоғарыда атап өткен инвариант, вариация, вариант сынды терминдер фонеманы анықтауда үлкен қызмет атқарады. Қазіргі орфоэпияда инвариант фонемалардың вариант түрі едәуір жүйеленді, оның вариация түрін зерттеу енді-енді қолға алынып, Ә.Жүнісбековтың басқаруымен шыққан Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігінде (2005) біралуан вариациялар көрсетілді.[3, 4-б] Қорыта келгенде, инвариант дегеніміз - фонеманың парадигмадағы тұлғасы, ал вариант дегеніміз - фонеманың әлсіз жағдайдағы түрі, вариация дегеніміз - фонеманың әлсіз жағдайдағы түрленімі.
Жазу жүйесінде фонема ең алдымен сөз дыбыстарында көрініс табады. Фонема - бір жағынан алып қарағанда абстракті единица. Фонема абстрактілі тіл бірлігі ретінде сөздегі дыбыс арқылы материалға айналады. Осылайша, фонема аллофон ретінде белгілі бір дыбыстық құндақта өмір сүреді. Бұл жөнінде Нұргелді Уәли былай дейді: Сөз дыбыстары фонемалардың ауызша сөздегі манифистанттары болып табылады. Міне, сондықтан фонема ауызша сөздегі өзінің дыбыстық құндағы арқылы танылады. [13, 20-б]
Дыбысталған сөз бірден сол қалпында хатқа түспейді. Хатқа түсіру үшін алдымен сөздегі дыбыстардың фонемасын анықтау шарт. Содан кейін акустикалық сигналды оптикалық сигналға көшіре отырып, жазушы дыбысты таңбаға айналдырады. Мұндай процесте дыбыс пен әріптің бір-бірімен фонема арқылы байланысатынын байқауға болады. Бұл процесс фонологиялық електен өткізу деп аталады. Ғалым бұл термин жөнінде келесідей пікір білдірген: Алғаш сауат ашып жүрген адам қашан қара танып кеткенше жазылған сөзді ежелеп оқиды, яғни әріптің фонемалық мәнін іздейді. Мысалы: ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.