Шағын кәсіпкерлікке жалпы түсінік
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ИНЖЕНЕРЛІК-ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Сахинаев Арыстанбек Саламатулы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуді жетілдіру.
6B04101 -ЭКОНОМИКА білім беру бағдарламасы
Алматы, 2024
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ИНЖЕНЕРЛІК-ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Кафедра Экономика және бизнес
Қорғауға жіберілді
Экономика және бизнес кафедрасының меңгерушісі
к.э.н., ассоц. профессор
___________Ж.Т. Дильдебаева
___________2024ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуді жетілдіру.
6B04101 -ЭКОНОМИКА білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған
Сахинаев А.С.
Рецензент
Ғылыми жетекші
к.э.н., ассоц. профессор
Дильдебаева Ж.Т.
Алматы, 2024
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ИНЖЕНЕРЛІК-ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Кафедра Экономика және бизнес
Эк-20-1к тобының студенті Сахинаев Арыстанбек Саламатулы
дипломдық жұмыс орындауға
тапсырма
Жұмыс тақырыбы: Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуді жетілдіру.
№ 13 24 қазан 2024 ж. Ректор бұйрығымен бекітілген
Толық жұмысты тапсыру мерзімі 20 мамыр 2024ж.
Жұмысқа бастапқы деректер: _______________________________
Дипломдық жұмыста әзірленуге жататын мәселелердің тізбесі немесе дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны:
1) Кіріспе, әдебиетке шолу (тақырыптың өзектілігі, жаңалығы және практикалық маңыздылығы, Зерттеудің мақсаты мен міндеттері, әдеби дереккөздерге аналитикалық шолу)
2) Негізгі бөлім (объектілер, әдістер, оларды зерттеу нәтижелері)
1 Шағын кәсіпкерлік тұрақты экономикалық даму факторы ретінде
2 . Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің жұмыс істеуін талдау
3 Алматы облысындағы кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу және қолдау жүйесін жетілдірудің әдістемелік тәсілдері
4) Қорытынды.
5 )Ұсынылған әдебиеттер:
1.
2.
3.
Жұмыстың оларға қатысты бөлімдерін көрсете отырып, жұмыс бойынша кеңестер
Бөлім атауы
Кеңесші
Мерзім
Қолы
Тапсырманың берілген күні _____ __________________ 2024 ж.
Кафедра меңгерушісі ___________________________________ __
қолы, аты жөні
Ғылыми жетекші ___________________________________ __
қолы, аты жөні
Нормаконтроль ___________________________________ _______
қолы, аты жөні
Тапсырма орындауға қабылданды
Білім алушы___________________________________ _____
қолы, аты жөні
МАЗМҰНЫ
Шағын кәсіпкерлік тұрақты экономикалық даму факторы ретінде
1.1 Шағын кәсіпкерлікке жалпы түсінік
1.2 Шағын және орта бизнестің қажеттілігі.
1.3 Шағын бизнестің экономикадағы рөлі.
2. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің жұмыс істеуін талдау
2.1 Қазақстан Республикасының дамуындағы шағын кәсіпкерлік пен бизнестің рөлі мен маңызы
2.2 Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау
2.3 Қазақстан экономикасы жағдайындағы шағын және орта бизнестің ерекшелігі
3. Алматы облысындағы кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу және қолдау жүйесін жетілдірудің әдістемелік тәсілдері
Кіріспе
Шағын бизнес жұмыс орындарын құруда, инновацияларды дамытуда және халықтың өмір сүру деңгейін арттыруда шешуші рөл атқара отырып, Қазақстан экономикасында маңызды орын алады. Қазіргі қоғамда шағын кәсіпорындар экономикалық өсудің қозғаушы күші болып табылады және тұрақты және бәсекеге қабілетті экономикалық кешеннің қалыптасуына ықпал етеді. Шағын бизнестің негізгі функцияларына мыналар жатады:
Жұмыс орындарын құру: шағын бизнес жұмыс орындарының едәуір санын қамтамасыз етеді, бұл жұмыссыздық деңгейін төмендетуге көмектеседі және халықтың көп бөлігін жұмыспен қамтамасыз етеді. Бұл әсіресе ірі кәсіпорындар қызметкерлерді қысқарта алатын экономикалық тұрақсыздық жағдайында өте маңызды.
Инновацияны дамыту: шағын бизнес көбінесе икемді және жаңа технологиялар мен инновациялық өнімдерді енгізу арқылы нарықтағы өзгерістерге тез бейімделе алады. Бұл экономиканың инновациялық әлеуетін дамытуға ықпал етеді және оның бәсекеге қабілеттілігін арттырады.
Бәсекелестікті ынталандыру: шағын кәсіпорындардың көп болуы бәсекелестік ортаны құруға ықпал етеді, бұл тауарлар мен қызметтердің сапасын жақсартуға, бағаны төмендетуге және тұтынушылардың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыруға әкеледі.
Әлеуметтік тұрақтылық: шағын бизнес аймақтардың дамуына ықпал ету және жергілікті жерлерде экономикалық белсенділікті қамтамасыз ету арқылы әлеуметтік тұрақтылықты сақтауда маңызды рөл атқарады. Бұл халықтың ауылдық жерлерден қалаларға көші-қонын азайтуға көмектеседі және әлеуметтік шиеленісті азайтады.
Қазақстанның қазіргі экономикасы шағын және орта бизнес ұсынған сын-қатерлер мен мүмкіндіктерге тап болады. Шағын кәсіпкерлік жұмыс орындарын құруда, инновацияларды ынталандыруда және экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуде шешуші рөл атқаратын экономикалық дамудың қозғаушы күші болып табылады. Алайда, өзінің әлеуетіне қарамастан, Қазақстандағы шағын кәсіпорындар олардың дамуын шектейтін бірқатар проблемаларға тап болады.
Қарқынды өзгеріп жатқан экономикалық жағдай мен әлемдік нарықтағы бәсекелестіктің күшеюі жағдайында мемлекеттік реттеу және шағын кәсіпкерлікті қолдау қажеттілікке айналуда. Қолайлы экономикалық ортаны құру, әкімшілік кедергілерді азайту, қаржыландыруға қол жетімділікті қамтамасыз ету және инновацияларды қолдау жөніндегі мақсатты шаралар шағын бизнестің тұрақты дамуына және оның ел экономикасына қосқан үлесін арттыруға ықпал етуі мүмкін.
Бұл жұмыстың мақсаты оның кемшіліктерін анықтау және оны жетілдіру бойынша ұсынымдар әзірлеу мақсатында Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуді зерделеу және талдау болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін елдегі шағын бизнестің ағымдағы жай-күйіне талдау жүргізу, кәсіпкерлердің алдында тұрған негізгі проблемаларды анықтау және қолданыстағы мемлекеттік қолдау шараларының тиімділігін бағалау көзделеді. Алынған мәліметтер негізінде Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу мен қолдауды жақсарту бойынша ұсынымдар тұжырымдалатын болады.
Бұл тақырыпты зерттеудің практикалық маңызы бар, өйткені оның нәтижелері Тұрақты экономикалық өсуге және Қазақстан азаматтарының әл-ауқатын арттыруға ықпал ететін шағын бизнесті қолдаудың тиімді шараларын әзірлеу және енгізу үшін пайдаланылуы мүмкін. Осыған байланысты, бұл жұмыс елдің экономикалық саясатының дамуына өзекті және іс жүзінде маңызды үлес қосады.
1 Шағын кәсіпкерлік тұрақты экономикалық даму факторы ретінде
1.1 Шағын кәсіпкерлікке жалпы түсінік
Нарықтық экономиканың белсенді өкілдерінің бірі - кәсіпкерлер. Кәсіпкер ұғымын алғаш рет XVIII ғасырдың басында ағылшын экономисті Ричард Кантильон енгізді және келесідей анықтама берді: кәсіпкер - тәуекел шартында қызмет ететін адам. Кәсіпкер заңмен тиым салынбаған кез келген шаруашылықтық қызметпен айналысады, сату-сатып алушылық, кеңестік, коммерциялық делдалдықты енгізе отырып, құнды қағаздармен операциялар жүргізеді. Кәсіпкер өз қызметінде пайда алу мақсатында қоғамдық игі істерді атқара отырып, жеке даралық табыстылықты қамтамасыз ету комбинациясын іске асырады. Бұдан кейінірек француздың белгілі экономисті Ж. Б. Сэй Саяси экономиканың трактаты атты еңбегінде кәсіпкерлік қызметінің анықтамасын: өндірістің үш факторының - жер, капитал мен еңбектің қосындысы деп берді.
Кәсіпкерлік нарықтық экономикада шаруашылық қызметінің маңызды түрі. Оның рөлін А. Смит былай деп бағалаған болатын: Кәсіпкер өзі үшін ұтымдылық жағдайды көздегенмен, ол қоғам мүддесіне де қызмет етеді. Қазіргі экономика кәсіпкерлікті шаруашылықта ұйымдастырудың түрі ретінде анықтайды. Кәсіпкерлердің экономиканы өрлетуге қосар үлесі өте зор.
Батыс елдерінде қазіргі кәсіпкерлік негізінде жаңа мүмкіндіктерді әрдайым іздестіру, инновацияларға бейімделу, қойылған міндеттерді шешу үшін әр түрлі көздерден ресурстарды қатыстыру және қолдана білу іскерлігі жатқан шаруашылық жүргізудің ерекше, жаңашыл стилі. Американдық ғалым Р.С. Ронстадтың пікірі бойынша, кәсіпкерлік - бұл байлықты өсірудің өсіңкілік процессі. Байлық өз ақшасын, мүлкін, карьерасын ең көп тәуекел ететін, өз ісін құруға уақытты аямайтын, сатып алушыларға жаңа тауар немесе қызмет көрсетуді ұсынатындармен құралады.
Экономиканың тұрақты болуы және бәсекелес сипатының қалыптастырудың басты күштерінің бірі кәсіпкерлікті жетілдіру болып табылады. Жалпы кәсіпкерлікті дамыту үшін бірнеше белгілі шарттар орындалуы қажет:
кәсіпкелік субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен құқықтығы болуы қажет. Ол - шаруашылық қызметінің бағытын таңдау, өндірістік, сауда бағдарламаларын анықтау, қаржы көзін таңдау, өнімдерді тасымалдау, өнімге баға белгілеу, табысты өз мұқтажына жұмсау;
кәсіпкерлік қабылданатын шешімдерге, одан туындайтын нәтижелерге тәуекелдікті қажет етеді. Қабылданған шешімдерге деген жауапкершілік болмайтын болса, онда кәсіпкерліктің де болмағаны;
кәсіпкерлік қызметтің белгілі коммерциалық табысқа жету бағдарын ұстануы, экономикада қажетті нарықтық құрлым орнатумен байланысты. Яғни кәсіпкерліктің дамуы үшін оның құқықтық базасы, әлеуметтік-экономикалық шарттары қолдануы қажет;
соңғы шарт жоғарыда аталған шарттардан туындайды. Еркін кәсіпкерлік меншіктің әртүрлі формада, түрде, типте болуын қалайды.
Кәсіпкерлік - қызметтің ерекше бір түрі ғана емес. Бұл тағы да бір белгілі стиль және тәртіптің типі, жинақтап айтсақ: үлкен бастама, дәстүрден тыс шешімдерді іздестіру, тәуекелге бару, іскерлік қызметтің орын алар жері ең алдымен кәсіпорын болып табылады.
Сонымен, кәсіпкерлік - жаңа мүмкіндектері іздеу, жаңа технологияны пайдалану, капиталды жұмсаудың тиімді салаларын іздеу, ескі ойлау шеңберінен шығу. Басқаша айтқанда, өндірістің жаңа түрін ашып, дамыту, тауарлар мен қызметтердің жаңа түрлерін шығару мақсатында ұйымдастыру құрылымдарын өзгерту, сонымен қатар оларлы жаңарту және өркендету. Мұндай өзгерістердің түрлері әр-алуан жаңа кәсіпорындар ашу немесе ескі кәсіпорынды қайта құру, байланыстардың жаңа түрлерін ұйымдастыру немесе ескілерін жою, модификациялау әрекеттерімен байланысты. Демек, нақты өмірде кәсіпкерліктің объектісі - новаторлык, жаңашылдық мағынадағы ерекше өндіріс және айырбас пен бөлудің түрлі факторларын жүйелеу болып табылады.
Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың ең қарапайым формасы - ол шағын және жеке кәсіпкерлік.
Шағын кәсіпкерлік - бұл мемлекеттік органдар және басқа да өкілетті ұйымдар көрсеткіштерімен, заңмен бекітілген анықтама негізінде нарықтық экономика субъектілерімен жүзеге асырылатын кәсіпкерлік қызмет. Әлемдік және отандық тәжірибе көрсеткендей әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандағы кәсіпорындарды шағын кәсіпкерліктің субъектісі ретінде анықтайтын негізгі критерийлерге, бірінші кезекте, есепті кезенде кәсіпорында жұмыспен қамтылған жұмыскерлердің орташа саны жатады.
