Кенесары Қасымұлының дипломатиясына зерттеулер

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы жоғары білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті

Тарих факультеті

Археология, этнология және Отан тарихы кафедрасы

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс.
Тарихналық талдау.

Орындаған: ГИ-22-2к Тоқмамбаева А. Н
Қабылдаған: г.ғ.м., аға оқытушы Жағыпар.Ә.Б

Қарағанды қ.
2024
Мазмұны
Бет.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ХІХ ғасырдың 20-50 жж. Қазақ - Ресей қатынастарының тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Ұлт - азаттық көтерілістің Қазақстандағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 К.Қасымұлы көтерілсі тарихнамасы, кезеңдері, талаптар, қозғаушы
күштері және саяси лидері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2. К.Қасымұлы көтерілісінің тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.1 Кенесары Қасымұлының дипломатиясына зерттеулер ... ... ... ... ... ... . .14
2.2 Қазіргі заман Қазақстан тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
Пайдаланылған дереккөздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі.
Кенесары Қасымов Абылай хан ісін жалғастырушы ұлы тұлға ретінде тарих сахнасына шықты. Сол кездегі жағдайға келсек, 1822-24 жылдары Сібір және Орынбор қазақтары туралы жарғылар қабылданғанымен әлі де саяси оқшаулануды сақтаған Қазақстан облыстарының тәуелсіздігіне патша әскерлерінің әрекетінен қауіп төнді. Сондықтан көтерілісші сұлтанның басты мақсаты Абылай хан тұсындағы Қазақстанның территориялық шекараларының тұтастығын қалпына келтіру, Ресейдің құрамына кірмеген жерлерінің толық тәуелсіздігін сақтау болды және ол жекелеген сұлтандардың өз еркімен кетуін қатаң түрде басып тастады. халық қозғалысынан бөлініп шыққан князьдер. Орыс саясатын жақтаушылар аяусыз жазаланды.
Қазақтардың бұл көтерілісі әуел бастан-ақ қарқын алды.
Тақырыптың мақсаты.
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс. Тарихнамалық талдау жасау.
Мақсатына сүйене отырып бірнеше міндеттері анықталады.
XIX ғасырдың 20-50 жж. Қазақ-Ресей қатынастарының тарихнамасы.
Ұлт-азаттық көтерілістің Қазақстандағы орны.
К.Қасымұлы көтерілісі тарихнамасы, кезеңдері, талаптар, қозғаушы күштері және саяси лидері.
К.Қасымұлы көтерілісінің тарихнамасы.
Кенесары Қасымұлы дипломатиясына зерттеулер.
Қазіргі заман Қазақстан тарихнамасы.

Тарихнама.
Қазіргі таңда Кенесары Қасымұлының жазған кітаптары көп. Кенесарының 10 жылдық көтерілісі туралы көрсетіледі. Қазақ елі мен жері үшін қанын төккен Кенесары хан туралы көптеген еңбектер жазылды. Атап айтсақ, Е.Бекмахановтың 19 ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан[11] атты еңбегінде Кенесары хан туралы көп деректер бар.
Кенесары хан туралы Ақиқат[9], Қазақ тарихы[10] журналдарында бірнеше мақалалар жарияланып, көптеген баспасөз беттерінде жарияланған. Қазақ хандары еңбегінде Ж. Қасымбаев[13], Кенесары хан және оның қызметі туралы анық жазылған.
Жұмыстың құрылымы.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. ХІХ ғасырдың 20-50 жж. Қазақ - Ресей қатынастарының тарихнамасы.

1.1 Ұлт - азаттық көтерілістің Қазақстандағы орны.