Бірқатар ғылыми еңбектерде шағын кәсіпкерлік - бір меншік иесімен басқарылатын кәсіпорындағы аз ғана топтың жұмыс істеуі деп түсіндіріледі. Негізінде шаруашылық қызмет субъектісін шағын кәсіпкерлік субъектісіне жатқызу кезіндегі өте маңызды көрсеткіш болып персонал саны (жұмыспен қамтылған жұмысшылар), жарғылық капитал қоры, актив мөлшері, айналыс көлемі (табыс, кіріс) табылады. Әлемдік банк мәліметтері бойынша кәсіпорындарды шағын кәсіпкерлік субъектісіне жатқызатын көрсеткіштер саны 50-ден жоғары. Бірақ көп қолданылатын көрсеткіштер келесілер болып табылады: кәсіпорында жұмыспен қамтылған жұмыскерлер саны, жыл сайынғы айналым, актив мөлшері. Бірақ барлық дамыған елдерде кәсіпорындарды шағын кәсіпкерлік субъектісіне жатқызудың негізгі көрсеткіші жұмыскерлер саны болып табылады.
Шағын бизнес әрқашан экономиканы дамытуда маңызды орын алады. Шағын кәсіпорындар-бұл икемділік пен сезімталдықпен сипатталатын басқарудың динамикалық түрі. Шаруашылық қызметті жүзеге асыра отырып, шағын кәсіпкерлік субъектілері, ең алдымен, қажеттіліктерге бағдарланады жергілікті нарық, жергілікті сұраныстың көлемі мен құрылымы жұмысшылардың бастамасы мен іскерлігін көрсетуге ықпал етеді. Іскерлік белсенділіктің сипаты өзгерген кезде,нарықтық сұраныс құрылымдары шағын кәсіпорындар орташа және ірі кәсіпорындардан айырмашылығы бар жұмысқа бейімделудің және қамтамасыз етудің ең үлкен мүмкіндіктері. Бұл мыналарға байланысты ірі кәсіпорындар, әдетте, белгілі бір өнімнің құн тізбегіндегі жұмыстардың ең үлкен тізімін орындайды және жағдайдың кез-келген өзгеруіне әкеледі өндіріс процестеріндегі ауқымды өзгерістер. Бүкіл өндірістік процесті қайта құру, қажетті кадрлық әлеуетті қалыптастыру көп уақытты қажет етеді және ресурстар. Керісінше, шағын бизнес мобильді. Әдетте,олар кең тұтыну саласының тауашаларында жұмыс істейді, олардың қызметі күрделі, ғылымды қажет ететін өнімдерді өндірумен байланысты емес және бұл кәсіпорындар экономикалық дамудың кез-келген тенденцияларында бар сұранысты қанағаттандырады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде кәсіпорындарды шағын кәсіпкерлік субъектісіне жатқызудың негізгі критерийлерге мысал келтірейік. Сонымен, Ұлыбританияда, мысалы, шағын кәсіпкерлікті анықтау жұмыскерлер саны мен айналым мәліметтеріне сүйенеді. Өте шағын кәсіпорындарға 1-24 адамға дейінгі жұмысшылары бар фирмалар жатады, шағын кәсіпорындарға 24 тен 99-ға дейінгі жұмысшылары бар фирмалар жатады. Орташа жұмыспен қамтылған жұмыскерлер саны - 50 адам.
Шағын кәсіпкерліктің маңызы өте жоғары Жапонияда жеке кәсіпорындарды жетіге бөліп қарастырады (1-4, 5-9, 10-29, 30-49, 50-99, 100-299 және 300-499), яғни заң бойынша шағын кәсіпорын болып - өнеркәсіпте, құрылыста, көлікте, байланыста, коммуналдық шаруашылықта 300-ге дейін жұмыскерлері бар заңдық жеке кәсіпорындар танылады.
Еуропада шағын кәсіпкерлік деп - 200 жұмыскер бар, орта деп - 200-500 дейін жұмыскерлер бар кәсіпорындар танылады. Ірі топтастырулар Германияның статистикалық мәліметтерінде кездеседі (20-49, 50-99, 100-199, 200-499). Венгрияда осындай шағын кәсіпорындарда жұмыспен қамтылғандардың саны 350-адамнан аспауы қажет, ал Болгарияда - 50 адамды құрайды.
Францияда шағын кәсіпорынға жұмыспен қамтылғандар саны 500 аспайтын және қортынды балансты жабу сәтінде жылдық айналым 200 000 000 франктен төмең болмауы қажет. Сонымен қатар әр түрлі экономика салаларында фирма мөлшері әр түрлі бағаланады. Егер ауыл шаруашылығында және тамақ өнеркәсібінде - 200 адам жұмыспен қамтылған болса, онда ол шағын кәсіпкерлікке жатқызылады.
АҚШ-та small business түсінігіне жұмыспен қамтылғандар саны 100-ден аспайтын ұсақ фирмалар кіреді. Бұл фирмаларға жеке меншік, аз топ толғалар меншігі (серіктестік), корпоративтік меншік (акцияның көп бөлігін ұстанушының жоғары категориясы иемденеді) тән. Мысалы, Мак Греухилл компаниясында 50 жұмысшыға дейін жұмыс істейтін кәсіпорынды шағын кәсіпорындарға, 100-ге дейін - орта, ал 100-ден жоғары және одан да көп - ірі кәсіпорындарға жатады.
Анықтаманың сапалық нұсқалары бірнеше сандық көрсеткіштермен қосымшалауға болатын сапалық критерийлерді қолдануды қарастырады. Бірақ мұндай көзқарас та субъективті талқылаулар мен тәжірибеге сүйенеді, және индуктивтік тән компаниялар айырымына акцент жасалады. Сонымен бірге әсерлесу немесе ықпал ету нәтижесі мөлшерінің фирма қызметінің сипатына әсерін қарастыру арқылы кәсіпорындардың шағын, орта, ірі мөлшерін анықтау мүмкіндігі жасалады.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан шағын кәсіпкерліктің бір қатар үлкен артықшылықтары бар екендігін және экономикалық өсуді қамтамасыз ететін маңызды фактор болып табылатындығын көрсетті. Үлкен емес кәсіпорындардың көп санын құру жұмыссыздық мәселесін әлсірете алады, дұрыс бәсекелік орта құра алады, қаржы нарығын жандандыра алады, халықтың сатып алушылық қабілетін жоғарлата алады және бар нарықтың дамуы мен кеңеюін қамтамасыз ете алады.
Мысал ретінде Голландия экономисті Ван Хорнның анықтамасын қарастыруға болады. Шағын кәсіпорындардың стратегиялық болжау ерекшіліктерін талдағанда ол шағын кәсіпорындарға тән 5 қасиетті атап көрсетеді:
өндірілетін өнімнің қатысты аз саны (технология, қызмет, ноу-хау);
салыстырмалы шектелген ресурстар мен қуат (капитал, адамдар және тағы басқалары);
компанияның стратегиялық жағдайын болжау және бақылау үшін қажетті басқарудың, әкімшілік процедуралардың, технологияның дамыған жүйесі;
менеджменттің жүйесіздігі, тренингтік және оқыту бағдарламаларына формалды емес қатынас;
басты басқару орындары мен акцияның көбісі кәсіпорындардың негізін салушылармен және ұстаушыларымен ұсталады.
Осы критерийлер негізінде Ван Хорн Нидерландыда орта кәсіпорын деп 50-ден 500-ге дейін жұмыскері бар және 1 миллионнан 33 миллион фунт стерлинг айналымы бар кәсіпорынды атауды ұсынады.
Экономикалық анықтамаға сәйкес шағын кәсіпорынға келесі шарттарды қанағаттандыратын кәсіпорындар жатады:
кәсіпорынның нарықтық кеңістікте қатысты кішкене үлесі бар;
кәсіпорынның иемдеушісі бар адам басқарады;
кәсіпорын тәуелсіз деп саналады (ірі кәсіпорынның бір бөлігін көрсетпейді).
Батыс елдердегі мамандардың арасында шағын кәсіпкерлік анықтамасының мәселесі бойынша дебаттар әлі де аяқталмаған, ал Қазақстанда олар енді басталып жатыр.
1.2 Шағын және орта бизнестің қажеттілігі.
Қазақстан Республикасының экономикасы шаруашылықтың әртүрлі формаларын дамытпай қалыптаспайды, оның ең маңызды бөлігі шағын кәсіпкерлік болып табылады. Шағын және орта бизнес-нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополизмін шектеуде және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұранысын қанағаттандыруда, жұмыссыздық мәселесін тежеуде, жаңа технологияларды енгізуде, Қазақстан Республикасының экономика саласын дамытуда маңызды роль атқарады.
Сонымен, шағын және орта бизнестің ел экономикасындағы алатын орны ерекше. Өйткені мемлекеттің жалпы қоғамның алға жылжуының бірден-бір рычагы болып табылатыны сөзсіз. Шағын бизнес ірі бизнеске қарағанда нарыққа тез бейімді, өзгермелі жағдайларға байланысты икемді, жаңа дамып отыратын өндіріс секторларында жұмыс істеуге қаблетті.
Шағын және орта бизнестің субъектісі ретінде кәсіпкер танылатыны айқын. Шағын және орта бизнестің мэні мен мағынасын терең деп білу үшін, ең алдымен сол шағын және орта бизнесті алып жүруші субъект -- кәсіпкер терминіне тоқталсақ.
Кәсіпкерлік феномені бағзы заманнан бері экономикалық, элеуметтік ғылымдардың зерттеу объектісіне айналған. Кэсіпкерлік, шағын және орта бизнес негіздері теориясын XVIII-XIX ғасырларда Ф.Кенэ, А.Смит, Ж.Б.Сэй, сосын И.Шумпетер, Ф.Хайск, А.Чаянов және тағы басқа экономист ғалымдар негізін қалаған.
Кәсіпкерлік қызметке талдау жасау -- оның жалпы экономикалық ой -пікір сияқты ұзақ тарихы мен терең тамырының бар екендігін көрсётеді. Экономикалық мағынада ірі өндірістік немесе күрылыс жобаларын басқарушы деп түсіндірме беруге болады. Көне тарих пен орта ғасыр ғылымдарында кәсіпкерлік туралы, оның индустриялық кезіне дейін қалай аталғанына қарамастан, ерекше ой -- пікір қалыптасқан. Алайда, батыстың экономикалық теориясында шағын және орта бизнеске шын мәнінде назар аудару XVIII ғасырдан басталды десек те болады. Атақты экономист, ғалым Р.Кантилон, кәсіпкер деп -- нкрық жағдайында әрекет жасаған адамды айтқан.
Әлеуметтік -- экономикалық қүбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық қатынастарды қамтиды. Мұның мәнінде экономикалық -- құқықтық, психологиялық және тарихи тұстары бар. Бірақ, шағын және орта бизнестің, яғни кәсіпкерліктің негізі адам қызметінің экономикалық танымында жатыр.
Шағын және орта бизнесті жүзеге асырушы кәсіпкерді-индивид түрінде өз бетінше нарықтық жағдайда жоғары шешім қабылдай алатын, жеке меншік иесі ретшде, өзше ешкщнщ көмегінсіз табыс пен пайдаға қол жеткізе білетін және атқарылған қызметтің барлығы өз қимыл іс-әрекетінің жемісі екендігін түсінетін заңды және жеке тұлғаларды айтуға болады.
А.Смит шағын және орта бизнес пен кәсіпкер туралы төмендегідей жазған екен ол тек өзінің жеке қызығушылығын, өзінің жеке пайдасын ғана ойлайды және де көрінбейтін қол арқылы жоспарланбаған мақсаттарына жетеді. Қоғамға қызмет етемін деп ойлаған кезден гөрі, өзінің жеке пайдасын ойлаған кезде, қоғамға көбірек пайда алып келеді.
Кәсіпкерліктің субъектісіне экономикалық қызметке қатысушы түрлі тұлғалар ең алдымен жеке индивидтер жатады. Бұлар мұндай сапада жеке өндірісті ұйымдастыру формасы арқылы көрінеді. Кәсіпкердің іс әрекеті өзінің еңбек шағындарына немесе жалдамалы еңбекті пайдалануға негізделеді. Шағын және орта бизнесті жүргізушілер экономикалық мүддені білдіретінсонымен қатар оған қатысушылар міндетті шарт жасасып ұйымдастырады. Мұндай бизнес түрі -- ұжымдық деп есептеледі. Жеке кәсіпкерлерге қарағанда жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер көптеген мэселелерді шеше алады. кәсіпкерліктің потенциалдық мүмкіндіктерін толық бағалау үшін олардың субъектілерін номиналды және нақты деп бөлудің маңызы ерекше. Номиналдыға кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқығы жатады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде эрбір азаматтың кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар. Алайда оны жүзеге асыру қоғам мүшелерінің кез-келгенінің қолынан келе бермейді. Сондықтан кәсіпкерліктің шын, нақты субъектісі -- бұған деген алғы шарттары бар, ең бастысы капитал иемдену құқығы барлар жатады. Міне, осы адамдар экономиканың кәсіпкерлік секторын құрып, дамыта алады.