Он жылға созылған, үш жүз адамды қамтыған азаттық қозғалыс қазақ қауымының қайшылықтарын да, бірлігін де, осы бөліну мен сатқындықтың сырын да ашты. 18 ғасырдың аяғындағы Кіші-жұттағы Сырым батыр бастаған көтеріліс немесе 1836-1838 жылдардағы Кіші-ордадағы Исатай Таймановтың қозғалысында қазақ қауымының бір-біріне қарама-қарсы топтары арасындағы қайшылық бұл жерде айқындалмаған. жол. Отаршылдыққа қарсы күресті үш жүздің барлық рулары, тіпті Кене сағасының бойындағы Абылай ұрпақтары да бірауыздан қолдады десек, біржақтылық болар еді. Сонымен бірге, рулық қауымда билік жүргізудің ерекшеліктеріне орай, төрелердің бірде ат төбелесі сияқты рулық, қандық дәстүр бойынша көшпелілер тобын өсіріп, бірде үкіметке, бірде билікке қарсы шығып жатқанын ұмытпайық. Хан Кенесары. Әрине, қазақ феодалдары мен орыс әскерінің офицерлері жазған, тіпті көп жағдайда облыстық басқармалардағы шенеуніктер дайындаған, қауымның екіге бөлінуін анық сипаттайтын құжаттар сирек кездеседі. Ал казак даласында болған саясаткерлердің, көтеріліске байланысты оқиғалардың шындығын іздеген басқа да авторлардың еңбектерінде жергілікті феодалдар арасындағы тартыс ашылады. Абылайдың ұрпағы Шоқан Уәлихановтың өз шығармаларында көтерілісті әшкерелеп, оны реакциялық қозғалыс деп бағалағанын жоғарыда айттық. [1]
Көрнекті зерттеуші Шоқанның досы Ядринцев (Семилужинский) қазақтың ұлы ғалымы туралы кейін жарияланған естеліктерінде Кенесары қозғалысына біршама мән берген. ...көтеріліс кезінде өріс екіге бөлініп кетті: біріншісі тәуелсіздік үшін күрессе, екіншісі патша билігін мойындады.Кенесары тұлғасы көбінесе салт аттылар тартқан ақындар мүшәйрасында көтерілді,-деді А.Янушкевич.[1] Күрестің саяси арнасы
поэзия болды, шешен тілінде ән айтатын қырғыздар бірін-бірі сабады. Белгілі саяхатшы Г.Н.Потанин Шоқан туралы естеліктерінде жас Уәлихановтың Саржан мен Кенесары туралы қызықты мәліметтер бергенін түйіндейді. тарихтан, ауыз әдебиетінен, мысалдардан бұл топтың күшті жақтастары негізінде оңтүстік өңірлерге қоныстанған ақын Н.Середа да Кенесары хан көшкенін дәлелдейді Ресейге іргелес жатқан Орынбор даласына еш кедергісіз оның қарақшыларының қатарын көбейтіп, Орда халқына ықпалын тигізген Осы орда тұрғындарының аз ғана бөлігін қоспағанда, оны барлығы дерлік таныды хан. Өте айлакер саясаткер Касимов өз әрекетін әкімдерден аулақ ұстады,[1] - дейді хан Кенени Н.Середа.
19 ғасырдың 60-жылдарында қазақ ауылдарын аралап, мәліметтер жинаған, кейін Түркістан өлкесінде ірі әкімшілік қызмет атқарған, орыс шаруаларының қазақ жеріне қоныс аударуына ашық қарсылық көрсеткен А.Гейнес Кенесарыны . патша үкіметінің саясатына наразылық білдірген қазақтардың барлық әлеуметтік топтары үшін жоғары тұлға. Кенесары жаңа тәртіпке бағынбағандардың барлығын, әсіресе сұлтандарды өзіне тарта білді.Олар Кенесарыға семьяларымен, мал-жайларымен қосылды, өздерінің елінің қожасы сезінді. Қазақ билеушісінің өзін қолдамаған руларды тонағанын, күшпен соңынан ерткенін, ешкім оған кедергі жасай алмағанын[1],- А.Гейнс те толықтыра жазады.
Ал Л.Мейер Кенесары турасында халықтың және дала ақсүйектерінің көзқарасын екі ұшты білдіреді. Мысалы, 1840 жылы Сібір және Орынбор жағынан бір мезгілде бірнеше ірі жазалау топтарының Кенесарыға қарсы қимылдарының өрістегенін талдай келе, Л.Мейер осындай ауыр жағдайдың өзінде, мысалы, Кіші -жүздің Шөмекей руының белгілі биі ханға қызын ұзатқанын мақтан еткен. Төртқара, Шекті және бірнеше рулардың көтеріліс басшысын елдің ханы деп тануында негіз мол болғанын айта келе, екінші жағынан, Қасымұлының туы астына басын қосқандар панасыз қаңғыбастар, баратын жер, басатын тауы қалмаған адамдар еді,[1;8] -- деген біржақты қорытындыға келеді.