Кәсіпкерліктің объектісі -- адамның белгілі қызметі. Мұның ерекшелігі қандай? Кәсіпкерліктің соңғы нәтижесі өндірілген өнім мен көрсетілген қызмет. Бірақ ең бастысы -- әр кәсіпкер оның тек өзіне тиімдісін, пайдалысын ғана жасайды. Міне, осы себептен кәсіпкерлердің ең басты мақсаты -- өз кәсігіорынының пайдасын барьінша жоғарлату немесе шағындарын барынша азайту болып табылады. Ал, кәсіпкердің табысы көбіне оның бизнесті ұйымдастыруына тікелей байланысты. Қызметінің бастапқы кезеңінде кәсіпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшін өндіріс факторларын комбинациялаудың жаңа жолдарын іздейді, яғни, бұл кәсіпкерліктің ең басты мэселесі.
Сонымен, кәсіпкерлік -- жаңа мүмкіндектерді іздеу, жаңа технологияны пайдалану, капиталды жұмсаудың тиімді салаларын іздеу, ескі ойлау шеңберінен шығу. Былайша айтқанда, өндірістің жаңа түрін ашып, дамыту; тауарлар мен қызметтердің жаңа түрлерін шығару мақсатында ұйымдастыру құрылымдарын өзгерту, сонымен қатар оларды жаңарту және өркендету. Мұндай өзгерістердің түрлері эр алуан жаңа кәсіпорындар ашу немесе ескі кәсіпорынды қайта құру, байланыстардың жаңа түрлерін жасау немесе ескілшін ( жою, доодификациялау әреқеттерімен байлаңысты нақты өмірде кәсіпкерліктің объектісі -- новаторлық, жаңашылдық мағынадағы ерекше өндіріс және айырбас пен бөлудің түрлі факторларын комбинациялау болып табылады.
Бизнеспен іскерлік қабілеті жоғары, нарықта өз күш-қуатын жаңа сфераларды іздестіру жолында жұмсаушы субъект ғана айналыса алады. Кез-келген алып-сатарды бизнесмен, шағын және орта бизнесті жүзеге асырушы деп атауға болмайды. Сонымен кәсіпкерлік -- өз қаражаттарын белгілі бір өндіріс түріне жұмсай отырып және қоғамға пайдасын тигізе отырып, табыс алу. Яғни кәсіпкерлік қызметтің басқа коммерциялық емес құрылымдарға қарағандағы ерекше айырмашылығы табыс пен шығын арасындағы айырманы пайда ретінде қарау.
Елдің кәсіпкерлік стимулын арттыру үшін экономикалық, әлеуметтік, құқықтық жағдайлар базасын құрып, жетілдіру керек. Жалпы кәсіпкерлік кызметтің түрлерін төрт түрге бөліп қарастыруға болады:
-өндірістік -- оның ішінде инновациялық, ғылыми-техникалық тауар өндіру, қызмет көрсету және басқа;
-коммерциялық -- сауда-саттық, делдалдық, сауда үйлері, тауар биржалары және тағы басқа;
-қаржылық -- банктік, сақтандыру, аудиторлық, лизингтік қор биржалары және тағы басқа;
-кеңес берушілік -- басқармалық, әкімшілік, маркетингтік, ақпараттық, кадрлар дайындау және тағы басқа.
Елімізде қаражылық кәсіпкерліктің түрімен тек банктер ғана айналыса алады.
Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканың белсенді қатысушылары -- шағын және орта бизнес субъектілері -- кәсіпкерлер, жеке адамдар, бизнесмендер екені белгілі. Республикамызда шағын және орта бизнестің дамуына жан-жақты шаралар интенсивті түрде жасалылуда. Ал, оларға жекеше тоқталсақ, меншікті жекешелендіру бағдарламасының жүруі, ол өз кезегінде шағын бизнестің дамуының нағыз экономикалық негізі екенін ескерсек, кәсіпкер шағын және орта бизнес субъектісі ретінде оның іс әрекеті әр кездеде белгілі бағытта ұйымдастырылады, және оның нақты нысандары бар. Кәсіпкерліктің шаруашылықты жүргізу тэсілі ретінде бірнеше жалпы белгілері бар. Оның ішінде негізгісі -- шаруашылық субъектілерінің елсіздігі. Олардың дербестігі нарық механизмі әрекетін қамтамасыз ететін тэртіпті қалыптастырады. кәсіпкердің тэуелсіздігі оған экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен тауар өндіру процесін ұйымдастыруы және оларды нарықта кәсіпкердің ойлағанындай өткізе алу құқғын береді. Материалды ресурстар мен ақша капиталының иелері бұл ресурстарды қалауынша пайдалана алады. Әрбір қызметші өзі істей алатын еңбекпен айналысуға құқығы бар. Алайда, еркіңдіқ көптегең жағдайлармен шектелген. Олар сыртқы орта мен субъектілер әрекетінен шығады. Дегенмен, шағын бизнестің басты шарты барлық мүмкіндіктердің деңгейі тұрғысынан шешім қабылдаудағы автономиялылығы. Барынша көп табыс табу жалпы бизнестің қозғаушы факторы болып табылады. Көп жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана іс ұйымдастырылып, одан әрі кеңейтіледі. Нарық жағдайында өзгерістер күніне бірнеше ретте болып отыруы мүмкін. Олар осы жаңалықтарды өз жұмыстарына енгізеді. Жаңалық процесінің мүраты -- пайда табу. Мысал үшін, нарыққа жаңа тауар шығарған немесе ресурс үнемдейтін экономикалық тиімді технология ұсынған алғашқы фирма оларды белгілі уақытқа дейін баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Міне, осы қабілет әдеттегіден ерекше шешім қабылдауда, творчествалық көзқарас жағынан іскерлік әлемінде жоғары бағаланады.
Кәсіпкерлікке тән тағы да бір сипат - шаруашылық жүргізудегі тәуекелге бел бууы, іске кірісер алдында болашақ бұлдыр қиялдарды болжап білу және оны шеше алуы. Жаңа идеялар мен жобаларды пайдаланғанда бастапқыда қауіп-қатері көп, ал оларды өне бойы экономикалық есептеу мүмкін емес. Шаруашылықтың қауіп - қатері, тәуекелдің негізінде мүмкін болатын және шын мәнідегі шығындар мен нәтижелердің ара қатынасы жатады. Егер өндірілген тауарлар бағасы жұмсалған шығындарды қайтармаса, онда кәсіпкер өз қызметін тиімді ұйымдастыра алмағаны, ёлде өткен нарықтық конъюктура жайсыз болғаны.
Шағын және орта бизнестің, кәсіпкерлік қызметтің мәні -- өндіріс құрал жабдықтарын шаруашылық объектісі ретінде иемденуде және табыс алу мақсатында өндіріс факторларын тиімді пайдалану оның негізі болып табылады. Кәсіпкерлік шаруашылықты жүргізу тәсілі жаңа іске адамның жеке энергиясымен капиталын жұмсаудан көрінеді. Мұндағы кәсіпкерлік әрекетінің ең басты тиімділігі -- таңдаудың дұрыстығы немесе тандаған істің кәсіпкердің жеке потенциалына сәйкес келуі деп білеміз.
Шағын және орта бизнестің тарихына көз жіберейік. Ресейде кәсіпкерлік көне заманнан бері Киевтік Русьте сауда-саттық формасында дамыған. Ең бірінші кәсіпкерлер деп -- көпестер мен майда алыпсатарлар және қолынан іс келетін өзі жасаған тауарын сатушыларды айтқан. Петр І-шінің кезінде орта бизнес көркейді. Бүкіл Ресейде мануфактуралар құрылып тігін, қару-жарақ, тау ісі салары дамыды. Кеңес Үкіметі келісімінен кәсіпкерлік деген термин жалпы экономикалық оқулықтан алынып тасталды. ХХ-шы ғасырдың 90-шы жылдарында ғана шағын және орта бизнес халықтың түсінігіне қайта енді. Әрине өз бизнесін бастау ел тыныш кезде де шешімділікті қажет етеді. Бұл тәуекелге бас тігу өз ақша қаражатын сала отырып, не табыс алады, немесе жоғалту қаупі, бэселелестікке төтеп беру, мұның бәрі белгісіздікке қажет шешімділік. Жер жүзінде миллиондаған кәсіпкерлер тәуекелге бел буып, жаңа бизнес түрлерін ашуда. Осы творчествалық процестің түбірінде экономиканың жеке секторының күш-қуаты, жалпы ұлттың әл-ауқатының кілті жатыр.
1.3 Шағын және орта бизнестің экономикадағы рөлі.
Шағын және орта бизнес Қазақстан экономикасында шешуші рөл атқарады, оның дамуы мен тұрақтылығына елеулі үлес қосады. Олардың маңыздылығын көрсететін кейбір аспектілер:
1. Жұмыс орындарын құру және жұмыссыздықты азайту:Шағын және орта кәсіпорындар Қазақстан экономикасында жаңа жұмыс орындарын құрудың негізгі көздерінің бірі болып табылады. Олар халықтың едәуір бөлігін жұмыспен қамтуды қамтамасыз етеді, бұл жұмыссыздық деңгейін төмендетуге және азаматтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға ықпал етеді.
2. Инновациялар мен дамуды ынталандыру:Шағын және орта бизнес көбінесе инновациялар мен технологиялық прогрестің көзі болып табылады. Олар жаңа идеялар мен әзірлемелерді енгізу арқылы нарықтық ортаның өзгеруіне икемді және тезірек жауап береді. Бұл экономика салаларының дамуына және олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал етеді.
3. Өңірлік экономиканы дамыту:Шағын және орта кәсіпорындар көбінесе аймақтарда орналасады, бұл олардың экономикалық дамуына және әртараптандырылуына ықпал етеді. Олар жұмыс орындарын ашады, инвестиция тартады және жергілікті нарықтар мен инфрақұрылымды дамытады.
4. Бәсекеге қабілеттілікті арттыру және тұтынушылар үшін таңдауды арттыру:Шағын және орта кәсіпорындар нарықтағы бәсекелестіктің артуына ықпал етеді, бұл инновацияларды, тауарлар мен қызметтердің сапасын жақсартуды және олардың бағасын төмендетуді ынталандырады. Бұл тұтынушыларға көбірек таңдау жасауға және жоғары сапалы өнім алуға мүмкіндік береді.
5. Жергілікті кәсіпкерлікті дамыту және монополияландырудың алдын алу:Шағын және орта кәсіпорындар кәсіпкерлік қызметтің алуан түрлілігіне ықпал етеді және экономикалық биліктің ірі компаниялардың қолына шоғырлануына жол бермейді. Бұл орта таптың дамуына ықпал етеді және экономиканың барлық қатысушыларына тең мүмкіндіктер береді.
6. Экспортқа бағдарлану және халықаралық ынтымақтастықты дамыту:Қазақстандағы көптеген шағын және орта кәсіпорындар халықаралық саудаға белсенді қатысып, өз өнімдерінің экспортын дамытуда. Бұл өткізу нарықтарын кеңейтуге, экспорт көлемін ұлғайтуға және халықаралық ынтымақтастықты дамытуға ықпал етеді.
Шағын бизнес, экономикадағы еңгізушілікті дамытудың жаңа түйінділіктерінің бірі. Бұл саланың еңбек көлемі тәулік компаниялармен салыстыруда терілуі келесі өзгерістерге ие болады:
Инновациялық басқару: Шағын бизнестер жеткіліктілікке жетуге мүмкіндік беретін технологияларды пайдалану арқылы іске қосылатын қауіпсіз іс-шараларды қалыптастыруға тыйым салады.
Іргелі байланыстар: Шағын бизнес қорындағы технологиялық және байланыс орталықтарды пайдалану арқылы мәнді таңдау және клиенттермен тиісті қатынасу мүмкіндігін жасау.
Қайраткерлік: Шағын бизнестер әлі дамытуға барлық қағидалардың және регуляторлардың талаптарына сәйкес көбейеді.
Көлікті жетекшілік: Шағын бизнес мән-нәрселерді ерекше мақсаттарға қатынасу арқылы дамытуға ықпал етеді.
Инклюзивтік: Базарға кіруге және оны дамытудың қолдауымен, шағын бизнестер көптеген мүмкіндіктердің ішінде кішілерді, жақындарды, жоғары оқу орнынан шығушыларды қосуға мүмкіндік береді.
Инновациялық басқарудың маңызы біздің экономикада келесіге және құрылысындағы бизнес-процестерде жеткіліктілік жасауға көмектеседі:
Технологияның пайдалануы: Шағын бизнес саласында технологияларды пайдалану арқылы өнімдер мен қызметтерді жеткізуге мүмкіндік береді. Мысалы, өздіктерін аутсорсинг және автоматтандыру арқылы жеткізу, иллюстрациялау және дизайн бағыттарын пайдалану.
Инновациялық ұсыныстар: Інновациялық басқаруды қолдану арқылы, шағын бизнестер жаңа бағдарламалар, технологиялар немесе қызметтерді жеткізу мәселелеріне шешім табуға болады. Мысалы, жеткізу кезіндегі жаңа онлайн сату әдістері немесе маркетинг стратегиялары.
Іс-шараларды қауіпсіздігін қамтамасыз ету: Инновациялық технологиялар мен бағдарламалар арқылы, бизнестің операциялары қауіпсіздікті жақсыратуға мүмкіндік береді. Бұлар арасында кіру-шығу көлемінің басқаруы, деректерді қорғау, және шифрлау технологияларының пайдалануы келесі.
Іргелі байланыстарды жасау шағын бизнестерге көптеген маңызды адалдықтар ұсынады:
Мәнді таңдау: Технологиялық және байланыс орталықтарды қолдану арқылы шағын бизнестер өз жетекшілігін арттыруда, айтпесе, өнім, қызмет немесе баға артықшылықтарын қосу мүмкіндігін табады. Олар мұнда технологияның жеткізілуінің және көліктілігінің арқасында клиенттерге ұсынылатын мәнді қамтамасыз етеді.
Қатынасу мүмкіндігін жасау: Технологиялық және байланыс орталықтарды пайдалану арқылы, шағын бизнестер клиенттермен қатынасу құрғандағы барлық адалдықтарын жетілдіруге мүмкіндік береді. Олар байланыстыру бойынша тұрақтылық, тығыздық пен басқару сапаларын жасауға көмектеседі.
Клиенттермен байланыстарды дамыту: Байланыс орталықтарды қолдану арқылы шағын бизнестер клиенттерімен тікелей байланыс құра алар және олардың талаптарына қарсы бағалауға мүмкіндік береді. Олар клиенттердің көрсеткен талаптарына қарағанда айқындайтын, клиенттерге қызмет көрсетуді орналастыруда көмекші болады.
Өнімдердің жеткізілуінің жылдамдығы: Технологиялық және байланыс орталықтарды қолдану арқылы шағын бизнестер өнімдерін жеткізу жылдамдығын арттыру мүмкіндігін табады. Олар мұнда өнімдердің жеткізілуінің байланыс орталықтарды пайдалану арқылы көптеген маңызды адамдарға жеткізуінің арқасында, қызметтерді жеткізу жылдамдығын арттыруға мүмкіндік береді.
Қайраткерлік шағын бизнестер үшін адам өнімдерінің және бизнес процестерінің дамуын арттыру мәселесінің бір жағында қажетті мәселе. Жетістіктері:
Құрылым мен өнімдерді дамыту: Шағын бизнестер көбіне технологиялық, маркетинг, қызмет, және өнімдерін дамытудағы негізгі көліктерге қатысады. Олар ақпарат технологияларын, автоматтандыруды, және ұзақ уақыт алмайтын бизнес процестерін жетілдіруде мемлекеттік даярлықтарды пайдалануда көмектеседі.
Жаңа идеяларды жүзеге асыру: Қайраткерлік шағын бизнестерге жаңа бизнес моделдері, қызметтер, немесе өнімдерді кеңейту, дамыту немесе жаңа рыноктарға кіруге қатынасуда мән береді.
Істеу байланыстарын жасау: Қайраткерлік үшін жұмысшыларды мотивациялау, кадрларды дамыту, жұмыс орындарын құрылымдастыру, жаңа көзге көрген жоба болуларын алу кезеңдерінде мемлекеттік ресурстарды пайдалану мақсатында көмек көрсетеді.
Мамандықтарды дамыту: Қайраткерлік жағдайлары бойынша мамандықтарды дамыту өнімдерін жасауға және іс-шараларды басқаруға көмектеседі.
Жаңа рыноктарға кіруге және жаңа қызметтерді жеткізуге қолдау көрсету: Қайраткерлік үшін мемлекеттік ресурстарды пайдалану арқылы жаңа рыноктарға кіру немесе қайраткерлік үшін жаңа қызметтерді жеткізу мәселесін шешу дамуға көмектеседі.
Көлікті жетекшілік шағын бизнестер үшін маңызды мақсаттарға қатынасу арқылы дамуға көмектеседі. Маңызды көліктері:
Бизнес стратегиясын құру: Көлікті жетекшілік шағын бизнестерге бизнес стратегиясын құруда көмек көрсетеді. Олар жеке мақсаттарын белгілеп, бизнес жоспарларын құруда және оларды қолдану жолында реттейді.
Рынокқа орналасу: Көлікті жетекшілік арқылы шағын бизнестер рынокта қалыптасқан көрсеткіштерді түсіну және оларға сайлану мәселесін шеше алады. Олар бизнес модельін, сату және маркетинг стратегияларын жасау және жетістіктерін анықтау кезінде көмектеседі.
Тұрақтылықты арттыру: Көлікті жетекшілік арқылы шағын бизнестер өз ұсыныстарын жетекшілік пен көңілді бағалау арқылы тұрақтылықты арттыру мүмкіндігін табады. Олар қаржы политикасын және сауда шарттарын орнатуда және бизнес операцияларын жаңарту мәселелерінде көмек көрсете алады.
Инновациялық жаңалықтар: Көлікті жетекшілік шағын бизнестерді іске қосу арқылы жаңа қалыптасуларды, өнімдерді, немесе қызметтерді дамытуға көмек көрсетеді. Олар тексеру, бағалау және жаңа технологияларды жеткізу мәселелерін решетеді.
Кадрларды дамыту: Көлікті жетекшілік шағын бизнестерге кадрларды жаңарту және әрекеттілікті арттыруда көмек көрсетеді. Олар мұнда өздіктерін бекіту, жетістіктердің құралуын қамтамасыз ету және жаңа бизнес құралуын қалыптастыруда көмек көрсете алады.
Инклюзивтік шағын бизнестер үшін адалдық, өзгерістерге жол ашу, және өнімдерді дамыту барысында кішілерді, жақындарды, жоғары оқу орнынан шығушыларды қосу мүмкіндігін ұсынады. Олардың инклюзивтік мәні шағын бизнестердің дамуына тәуелді.
Әлеуметтік қолдау: Шағын бизнестер әлеуметтік қолдау жүйелерін пайдалана отырып, инклюзивтік мəн-жеткізілік пен мұнда жетілдіргіш мақсаттарға қолдау көрсетеді.
Білім алуға мүмкіндік беру: Шағын бизнестердің жаңа құрылымдары және жобалары, жақындар, жоғары оқу орнынан шығушылардың, кішілердің білімін жеткізу және дамытуға мүмкіндік береді.
Инклюзивтік сауда стратегиялары: Шағын бизнестер өз сауда стратегияларында инклюзивтік принциптерді орындау арқылы кішілерді, жақындарды, жоғары оқу орнынан шығушыларды қолдай алатын қызметтерді және өнімдерді қалыптастыруға тырысады.
Кәдеге мен қолдау курстары: Инклюзивтікті дамыту арқылы, шағын бизнестер өз мұра жұмыстарын жақсарту үшін кәдеге мен қолдау курстарын ұсыну арқылы кішілерге және өзгерістерге көмектеседі.
Ішкі құқықтар және байланыс куралдарын қолдану: Ішкі құқықтар мен байланыс куралдарын қолдану арқылы, шағын бизнестер кішілерді, жақындарды, жоғары оқу орнынан шығушылардың өз жобаларын құруға және бизнес өнімдерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Жалпы, шағын және орта бизнес тұрақты және серпінді дамуды, жұмыс орындарын құруды және халықтың өмір сүру сапасын арттыруды қамтамасыз ете отырып, Қазақстанның экономикалық жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады. Оларды қолдау мен дамыту мемлекеттік органдар мен жалпы қоғам үшін басым міндеттер болып қала береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Начало формы
2. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің жұмыс істеуін талдау
2.1 Қазақстан Республикасының дамуындағы шағын кәсіпкерлік пен бизнестің рөлі мен маңызы
Кез-келген экономикалық жүйеде әр түрлі типтегі фирмалар жұмыс істейді, бұл, ең алдымен, транзакциялық шығындарды үнемдеудің (азайтудың) әр түрлі әдістерімен байланысты. Нарықтық экономикада тек сол ұйымдар (фирмалар) синергия әсеріне қол жеткізе алады, егер нәтиже "шығуда" "кіруде"шарттардың қарапайым сомасынан асып кетсе. Бүгінгі таңда синергетика жаңа танымдық модель ретінде сипатталады, мұнда талдау басым болмайды, ал синтез басым болады. Бұл ретте, бизнес-қызмет нарықтық бағаны және шекті өнімді дайындауға арналған шығындарды салыстыру арқылы жүзеге асырылатын шығындарды сөзсіз төмендету қажеттілігіне негізделген өндіріс факторларының әртүрлі комбинацияларын пайдалануды көздейді. Нақты өмірде, қолданылатын технология шегінде кәсіпкер өнімнің ең көп шығымдылығына қол жеткізу және кәсіпкерлік кірісті барынша арттыру үшін өндіріс факторларының (Еңбек, жер, капитал) ең жақсы үйлесімін табуға тырысады. Кәсіпкерлік табыс өндірістің жұмыс істеуінде, инновацияларды енгізуде, жаңа өнім шығаруда, фирманы басқару бойынша шешімдер қабылдауда және тәуекел үшін жауапкершілікте бастамашылық көрсеткені үшін сыйақы түрінде көрінеді. Демек, бизнес-қызметті жүргізу кезінде ұйым деңгейінде келесі факторларды талдау өте өзекті болып табылады:
- қосымша шығындардың ұлғаюы, кірістіліктің төмендеуі, өндіріс пен тұтыну салаларындағы шығындардың экономикалық өзара байланысы Заңының әсер ету механизмі;
- өндіріс ауқымы, уақытты үнемдеу және бәсекелестік әсерлері;
- статикада да, динамикада да ұйым заңдарының әрекет ету механизмдері;
- ресурс үнемдеуді қамтамасыз ететін техникалық, ұйымдастырушылық және әлеуметтік-экономикалық тетіктер.
Нарық субъектілерінің өмір сүруі мен экономикалық өркендеуі үшін нарықтық күрес - бұл әртүрлі фирмаларға (үлкен, орта және кіші) бірдей әсер ететін тауар өндірісінің экономикалық Заңы екенін ескеру қажет.
Бизнесті нарықтық экономика субъектілері қызметінің мөлшері (ауқымы) бойынша жіктеу өте маңызды, өйткені бұл шағын, орта және ірі бизнестің күшті және әлсіз жақтарын анықтауға және талдауға, олардың арақатынасы мен өзара әрекеттесуінің оңтайлы нұсқаларын анықтауға мүмкіндік береді. Ірі кәсіпорындардың артықшылықтары өндіріс ауқымын кеңейтуге байланысты үнемдеуге негізделген және мыналарға негізделген:
- кәсіпорындар саны өскен сайын өндіріс пен басқаруда спецификацияның артықшылықтарын пайдалану мүмкіндігі артады;
- ірі кәсіпорындарда жоғары өнімді және қымбат жабдықты қолдануға болады;
- қызметті әртараптандыру, ағындық артықшылықтарды дамыту, негізгі өндіріс негізінде өнім шығару үшін көбірек мүмкіндіктер.
Өндіріс ауқымының теріс әсері шамадан тыс ірі фирмада басқарудың бұзылуына байланысты пайда болады және келесідей көрінеді:
- оның жеке бөлімшелері арасындағы өзара әрекеттесу тиімділігінің төмендеуі, фирма ебедейсіз болады, икемділігі жоғалады;
- фирманың жекелеген бөлімшелерінде тұтастай алғанда фирманың мүдделеріне қайшы келетін жергілікті мүдделер туындайды;
- фирманың көлемінің өсуімен шешім қабылдауға қажетті ақпаратты беру және өңдеу шығындары артады.
Өз кезегінде, шағын бизнес нарықтық экономиканың маңызды элементін білдіреді және көбінесе экономикалық өсу қарқынын, жалпы ұлттық өнімнің құрылымы мен сапасын анықтайды, сонымен қатар бірқатар маңызды міндеттерді шешуге ықпал етеді, мысалы:
- сұраныс пен ұсынысты теңестіру арқылы экономикалық жағдайда туындайтын тербелістерді тегістеу;
- халықтың білімін, іскерлігі мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ИНЖЕНЕРЛІК-ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Сахинаев Арыстанбек Саламатулы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуді жетілдіру.