1838 жылы Құсмұрын округінде сараланған деректерде бүлігіне қатысы бар деген бірнеше сұлтан, старшындар тексерілген. Деректің бір жағында қозғалысқа қатысы бар деп күдікке қойғандар тізімі, екінші жағында олардың күнәсінің дәрежесі анықталған: сұлтан капитан Жалбыр Абдуллин, старшина, прапорщик Барлыбаев олардың көтеріліске қатысы бар ма, жоқ па ешқандай белгі соғылмаған. Кенжеғали болысының старшинасы Шанка Мевдекин, сұлтан Кенжеғали Аспандияров: 1838 жылы К.Аспандияров өзін қолдаған 15 шаңыраққа бас болып, даланың ішкі аудандарындағы көтерілісшшерге қосылған. Сол жылы белгісіз себептермен өз ауылына қайта оралған Округтық приказдың ұсынысы бойынша одан 2 түйе, 25 жылқы, 5 мүйізді кара мал, 20 қой контрибуция алынған. Бүлікшілердің тізімінде Абылай тұқымынан Әбділда Абылайұлы мен Төрежан Әбділдиндер бар. [2]
Ақмола округі бойынша електен өткен мадшеттерге қарағанда Тұртұғұл болысынан сұлтандар Күшік, Жадай, Жанай Айшуақовтар, билер Сейдалы Жанмурзин, Аққошқар Кішкентаевтар да көтеріліске қатысқандар қатарынан бөлініп көрсетілген. Осы сілтеме берілген құжатта аттары аталған сұлтандардың басты кінәсі -өздері қоныстанған округты рұқсатсыз тастап, қарақшыларға қосылғандығы. Кейіннен қайтып оралса да, губернатордың нұсқауына сәйкес олар жауапқа тартылған. Ал Жадай, Күшік Айшуақовтар кейіннен екінші рет Кенесарыға қашып кеткен. Ақмола округтық приказында есімдері келтірілген сұлтандардың Кенесары "бүлігінде" белді орын алғандығы баса көрсетілген. Осылар Кенесарының барынша қолдады. Пикеттер мен басқа да қоныстарға шабуыл жасағанда көтерілісшілерге тірек болды, сауда керуендерін тонауға қатысты. Округтардан болыстарын алшақтап кешіп кетуіне, біздін қырғыздардың малын талан-таражға салуға басқаларға арқау болған"[2],- деген айыпты оқуға болады.
1839 жылы маусым айының 1-інде жеке Сібір корпусының штабынан Сібір қырғыздарының шекаралық комиссиясы төрағасының міндетін атқарушыға рапортында Акмола округыңдағы көтеріліске байланысты оқиғалар алан, тудырып отырғанын айта келе, қазақтардың үрейін алу үшін көетерілістен ажырап, ауылдарына қайтып оралған болыстардан контрибуцияны ендіруге ерекше мән беру мақұлданған.
Бұл оқиғалардың бүкіл дала өңіріне әсер ететінін ойластырып, Кенесарының жақтастарының ұсақ-ұсақ партиялармен сауда керуендерін титықтататынын есіңізден шығармай, жергілікті әкім ретінде Ақмола маңында, жалпы осы далалық өңірде өзіңіздің болуыңызды қажет деп санаймын[2],- деп ескертті шекара комиссиясының өкілін Сібір корпусының командирі.