6B04101 -ЭКОНОМИКА білім беру бағдарламасы
Алматы, 2024
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ИНЖЕНЕРЛІК-ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Кафедра Экономика және бизнес
Қорғауға жіберілді
Экономика және бизнес кафедрасының меңгерушісі
к.э.н., ассоц. профессор
___________Ж.Т. Дильдебаева
___________2024ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуді жетілдіру.
6B04101 -ЭКОНОМИКА білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған
Сахинаев А.С.
Рецензент
Ғылыми жетекші
к.э.н., ассоц. профессор
Дильдебаева Ж.Т.
Алматы, 2024
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ИНЖЕНЕРЛІК-ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Кафедра Экономика және бизнес
Эк-20-1к тобының студенті Сахинаев Арыстанбек Саламатулы
дипломдық жұмыс орындауға
тапсырма
Жұмыс тақырыбы: Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуді жетілдіру.
№ 13 24 қазан 2024 ж. Ректор бұйрығымен бекітілген
Толық жұмысты тапсыру мерзімі 20 мамыр 2024ж.
Жұмысқа бастапқы деректер: _______________________________
Дипломдық жұмыста әзірленуге жататын мәселелердің тізбесі немесе дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны:
1) Кіріспе, әдебиетке шолу (тақырыптың өзектілігі, жаңалығы және практикалық маңыздылығы, Зерттеудің мақсаты мен міндеттері, әдеби дереккөздерге аналитикалық шолу)
2) Негізгі бөлім (объектілер, әдістер, оларды зерттеу нәтижелері)
1 Шағын кәсіпкерлік тұрақты экономикалық даму факторы ретінде
2 . Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің жұмыс істеуін талдау
3 Алматы облысындағы кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу және қолдау жүйесін жетілдірудің әдістемелік тәсілдері
4) Қорытынды.
5 )Ұсынылған әдебиеттер:
1.
2.
3.
Жұмыстың оларға қатысты бөлімдерін көрсете отырып, жұмыс бойынша кеңестер
Бөлім атауы
Кеңесші
Мерзім
Қолы
Тапсырманың берілген күні _____ __________________ 2024 ж.
Кафедра меңгерушісі ___________________________________ __
қолы, аты жөні
Ғылыми жетекші ___________________________________ __
қолы, аты жөні
Нормаконтроль ___________________________________ _______
қолы, аты жөні
Тапсырма орындауға қабылданды
Білім алушы___________________________________ _____
қолы, аты жөні
МАЗМҰНЫ
Шағын кәсіпкерлік тұрақты экономикалық даму факторы ретінде
1.1 Шағын кәсіпкерлікке жалпы түсінік
1.2 Шағын және орта бизнестің қажеттілігі.
1.3 Шағын бизнестің экономикадағы рөлі.
2. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің жұмыс істеуін талдау
2.1 Қазақстан Республикасының дамуындағы шағын кәсіпкерлік пен бизнестің рөлі мен маңызы
2.2 Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау
2.3 Қазақстан экономикасы жағдайындағы шағын және орта бизнестің ерекшелігі
3. Алматы облысындағы кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу және қолдау жүйесін жетілдірудің әдістемелік тәсілдері
Кіріспе
Шағын бизнес жұмыс орындарын құруда, инновацияларды дамытуда және халықтың өмір сүру деңгейін арттыруда шешуші рөл атқара отырып, Қазақстан экономикасында маңызды орын алады. Қазіргі қоғамда шағын кәсіпорындар экономикалық өсудің қозғаушы күші болып табылады және тұрақты және бәсекеге қабілетті экономикалық кешеннің қалыптасуына ықпал етеді. Шағын бизнестің негізгі функцияларына мыналар жатады:
Жұмыс орындарын құру: шағын бизнес жұмыс орындарының едәуір санын қамтамасыз етеді, бұл жұмыссыздық деңгейін төмендетуге көмектеседі және халықтың көп бөлігін жұмыспен қамтамасыз етеді. Бұл әсіресе ірі кәсіпорындар қызметкерлерді қысқарта алатын экономикалық тұрақсыздық жағдайында өте маңызды.
Инновацияны дамыту: шағын бизнес көбінесе икемді және жаңа технологиялар мен инновациялық өнімдерді енгізу арқылы нарықтағы өзгерістерге тез бейімделе алады. Бұл экономиканың инновациялық әлеуетін дамытуға ықпал етеді және оның бәсекеге қабілеттілігін арттырады.
Бәсекелестікті ынталандыру: шағын кәсіпорындардың көп болуы бәсекелестік ортаны құруға ықпал етеді, бұл тауарлар мен қызметтердің сапасын жақсартуға, бағаны төмендетуге және тұтынушылардың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыруға әкеледі.
Әлеуметтік тұрақтылық: шағын бизнес аймақтардың дамуына ықпал ету және жергілікті жерлерде экономикалық белсенділікті қамтамасыз ету арқылы әлеуметтік тұрақтылықты сақтауда маңызды рөл атқарады. Бұл халықтың ауылдық жерлерден қалаларға көші-қонын азайтуға көмектеседі және әлеуметтік шиеленісті азайтады.
Қазақстанның қазіргі экономикасы шағын және орта бизнес ұсынған сын-қатерлер мен мүмкіндіктерге тап болады. Шағын кәсіпкерлік жұмыс орындарын құруда, инновацияларды ынталандыруда және экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуде шешуші рөл атқаратын экономикалық дамудың қозғаушы күші болып табылады. Алайда, өзінің әлеуетіне қарамастан, Қазақстандағы шағын кәсіпорындар олардың дамуын шектейтін бірқатар проблемаларға тап болады.
Қарқынды өзгеріп жатқан экономикалық жағдай мен әлемдік нарықтағы бәсекелестіктің күшеюі жағдайында мемлекеттік реттеу және шағын кәсіпкерлікті қолдау қажеттілікке айналуда. Қолайлы экономикалық ортаны құру, әкімшілік кедергілерді азайту, қаржыландыруға қол жетімділікті қамтамасыз ету және инновацияларды қолдау жөніндегі мақсатты шаралар шағын бизнестің тұрақты дамуына және оның ел экономикасына қосқан үлесін арттыруға ықпал етуі мүмкін.
Бұл жұмыстың мақсаты оның кемшіліктерін анықтау және оны жетілдіру бойынша ұсынымдар әзірлеу мақсатында Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуді зерделеу және талдау болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін елдегі шағын бизнестің ағымдағы жай-күйіне талдау жүргізу, кәсіпкерлердің алдында тұрған негізгі проблемаларды анықтау және қолданыстағы мемлекеттік қолдау шараларының тиімділігін бағалау көзделеді. Алынған мәліметтер негізінде Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу мен қолдауды жақсарту бойынша ұсынымдар тұжырымдалатын болады.
Бұл тақырыпты зерттеудің практикалық маңызы бар, өйткені оның нәтижелері Тұрақты экономикалық өсуге және Қазақстан азаматтарының әл-ауқатын арттыруға ықпал ететін шағын бизнесті қолдаудың тиімді шараларын әзірлеу және енгізу үшін пайдаланылуы мүмкін. Осыған байланысты, бұл жұмыс елдің экономикалық саясатының дамуына өзекті және іс жүзінде маңызды үлес қосады.
1 Шағын кәсіпкерлік тұрақты экономикалық даму факторы ретінде
1.1 Шағын кәсіпкерлікке жалпы түсінік
Нарықтық экономиканың белсенді өкілдерінің бірі - кәсіпкерлер. Кәсіпкер ұғымын алғаш рет XVIII ғасырдың басында ағылшын экономисті Ричард Кантильон енгізді және келесідей анықтама берді: кәсіпкер - тәуекел шартында қызмет ететін адам. Кәсіпкер заңмен тиым салынбаған кез келген шаруашылықтық қызметпен айналысады, сату-сатып алушылық, кеңестік, коммерциялық делдалдықты енгізе отырып, құнды қағаздармен операциялар жүргізеді. Кәсіпкер өз қызметінде пайда алу мақсатында қоғамдық игі істерді атқара отырып, жеке даралық табыстылықты қамтамасыз ету комбинациясын іске асырады. Бұдан кейінірек француздың белгілі экономисті Ж. Б. Сэй Саяси экономиканың трактаты атты еңбегінде кәсіпкерлік қызметінің анықтамасын: өндірістің үш факторының - жер, капитал мен еңбектің қосындысы деп берді.
Кәсіпкерлік нарықтық экономикада шаруашылық қызметінің маңызды түрі. Оның рөлін А. Смит былай деп бағалаған болатын: Кәсіпкер өзі үшін ұтымдылық жағдайды көздегенмен, ол қоғам мүддесіне де қызмет етеді. Қазіргі экономика кәсіпкерлікті шаруашылықта ұйымдастырудың түрі ретінде анықтайды. Кәсіпкерлердің экономиканы өрлетуге қосар үлесі өте зор.
Батыс елдерінде қазіргі кәсіпкерлік негізінде жаңа мүмкіндіктерді әрдайым іздестіру, инновацияларға бейімделу, қойылған міндеттерді шешу үшін әр түрлі көздерден ресурстарды қатыстыру және қолдана білу іскерлігі жатқан шаруашылық жүргізудің ерекше, жаңашыл стилі. Американдық ғалым Р.С. Ронстадтың пікірі бойынша, кәсіпкерлік - бұл байлықты өсірудің өсіңкілік процессі. Байлық өз ақшасын, мүлкін, карьерасын ең көп тәуекел ететін, өз ісін құруға уақытты аямайтын, сатып алушыларға жаңа тауар немесе қызмет көрсетуді ұсынатындармен құралады.
Экономиканың тұрақты болуы және бәсекелес сипатының қалыптастырудың басты күштерінің бірі кәсіпкерлікті жетілдіру болып табылады. Жалпы кәсіпкерлікті дамыту үшін бірнеше белгілі шарттар орындалуы қажет:
кәсіпкелік субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен құқықтығы болуы қажет. Ол - шаруашылық қызметінің бағытын таңдау, өндірістік, сауда бағдарламаларын анықтау, қаржы көзін таңдау, өнімдерді тасымалдау, өнімге баға белгілеу, табысты өз мұқтажына жұмсау;
кәсіпкерлік қабылданатын шешімдерге, одан туындайтын нәтижелерге тәуекелдікті қажет етеді. Қабылданған шешімдерге деген жауапкершілік болмайтын болса, онда кәсіпкерліктің де болмағаны;
кәсіпкерлік қызметтің белгілі коммерциалық табысқа жету бағдарын ұстануы, экономикада қажетті нарықтық құрлым орнатумен байланысты. Яғни кәсіпкерліктің дамуы үшін оның құқықтық базасы, әлеуметтік-экономикалық шарттары қолдануы қажет;
соңғы шарт жоғарыда аталған шарттардан туындайды. Еркін кәсіпкерлік меншіктің әртүрлі формада, түрде, типте болуын қалайды.
Кәсіпкерлік - қызметтің ерекше бір түрі ғана емес. Бұл тағы да бір белгілі стиль және тәртіптің типі, жинақтап айтсақ: үлкен бастама, дәстүрден тыс шешімдерді іздестіру, тәуекелге бару, іскерлік қызметтің орын алар жері ең алдымен кәсіпорын болып табылады.
Сонымен, кәсіпкерлік - жаңа мүмкіндектері іздеу, жаңа технологияны пайдалану, капиталды жұмсаудың тиімді салаларын іздеу, ескі ойлау шеңберінен шығу. Басқаша айтқанда, өндірістің жаңа түрін ашып, дамыту, тауарлар мен қызметтердің жаңа түрлерін шығару мақсатында ұйымдастыру құрылымдарын өзгерту, сонымен қатар оларлы жаңарту және өркендету. Мұндай өзгерістердің түрлері әр-алуан жаңа кәсіпорындар ашу немесе ескі кәсіпорынды қайта құру, байланыстардың жаңа түрлерін ұйымдастыру немесе ескілерін жою, модификациялау әрекеттерімен байланысты. Демек, нақты өмірде кәсіпкерліктің объектісі - новаторлык, жаңашылдық мағынадағы ерекше өндіріс және айырбас пен бөлудің түрлі факторларын жүйелеу болып табылады.
Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың ең қарапайым формасы - ол шағын және жеке кәсіпкерлік.
Шағын кәсіпкерлік - бұл мемлекеттік органдар және басқа да өкілетті ұйымдар көрсеткіштерімен, заңмен бекітілген анықтама негізінде нарықтық экономика субъектілерімен жүзеге асырылатын кәсіпкерлік қызмет. Әлемдік және отандық тәжірибе көрсеткендей әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандағы кәсіпорындарды шағын кәсіпкерліктің субъектісі ретінде анықтайтын негізгі критерийлерге, бірінші кезекте, есепті кезенде кәсіпорында жұмыспен қамтылған жұмыскерлердің орташа саны жатады.
Бірқатар ғылыми еңбектерде шағын кәсіпкерлік - бір меншік иесімен басқарылатын кәсіпорындағы аз ғана топтың жұмыс істеуі деп түсіндіріледі. Негізінде шаруашылық қызмет субъектісін шағын кәсіпкерлік субъектісіне жатқызу кезіндегі өте маңызды көрсеткіш болып персонал саны (жұмыспен қамтылған жұмысшылар), жарғылық капитал қоры, актив мөлшері, айналыс көлемі (табыс, кіріс) табылады. Әлемдік банк мәліметтері бойынша кәсіпорындарды шағын кәсіпкерлік субъектісіне жатқызатын көрсеткіштер саны 50-ден жоғары. Бірақ көп қолданылатын көрсеткіштер келесілер болып табылады: кәсіпорында жұмыспен қамтылған жұмыскерлер саны, жыл сайынғы айналым, актив мөлшері. Бірақ барлық дамыған елдерде кәсіпорындарды шағын кәсіпкерлік субъектісіне жатқызудың негізгі көрсеткіші жұмыскерлер саны болып табылады.
Шағын бизнес әрқашан экономиканы дамытуда маңызды орын алады. Шағын кәсіпорындар-бұл икемділік пен сезімталдықпен сипатталатын басқарудың динамикалық түрі. Шаруашылық қызметті жүзеге асыра отырып, шағын кәсіпкерлік субъектілері, ең алдымен, қажеттіліктерге бағдарланады жергілікті нарық, жергілікті сұраныстың көлемі мен құрылымы жұмысшылардың бастамасы мен іскерлігін көрсетуге ықпал етеді. Іскерлік белсенділіктің сипаты өзгерген кезде,нарықтық сұраныс құрылымдары шағын кәсіпорындар орташа және ірі кәсіпорындардан айырмашылығы бар жұмысқа бейімделудің және қамтамасыз етудің ең үлкен мүмкіндіктері. Бұл мыналарға байланысты ірі кәсіпорындар, әдетте, белгілі бір өнімнің құн тізбегіндегі жұмыстардың ең үлкен тізімін орындайды және жағдайдың кез-келген өзгеруіне әкеледі өндіріс процестеріндегі ауқымды өзгерістер. Бүкіл өндірістік процесті қайта құру, қажетті кадрлық әлеуетті қалыптастыру көп уақытты қажет етеді және ресурстар. Керісінше, шағын бизнес мобильді. Әдетте,олар кең тұтыну саласының тауашаларында жұмыс істейді, олардың қызметі күрделі, ғылымды қажет ететін өнімдерді өндірумен байланысты емес және бұл кәсіпорындар экономикалық дамудың кез-келген тенденцияларында бар сұранысты қанағаттандырады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде кәсіпорындарды шағын кәсіпкерлік субъектісіне жатқызудың негізгі критерийлерге мысал келтірейік. Сонымен, Ұлыбританияда, мысалы, шағын кәсіпкерлікті анықтау жұмыскерлер саны мен айналым мәліметтеріне сүйенеді. Өте шағын кәсіпорындарға 1-24 адамға дейінгі жұмысшылары бар фирмалар жатады, шағын кәсіпорындарға 24 тен 99-ға дейінгі жұмысшылары бар фирмалар жатады. Орташа жұмыспен қамтылған жұмыскерлер саны - 50 адам.
Шағын кәсіпкерліктің маңызы өте жоғары Жапонияда жеке кәсіпорындарды жетіге бөліп қарастырады (1-4, 5-9, 10-29, 30-49, 50-99, 100-299 және 300-499), яғни заң бойынша шағын кәсіпорын болып - өнеркәсіпте, құрылыста, көлікте, байланыста, коммуналдық шаруашылықта 300-ге дейін жұмыскерлері бар заңдық жеке кәсіпорындар танылады.
Еуропада шағын кәсіпкерлік деп - 200 жұмыскер бар, орта деп - 200-500 дейін жұмыскерлер бар кәсіпорындар танылады. Ірі топтастырулар Германияның статистикалық мәліметтерінде кездеседі (20-49, 50-99, 100-199, 200-499). Венгрияда осындай шағын кәсіпорындарда жұмыспен қамтылғандардың саны 350-адамнан аспауы қажет, ал Болгарияда - 50 адамды құрайды.
Францияда шағын кәсіпорынға жұмыспен қамтылғандар саны 500 аспайтын және қортынды балансты жабу сәтінде жылдық айналым 200 000 000 франктен төмең болмауы қажет. Сонымен қатар әр түрлі экономика салаларында фирма мөлшері әр түрлі бағаланады. Егер ауыл шаруашылығында және тамақ өнеркәсібінде - 200 адам жұмыспен қамтылған болса, онда ол шағын кәсіпкерлікке жатқызылады.
АҚШ-та small business түсінігіне жұмыспен қамтылғандар саны 100-ден аспайтын ұсақ фирмалар кіреді. Бұл фирмаларға жеке меншік, аз топ толғалар меншігі (серіктестік), корпоративтік меншік (акцияның көп бөлігін ұстанушының жоғары категориясы иемденеді) тән. Мысалы, Мак Греухилл компаниясында 50 жұмысшыға дейін жұмыс істейтін кәсіпорынды шағын кәсіпорындарға, 100-ге дейін - орта, ал 100-ден жоғары және одан да көп - ірі кәсіпорындарға жатады.
Анықтаманың сапалық нұсқалары бірнеше сандық көрсеткіштермен қосымшалауға болатын сапалық критерийлерді қолдануды қарастырады. Бірақ мұндай көзқарас та субъективті талқылаулар мен тәжірибеге сүйенеді, және индуктивтік тән компаниялар айырымына акцент жасалады. Сонымен бірге әсерлесу немесе ықпал ету нәтижесі мөлшерінің фирма қызметінің сипатына әсерін қарастыру арқылы кәсіпорындардың шағын, орта, ірі мөлшерін анықтау мүмкіндігі жасалады.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан шағын кәсіпкерліктің бір қатар үлкен артықшылықтары бар екендігін және экономикалық өсуді қамтамасыз ететін маңызды фактор болып табылатындығын көрсетті. Үлкен емес кәсіпорындардың көп санын құру жұмыссыздық мәселесін әлсірете алады, дұрыс бәсекелік орта құра алады, қаржы нарығын жандандыра алады, халықтың сатып алушылық қабілетін жоғарлата алады және бар нарықтың дамуы мен кеңеюін қамтамасыз ете алады.
Мысал ретінде Голландия экономисті Ван Хорнның анықтамасын қарастыруға болады. Шағын кәсіпорындардың стратегиялық болжау ерекшіліктерін талдағанда ол шағын кәсіпорындарға тән 5 қасиетті атап көрсетеді:
өндірілетін өнімнің қатысты аз саны (технология, қызмет, ноу-хау);
салыстырмалы шектелген ресурстар мен қуат (капитал, адамдар және тағы басқалары);
компанияның стратегиялық жағдайын болжау және бақылау үшін қажетті басқарудың, әкімшілік процедуралардың, технологияның дамыған жүйесі;
менеджменттің жүйесіздігі, тренингтік және оқыту бағдарламаларына формалды емес қатынас;
басты басқару орындары мен акцияның көбісі кәсіпорындардың негізін салушылармен және ұстаушыларымен ұсталады.
Осы критерийлер негізінде Ван Хорн Нидерландыда орта кәсіпорын деп 50-ден 500-ге дейін жұмыскері бар және 1 миллионнан 33 миллион фунт стерлинг айналымы бар кәсіпорынды атауды ұсынады.
Экономикалық анықтамаға сәйкес шағын кәсіпорынға келесі шарттарды қанағаттандыратын кәсіпорындар жатады:
кәсіпорынның нарықтық кеңістікте қатысты кішкене үлесі бар;
кәсіпорынның иемдеушісі бар адам басқарады;
кәсіпорын тәуелсіз деп саналады (ірі кәсіпорынның бір бөлігін көрсетпейді).
Батыс елдердегі мамандардың арасында шағын кәсіпкерлік анықтамасының мәселесі бойынша дебаттар әлі де аяқталмаған, ал Қазақстанда олар енді басталып жатыр.
1.2 Шағын және орта бизнестің қажеттілігі.
Қазақстан Республикасының экономикасы шаруашылықтың әртүрлі формаларын дамытпай қалыптаспайды, оның ең маңызды бөлігі шағын кәсіпкерлік болып табылады. Шағын және орта бизнес-нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополизмін шектеуде және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұранысын қанағаттандыруда, жұмыссыздық мәселесін тежеуде, жаңа технологияларды енгізуде, Қазақстан Республикасының экономика саласын дамытуда маңызды роль атқарады.
Сонымен, шағын және орта бизнестің ел экономикасындағы алатын орны ерекше. Өйткені мемлекеттің жалпы қоғамның алға жылжуының бірден-бір рычагы болып табылатыны сөзсіз. Шағын бизнес ірі бизнеске қарағанда нарыққа тез бейімді, өзгермелі жағдайларға байланысты икемді, жаңа дамып отыратын өндіріс секторларында жұмыс істеуге қаблетті.
Шағын және орта бизнестің субъектісі ретінде кәсіпкер танылатыны айқын. Шағын және орта бизнестің мэні мен мағынасын терең деп білу үшін, ең алдымен сол шағын және орта бизнесті алып жүруші субъект -- кәсіпкер терминіне тоқталсақ.
Кәсіпкерлік феномені бағзы заманнан бері экономикалық, элеуметтік ғылымдардың зерттеу объектісіне айналған. Кэсіпкерлік, шағын және орта бизнес негіздері теориясын XVIII-XIX ғасырларда Ф.Кенэ, А.Смит, Ж.Б.Сэй, сосын И.Шумпетер, Ф.Хайск, А.Чаянов және тағы басқа экономист ғалымдар негізін қалаған.
Кәсіпкерлік қызметке талдау жасау -- оның жалпы экономикалық ой -пікір сияқты ұзақ тарихы мен терең тамырының бар екендігін көрсётеді. Экономикалық мағынада ірі өндірістік немесе күрылыс жобаларын басқарушы деп түсіндірме беруге болады. Көне тарих пен орта ғасыр ғылымдарында кәсіпкерлік туралы, оның индустриялық кезіне дейін қалай аталғанына қарамастан, ерекше ой -- пікір қалыптасқан. Алайда, батыстың экономикалық теориясында шағын және орта бизнеске шын мәнінде назар аудару XVIII ғасырдан басталды десек те болады. Атақты экономист, ғалым Р.Кантилон, кәсіпкер деп -- нкрық жағдайында әрекет жасаған адамды айтқан.
Әлеуметтік -- экономикалық қүбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық қатынастарды қамтиды. Мұның мәнінде экономикалық -- құқықтық, психологиялық және тарихи тұстары бар. Бірақ, шағын және орта бизнестің, яғни кәсіпкерліктің негізі адам қызметінің экономикалық танымында жатыр.
Шағын және орта бизнесті жүзеге асырушы кәсіпкерді-индивид түрінде өз бетінше нарықтық жағдайда жоғары шешім қабылдай алатын, жеке меншік иесі ретшде, өзше ешкщнщ көмегінсіз табыс пен пайдаға қол жеткізе білетін және атқарылған қызметтің барлығы өз қимыл іс-әрекетінің жемісі екендігін түсінетін заңды және жеке тұлғаларды айтуға болады.
А.Смит шағын және орта бизнес пен кәсіпкер туралы төмендегідей жазған екен ол тек өзінің жеке қызығушылығын, өзінің жеке пайдасын ғана ойлайды және де көрінбейтін қол арқылы жоспарланбаған мақсаттарына жетеді. Қоғамға қызмет етемін деп ойлаған кезден гөрі, өзінің жеке пайдасын ойлаған кезде, қоғамға көбірек пайда алып келеді.
Кәсіпкерліктің субъектісіне экономикалық қызметке қатысушы түрлі тұлғалар ең алдымен жеке индивидтер жатады. Бұлар мұндай сапада жеке өндірісті ұйымдастыру формасы арқылы көрінеді. Кәсіпкердің іс әрекеті өзінің еңбек шағындарына немесе жалдамалы еңбекті пайдалануға негізделеді. Шағын және орта бизнесті жүргізушілер экономикалық мүддені білдіретінсонымен қатар оған қатысушылар міндетті шарт жасасып ұйымдастырады. Мұндай бизнес түрі -- ұжымдық деп есептеледі. Жеке кәсіпкерлерге қарағанда жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер көптеген мэселелерді шеше алады. кәсіпкерліктің потенциалдық мүмкіндіктерін толық бағалау үшін олардың субъектілерін номиналды және нақты деп бөлудің маңызы ерекше. Номиналдыға кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқығы жатады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде эрбір азаматтың кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар. Алайда оны жүзеге асыру қоғам мүшелерінің кез-келгенінің қолынан келе бермейді. Сондықтан кәсіпкерліктің шын, нақты субъектісі -- бұған деген алғы шарттары бар, ең бастысы капитал иемдену құқығы барлар жатады. Міне, осы адамдар экономиканың кәсіпкерлік секторын құрып, дамыта алады.