Сібір губернаторының әсіресе ерекше мән бергені Көкшетау округы. Көтерілістің ең басты ошағы Абылай ханның ұрпақтарының Ғұбайдолла, Саржан, Қасым сұлтандардың иелігі. [2;9]
Көтеріліске қатысқандарды анықтап жазаға тарту науқаны Кенесарының жақтастары Жетісуға ығысқанға дейін де толастамады. 1847 жылдың қаңтар айында Сібір шекара комиссиясының төрағасы генерал-майор Вишневский өз мекемесінін кеңсесінде Кенесары ісіне қатысқандар жөнінде мәліметтердің болмауына байланысты генерал-губернаторға өтінішінде округтық приказдағы құпия тізімдерді қолына түсіруді өтінген. 1847 жылдың қаңтар айының 7-інде инфантерия-генералы Горчаков Вишневскийге жазған хатында әрбір округ бойынша Кенесарының әлегіне бой ұрған сұлтандар мен билер жөніндегі құжаттарды, Батыс Сібірдің бас басқармасына да жіберуді еске салды .
Патша үкіметінің сойылға соғып, азаттық үшін алысқандарға қарсы жанталаса күресіп баққандар ең алдымен округтық приказдың аға сұлтандары, отаршылдық басқару жүйесімен ауыз жаласып үлгірген феодалдар, ел ішіндегі бытыраңқылықты өз мүдделеріне пайдалануға тырысқан болыснай, ауылнай, сұлтандар мен старшындар еді. Әсіресе Кенесарының көтерілісіне өршелене қарсы шыққан Абылайдың тұқымдарының бір тобы. Патша үкіметімен ауыз жаласқан Аманқарағай округының аға сұлтаны, Шоқанның әкесі, майор Шыңғыс Уәлиұлы.
Архив құжатындағы құпия тізімде Шыңғыс Уәлиұлының тұсында көтеріліске қатысы бар ма деген сауалға, нақты жоқ деп жауап берілген. Ақмола округының аға сұлтаны Қоқырқұлжа Құдаймендин мен Шыңғыс сұлтан Кенесарыға қарсылардың басын біріктіруде аянбаған патша үкіметінің атқосшылары. 1842 жылы желтоқсан айының 10-ында "бүлікші" сұлтан Кенесарыға қарсы қимылдарға белсене қатысқаны үшін майор Шыңғысқа алтын медаль тапсырылды. Бүлікші сұлтан Кенесары Қасымовқа қарсы біздін әскери топтарымыздың сәтті қимылдарына ерекше қолқабыс тигізгені үшін алтын медальға ие болды [2], -- деп жазылған сұлтан Шыңғысты наградтау жөніндегі жарғыда.
Сыр бойында патша үкіметіне қарсы күресте ерекше орын алған батыр Жанқожа Нұрмұхамедовтың Кенесары көтерілісі туралы көзқарасын анықтау қиын. 1846 жылы патша үкіметінен силық ретінде кафтан, 1847 жылы 200 сом күміс ақшамен жалақы тағайындалған, 1848 жылы есаул әскери шеніне ие болған батыр Жанғожаның халық есінде қалған тамаша ерліктерімен бірге солқылдақтық саясаты да Кенесары көтерілісінде көрініп-ақ қалды. [2;21]
Кенесарының ашық жауларының бірі - Құнанбай Өскенбаев. Қара сүйектің өкілі, өзінің қабілетімен көзге түскен Құнанбай Қарқаралы округының аға сұлтаны дәрежесіне дейін көтерілді. 1846 жылы Орта және ұлы жүздің жерінде Вишневскийдің экспедициясы құрамында болған А.Янушкевич Құнанбайдың жеке қасиеттерін аузынан сілекейі аға дәріптеген. Сол жылы болашақ кемеңгер ойшыл Абай бір-ақ жаста еді. Әдетте Абайдың ұлттығын, терең ой иесі екенін сипаттағанда, оған әсер еткен себептердің сырын ашқанда әкесі Құнанбайдан да табиғи жаратылыс жағынан одан көптеген қасиеттер дарығанын еске алмайтын сияқтымыз. Құнанбайды ожар, қатыгез, қара түнек кертартпалықтың өкілі деп жағымсыз мінездеме беріп келгеніміз шындықтан біраз ауытқу. А.Янушкевич өзінің күнделіктері мен жазбаларындағы Құнанбайдың жеке басын сипаттауына біздін күдіктенуге негізіміз де жоқ. А. Янушкевич 1833 жылдардағы Польшадағы азаттық қозғалысқа белсене қатысқаны үшін генерал-фельдмаршал Сакеннің ұйғарымы бойынша дворьяндық атағынан айрылған, 1841 жылдан Омбы округтық сотында кеңсе қызметкеріне тағайындалып, кейіннен Сібір шекаралық комиссиясына жұмысқа алынған, 1846 жылы генерал-майор Вишневскийдің экспедициясы құрамында Аягөзден Ақбастауға (қазіргі Шұбартау ауданының Алғабас совхозының Көксеңгір-Шыңғыс тауларымен шекаралас өңірі) дейінгі жолда Құнанбаймен күн сайын тілдесіп, қазақтардың өмірі жөнінде көптеген мағлұматтар алған. ..қарапайым қырғыздың баласы, -- деп жазды А.Янушкевич[2],- парасатты, шешен, іскер, отандастарының қамын терең ойлайтын Құнанбай дала заңдарының, құранның білгірі, қырғыздарға қатысты бар Ресей уставтарынан да жақсы хабардар. Жаны таза қазы, мұсылмандыққа берілген плебей (қара сүйек -- Ж. Қ.) Құнанбайдын, аруақ ретінде даңқы кең жайылып кеткен. Кедей де, бай да, жас та, кәрі де түкпірлі ауылдардан шұбырып, одан кеңес алуға, сөзін тыңдауға асығатын. Абылайдың ұлы сұлтан Алидың аулында бірнеше күн қонақ болған би Құнанбай Кенесары көтерілісіне қарсы қазақ феодалдарының күресінде патша үкіметінің сойылын соққан қазақ даласындағы белгілі шынжыр балақ, шұбар төс шонжар.
XIX ғасырдың 80-шы жылдарында өз жақтастарымен Омбыға барып, Ресей билігін мойындаған Сүйік Абылайұлы кәрілігіне қарамастан Кенесарыға қарсы белсенді үгіт жүргізушілердің бірі болды. Тіпті кейіннен де капитан Гутковскийдың И.Ф. Бабковқа жазғанындай, Сүйік сұлтан орыс үкіметіне өзінің берілгендігін білдіру үшін, офицерлерге, қырғыздарға сенбей, жандарына ең сенімді және жас адамдар ертіп, абайлап жүріңдер деп ескертеді екен.[2;23]

1.2 К.Қасымұлы көтерілсі тарихнамасы, кезеңдері, талаптар,
қозғаушы күштері және саяси лидері

Қазақтардың ХVІІ-ХVШ-ғасырларда болған ірі көтерілістерінен Кенесары көтерілісінің ерекшелігі-оған үш жүздің бұқара халқы қатысты. Жұртшылық бір мезгілде бас қосып, қауымдаса атой салмағанына және қозғалыстың бір жерде күшейіп, екінші жерде бәсеңдеп отыруына қарамастан, Кенесары көтерілісі алғашқы жылдары-ақ кең қанат жайып, жалпы халықтық қозғалысқа айналды.
Кейбір зарттеушілер арғын және жаппас руларының Кенесары көтерілісіне қатысуын жоққа шығарады. Мысалы, М.И.Стеблин-Каменская: Шеген Мусин бастаған арғын руы Кенесарыға қосылған жоқ, сондықтан 1845-жылы көтерілісшілердің қатарында арғын руы қатыспаған деуге негіз бар,- деп қорытынды жасайды. Алайда істің мәні мынада: Арғын -- рудың жалпы атауы, ал бұл рудың құрамында Қазақстанның барлық аймағында орналасқан қарпық, темеш, қаракесек, атығай, қарауыл сияқты тармақтары бар еді.. Аталған ру тармақтары көтеріліске белсене атсалысты. Шындығында, тек би Шегем Мусиннің қол астындағы арғын руының бір бөлігі ғана 1845-жылға дейін көтеріліске қосылмады. Бірақ арғын руының ата мекенінің ортасынан ойып патша бекіністерінің салынуына байланысты арғындардың бұл тобы да Кенесарының көтерілісіне қосылды. Ал арғын руының рубасысы Шеген Мусин өкімет алдында беделді болғанымен, оның келісімінсіз арғын руының жеріне бекініс салуға рұқсат бергені үшін енді билеуші сұлтандарға қарсы Өштік пиғыл көрсете бастады.
Ол 1845-жылы Ахмет Жантөринге былай деп жазды: Сіз маған алтын алқа бердіңіз. Мойныма таққан соң мен қызға, әйелге айналдым, ал барқыт шапан киіп жас жігітке айналдым.. Алтын, күміс ақша алдым. Менің жерімде дала сұлтаны Ахмет бекініс салып, орыстан әскер берді. Не істеуім керек? Мен Ахметке ризамын. Тек қана басымызға шаш қойып, мұртымызды баспай, аузымызға салбыратып жіберу ғана қалды. Оны да істейміз әлі! Бәздің дініміз бір, тіліміз бір. Сіз осындай іс жасауға жол бердіңіз. Мен дәрменсізбін. Сіздің патшадан рақым сұраймын деген уәдеңізге біз сеніп қалған едік, бірақ мынадай күтпеген оқиға болды және неден болғанын білмеймін. Менің ойымша, сен сұлтандықтан, ал мен би болудан бас тартуымыз керек. Мынадай мақал бар: Құс қанатымен ұшып, құйрығымен қонады. Біздің кепеміз келісетін емес, сондықтан мен өзімді би, сені сұлтан деп ойламаймын. Мен: Ахмет ақылдасатын болар, ойымызды ортаға салармыз деп ойлағанмын. Бірақ бұлай болмады, сондықтан мен өзіммен өзім ақылдастым. Неліктен бұлай? Білмеймін.
Осы деректің негізінде өкіметтің ресми хабарламаларында жаппас руының көтеріліске қатысуы жоққа шығарылып, Кенесарыны жаппас руының бітіспес жауы ретінде көрсетеді. Бұндай ойдың негізсіз екендігіне деректерге жүгінсек анық көз жеткізе аламыз.[3;8]
Кенесары қазақ жерлерінің тартып алынуына күйініп қана қойған жоқ, атамекенді кері қайтару үшін де халықты батыл күреске шақырды. Ата-бабамызға тиесілі жерге салынған бекіністерді талқандап, өртеп жіберемін, -- деп өкіметке сес көрсетті.
Кенесары қазақтарға салық салуға да үзілді-кесілді қарсы шықты. І-Николайға жазған хатында ол: Біздің халықтан жасақ жинай бастады және оларға жан-жақтан қысым көрсетіп, шеттетіп жатыр, бұл біздің халық үшін үлкен қасірет, -- деп мәлімдеді. Генерал Горчаковқа жолдаған екінші бір хатта: Қазақ халқына баж салыгын салдыңыздар, демек, бұл бізге қысым жасағандарыңыз, алым-салық төлеп сіздердің қол астарыңызда тұру тіптен мүмкін емес, -- деп жазды.
Кенесары ежелгі тәуелсіздікті қалпына-келтіреміз, яғни тәуелсіз Қазақ мемлекетін құрамыз деген ұранмен күрес жүргізді.
Халық бұқарасының жанына жақын талаптар қазақ кедейлерінің де, жалшылардың да, жатақтар мен егіншілердің де мүддесін қозғағандықтан, олардың да күреске белсене қатысуы табиғи еді.
Көтеріліске қатысқан жалшылар туралы Кенесарының ордасында болған көптеген орыс шенеуніктері әңгімелейді. Екатерина станицасы маңында көтерілісшілердің қолына тускен А.Иванов кейін тұтқыннан оралған соң болған тергеуде: Кенесарының қол астында 1500 жас өспірімдер мен бақташылар бар,[3;22]- деп көрсетті.
Кенесары ордасына арнайы барған патша тыңшысы Мыңбай Тұяқов: Кенесарының кедейлігі мен қарусыз екендігін көрдім. Олар зорығып өлген жылқының етін жейді әрі киім киістері де жұтаң. Олар әдеттегі байғұстар сияқты өмір сүреді[4],- деп хабарлады.
Сонымен бірге Мейер де: Кенесары туының астына, негізінен, үй-жайсыз ержүрек жігіттер жиналды[4], деп көрсеткен болатын.
Көтеріліске егіншілер де белсене қатысты. Мұрағат деректерінде Сырдария бойын мекендеген шекті, кішкене шекті және төртқара рулары егіншілерінің көтеріліске қатысқаны туралы айтылады.
Сонымен бірге көтеріліске Торғай және Ырғыз өзендерінің аңғарын мекендеген егінші қазақтар да қатысқан. Ал Торғай мен Ырғыз өлкесі осы қозғалыстың орталығы болғаны белгілі.
Полковник Бизановқа берген түсініктемесінде Кенесарының ағасы Әбілғазы: Менімен бірге ұсталған қазақтар Кенесарының қол астында жүргенімен, негізінен, олар кедейліктің кесірінен егіншілердің ішіне күн көру үшін сіңген жарпы-жақыбайлар,[4] деп мәлімдеді.
Өзінің түсініктемесінде Шерман Асатов: Кенесарының жақтастарынан басқа, оның қасында 300-ден астам үй төленгіттер бар, олар қысы-жазы бірдей солармен бірге көшіп-қонып жүреді. Орта және Кіші орданың әр түрлі руларынан құралған төлеңгіттермен қоса, олардың қатарында қарауыл, атығайлар, уақтар, керейлер де бар, -- деп хабарлады.[4;1892]
Соғыс жағдайында төленгіттер Кенесары үшін әскери күш ретінде керек болғаны түсінікті. Сондықтан да көтеріліске қосылған төленгіттер, негізінен, әскери жасақшының қызметін атқарғаны кездейсоқ нәрсе емес. Тіпті, көтеріліске қосылған кейбір жеке қазақ рулары өздерін Кенесары төленгіттеріміз деп атады. Бұның өзі, уақытша болса да, төленгіттердің әскери күш ретінде беделінің өскендігін көрсетеді.
Кенесары әскерінің ішінде қазақтың үш жүзінен аса беделді, аты жұртқа әйгілі батырлары болады. Шұбыртпалы руынан шыққан Ағыбай (Орта жүз - Қарқаралы), сүйіндік Жанайдар батыр (Орта жүз - Баянауыл), қыпшақ (Орта жүз - Торғай) Иман Дулатов (Амангелді батырдың атасы), табын Жоламан Тіленшиев (Кіші жүз - Сырдария), дулат Бұғыбай (Ұлы жүз-Жетісу), атығай Аңғал батыр (Орта жүз - Көкшетау), қыпшақ Басығара батыр (Орта жүз - Ақмола), арғын Жеке батыр (Орта жүз), дулаттан шыққан Жәуке, Сұраншы, Бәйсейіт батырлар сияқты үзеңгілес жолдастары болды.[5;46]
Кенесары және оның серіктері жөнінде фольклор материалдарының құндылығы сонда, олардың көпшілігі ХІХ-ғ. аяғы мен ХХ-ғасырдың басында Кенесары батырларының, жеке көтерілістің басқа да қатысушыларының өз аузынан жазып алынғандықтан, олардың бағасы арта түседі. Кейбір мәліметтерді сол уақиғаларды көзімен көрген адамдар жазып қалдырған. 1890-жылы Т. Титаковтың Кенесарының батырлары Шынбай Мыңбаев пен Бектеміровтен жазып алған естелігі ерекше қызықты. Олардың айтуы бойынша, Ағыбайдың әкесі Олжабай шұбыртпалы руынан шыққан, ол өзінің бауырлары Манабай, Танабай, Мыңбаймен (олардың ағайындарын қосып санағанда 62 үй болған) бірге көтеріліске алғашқы күнінен бастап қатысқан. Олар Кенесары әскері қатарында шайқасты. Мысалы, Танабай Кенесары қолбасшыларының бірі және көтерілісшілердің арасында беделді болды. Олжабайдың өзі де батыр кісі еді.
Көтерілісшілердің Ағыбайға деген ерекше құрметі туралы Кенесарының өз әйелдерінің бірімен әңгімесінен байқауға болады. Бірде ханым Кенесарыдан: Сіз әскеріңіздегі кейбір адамдарға мыңбасы, бесжүзбасы деген атақтар беріп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.