Кәсіпкерліктің объектісі -- адамның белгілі қызметі. Мұның ерекшелігі қандай? Кәсіпкерліктің соңғы нәтижесі өндірілген өнім мен көрсетілген қызмет. Бірақ ең бастысы -- әр кәсіпкер оның тек өзіне тиімдісін, пайдалысын ғана жасайды. Міне, осы себептен кәсіпкерлердің ең басты мақсаты -- өз кәсігіорынының пайдасын барьінша жоғарлату немесе шағындарын барынша азайту болып табылады. Ал, кәсіпкердің табысы көбіне оның бизнесті ұйымдастыруына тікелей байланысты. Қызметінің бастапқы кезеңінде кәсіпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшін өндіріс факторларын комбинациялаудың жаңа жолдарын іздейді, яғни, бұл кәсіпкерліктің ең басты мэселесі.
Сонымен, кәсіпкерлік -- жаңа мүмкіндектерді іздеу, жаңа технологияны пайдалану, капиталды жұмсаудың тиімді салаларын іздеу, ескі ойлау шеңберінен шығу. Былайша айтқанда, өндірістің жаңа түрін ашып, дамыту; тауарлар мен қызметтердің жаңа түрлерін шығару мақсатында ұйымдастыру құрылымдарын өзгерту, сонымен қатар оларды жаңарту және өркендету. Мұндай өзгерістердің түрлері эр алуан жаңа кәсіпорындар ашу немесе ескі кәсіпорынды қайта құру, байланыстардың жаңа түрлерін жасау немесе ескілшін ( жою, доодификациялау әреқеттерімен байлаңысты нақты өмірде кәсіпкерліктің объектісі -- новаторлық, жаңашылдық мағынадағы ерекше өндіріс және айырбас пен бөлудің түрлі факторларын комбинациялау болып табылады.
Бизнеспен іскерлік қабілеті жоғары, нарықта өз күш-қуатын жаңа сфераларды іздестіру жолында жұмсаушы субъект ғана айналыса алады. Кез-келген алып-сатарды бизнесмен, шағын және орта бизнесті жүзеге асырушы деп атауға болмайды. Сонымен кәсіпкерлік -- өз қаражаттарын белгілі бір өндіріс түріне жұмсай отырып және қоғамға пайдасын тигізе отырып, табыс алу. Яғни кәсіпкерлік қызметтің басқа коммерциялық емес құрылымдарға қарағандағы ерекше айырмашылығы табыс пен шығын арасындағы айырманы пайда ретінде қарау.
Елдің кәсіпкерлік стимулын арттыру үшін экономикалық, әлеуметтік, құқықтық жағдайлар базасын құрып, жетілдіру керек. Жалпы кәсіпкерлік кызметтің түрлерін төрт түрге бөліп қарастыруға болады:
-өндірістік -- оның ішінде инновациялық, ғылыми-техникалық тауар өндіру, қызмет көрсету және басқа;
-коммерциялық -- сауда-саттық, делдалдық, сауда үйлері, тауар биржалары және тағы басқа;
-қаржылық -- банктік, сақтандыру, аудиторлық, лизингтік қор биржалары және тағы басқа;
-кеңес берушілік -- басқармалық, әкімшілік, маркетингтік, ақпараттық, кадрлар дайындау және тағы басқа.
Елімізде қаражылық кәсіпкерліктің түрімен тек банктер ғана айналыса алады.
Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканың белсенді қатысушылары -- шағын және орта бизнес субъектілері -- кәсіпкерлер, жеке адамдар, бизнесмендер екені белгілі. Республикамызда шағын және орта бизнестің дамуына жан-жақты шаралар интенсивті түрде жасалылуда. Ал, оларға жекеше тоқталсақ, меншікті жекешелендіру бағдарламасының жүруі, ол өз кезегінде шағын бизнестің дамуының нағыз экономикалық негізі екенін ескерсек, кәсіпкер шағын және орта бизнес субъектісі ретінде оның іс әрекеті әр кездеде белгілі бағытта ұйымдастырылады, және оның нақты нысандары бар. Кәсіпкерліктің шаруашылықты жүргізу тэсілі ретінде бірнеше жалпы белгілері бар. Оның ішінде негізгісі -- шаруашылық субъектілерінің елсіздігі. Олардың дербестігі нарық механизмі әрекетін қамтамасыз ететін тэртіпті қалыптастырады. кәсіпкердің тэуелсіздігі оған экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен тауар өндіру процесін ұйымдастыруы және оларды нарықта кәсіпкердің ойлағанындай өткізе алу құқғын береді. Материалды ресурстар мен ақша капиталының иелері бұл ресурстарды қалауынша пайдалана алады. Әрбір қызметші өзі істей алатын еңбекпен айналысуға құқығы бар. Алайда, еркіңдіқ көптегең жағдайлармен шектелген. Олар сыртқы орта мен субъектілер әрекетінен шығады. Дегенмен, шағын бизнестің басты шарты барлық мүмкіндіктердің деңгейі тұрғысынан шешім қабылдаудағы автономиялылығы. Барынша көп табыс табу жалпы бизнестің қозғаушы факторы болып табылады. Көп жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана іс ұйымдастырылып, одан әрі кеңейтіледі. Нарық жағдайында өзгерістер күніне бірнеше ретте болып отыруы мүмкін. Олар осы жаңалықтарды өз жұмыстарына енгізеді. Жаңалық процесінің мүраты -- пайда табу. Мысал үшін, нарыққа жаңа тауар шығарған немесе ресурс үнемдейтін экономикалық тиімді технология ұсынған алғашқы фирма оларды белгілі уақытқа дейін баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Міне, осы қабілет әдеттегіден ерекше шешім қабылдауда, творчествалық көзқарас жағынан іскерлік әлемінде жоғары бағаланады.
Кәсіпкерлікке тән тағы да бір сипат - шаруашылық жүргізудегі тәуекелге бел бууы, іске кірісер алдында болашақ бұлдыр қиялдарды болжап білу және оны шеше алуы. Жаңа идеялар мен жобаларды пайдаланғанда бастапқыда қауіп-қатері көп, ал оларды өне бойы экономикалық есептеу мүмкін емес. Шаруашылықтың қауіп - қатері, тәуекелдің негізінде мүмкін болатын және шын мәнідегі шығындар мен нәтижелердің ара қатынасы жатады. Егер өндірілген тауарлар бағасы жұмсалған шығындарды қайтармаса, онда кәсіпкер өз қызметін тиімді ұйымдастыра алмағаны, ёлде өткен нарықтық конъюктура жайсыз болғаны.
Шағын және орта бизнестің, кәсіпкерлік қызметтің мәні -- өндіріс құрал жабдықтарын шаруашылық объектісі ретінде иемденуде және табыс алу мақсатында өндіріс факторларын тиімді пайдалану оның негізі болып табылады. Кәсіпкерлік шаруашылықты жүргізу тәсілі жаңа іске адамның жеке энергиясымен капиталын жұмсаудан көрінеді. Мұндағы кәсіпкерлік әрекетінің ең басты тиімділігі -- таңдаудың дұрыстығы немесе тандаған істің кәсіпкердің жеке потенциалына сәйкес келуі деп білеміз.
Шағын және орта бизнестің тарихына көз жіберейік. Ресейде кәсіпкерлік көне заманнан бері Киевтік Русьте сауда-саттық формасында дамыған. Ең бірінші кәсіпкерлер деп -- көпестер мен майда алыпсатарлар және қолынан іс келетін өзі жасаған тауарын сатушыларды айтқан. Петр І-шінің кезінде орта бизнес көркейді. Бүкіл Ресейде мануфактуралар құрылып тігін, қару-жарақ, тау ісі салары дамыды. Кеңес Үкіметі келісімінен кәсіпкерлік деген термин жалпы экономикалық оқулықтан алынып тасталды. ХХ-шы ғасырдың 90-шы жылдарында ғана шағын және орта бизнес халықтың түсінігіне қайта енді. Әрине өз бизнесін бастау ел тыныш кезде де шешімділікті қажет етеді. Бұл тәуекелге бас тігу өз ақша қаражатын сала отырып, не табыс алады, немесе жоғалту қаупі, бэселелестікке төтеп беру, мұның бәрі белгісіздікке қажет шешімділік. Жер жүзінде миллиондаған кәсіпкерлер тәуекелге бел буып, жаңа бизнес түрлерін ашуда. Осы творчествалық процестің түбірінде экономиканың жеке секторының күш-қуаты, жалпы ұлттың әл-ауқатының кілті жатыр.
1.3 Шағын және орта бизнестің экономикадағы рөлі.
Шағын және орта бизнес Қазақстан экономикасында шешуші рөл атқарады, оның дамуы мен тұрақтылығына елеулі үлес қосады. Олардың маңыздылығын көрсететін кейбір аспектілер:
1. Жұмыс орындарын құру және жұмыссыздықты азайту:Шағын және орта кәсіпорындар Қазақстан экономикасында жаңа жұмыс орындарын құрудың негізгі көздерінің бірі болып табылады. Олар халықтың едәуір бөлігін жұмыспен қамтуды қамтамасыз етеді, бұл жұмыссыздық деңгейін төмендетуге және азаматтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға ықпал етеді.
2. Инновациялар мен дамуды ынталандыру:Шағын және орта бизнес көбінесе инновациялар мен технологиялық прогрестің көзі болып табылады. Олар жаңа идеялар мен әзірлемелерді енгізу арқылы нарықтық ортаның өзгеруіне икемді және тезірек жауап береді. Бұл экономика салаларының дамуына және олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал етеді.
3. Өңірлік экономиканы дамыту:Шағын және орта кәсіпорындар көбінесе аймақтарда орналасады, бұл олардың экономикалық дамуына және әртараптандырылуына ықпал етеді. Олар жұмыс орындарын ашады, инвестиция тартады және жергілікті нарықтар мен инфрақұрылымды дамытады.
4. Бәсекеге қабілеттілікті арттыру және тұтынушылар үшін таңдауды арттыру:Шағын және орта кәсіпорындар нарықтағы бәсекелестіктің артуына ықпал етеді, бұл инновацияларды, тауарлар мен қызметтердің сапасын жақсартуды және олардың бағасын төмендетуді ынталандырады. Бұл тұтынушыларға көбірек таңдау жасауға және жоғары сапалы өнім алуға мүмкіндік береді.
5. Жергілікті кәсіпкерлікті дамыту және монополияландырудың алдын алу:Шағын және орта кәсіпорындар кәсіпкерлік қызметтің алуан түрлілігіне ықпал етеді және экономикалық биліктің ірі компаниялардың қолына шоғырлануына жол бермейді. Бұл орта таптың дамуына ықпал етеді және экономиканың барлық қатысушыларына тең мүмкіндіктер береді.
6. Экспортқа бағдарлану және халықаралық ынтымақтастықты дамыту:Қазақстандағы көптеген шағын және орта кәсіпорындар халықаралық саудаға белсенді қатысып, өз өнімдерінің экспортын дамытуда. Бұл өткізу нарықтарын кеңейтуге, экспорт көлемін ұлғайтуға және халықаралық ынтымақтастықты дамытуға ықпал етеді.
Шағын бизнес, экономикадағы еңгізушілікті дамытудың жаңа түйінділіктерінің бірі. Бұл саланың еңбек көлемі тәулік компаниялармен салыстыруда терілуі келесі өзгерістерге ие болады:
Инновациялық басқару: Шағын бизнестер жеткіліктілікке жетуге мүмкіндік беретін технологияларды пайдалану арқылы іске қосылатын қауіпсіз іс-шараларды қалыптастыруға тыйым салады.
Іргелі байланыстар: Шағын бизнес қорындағы технологиялық және байланыс орталықтарды пайдалану арқылы мәнді таңдау және клиенттермен тиісті қатынасу мүмкіндігін жасау.
Қайраткерлік: Шағын бизнестер әлі дамытуға барлық қағидалардың және регуляторлардың талаптарына сәйкес көбейеді.
Көлікті жетекшілік: Шағын бизнес мән-нәрселерді ерекше мақсаттарға қатынасу арқылы дамытуға ықпал етеді.
Инклюзивтік: Базарға кіруге және оны дамытудың қолдауымен, шағын бизнестер көптеген мүмкіндіктердің ішінде кішілерді, жақындарды, жоғары оқу орнынан шығушыларды қосуға мүмкіндік береді.
Инновациялық басқарудың маңызы біздің экономикада келесіге және құрылысындағы бизнес-процестерде жеткіліктілік жасауға көмектеседі:
Технологияның пайдалануы: Шағын бизнес саласында технологияларды пайдалану арқылы өнімдер мен қызметтерді жеткізуге мүмкіндік береді. Мысалы, өздіктерін аутсорсинг және автоматтандыру арқылы жеткізу, иллюстрациялау және дизайн бағыттарын пайдалану.
Инновациялық ұсыныстар: Інновациялық басқаруды қолдану арқылы, шағын бизнестер жаңа бағдарламалар, технологиялар немесе қызметтерді жеткізу мәселелеріне шешім табуға болады. Мысалы, жеткізу кезіндегі жаңа онлайн сату әдістері немесе маркетинг стратегиялары.
Іс-шараларды қауіпсіздігін қамтамасыз ету: Инновациялық технологиялар мен бағдарламалар арқылы, бизнестің операциялары қауіпсіздікті жақсыратуға мүмкіндік береді. Бұлар арасында кіру-шығу көлемінің басқаруы, деректерді қорғау, және шифрлау технологияларының пайдалануы келесі.
Іргелі байланыстарды жасау шағын бизнестерге көптеген маңызды адалдықтар ұсынады:
Мәнді таңдау: Технологиялық және байланыс орталықтарды қолдану арқылы шағын бизнестер өз жетекшілігін арттыруда, айтпесе, өнім, қызмет немесе баға артықшылықтарын қосу мүмкіндігін табады. Олар мұнда технологияның жеткізілуінің және көліктілігінің арқасында клиенттерге ұсынылатын мәнді қамтамасыз етеді.
Қатынасу мүмкіндігін жасау: Технологиялық және байланыс орталықтарды пайдалану арқылы, шағын бизнестер клиенттермен қатынасу құрғандағы барлық адалдықтарын жетілдіруге мүмкіндік береді. Олар байланыстыру бойынша тұрақтылық, тығыздық пен басқару сапаларын жасауға көмектеседі.
Клиенттермен байланыстарды дамыту: Байланыс орталықтарды қолдану арқылы шағын бизнестер клиенттерімен тікелей байланыс құра алар және олардың талаптарына қарсы бағалауға мүмкіндік береді. Олар клиенттердің көрсеткен талаптарына қарағанда айқындайтын, клиенттерге қызмет көрсетуді орналастыруда көмекші болады.
Өнімдердің жеткізілуінің жылдамдығы: Технологиялық және байланыс орталықтарды қолдану арқылы шағын бизнестер өнімдерін жеткізу жылдамдығын арттыру мүмкіндігін табады. Олар мұнда өнімдердің жеткізілуінің байланыс орталықтарды пайдалану арқылы көптеген маңызды адамдарға жеткізуінің арқасында, қызметтерді жеткізу жылдамдығын арттыруға мүмкіндік береді.
Қайраткерлік шағын бизнестер үшін адам өнімдерінің және бизнес процестерінің дамуын арттыру мәселесінің бір жағында қажетті мәселе. Жетістіктері:
Құрылым мен өнімдерді дамыту: Шағын бизнестер көбіне технологиялық, маркетинг, қызмет, және өнімдерін дамытудағы негізгі көліктерге қатысады. Олар ақпарат технологияларын, автоматтандыруды, және ұзақ уақыт алмайтын бизнес процестерін жетілдіруде мемлекеттік даярлықтарды пайдалануда көмектеседі.
Жаңа идеяларды жүзеге асыру: Қайраткерлік шағын бизнестерге жаңа бизнес моделдері, қызметтер, немесе өнімдерді кеңейту, дамыту немесе жаңа рыноктарға кіруге қатынасуда мән береді.
Істеу байланыстарын жасау: Қайраткерлік үшін жұмысшыларды мотивациялау, кадрларды дамыту, жұмыс орындарын құрылымдастыру, жаңа көзге көрген жоба болуларын алу кезеңдерінде мемлекеттік ресурстарды пайдалану мақсатында көмек көрсетеді.
Мамандықтарды дамыту: Қайраткерлік жағдайлары бойынша мамандықтарды дамыту өнімдерін жасауға және іс-шараларды басқаруға көмектеседі.
Жаңа рыноктарға кіруге және жаңа қызметтерді жеткізуге қолдау көрсету: Қайраткерлік үшін мемлекеттік ресурстарды пайдалану арқылы жаңа рыноктарға кіру немесе қайраткерлік үшін жаңа қызметтерді жеткізу мәселесін шешу дамуға көмектеседі.
Көлікті жетекшілік шағын бизнестер үшін маңызды мақсаттарға қатынасу арқылы дамуға көмектеседі. Маңызды көліктері:
Бизнес стратегиясын құру: Көлікті жетекшілік шағын бизнестерге бизнес стратегиясын құруда көмек көрсетеді. Олар жеке мақсаттарын белгілеп, бизнес жоспарларын құруда және оларды қолдану жолында реттейді.
Рынокқа орналасу: Көлікті жетекшілік арқылы шағын бизнестер рынокта қалыптасқан көрсеткіштерді түсіну және оларға сайлану мәселесін шеше алады. Олар бизнес модельін, сату және маркетинг стратегияларын жасау және жетістіктерін анықтау кезінде көмектеседі.
Тұрақтылықты арттыру: Көлікті жетекшілік арқылы шағын бизнестер өз ұсыныстарын жетекшілік пен көңілді бағалау арқылы тұрақтылықты арттыру мүмкіндігін табады. Олар қаржы политикасын және сауда шарттарын орнатуда және бизнес операцияларын жаңарту мәселелерінде көмек көрсете алады.
Инновациялық жаңалықтар: Көлікті жетекшілік шағын бизнестерді іске қосу арқылы жаңа қалыптасуларды, өнімдерді, немесе қызметтерді дамытуға көмек көрсетеді. Олар тексеру, бағалау және жаңа технологияларды жеткізу мәселелерін решетеді.
Кадрларды дамыту: Көлікті жетекшілік шағын бизнестерге кадрларды жаңарту және әрекеттілікті арттыруда көмек көрсетеді. Олар мұнда өздіктерін бекіту, жетістіктердің құралуын қамтамасыз ету және жаңа бизнес құралуын қалыптастыруда көмек көрсете алады.
Инклюзивтік шағын бизнестер үшін адалдық, өзгерістерге жол ашу, және өнімдерді дамыту барысында кішілерді, жақындарды, жоғары оқу орнынан шығушыларды қосу мүмкіндігін ұсынады. Олардың инклюзивтік мәні шағын бизнестердің дамуына тәуелді.
Әлеуметтік қолдау: Шағын бизнестер әлеуметтік қолдау жүйелерін пайдалана отырып, инклюзивтік мəн-жеткізілік пен мұнда жетілдіргіш мақсаттарға қолдау көрсетеді.
Білім алуға мүмкіндік беру: Шағын бизнестердің жаңа құрылымдары және жобалары, жақындар, жоғары оқу орнынан шығушылардың, кішілердің білімін жеткізу және дамытуға мүмкіндік береді.
Инклюзивтік сауда стратегиялары: Шағын бизнестер өз сауда стратегияларында инклюзивтік принциптерді орындау арқылы кішілерді, жақындарды, жоғары оқу орнынан шығушыларды қолдай алатын қызметтерді және өнімдерді қалыптастыруға тырысады.
Кәдеге мен қолдау курстары: Инклюзивтікті дамыту арқылы, шағын бизнестер өз мұра жұмыстарын жақсарту үшін кәдеге мен қолдау курстарын ұсыну арқылы кішілерге және өзгерістерге көмектеседі.
Ішкі құқықтар және байланыс куралдарын қолдану: Ішкі құқықтар мен байланыс куралдарын қолдану арқылы, шағын бизнестер кішілерді, жақындарды, жоғары оқу орнынан шығушылардың өз жобаларын құруға және бизнес өнімдерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Жалпы, шағын және орта бизнес тұрақты және серпінді дамуды, жұмыс орындарын құруды және халықтың өмір сүру сапасын арттыруды қамтамасыз ете отырып, Қазақстанның экономикалық жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады. Оларды қолдау мен дамыту мемлекеттік органдар мен жалпы қоғам үшін басым міндеттер болып қала береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Начало формы
2. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің жұмыс істеуін талдау
2.1 Қазақстан Республикасының дамуындағы шағын кәсіпкерлік пен бизнестің рөлі мен маңызы
Кез-келген экономикалық жүйеде әр түрлі типтегі фирмалар жұмыс істейді, бұл, ең алдымен, транзакциялық шығындарды үнемдеудің (азайтудың) әр түрлі әдістерімен байланысты. Нарықтық экономикада тек сол ұйымдар (фирмалар) синергия әсеріне қол жеткізе алады, егер нәтиже "шығуда" "кіруде"шарттардың қарапайым сомасынан асып кетсе. Бүгінгі таңда синергетика жаңа танымдық модель ретінде сипатталады, мұнда талдау басым болмайды, ал синтез басым болады. Бұл ретте, бизнес-қызмет нарықтық бағаны және шекті өнімді дайындауға арналған шығындарды салыстыру арқылы жүзеге асырылатын шығындарды сөзсіз төмендету қажеттілігіне негізделген өндіріс факторларының әртүрлі комбинацияларын пайдалануды көздейді. Нақты өмірде, қолданылатын технология шегінде кәсіпкер өнімнің ең көп шығымдылығына қол жеткізу және кәсіпкерлік кірісті барынша арттыру үшін өндіріс факторларының (Еңбек, жер, капитал) ең жақсы үйлесімін табуға тырысады. Кәсіпкерлік табыс өндірістің жұмыс істеуінде, инновацияларды енгізуде, жаңа өнім шығаруда, фирманы басқару бойынша шешімдер қабылдауда және тәуекел үшін жауапкершілікте бастамашылық көрсеткені үшін сыйақы түрінде көрінеді. Демек, бизнес-қызметті жүргізу кезінде ұйым деңгейінде келесі факторларды талдау өте өзекті болып табылады:
- қосымша шығындардың ұлғаюы, кірістіліктің төмендеуі, өндіріс пен тұтыну салаларындағы шығындардың экономикалық өзара байланысы Заңының әсер ету механизмі;
- өндіріс ауқымы, уақытты үнемдеу және бәсекелестік әсерлері;
- статикада да, динамикада да ұйым заңдарының әрекет ету механизмдері;
- ресурс үнемдеуді қамтамасыз ететін техникалық, ұйымдастырушылық және әлеуметтік-экономикалық тетіктер.
Нарық субъектілерінің өмір сүруі мен экономикалық өркендеуі үшін нарықтық күрес - бұл әртүрлі фирмаларға (үлкен, орта және кіші) бірдей әсер ететін тауар өндірісінің экономикалық Заңы екенін ескеру қажет.
Бизнесті нарықтық экономика субъектілері қызметінің мөлшері (ауқымы) бойынша жіктеу өте маңызды, өйткені бұл шағын, орта және ірі бизнестің күшті және әлсіз жақтарын анықтауға және талдауға, олардың арақатынасы мен өзара әрекеттесуінің оңтайлы нұсқаларын анықтауға мүмкіндік береді. Ірі кәсіпорындардың артықшылықтары өндіріс ауқымын кеңейтуге байланысты үнемдеуге негізделген және мыналарға негізделген:
- кәсіпорындар саны өскен сайын өндіріс пен басқаруда спецификацияның артықшылықтарын пайдалану мүмкіндігі артады;
- ірі кәсіпорындарда жоғары өнімді және қымбат жабдықты қолдануға болады;
- қызметті әртараптандыру, ағындық артықшылықтарды дамыту, негізгі өндіріс негізінде өнім шығару үшін көбірек мүмкіндіктер.
Өндіріс ауқымының теріс әсері шамадан тыс ірі фирмада басқарудың бұзылуына байланысты пайда болады және келесідей көрінеді:
- оның жеке бөлімшелері арасындағы өзара әрекеттесу тиімділігінің төмендеуі, фирма ебедейсіз болады, икемділігі жоғалады;
- фирманың жекелеген бөлімшелерінде тұтастай алғанда фирманың мүдделеріне қайшы келетін жергілікті мүдделер туындайды;
- фирманың көлемінің өсуімен шешім қабылдауға қажетті ақпаратты беру және өңдеу шығындары артады.
Өз кезегінде, шағын бизнес нарықтық экономиканың маңызды элементін білдіреді және көбінесе экономикалық өсу қарқынын, жалпы ұлттық өнімнің құрылымы мен сапасын анықтайды, сонымен қатар бірқатар маңызды міндеттерді шешуге ықпал етеді, мысалы:
- сұраныс пен ұсынысты теңестіру арқылы экономикалық жағдайда туындайтын тербелістерді тегістеу;
- халықтың білімін, іскерлігі мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz