РУХ ҚАЗАҚ БОЛМЫСЫ
Бақтыбек АМАНТАЙҰЛЫ
ҒИБРАТ
УДК 37.0
ББК 74.00
А 52
Пікір жазғандар:
Үсенбаев Болат Әшімұлы. - ақын, Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі.
Ауелғазина Толқын Құдайбергеновна, саяси ғылымдарының докторы, доцент.
Құрастырушы: ҚАҒАЗОВ Б.А.
Өрлеу БАҰО АҚФ ББЖ ҚБАРИ Менеджмент және инклюзивті білім беру кафедрасының аға оқытушысы, тренері
Амантайұлы Б.
А52 Ғибрат: - Алматы, 2021 - 228 бет
ISBN 978-601-08-1094-5
Ұсынылып отырған кітапта автор ұстаздардың біліктілік арттыру саласында қызмет ету барысындағы толғаулы мәселелерге талдау жасаған. Бұған қоса, тәжірибелік дағдылар мен тиісті машықтарды игеру, білім берудегі кедергілерді еңсеру жолдары қарастырылған. Шетелдік педагогтердің ұстанымдарын қазақ ғұламаларының ойларымен сабақтастырудың өзектілігін көрсете алған. Алаш тарихи зерттеу орталығында жазылған зерттеулері мен мұрағат материалдары негізінде жариялаған құнды мақалалары да енгізілген.
ISBN 978-601-08-1094-5 УДК 37.0
ББК 74.00
(C) Қағазов Б.А., 2021
АЛҒЫ СӨЗ
Асыл пайғамбарымыздың (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) мынадай дұғасы бар екен: Қорықпайтын жүректен сақта, қабыл болмайтын дұғадан сақта, тоймайтын нәпсіден сақта, пайдасыз білімнен сақта.
Осы жерде жоғарыда айтылған дұғадағы пайдасыз білімнен сақта дегендей, осы кітап басылып шығар, алайда қаншалықты қоғамға пайдасын тигізбек, оқырманы кімдер болмақ, бұдан қаншалықты ғибрат алуы тиіс деген мәселе мені де ойландырды.
Нәтижесінде Алаш тарихи зерттеу орталығында ғалымдардың ортасында қызмет етіп, құнды және сирек кездесетін қолжазбалар мен кітаптарға сілтеме жасай отырып жазылған дүниелер және Алматы облысының мұрағатында жазылған зерттеулер мен мақалалар құндылығын қай кезде де жоғалтпасы анық болып көрінді. Бұған Өрлеу біліктілікті арттыру ұлттық орталығының филиалы Білім беру жүйесінің басшы және ғылыми-педагогикалық қызметкерлерінің біліктілігін арттыратын республикалық институтында әдіскер, аға оқытушы, тренерлік тәжірибе кезінде жинақталған әдістемелік нұсқаулықтар, әзірлемелер мен әлемдік әдіс- тәсілдерді қазақ ғұламаларының ойларымен сабақтастыру бойынша жарияланған материалдар, талдау жасау стратегия- лары да білім беру саласы мамандары мен бала тәрбиесіндегі ата-аналар үшін қажетті ресурс болар деген ой келді.
Бұған қоса, аталған институтымыздың Тәрбие және тұлғаны әлеуметтендіру кафедрасында жүргенде ұйымдас-тырылған шараларға қатысып баяндама жасау және әріптестерімізбен бірлесе басылып шыққан тәрбиеге қатысты нұсқаулықтар да өзекті болып табылады. Осы негізде жас ұрпақтың бойынша биік рух қалыптастыру үшін жазылған бірнеше эссе мен толғаулар да оқырман үшін қажет болар деген ойдамын.
Кітап негізгі 5 тараудан тұрады: РУХ, БІЛІМ - НҰР, ТӘРБИЕ
- ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ДАРЫТУ, ТАРИХИ САНА, СЫРТ КӨЗ.
РУХ тарауына Айқын газетіне басылған Қазақ болмысы толғауы, Мен қазақпын және Тәрбиесі биік тұрған! сынды бірнеше эссе кіріп отыр. Бұл жас буынның қазақы рухта тәрбие алуына көмегін беретін шығармалар деген ойдамыз.
БІЛІМ - НҰР тарауында білім беру ұйымдары саласының қызметкерлері мен педагогтері үшін құнды дүниелер топтастырылған. Әсіресе, дәстүрлі оқуда мүлт кеткен тұсымыз қайсы, міне, осыған жақсы талдау жасалған. Тәжірибе барысында байқағанымыздай, көптеген әріптестеріміз талдау жасау жағына келгенде қиналады екен. Осыған байланысты талдауға қатысты көптеген стратегияларды жинақтап, мысалдар арқылы ұсынып отырмыз. Сонымен қоса, оқу мен оқытуға қатысты көптеген терминдер, яғни түйін сөздер берілген.
Бұл тарауда білім берудегі әдіс-тәсілдер қарапайым мысалдар арқылы жете түсіндірілген. Бұған дейін шыққан нұсқаулықтағы тақырыптар толықтырылған.
ТӘРБИЕ ДАРЫТУ тарауында тәрбие беру ісіне қатысты мақалалар мен ресурстар топтастырылған. Негізінен тұлғаға бағытталған амалдар мен өзекі материалдар жинақталған.
Кезекті ТАРИХИ САНА тарауында жоғарыда атап көрсетілгендей, Алаш тарихи зерттеу орталығындағы сирек кездесетін құжаттар жинақтары негізінде жазылған зерттеулер еніп отыр. Оның ішінде Ана тіліміздің тағдырына байланысты жүргізілген тіл саясатына қатысты архив материалдары негізінде жазылған мақала Қазақ әдебиеті газетінде жарияланған. Бұған қоса, батырлар туралы деректер мен көп айтыла бермейтін Қарақұм құрылтайы туралы маңызды оқиға суреттелген. Сондай-ақ, қазақ жеріндегі білім саласының
тарихына қатысты ескі мектеп суреттері мен осыған қатысты мұрағат жазбалары кімге болмасын қызықты екені аян.
СЫРТ КӨЗ тарауы енді ғана басталған жеке көзқарас негізінде жазылған ойлар мен ауылымызға арналған терме мен
Ауылым әнімнің сөзі беріліп отыр.
Өмір - өзен дейді халық даналығы. Өмірдің өзен сияқты жаңарып, жаңа ағыспен толығып отыруы табиғи заңдылық. Бір орнында тұрған судың бұзылатыны сияқты білім саласына да жаңашылдық, жаңа өмірге, жаңа ұрпаққа сай ағын керектігін жеткізгіміз келді.
Кітаптың атауы ҒИБРАТ. Себебі, саналы азамат барлық үйренер дүниеден ғибрат алуға ынтығады. Қасиетті Бақара сүресінің 164-аятында Алла Тағала Күдіксіз көктер мен жердің жаратылуында, түн мен күннің ауысуында, адам баласына пайдалы нәрселер мен теңізде жүрген кемеде және Алланың көктен жаңбыр жаудырып, жер өлгеннен кейін онымен жандандыруында әрі онда әртүрлі хайуанды таратуында, желдерді және көк пен жердің арасындағы бұлтты басқаруында әлбетте ойлаған елге белгілер бар деп көрсеткен.
Бұған қоса, Ғашия сүресінің 17-21 аяттарында: Олар, түйеге қарамай ма, қайтіп жаратылған? Олар аспанға қарамай ма, қайтіп көтерілген? Олар тауларға қарамай ма, қайтіп тігілген? Олар, жерге қарамай ма, қайтіп төселген? (Мұхамед Ғ.С.) ал енді насихат ет; негізінен сен бір насихатшысың деп барлық жаратылыстан адам баласына ғибрат алу қажеттілігін білдірген.
Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) хадистері ғибратқа толы. Абай, Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Лев Толстойлардың шығармалары тұнып тұрған ғибрат. Сондықтан, жоғарыда аты аталған ғұламалардың шығармалары мен Басты ресурсқа (Құран) сілтеме жасап отырмын.
Алуан, алуан жүйрік бар, әліне қарай шабады демекші, бұл шағын кітапта педагогтер үшін, оқырман үшін аз-кем пайдалы дүниелер болса, сауаптан үмітіміз жоқ емес.
1. РУХ
ҚАЗАҚ БОЛМЫСЫ
ҚАЗАҚТЫҢ АМАНАТЫ - ЖЕР-АНА! ҚҰЖАТЫ - ТАСҚА БАСЫЛҒАН ТАРИХЫ! ГЕНЕТИКАЛЫҚ КОДЫ - САЛТ-ДӘСТҮР! ҚАЗАҚТЫҢ ПАНАСЫ - ҰЛЫ ДАЛАСЫ!
ҚАЗАҚТЫҢ МӘҢГІЛІГІ - АНА ТІЛІ! ҰРАНЫ - АЛАШ!
ҚАЙСАРЛЫҚ СИМВОЛЫ- КӨК БӨРІ! ЖАНЫ - АРЫНЫҢ САДАҒАСЫ!
ТАМЫРЫ - ШЕЖІРЕСІ! ТЕКТІЛІГІ - ЖЕТІ АТА! КИЕЛІСІ - ШАҢЫРАҚ!
БЕРЕКЕСІ - ТАЙҚАЗАНЫ! ИМАНЫ - ЖҮРЕГІНДЕ!
БӘСІ - ТӘУЕКЕЛІНДЕ! МІНЕЗІ - СЕРТІНДЕ! БАРЫ - ҚАНАҒАТЫНДА! ҚҰШАҒЫ - КЕҢДІГІНДЕ!
КӨҢІЛІ - ҚОНАҚЖАЙЛЫЛЫЛЫҒЫ! БЕТ ПІШІНІ - ИМАНЖҮЗДІ!
ӘДІЛДІГІ - ТУРА БИІНДЕ! ЫРЫСЫ - КИІЗ ҮЙІНДЕ! КҮШІ - БІРЛІКТЕ!
САҒЫНЫШЫ - ЖУСАННЫҢ ИІСІНДЕ! СЫРЛАСЫ - ТАБИҒАТ!
ҚАЗАҚТЫҢ ҮНІ - ДОМБЫРА! ҒАЖАЙЫБЫ - КҮЙІНДЕ!
ШАТТЫҒЫ - ҚАРА ЖОРҒА БИІНДЕ! КЕЛБЕТІ - ҰЛТТЫҚ КИІМІНДЕ!
НЫШАНЫ - ОЮ-ӨРНЕГІ! ТАҒЫЛЫМЫ - ДАНАСЫНДА! МЕЙРІМІ - АНАСЫНДА!
ЕРКЕЛІГІ - БАЛАСЫНДА! ҚАНАТЫ - ТҰЛПАРЫ!
БАЙЛЫҒЫ - ҰРПАҒЫ! САЛТАНАТЫ - ТОЙЫНДА! АЛҒЫСЫ - БАТАСЫНДА! ДУМАНЫ - АЙТЫС!
ӨНЕРІ - ЖЫР-ТЕРМЕСІ, ӨЛЕҢІ! БИІКТІГІ - ХАН ТӘҢІРІ!
ӨРКЕНИЕТТІҢ БЕЛГІСІ - АЛТЫН АДАМ! РУХАНИ ОРДАСЫ - ТҮРКІСТАН!
ҒАЛАМДАҒЫ ОРНЫ - ҚАЗАҚСТАН! ҚАЗАҚТЫҢ ТӘЖІ - АСТАНА!
ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР - РУХАНИ ИММУНИТЕТ, РУХАНИ ИММУНИТЕТ - ҚАЗАҚТЫҢ САУЫТЫ!
МЕН ҚАЗАҚПЫН!
(Эссе)
Ойланып отырмын. Өзіме-өзім сұрақ қоямын. Оған өзім жауап беремін. Сен кімсің дейді ішкі ойым. Мен қазақпын деп жауап беремін. Ал қазақ деген кім? деп сұрақты үстемелей түседі. Қазақ деген осы жердің байырғы халқы, осы жердің иесі деймін. Себебі бұл жерді бізге ата-бабаларымыз аманаттап кеткен. Дәлелде деп менің мысымды баспақ болады. Мен тарихқа жүгінем.
Иә, мен қазақпын. Қазақ дегенде көз алдыма ең алдымен аққұба келген, қой көзді, атжақты, қара шашты, орташа бойлы, иман жүзді адам келеді. Бұл қазақтың басты келбеті пен сыртқы сипаты. Ал қазақтың ішкі жан сарайына үңіліп көрейік. Бұл тұста біздің байқайтынымыз, шежіресін тарқатып отыратын тектілігі, қолөнерге деген ептілігі, атажұртын білектің күші, найзаның ұшымен қорғаған батырлығы, суырып салма ақындығы, соңғы тайын сойып беруге даяр тұратын қонақжайлығы мен дархандығы, жауына да сеніп қалатын аңғалдығы, Көңіл сыйса, бәрі сияды дейтін кеңдігі, жүрегін жұлып беруге даяр тұратын балажандығы т.б. қасиеттерін байқаймыз.
Осы пейіліне қарай қазақ Алтай мен Атырауға, Алатау мен Қаратауға ие. Осы пейіліне қарай қазақ Есіл мен Жайыққа, Іле мен Ертіске ие. Осы пейіліне қарай қазақ Жетісуға, одан ары Еуразияның кіндігі - қазақтың кең даласына ие.
Мен Қазақпын деп мақтанам. Неге десең біздің халықтың төл өнері жыр дәстүрі мен айтысы бар. Біржан мен Ақандай сал-серілері бар. Қазақтың рухани талғамының бір өлшемі - өнер болса, әлемде қазақ халқы ғана ұлт-аспаптық оркестрін ұйымдастырып, жаңғыртып отырған бірден бір халық. Қазақтың домбырасының күмбірлеген күйлері мен ән дәстүрі еш дүниеге ұқсамайтын жеке бір әлем.
Қазақтың арғы тегі сақтар болса, сақ патшайымы Томирис парсы патшасы Кирдің басын қанға бөктірген. Скиф
батыры Шырақ өзін құрбан етіп парсы әскерін шөлге шөктірген.
Қытайлар қазақтың арғы тегі - ғұндардан қорғанып
Қытай қорғанын салдырған. Ал, Ғұн патшасы - Еділ ерлігімен Батысты таңқалдырған.
Иә, мен қазақпын, қазақтар тарихын данагөй Тоныкөктей бабаларамыздың арқасында өсиеттеп тасқа жазған. әл-Фарабидей бабамыз ғылым іздеп, біліп, түйгенін хатқа жазған.
Бейбарыс болса Мысырды билеген, Жалаңтөстей батырлар жауға найза түйреген! Қазақтар ешқашан, ешкімге өздері барып тимеген, бейбіт өмір сүріп домбырасын күйлеген,
Қаражорғасын билеген!
Қазақ хандығын Керей мен Жәнібек құрса, Қасым хан тұсында қазақ саны миллионға жеткен! Абылай хан теріскеймен де, күнгеймен де тең, сұңғыла саясат жүргізіп қазақтың жерін баянды еткен.
Мекке, Мединаде Мұхаммед, Түркістанда Қожа Ахмет, Маңғыстауда пір Бекет деген сөзі әулие қазағыма кім жетеді? Иә, мен қазақпын. Қазақта Хан емессің қасқырсың деп ханның өзіне айбат шеккен Махамбет бар. Қазақта Ыбырай мен Шоқан бар. Қазақта Абай мен Шәкәрім бар. Қазақта әлемді тамсандырған күш атасы Қажымұқан бар. Қазақта даусы Германия мен Францияны таңқалдырған күміс көмей әнші -
Әміре бар.
Қазақтың азат, сауатты ел болуы жолында барлық қабілет- қарымын жұмсаған зиялы қауым жұлдыздар шоғыры іспетті. Қазақта қазақтың намысына айналған Бауыржаны бар. Қазақта
Қазақ деген атым бар деп қазақтың намысын жаныған қайратты Қайраты бар.
Қазақ - ғарыш айдынына Айдыны, Тоқтары мен Талғатын ұшырған саналы халық.
Мен қазақпын. Елім - Қазақстан. Елімнің елдігін белгілейтін, қазақтың рухани талғамынан шыққан желбіреген көк Туым, шаңыраққа ұйысқан айшықты Елтаңбам бар. Ал
қазағымның Әнұраны - қазақтың рухын асқақтатып отырған басты ұраны. Сондықтан болар Мен қазақпын деп қазақтың рухының асқақтайтындығы...
Асырып айтсам, қазаққа ешкім тең емес! Ашығын айтсам, қазақ ешкімнен кем емес!
ҚАЗАҚТЫҢ ТӘРБИЕСІ БИІК ТҰРҒАН...
(Эссе)
Адам деген қастерлі де қасиетті ұғым. Адам - жер бетіндегі ең жоғарғы даму сатысындағы рух, парасат, тіршілік иесі. Адам - абсолютті құндылық, жоғары субстанция, барлық танымның өлшемі. Қазақ халқының да осы адамзат қоғамында өзіндік орны, ерекшелігі, сыр-сипаты мен мәртебесі бар.
Қазақтар деген ғаламат халық! Өмірді олар ойыншық көреді, қауіп-қатерден, өлімнен қорқу дегенді білмейді. Олардың кішкене қара көздерінде ержүректілік оты жанып тұр. Бұл дәйексөз әдебиетші Владимир Степанович Бурьяновтың жазып қалдырған естелігінен.
Ал, А.А.Васильев: Бостандыққа сүйіспеншілігі, кіші- пейілдігі, сенімі мен білімге құмарлығы - қазақтарға тән қасиеттер... деп жазды. Завалишин Ипполит: Қазақ өте қонақжай, қонақты ерекше құрметтейді, қадір тұтады, шын көңілмен уәде берсе, басынан айырылса да оны орындайды! Қазақтар өте батыр халық. Олар қалмақтармен, жоңғарлармен талай рет соғысып жеңіске жеткен. Олардың барлығы бала кезден бастап ат мініп жүргенге үйреніп кеткен, шабандоз. Егер сізден бір нәрсені өтінетін болса, айтатын сөзін батыл, тура айтады, жасқанбайды.
Ал, ағылшын саяхатшысы Аттиксон Томас-Вильям:
Халықтың қаһармандық тарихын жырлаған ақынын малшы- лар зер салып тыңдап отырды, мүмкін, кезінде Гомердің өзі
мұндай ықыласқа бөленбеген де шығар. Шайыр тау мен даланың әдемілігін, жүйрік аттардың сұлулығын әндеткенде, оны тыңдаушылар сабыр сақтап отырды, ал ұрыс-соғыс туралы жыр басталысымен, олардың бет-жүздерінде толқудың белгісі пайда болды. Қазақтарға қан жүгіргені соншалық, кейбіреу- лері, тіпті орындарынан атып тұрып, қалайша соғыс балталарына жармасқандарына өздері білмей қалды. Содан кейін тайпа көсемінің қаза тапқаны туралы әңгіме басталды, оны адамдар түнеріп тыңдады.
Немістің табиғат зерттеушісі Брем Адольф Эдмунд:
Қазақтың әйелдері мен қыздары киім, әшекейге қызығу жағынан біздің әйел-қыздардан кем түспейді. Беттеріне опа- далап және қызартпа жағуды, сондай-ақ түріктердің салты бойынша тырнақтарын қынамен бояуды біледі. Әйелдері беттерін вуальдың қызық түрі - жаулықпен жабады, бірақ Шығыс елдерімен, мысалы түрік әйелдерімен салыстыр-ғанда, бұл жағынан онша қысылмайды. Мұсылман еместермен қарым-қатынастары да анағұрлым еркін.
Ресейдің Ташкенттегі елшісі Тимофей Степанович Бурнашев: Қазақ орталарында оларды бір ойдың айналасына біріктіріп отыратын күш не десек: қауіп төңген кезде ортақ мүдде, құқықтарын қорғау үшін, жағдайларына қарамастан, ауызбірлікте болады. Қазақтар әдет бойынша ат мініп жүреді. Қазақтар батыл...халық...
Неміс этнографы Георги Иоганн Готлиб: Тумысынан олардың ақылы кең, өздері тақыршақ жерлерді жақсы көреді, көңілшек, мейірімді, өте сезімтал келеді, демек, қанішер емес. Әйелдері үй шаруасына ұқып-тылығы, жинақылығы, адал ниеттілігімен ерекшеленеді; тұтқындарға жандары ашып, өздеріне қауіп төндіретін-деріне қарамастан, қашып құтылуға көмектеседі. Өздерін тым еркін ұстайды, ешқайсысы біреудің
құлы не малайы болуды қаламайды. ...Халыққа туыс деп қарайды. Ханға аса бағынбайды, бірақ қасиетті тұлға дегендей өте құрметтейді.
Н. Зеланд: ...Бұл халық аң аулауда ерекше батылдығымен ерекшеленеді. Қазақтың жападан жалғыз аю, тіпті жолбарыс атуға шығатын мысалдары аз емес. Әйелдерінің бет әлпеттерінде ақылдың белгісін жиі көруге болады. Өнегелік жағынан қарағанда, олардың шыдамдылығы, еңбекқорлығы, ұқыптылығы ер адамдардан асып түсті.
А.Кастальский: Қазақ әуендері кең тыныстылығымен, жан-жақтылығымен, өзінің тамаша ырғақтылығымен ерекше- ленеді, әндерінің құрылымдары да бөлек, күтпеген жерден шырқай шығатын, ешкімге ұқсамайтын әуезділігі де таң қалдырады, ән иірімдерінің құлаққа жағымдылығын айтып жеткізудің өзі қиын. Тыңдаушыны бірден өзіне баурап алады. Бірде өте нәзік, кейде көңілді көтеретін сұлулық бар.
Бұдан өзге қазақ халқы туралы венгер түркологы, лингвист, саяхатшы Вамбери Герман, швед саяхатшысы, географ, этнограф Гедин Свен ғалымдар өте жақсы мінездеме айтып, жоғары баға беріп кеткен.
Осы жерде, шетелдік саяхатшылар мен зерттеушілердің қазақ жұрты туралы осындай жоғары пікір айтуына не себеп болды екен сұрақ туса, оған бір-ақ сөзбен жауап беруге болады:
ОЛ КЕЗДЕ ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕСІ БИІК ТҰРҒАН!
Қоғамда адам санасының деңгейлеріне қатысты жоғарыда көрсетілген негізгі 4 сана анықталған екен. АТАЛЫҚ САНА - бұл сана иелері қоғамдық ортасы тар, тұрған жерінен алыс бара қоймаған, оқыған-тоқығаны да шамалы, қарапайым тұрмыс кешкен адамдар тобына қатысты берілген баға болар.
Кезекті РУЛЫҚ САНА - орта ғасырларда өмір қажеттілігінен туындаған, облыстық, аудандық әкімшілік бөліністер бола қоймаған кезеңде, Аттан деген ұран тасталған сәтте, руы мен тайпасы бірден атқа қонып, бірден ұйымдасып, ұйысатын және жетімі мен жесірін жылатпау, құн төлегенде руымен бірігетін кездегі сана деңгейі.
Ал ЕЛДІК САНА - қазіргі қабылданып жатқан көптеген бағдарламалар мен идеялар негізінде туындаған жоғары сана!
Мәдени мұра бағдарламасы, Мәңгілік ел идеясы, Ұлы дала идеологиясы қазақты рулық санадан елдік санаға көтеру мәселесінен туындаған деп білемін.
ӘЛЕМДІК САНА - бұл сана деңгейін бүкіл қазақ рулық сана деңгейінен елдік сана деңгейіне көтерілген кезде талдауға болар.
Айтпақшы, бұдан да жоғары сана деңгейі бар екен! Бұл ИЛАҺИ САНА! Бұл деңгейге жеткендер Абай, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Шәкәрім болар. Абай атамыз: Алланың Өзі де рас! Сөзі де рас дегені ше? Шәкәрім Құдайбердіұлының Келдім қайдан, қайтсем пайдам, өлгеннен соң не табам деп түйгені, оның осы деңгейін көрсетсе керек.
Шын мәнінде, қайдан келдік, өзі... Не пайда келтіріп жүрміз, қоғамға пайдалы адамбыз ба? Ақирет күніне не әзірлеппіз? Намаз оқимыз ба? Ораза ұстадық па? Алла Тағала барлық нығметті беріп жатыр, беріп жатыр...Ал біз не жауап қатыппыз? Нені таныппыз, нені тануымыз керек?
Айтпақшы, енді осы тұста әркім өзінің санасын бір рет өлшеп алса болар еді. Санамыз қай деңгейде...
2. БІЛІМ - НҰР
БІЛІМ БЕРУДІҢ КІЛТІ НЕДЕ?
Дәстүрлі оқыту әдістерінде оқушының тұлғалық дербес- тігіне, ұмтылысы мен ынтасына, мүдделері мен дағдыларына, оқу ерекшеліктеріне жеткілікті дәрежеде мән берілмей келді.
Шетелдік білім беру үдерісінде оқу мен оқытуға бірден кірісіп кетпес бұрын алдымен білім-білік дағдысын қалыптастыруға күш салады. Олай болмаған жағдайда машығы қалыптаспаған бала оқуда өзіндік қиындыққа тап болуы ықтимал. Бұл мәселе мұғалімдердің біліктілігін арттыруы саласына да қатысты. Оқушыларда ХХІ ғасыр дағдыларын тиімді қалыптастыра алу үшін мұғалімдердің өздері де ол дағдыларды меңгеруге тиіс. Деңгейлік курстар мен жаңартылған білім беру мазмұны бойынша біліктілік арттыратын мұғалімдердің өзі де тәжірибелік, рефлексиялық ойлау, оқыту үдерісін жоспарлау және өзін-өзі жетілдіру қабілетін дамытады, коучинг және тәлімгерлікті жүзеге асыру дағдыларын меңгеруі тиіс.
Осылайша балаларды ХХІ ғасырда қажетті дағдылар- мен және қасиеттермен қаруландыру - мұғалімдер үшін ынталандырушы күш болып табылады. Дағды қалыптастыру- дың құндылығы сол - деңгейлік бағдар-ламалар курсының Мұғалімге арналған нұсқаулығында дағды ұғымы 118 рет қайталанса, жаңартылған білім мазмұны нұсқаулығында 139 рет кездеседі.
Елбасының Жолдауында да білім саласына қатысты
Оқыту бағдарламаларын сын тұрғысынан ойлау қабілетін және өз бетімен іздену дағдыларын дамытуға бағыттау қажет деп атап көрсетілген.
Осы тұста мына бір ғибратты әңгімені айта кеткен жөн
болар.
Немересі атасынан сұрап отыр дейді: Ата, осы адам бойындағы жалқаулық, көреалмаушылық, көрсеқызарлық, кекшілдік, надандық сияқты дағдылар не? деп сұраса, атасы:
Қасқыр ғой деп жауап беріпті. Сәл ойланып отырған немересі сұрағын жалғастырып: Ал, еңбекқорлық, білмекке құмарлық, талап, сүйіспеншілік, мейірімділік сияқты қасиеттер неге жатады? деген сауал тасталғанда, атасы: Олар да қасқыр деп жауап беріпті. Немересі аз-кем отырғаннан кейін
Осы екі қасқырдың қайсысы жеңеді? депті. Сонда атасы:
Қайсысын асырасаң, сол жеңеді деген екен. Міне осы мысалдан-ақ бойымыздағы тиісті дағдыларды жетілдіріп отырсақ, есесіне қабілетіміз арта түсері анық.
Тіпті қалтаға түсетін ұрылардың өздері де алдымен дағдыны қалыптастырумен айналысатыны анықталған. Олар ыдысқа су құйып, соған сабын салып, сол судағы сабынды екі саусағымен алып шығумен айналысады екен. Есесіне қолы әбден машықтанып алған сол ұрылар жолаушылардың қалтасындағы әмияндарын әп-сәтте қолды қылатынын естіп жүрміз.
Сонда ұрылардың өзі дағдының құндылығы мен артықшылығын біліп, соны өздерінің мақсатына жетуге пайдаланғанда, біздер, мұғалімдер неге осы мәселені кәсіби тұрғыдан қолданбасқа.
Осы дағды қалыптастыруды атақты спортшы, актер Блюс Лидің мына сөзімен бекемдей түссек. Ол былай деген екен: Мен жекпе жекте мың тәсілді меңгерген адамнан қорықпаймын, есесіне бір тәсілді мың рет қайталаған қарсыласымнан сескенемін.
Міне, дағдының құдыретін одан артық ешкім айта алмас. Тіпті жылқының өзін алдымен үйретін алып, содан кейін барып арбаға шегеді ғой. Олай болмағанда арбаның дәртесін сындыруы ғажап емес.
Сондықтан баланы бірден арбаға, яғни оқуға салмай, алдымен дағдысын қалыптастырумен айналысу керек.
Мысалы, мазмұндау дағдысын былай қалыптастыруға болады. Класты А және Б тобы етіп бөлу керек. А тобындағы балаларға және Б тобындағы балаларға да жарты бет мәтін береміз. Оларға осыны оқып шығуды тапсырамыз. Барлық бала өзі мәтінін оқып жатыр, яғни оқылым дағдысы жүріп жатыр. 5 минут уақыттан соң А тобындағы балалар оқып, түсінгенін Б тобындағы балаларға мазмұндап береді. Айтылым және тыңдалым дағдысы жүріп жатыр. 5 минут өткен соң, керісінше Б тобындағы балалар өз оқығандарын А тобындағы балаларға айтып береді. Қараңыз, барлық балалар жарты бет мәтінді оқиды және оны көршісіне айтып береді. Осы әрекетті бір сағат көлемінде 3 рет қайталайтын болсақ, балаларда мазмұндау дағдысы қалыптасар еді. Осы мазмұндау дағдысы барлық балада толық қалыптасып болған соң, келесі сұрақ қою немесе өзге де дағдыларды қалыптастырумен айналысуға болады.
Дәстүрлі сабақ беруде балалар тақтаға анда-санда шығатындықтан, оларда мазмұндау дағдысы қалыптаспайды. Осылай мектепті бітіріп шығады. Ал, дағды тек жиі қайта- лаумен ғана қалыптасады. Сондықтан әр мұғалім алдымен өз пәніне қатысты дағдыларды балаларға қалыптастырумен айналысқаны жөн. Мысалы, тарих пәніне қатысты қажетті дағдыларға: хронологиямен жұмыс, талдау жасау, картамен жұмыс, терминдерді қолдана алу, тұлғаларды салыстыру, шешіре тарқату т.б. жатқызуға болады. Сұрақ қою маңызды дағдылардың бірі болып табылады, себебі сұрақ дұрыс қойылған жағдайда оқытудың тиімді құралына айналады және оқушылардың оқуына қолдау көрсетіп, оны жақсарта және кеңейте алады. Осы машықтарды игерген бала тарих сабағына қызығушылықпен қатысары анық.
Осы тұста өзімнің тәжірибемнен мысал келтірейін. Деңгейлік курстарда оқып жатқан тыңдаушыларымды дөңгелек етіп отырғызып қойып, ашық сұрақ қою бойынша тапсырма бердім. Негізінен жабық сұрақтар қоя бастады. Мен
ашық сұрақ қою бойынша тапсырма беруді жалғастыра бердім. Екінші және үшінші айналымда 2-3 тыңдаушы ашық сұрақ қоя бастады. Бірте-бірте басқалары да олардың сұрақтарына ұқсатып дағдылана бастады. Әр адам кем дегенде бір ашық сұрақ қойғанша, жалғастыра бердім. Нәтижесінде барлығы қайталаудың арқасында ашық сұрақ қоя бастады. Бір кезде Айжан деген әріптесіміз мынадай ашық сұрақ айтты: Оқымай- ақ неге биік данамыз, оқысақ та неге таяз санамыз?. Төле, Әйтеке билердің университет бітірмесе саналары неге биік дегені. Міне, қайталау арқылы мұғалімдердің өзі 1 сағат көлемінде ашық сұрақ қою дағдысын меңгеріп алды. Алдымен оқушыларымызда тиісті дағды қалыптастырып алуымыз өте өзекті болып табылады. Осылай әр мұғалім өзінің пәніне тиісті дағдыларды балаларына үйретіп алса, сабақ жеңіл әрі мазмұнды болар еді.
Мына әңгіме қызық екен. Бірде әкесі жұмыстан ерте қайтса, баласы жүгіріп келіп: Әке, мені бүгін қыдыртып қайтамын деп уәде еткен едің депті. Әкесі не дерін білмейді. Себебі, жұмыстан қатты шаршап келсе керек. Не сылтау айтсам екен деп ойланып, қараса маңайда дүниежүзінің картасы жатыр екен. Бірден әлгі картаны қайшымен ұсақ қиындыларға бөліп тастап: Осы дүниежүзі картасын қайтадан құрап берсең, қыдыртып қайтайын деген екен. Бала картаның қиындыларын
көрші бөлмеге алып кетіп, 15-20 минуттың ішінде қайтадан құрастырып, әкеліп тұр дейді. Әкесі таңқалыпты. Себебі мұндай дүниежүзі картасын қайтадан құрап шығу, кемінде 4-5 сағаттың шаруасы еді. Сөйтсе, баласы айтыпты: Әке, картаның артқы бетінде бір адамның суреті бар екен, соны құрап едім, мына жағындағы дүниежүзі картасы құрала кетті. Әке, сонда түсінгенім, адам түзелсе, әлем түзеледі екен ғой деген екен.
Бұдан түсінетініміз, алдымен балаларға қажетті дағды қалыптасса, сабақ оқу жеңіл болар еді. Өйткені сабаққа қатысты дағды қалыптасқан жағдайда, тек тақырыптар өзгереді, ал оны меңгеру үшін тиісті машық игерілген.
Әйгілі кинодағы Алпамыс бала неге 6 жасында мектепке барғысы келді. Себебі, онда 1 класқа қажетті дағдылар қалыптасқан болатын. 100-ге дейін санайды, сандарды қосады және әріптерді біледі. Ондай бала сабақтан қаша ма, әрине жоқ.
Мына оқиға да маңызды. Бірде екі жігіт өзен жағасында серуендеп келе жатса, бір кішкентай бала суда ағып келе жатыр екен. Екеудің бірі суға түсіп, құтқарып алыпты. Қараса, тағы да бір кішкене бала суда тұншығып, ағып келе жатыр екен. Оны да жігіттің бірі құтқарып алыпты. Таңқаларлығы, суда үшінші бала ағып келе жатса керек. Жігіттердің бірі оны құтқармаққа ұмтылғанда, екіншісі жоғары өрлеп, жүгіріп барады екен. Мына жігіт оған Мына баланы құтқармаймыз ба деп дауыстапты. Сөйтсе, ана жүгіріп бара жатқан азамат былай деген екен: Бұлай жалғаса берсе, біз оларды құтқарып үлгермейміз, бар проблема басында, балалардың барлығы бір жерде құлап кетіп жатыр, сол жерді тоқтатуымыз керек.
Міне, бар мәселе басында. Сол басындағы проблемалар шешілсе, ары қарай өз жөнімен сабақ үдеріс нәтижелі жүре берер еді.
Бұлақ басынан тұниды демекші, лайланып кеткен соң, соңын тұнытқымыз келеді. Себебімен айналыспаймыз, сал- дарымен жұмыс жасаймыз. Ол салдары түзелмейтіні белгілі. Сондықтан формализмге бой алдырып, түк болмағандай етіп сипалап, бетін сырлап қоямыз.
ҚЫСҚАСЫ, ҚИСЫҚ АҒАШТЫҢ КӨЛЕҢКЕСІН ТҮЗЕТУМЕН АЙНАЛЫСЫП ЖАТЫРМЫЗ. Солай
ғұмырымыз өтуде.
Баланың ашылмай жатқан әлеуеті бар, тек соны дамыта білуіміз қажет. Телеарналардағы Паутина, Ватсап сынды бағдарламаларда адамдардың түрлі күрделі трюктерді жасап жатқанын көрсетеді. Қараған адамды таңқалдырарлық сол жонглерлік қимылдар, мыңдаған қайталаудың нәтижесінде пайда болған дүниелер. АЛ БІЗДЕР, БАЛАЛАРҒА ТАҚЫРЫПТЫ ОҚЫП КЕЛІП, СОНЫ МАЗМҰНДАП БЕРУ ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРА АЛМАЙ ЖАТЫРМЫЗ.
Оқыту оқушының бастапқы білімі мен дағдыларын назарға алып, оларды өрістетуді мақсат еткенде мәнді болады. Оқу мақсатының өзі оқу бағдарламасына сәйкес пән бойынша оқушының оқу барысында меңгерген білім, түсінік, дағды жетістіктері бойынша күтілетін нәтижелерден құралған тұжырым. Технология, коммуникация мен ғылым салалардағы елеулі өзгерістер әлемдік экономикаға айтарлықтай ықпал ете отырып, әрбір азаматқа ХХІ ғасырда табысты болу үшін қажетті білім мен дағдыларды алға тартады. Қарқынды жаһандану ұлттық экономикаға да ықпал етуде, оның үстіне қазіргі уақытта экономикалық дамуды қамтамасыз етуге бағытталған халықаралық бәсекелестік артып отыр. Осының барлығы бұрынғыға қарағанда анағұрлым көп дағдыларды меңгеруі қажет екенін көрсетеді.
Зерттеуші Хоу мен Мерсер бірлескен жұмыс ақыл-ой дамуы мен қарым-қатынас жасау дағдыларын арттыратынын көрсетті. Нәтижесінде өздерінің оқуына саналы түрде қарайды, тапсырмаларды шешу үшін өзіндік әдіс-тәсілдерді қолданады, сондай-ақ өздерін оқушы ретінде сезіне бастайды. Бұған қоса, өзін-өзі реттеу мен метатанудың мұндай дағдыларын дамыту бұл балалардың саналы оқушы болып шығуының кілті екендігі анықталды.
Оқу мақсаттарының құрылымдалған жүйесі балалардың білімді шығармашылықпен қолдану, сын тұрғысынан ойлау, зерттеу жұмыстарын жүргізу, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану, қарым-қатынас жасау, топпен және өз бетінше жеке жұмыс істей білу, проблемалары шешу және шешім қабылдау сынды дағдыларын дамытуға түрткі болады. Осы тектес кең ауқымды дағдылар баланың мектептегі білім алу тәжірибесінде де, мектепті бітіргеннен кейінгі қызметінде де жетістіктерге жетуінің кепілі.
Оқушы құзыретті болу керек. Алған білімді күнделікті өмірде қолдану оқушыларға ХХІ ғасыр дағдысы деп жиі айтылып жүрген кең ауқымды құзыреттілікті меңгеруге мүмкіндік береді. Бұл ретте құзырет жай ғана білім мен дағдыдан анағұрлым күрделі. Ол белгілі бір жағдайларда психологиялық ресурстарды жұмылдыра және соған сүйене отырып, күрделі міндеттерді шеше білу қабілетін қамтиды. Мысалы, тиімді қарым-қатынас құру қабілеті жеке адамның тіл білуіне, ақпараттық технологиялар саласындағы тәжірибелік дағдыларына және оның өзгелермен қарым-қатынас құра алуына сүйенетін құзырет болып табылады.
Жаңартылған оқу бағдарламаларында оқушылардың бойында қалыптастыру қажет келесі құндылықтар мен дағдылар анықталған:
oo сын тұрғысынан ойлау;
oo білімді шығармашылық тұрғыда қолдана білу қабілеті;
oo проблемаларды шешу қабілеті;
oo ғылыми-зерттеу дағдылары;
oo қарым-қатынас дағдылары (тілдік дағ дыларды қоса алғанда);
oo жеке және топпен жұмыс істей білу қабілеті;
oo АКТ саласындағы дағдылар т.б.
Жаңартылған оқу бағдарламасы оқушыларға бірқатар теориялық, тәжірибелік, шығармашылық, коммуникативтік, зерттеулік, әлеуметтік дағдыларын жетілдіруге мүмкіндік береді.
Мысалы тарихты оқытудағы басты талап зерттеу қызметін ұйымдастыру. Зерттеу қызметінің астарында мұғалім мен оқушының белгілі бір тарихи проблематиканың шешімін іздеуі жатады. Нәтижесінде тарихи ойлау дағдылары қалыптасады: болжам ұсыну, зерттеу үшін сұрақтар құрастыру, дерек-көздерді талдау, әртүрлі көзқарастарды салыстыру, қорытындылар мен тұжырымдар шығару, өзіндік ұстанымын анықтау т.б.
Тарихи сананы тарихи концептілер: дәлел, маңыздылық, себеп-салдар, ұқсастық пен айырмашылық, өзгеріс пен сабақ- тастық, интерпретация, арқылы да қалыптастыруға болады. Әр тақырып өткен сайын оқушылардан осы тақырыптың жоғарыда көрсетілген қай концептіге жататындығын сұрай берсе, балалар дағдыланып, бірден анықтап беретін болады.
Орта білім мазмұнын жаңарту аясында әзірленген оқу бағдарламалары оқушылардың бір кластан екінші класқа өтуі барысында білімі мен дағдылары қайталанып, одан әрі дамытылып отыратын спиральді оқу бағдарламасы моделіне негізделген. Бұған қоса, тілдік дағдыларды дамытуға да аса мән беріліп отыр.
Выготскийдің пікірінше, оқушылар нақты мақсаттарды көздеген, көбірек білетін жандармен әлеуметтік қарым- қатынас нәтижесінде ойлау және сөйлеу дағдыларын дамытады.
Оқушылар алған білімдерін өмірде немесе кезкелген жағдайда қолдана алуға қабілетті болу керек. Оқушылар үшін дәл осы дағдылар және олардың қазіргі заманда табыстылығы маңызды болып барады. Осы және басқа да дағдыларын дамыту үшін оқушылар ақпаратты пассивті қабылдай бермей, оқу процесіне белсенді қатысады. Оқушылардың алынған білімдерің өңдеу мен жұмыс істеуге, өз дағдыларын дамытуға мүмкіндік беретін оқу процесіне қатысу мүмкіндігі болуы маңызды.
Енді әртүрлі тәсілдердің қандай дағдыларды қалыптастыратындығына тоқталсақ.
Тұлғаға бағытталған тәсіл оқушының жеке қызығушы- лықтары мен қабілеттерін ескеруді, тарихи дамудың күрделі сұрақтарын талқылау барысында өзінің ой-пікірін анықтау мен қорғай білу дағдыларын қалыптастыруды арттырады.
Іс-әрекеттік тәсіл білім мен дағдылардың белсенді танымдық іс-әрекет барысында қалыптасатынын білдіреді, өз кезегінде бұл тарихи деректер мен басқа да ресурстарды өз бетінше іздеу, интерпретациялау, талдау, тұжырымдау мен бағалауды көздейді.
Коммуникативтік тәсілге сәйкес ұйымдастырылған оқу үдерісі қарым-қатынас дағдыларын және шынайы қарым- қатынас жағдайларына сәйкес жұмыс тәртібін қалыптастыруға ықпал ететін тапсырмаларды қамтуы тиіс.
Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану оқу үдерісінде оқушылардың технологиялық ресустар ішінен ақпаратты табу, құрастыру және басқару, мәліметтермен және идеялармен бөлісу, бірлесіп әрекет ету, түрлі жабдықтар мен қосымшаларды қолдану арқылы өз жұмысын бағалау дағдысын дамытады.
Оқу үдерісінде оқушылардың теориялық және тәжірибелік ойлау дағдыларын қатар қалыптастыру маңызды. Оқудың тәжірибелік дағдыларға бағытталуы, оқушылардың теориялық білімін өмірде қолдана білу және жеке жобалық жұмыстар орындау қабілеттерін дамыту мұғалімнің негізгі мақсаттарының бірі болып табылады. Мұғалімдер оқу мақсаттарына қол жеткізуіне көмектесетін түрлі педагогика- лық тәсілдерді ұтымды пайдаланғандары дұрыс. Бұл әртүрлі дағдыларды дамытуға арналған болуы мүмкін: мәселелерді шешу, материалды жинақтап қорыту, оқып-білген материалды белсенді қайталау үшін бірігіп рефлексия жасау, ақпаратты талдау арқылы қабылдау, ақпаратпен жұмыс істеудің бастапқы және қорытынды кезеңдеріндегі ақпаратты құрылымдау және т.б. Оқу үдерісі оқушының ойлау дағдыларының дамуына ықпал етуі үшін талдау, салыстыру, сәйкестендіру, дербес, ортақ және ерекше белгілерін анықтай білу, абстракция-
ландыру, жалпылау, қорытынды жасау сияқты ойлау амалдарын қолдануды үйрету керек.
Хэттидің зерттеуінше, дағдыларды меңгерту мен қалыптастыру оқушылардың білім алуда белсенділігі арқасында болатындығын атап көрсетті. Оқушылар жеке-дара жұмыс істегеннен гөрі, мұғалім қолдау көрсеткенде сабақты анағұрлым жақсы үйренеді. Оқушылардың пән бойынша терең білім алу мұғалімдердің дағдыларына да байланысты, яғни олар оқушылардың жаңа білімдерін бұған дейінгі білімдерімен ұштастыра алуын бақылай білулері маңызды.
ХХІ ғасырдың қарқынды ілгерілеу ырғағына қатар ілесу үшін, өзара тығыз байланысты және көпмәдениетті әлемде қалыптасқан қазіргі жағдайда оқушылардың өз бетінше оқу дағдыларын, коммуникативтік дағдыларды дамыту аса маңызды.
Мұғалім оқушылардың дағдысының қалыптасу және білімді меңгеру деңгейі туралы ақпарат алу, оқу үдерісін түзету, оқушыларға кері байланыс ұсыну және оқушыларды ынталандыру үшін оқу үдерісінде қалыптастырушы бағалауды жүргізеді.
Енді түрлі стратегиялардың дағдыларды қалыптастырудағы ықпалына тоқталсақ.
🞄 Семинар-сабақ. Семинар сабақта оқушылар берілген сұрақтарды жан-жақты талдап, өздерінің көзқарастарын білдіреді. Бұл оқушылардың зияткерлік әлеуетін дамытып, қосымша әдебиеттермен жұмыс істеу дағдыларын дамытуға мүмкіндік береді.
🞄 Экскурсия. Оқушылар экскурсия барысында өздерінің туған өлкесінің тарихы, белгілі орындар мен адамдар туралы қызықты мәліметтермен танысады, сонымен қатар, келешектегі оқуы мен кәсіби қызметі үшін зор маңызы бар өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын меңгереді.
🞄 Сабақтың көрнекілігі мен өмірмен байланысын арттыратын экранды құралдарды қолдану. Көрнекі құралдарды қолдану иллюстрациялық тұрғыдан да, оқушылардың өз бетінше іздену дағдыларын дамыту үшін де тиімді болып табылады, оқушылардың зейінін, ақыл-ой мәдениетін, жобалай білу дағдысын, оқуға деген қызығушылығын тәрбиелеуге және сыни талдау жасауын арттыруға болады.
🞄 Дәлелдеу. Жоғары деңгейлі ойлау дағдыларын қалыптастыру және оларды қолдану жаңартылған оқу
бағдарламасының өзекті аспектісі. Осы ойлау дағдыларын қалыптастырудың маңызды тәсілдерінің бірі - дәлелдеу. Дәлелдеу кез келген пікірталас бастау, жүргізу және оны бағамдау үшін маңызды. Дәлелдеумен бір қатарда тұрған дағдылардың бірі - проблемаларды шешу.
🞄 Картамен жұмыс. Сабақтарда картамен жұмыс iстеу арқылы оқушылардың картографиялық білім мен дағдылары, картаның шартты белгілерін пайдалана білу, нысандарды бағдарлай білу дағдылары қалыптасады.
🞄 Жоба әдісі. Оның барысында оқушылардың ақпарат- тық, қарым-қатынас құзіреттіліктері, күрделі мәселелерді шешу жолындағы ізденушілік дағдылар және өз іс-әрекетіне рефлексия жасай білу қабілеттері дами түседі.
Сабақ барысында жоба әдісін қолдану оқушылардың зерттеу дағдылары жетіліп, ішкі уәжі арта түседі. Жоба жұмыстарын орындау оқушылардың тарихи оқиғаларды,
құбылыстар мен үдерістерді және тарихи тұлғалардың қызметін сын тұрғысынан талдау және баға беру дағдыларын қалыптастыруға, тарихи деректердің негізінде дәлелді пайымдау дағдыларын дамытуға, тарихи зерттеу жүргізу дағдыларын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
American Journal of Public Health журналында таяуда жарияланған зерттеу нәтижелері икемді дағдыларды дамытудың қаншалықты маңызды екендігін көрсетті. Ғалымдар 90-шы жылдардан бастап 753 адамның балабақшаға барған кезінен жиырма бес жасқа дейінгі жиырма жыл ішіндегі өмірін бақылаған. Зерттеушілер бұл адамдардың жиырма жылдан кейін қол жеткізген жетістіктеріне қандай факторлар әсер еткендігі туралы қорытынды жасады.
Қалай ойлайсыз, IQ (зияткерлік коэффициенті) маңызды болып табыла ма? Немесе отбасының әлеуметтік жағдайы маңызды ма?
Сізді таңқалдыратын жаңалықты білуге дайындал-ыңыз: балабақшада құрдастарымен жақсы қарым-қатынас жасай алатын, басқа балалармен ойыншықтары мен зат-тарын бөлісе алатын және бірлесіп қолдана алатын, бірігіп жұмыс істеуге немесе басқаларға көмектесуге қабілетті балалардың басым бөлігі әлеуметтік тұрғыдан қарым-қатынасқа бейім емес балаларға қарағанда жоғары білім алып, жақсы жалақы алатын жұмысқа көбірек ие болған.
Демек, мұндай балалар икемді дағдылары нашар дамыған балалармен салыстырғанда өмірде көбірек табысқа қол жеткізетіні анықталған.
ЖАСАСЫН ҚАТЕЛІК! ҚАҒИДАСЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІ
Кеңес өкіметі бізді формализмге әбден үйретті десек артық айтқандық болмас. Себебі, жалған есеп беру, болмағанды болды деу, көрсеткіштерді көбейту, пайыз-дарды асырып қою, процентомания, білмесе де жоғары бағаға ұмтылу дағдылары әбден сіңіп кеткені соншалықты, әлі күнге дейін санамыздан да бойымыздан да кеткен жоқ.
Кей креслоларда сол партократтар әлі отыр. Олар әлі күнге дейін жалған есеп берулері ықтимал. Себебі, олардың үстіндегі басшылық та сол жақсы көрсеткіштерді айтқан-дарын қалап тұрады. Міне, осыдан келіп жалған өмірді тіпті жалған етудеміз.
Ал дамыған елдерде қалай? Олар міндетті түрде кеткен кемшіліктерді ашып көрсетіп, соны жөндеудің, түзеудің жолдарын қарастырады. Сын айту деген сөзді жұмсартын
Кері байланыс деген ұғыммен алмастырып, қиындық туғызған тұстарын, болашақта болдырмауға тырысады,
бірлесіп ақылдасады. Ал, бізде ше? Бізде кезкелген адам, ешқандай қатесін көрсетпеуге тырысады. Неліктен? Өйткені жақсы көріну үшін. Сол керек пе? Білмегеннің емі - сұрау емес пе? Осылай өмір бойы білмегенің көрсетпей, салдары сол үйренбей, көптеген мамандарымыздың ғұмыры өтіп жатыр. Мұны жалған намыс дейді. Осыған қатысты Білмегеніңді сұрасаң - бір рет қана ұяласың, ал білмей өтсең - өмір бойы ұялып өтесің деген ұғым айтылып қалуда.
Бізге Деңгейлік курстар бойынша Кембридж универ- ситетінің тренерлері дәріс оқығанда Жасасын қателік! деген ұстанымдарын танып еді. Олардың айтуларынша Қателік - ұстаз!.
Осыған орай, әлемдік деңгейдегі тұлғалардың қателіктің пайдасына қатысты бірқатар нақыл сөздеріне талдау жасап едік. Соның бірқатарын ұсынып отырмын:
1. Қарындаштың басында өшіргіш бірге қойылған, неге? Себебі үдеріс барысында: Жасау - қателесу - жасау - қателесу моделі арқылы туынды шығады;
2. Ешқашан құламаған - ұлы емес, құлап, кейін тұрған ұлы.
3. Жөнделмегенді ғана қателік дейміз.
4. Нашар адам қателескенде үнемі ақталарлық себеп табады (Конфуций).
5. Менің ұстазым - өмірде жасаған қателіктерім (Бернард Шоу).
6. Ештеңе істемеген адам ғана қателеспейді, Жас кезде қателесуден қорықпай, қайта солардан сабақ алалық. Қартайғанда қателесуден сақтасын (И.Гете).
7. Мені жетістігіме бола құрметтемеңдер, құлаған жерімнен қайта тұра алғаным үшін бағалаңдар (Нельсон Мандела).
8. Әркім өз қатесін тәжірибе деп атайды (Оскар Уайльд).
9. Аз қателік жіберген адам ғана ұлы қолбасшы бола алады (Наполеон Бонапарт).
10. Қатеңді дер кезінде мойындау, оны т үзелмейтіндей жағдайға жібергеннен анағұрлым жақсы.
11. Ең үлкен қате - ешқашан қателеспеймін деп ойлау (Т.Карлейль).
12. Мен қателессем түзетсін, бірақ, түзетіп жатып қателеспесін (Юрий Ханон).
13. Көбірек қателік жаса. Бірақ бір нәрсені есте сақта. Бір қателікті екі рет жасама: сол кезде өсесің (Ошо).
14. Мен көп жеңіліске ұшырадым, сондықтан табысқа жеттім (Майкл Джордан).
15. Өмір бізді құлатады, бірақ қайта тұрамыз ба, ол өзіміздің шешіміміз (Джеки Чан).
16. Сәтсіздік - бұл қайта бастау мүмкіндігі, бірақ әлдеқайда ақылдырақ (Генри Форд).
17. Әділетті болу үшін, мейірімді болу керек. Ал мейірімді болу - барлық адамдар қателесетінің түсіну дегенді білдіреді (Адриано Челентано).
18. Құламасаң тұрмайсың. Сәтсіздікті солай бағала. Менің құлауым орнымнан тұрып, тағы ұмтылуым үшін керек деп ойла (Мырзагелді Кемел).
19. Досыма қарағанда дұшпандарым айып істерімді жасырмай айтады, мен болсам, ол кемшілігімді тез жою үшін әрекет жасаймын (Ескендір Зұлқарнайын).
20. Қателік қорытынды жасауға мүмкіндік туғызады.
21. Қателік және ақымақтық.
22. Қателіктен қорықпау керек, қателікті қайталаудан қорқу керек (Ф.Рузвельт).
23. Қателіктен қорықпа, ол алға жылжуға бөгет болады.
24. Мұғалімнің оқушы бойында жақсы дағды қалыптастырудың бірі оның қателік жасап қоюына деген қорқынышты азайту.
Сондықтан, балаларымыз, тақырыпты мазмұндау немесе тапсырма орындау барысында қателік жіберуден қорықпаулары тиіс. Егерде дұрыс болмай жатса, достары мен ұстазының кері байланыс беріп, түзетіп жіберетініне сенімді болғаны жөн. Сонда сабақ өту мен тақырыпты меңгеру ұрсу мен сөгу форматынан алшақтай түсері анық.
ТАҢҚАЛУ - БІЛІМ АЛУДЫҢ ҚЫЗЫҚТЫ ЖОЛЫ
Таным таңқалудан басталады (Сократ).
Менің түсінігімде, формула тек міндетті түрде алгебра, физика немесе химия сабағына қатысты болып көрінетін. Бірде, институтымызда PISA бағдарламасы мен тапсырма- ларына қатысты өзара біліктілік арттыру шарасы өтті. Сол шарада әріптесіміздің бірі Майкл Барбер ұсынған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒИБРАТ
УДК 37.0
ББК 74.00
А 52
Пікір жазғандар:
Үсенбаев Болат Әшімұлы. - ақын, Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі.
Ауелғазина Толқын Құдайбергеновна, саяси ғылымдарының докторы, доцент.
Құрастырушы: ҚАҒАЗОВ Б.А.
Өрлеу БАҰО АҚФ ББЖ ҚБАРИ Менеджмент және инклюзивті білім беру кафедрасының аға оқытушысы, тренері
Амантайұлы Б.
А52 Ғибрат: - Алматы, 2021 - 228 бет
ISBN 978-601-08-1094-5
Ұсынылып отырған кітапта автор ұстаздардың біліктілік арттыру саласында қызмет ету барысындағы толғаулы мәселелерге талдау жасаған. Бұған қоса, тәжірибелік дағдылар мен тиісті машықтарды игеру, білім берудегі кедергілерді еңсеру жолдары қарастырылған. Шетелдік педагогтердің ұстанымдарын қазақ ғұламаларының ойларымен сабақтастырудың өзектілігін көрсете алған. Алаш тарихи зерттеу орталығында жазылған зерттеулері мен мұрағат материалдары негізінде жариялаған құнды мақалалары да енгізілген.
ISBN 978-601-08-1094-5 УДК 37.0
ББК 74.00
(C) Қағазов Б.А., 2021
АЛҒЫ СӨЗ
Асыл пайғамбарымыздың (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) мынадай дұғасы бар екен: Қорықпайтын жүректен сақта, қабыл болмайтын дұғадан сақта, тоймайтын нәпсіден сақта, пайдасыз білімнен сақта.
Осы жерде жоғарыда айтылған дұғадағы пайдасыз білімнен сақта дегендей, осы кітап басылып шығар, алайда қаншалықты қоғамға пайдасын тигізбек, оқырманы кімдер болмақ, бұдан қаншалықты ғибрат алуы тиіс деген мәселе мені де ойландырды.
Нәтижесінде Алаш тарихи зерттеу орталығында ғалымдардың ортасында қызмет етіп, құнды және сирек кездесетін қолжазбалар мен кітаптарға сілтеме жасай отырып жазылған дүниелер және Алматы облысының мұрағатында жазылған зерттеулер мен мақалалар құндылығын қай кезде де жоғалтпасы анық болып көрінді. Бұған Өрлеу біліктілікті арттыру ұлттық орталығының филиалы Білім беру жүйесінің басшы және ғылыми-педагогикалық қызметкерлерінің біліктілігін арттыратын республикалық институтында әдіскер, аға оқытушы, тренерлік тәжірибе кезінде жинақталған әдістемелік нұсқаулықтар, әзірлемелер мен әлемдік әдіс- тәсілдерді қазақ ғұламаларының ойларымен сабақтастыру бойынша жарияланған материалдар, талдау жасау стратегия- лары да білім беру саласы мамандары мен бала тәрбиесіндегі ата-аналар үшін қажетті ресурс болар деген ой келді.
Бұған қоса, аталған институтымыздың Тәрбие және тұлғаны әлеуметтендіру кафедрасында жүргенде ұйымдас-тырылған шараларға қатысып баяндама жасау және әріптестерімізбен бірлесе басылып шыққан тәрбиеге қатысты нұсқаулықтар да өзекті болып табылады. Осы негізде жас ұрпақтың бойынша биік рух қалыптастыру үшін жазылған бірнеше эссе мен толғаулар да оқырман үшін қажет болар деген ойдамын.
Кітап негізгі 5 тараудан тұрады: РУХ, БІЛІМ - НҰР, ТӘРБИЕ
- ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ДАРЫТУ, ТАРИХИ САНА, СЫРТ КӨЗ.
РУХ тарауына Айқын газетіне басылған Қазақ болмысы толғауы, Мен қазақпын және Тәрбиесі биік тұрған! сынды бірнеше эссе кіріп отыр. Бұл жас буынның қазақы рухта тәрбие алуына көмегін беретін шығармалар деген ойдамыз.
БІЛІМ - НҰР тарауында білім беру ұйымдары саласының қызметкерлері мен педагогтері үшін құнды дүниелер топтастырылған. Әсіресе, дәстүрлі оқуда мүлт кеткен тұсымыз қайсы, міне, осыған жақсы талдау жасалған. Тәжірибе барысында байқағанымыздай, көптеген әріптестеріміз талдау жасау жағына келгенде қиналады екен. Осыған байланысты талдауға қатысты көптеген стратегияларды жинақтап, мысалдар арқылы ұсынып отырмыз. Сонымен қоса, оқу мен оқытуға қатысты көптеген терминдер, яғни түйін сөздер берілген.
Бұл тарауда білім берудегі әдіс-тәсілдер қарапайым мысалдар арқылы жете түсіндірілген. Бұған дейін шыққан нұсқаулықтағы тақырыптар толықтырылған.
ТӘРБИЕ ДАРЫТУ тарауында тәрбие беру ісіне қатысты мақалалар мен ресурстар топтастырылған. Негізінен тұлғаға бағытталған амалдар мен өзекі материалдар жинақталған.
Кезекті ТАРИХИ САНА тарауында жоғарыда атап көрсетілгендей, Алаш тарихи зерттеу орталығындағы сирек кездесетін құжаттар жинақтары негізінде жазылған зерттеулер еніп отыр. Оның ішінде Ана тіліміздің тағдырына байланысты жүргізілген тіл саясатына қатысты архив материалдары негізінде жазылған мақала Қазақ әдебиеті газетінде жарияланған. Бұған қоса, батырлар туралы деректер мен көп айтыла бермейтін Қарақұм құрылтайы туралы маңызды оқиға суреттелген. Сондай-ақ, қазақ жеріндегі білім саласының
тарихына қатысты ескі мектеп суреттері мен осыған қатысты мұрағат жазбалары кімге болмасын қызықты екені аян.
СЫРТ КӨЗ тарауы енді ғана басталған жеке көзқарас негізінде жазылған ойлар мен ауылымызға арналған терме мен
Ауылым әнімнің сөзі беріліп отыр.
Өмір - өзен дейді халық даналығы. Өмірдің өзен сияқты жаңарып, жаңа ағыспен толығып отыруы табиғи заңдылық. Бір орнында тұрған судың бұзылатыны сияқты білім саласына да жаңашылдық, жаңа өмірге, жаңа ұрпаққа сай ағын керектігін жеткізгіміз келді.
Кітаптың атауы ҒИБРАТ. Себебі, саналы азамат барлық үйренер дүниеден ғибрат алуға ынтығады. Қасиетті Бақара сүресінің 164-аятында Алла Тағала Күдіксіз көктер мен жердің жаратылуында, түн мен күннің ауысуында, адам баласына пайдалы нәрселер мен теңізде жүрген кемеде және Алланың көктен жаңбыр жаудырып, жер өлгеннен кейін онымен жандандыруында әрі онда әртүрлі хайуанды таратуында, желдерді және көк пен жердің арасындағы бұлтты басқаруында әлбетте ойлаған елге белгілер бар деп көрсеткен.
Бұған қоса, Ғашия сүресінің 17-21 аяттарында: Олар, түйеге қарамай ма, қайтіп жаратылған? Олар аспанға қарамай ма, қайтіп көтерілген? Олар тауларға қарамай ма, қайтіп тігілген? Олар, жерге қарамай ма, қайтіп төселген? (Мұхамед Ғ.С.) ал енді насихат ет; негізінен сен бір насихатшысың деп барлық жаратылыстан адам баласына ғибрат алу қажеттілігін білдірген.
Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) хадистері ғибратқа толы. Абай, Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Лев Толстойлардың шығармалары тұнып тұрған ғибрат. Сондықтан, жоғарыда аты аталған ғұламалардың шығармалары мен Басты ресурсқа (Құран) сілтеме жасап отырмын.
Алуан, алуан жүйрік бар, әліне қарай шабады демекші, бұл шағын кітапта педагогтер үшін, оқырман үшін аз-кем пайдалы дүниелер болса, сауаптан үмітіміз жоқ емес.
1. РУХ
ҚАЗАҚ БОЛМЫСЫ
ҚАЗАҚТЫҢ АМАНАТЫ - ЖЕР-АНА! ҚҰЖАТЫ - ТАСҚА БАСЫЛҒАН ТАРИХЫ! ГЕНЕТИКАЛЫҚ КОДЫ - САЛТ-ДӘСТҮР! ҚАЗАҚТЫҢ ПАНАСЫ - ҰЛЫ ДАЛАСЫ!
ҚАЗАҚТЫҢ МӘҢГІЛІГІ - АНА ТІЛІ! ҰРАНЫ - АЛАШ!
ҚАЙСАРЛЫҚ СИМВОЛЫ- КӨК БӨРІ! ЖАНЫ - АРЫНЫҢ САДАҒАСЫ!
ТАМЫРЫ - ШЕЖІРЕСІ! ТЕКТІЛІГІ - ЖЕТІ АТА! КИЕЛІСІ - ШАҢЫРАҚ!
БЕРЕКЕСІ - ТАЙҚАЗАНЫ! ИМАНЫ - ЖҮРЕГІНДЕ!
БӘСІ - ТӘУЕКЕЛІНДЕ! МІНЕЗІ - СЕРТІНДЕ! БАРЫ - ҚАНАҒАТЫНДА! ҚҰШАҒЫ - КЕҢДІГІНДЕ!
КӨҢІЛІ - ҚОНАҚЖАЙЛЫЛЫЛЫҒЫ! БЕТ ПІШІНІ - ИМАНЖҮЗДІ!
ӘДІЛДІГІ - ТУРА БИІНДЕ! ЫРЫСЫ - КИІЗ ҮЙІНДЕ! КҮШІ - БІРЛІКТЕ!
САҒЫНЫШЫ - ЖУСАННЫҢ ИІСІНДЕ! СЫРЛАСЫ - ТАБИҒАТ!
ҚАЗАҚТЫҢ ҮНІ - ДОМБЫРА! ҒАЖАЙЫБЫ - КҮЙІНДЕ!
ШАТТЫҒЫ - ҚАРА ЖОРҒА БИІНДЕ! КЕЛБЕТІ - ҰЛТТЫҚ КИІМІНДЕ!
НЫШАНЫ - ОЮ-ӨРНЕГІ! ТАҒЫЛЫМЫ - ДАНАСЫНДА! МЕЙРІМІ - АНАСЫНДА!
ЕРКЕЛІГІ - БАЛАСЫНДА! ҚАНАТЫ - ТҰЛПАРЫ!
БАЙЛЫҒЫ - ҰРПАҒЫ! САЛТАНАТЫ - ТОЙЫНДА! АЛҒЫСЫ - БАТАСЫНДА! ДУМАНЫ - АЙТЫС!
ӨНЕРІ - ЖЫР-ТЕРМЕСІ, ӨЛЕҢІ! БИІКТІГІ - ХАН ТӘҢІРІ!
ӨРКЕНИЕТТІҢ БЕЛГІСІ - АЛТЫН АДАМ! РУХАНИ ОРДАСЫ - ТҮРКІСТАН!
ҒАЛАМДАҒЫ ОРНЫ - ҚАЗАҚСТАН! ҚАЗАҚТЫҢ ТӘЖІ - АСТАНА!
ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР - РУХАНИ ИММУНИТЕТ, РУХАНИ ИММУНИТЕТ - ҚАЗАҚТЫҢ САУЫТЫ!
МЕН ҚАЗАҚПЫН!
(Эссе)
Ойланып отырмын. Өзіме-өзім сұрақ қоямын. Оған өзім жауап беремін. Сен кімсің дейді ішкі ойым. Мен қазақпын деп жауап беремін. Ал қазақ деген кім? деп сұрақты үстемелей түседі. Қазақ деген осы жердің байырғы халқы, осы жердің иесі деймін. Себебі бұл жерді бізге ата-бабаларымыз аманаттап кеткен. Дәлелде деп менің мысымды баспақ болады. Мен тарихқа жүгінем.
Иә, мен қазақпын. Қазақ дегенде көз алдыма ең алдымен аққұба келген, қой көзді, атжақты, қара шашты, орташа бойлы, иман жүзді адам келеді. Бұл қазақтың басты келбеті пен сыртқы сипаты. Ал қазақтың ішкі жан сарайына үңіліп көрейік. Бұл тұста біздің байқайтынымыз, шежіресін тарқатып отыратын тектілігі, қолөнерге деген ептілігі, атажұртын білектің күші, найзаның ұшымен қорғаған батырлығы, суырып салма ақындығы, соңғы тайын сойып беруге даяр тұратын қонақжайлығы мен дархандығы, жауына да сеніп қалатын аңғалдығы, Көңіл сыйса, бәрі сияды дейтін кеңдігі, жүрегін жұлып беруге даяр тұратын балажандығы т.б. қасиеттерін байқаймыз.
Осы пейіліне қарай қазақ Алтай мен Атырауға, Алатау мен Қаратауға ие. Осы пейіліне қарай қазақ Есіл мен Жайыққа, Іле мен Ертіске ие. Осы пейіліне қарай қазақ Жетісуға, одан ары Еуразияның кіндігі - қазақтың кең даласына ие.
Мен Қазақпын деп мақтанам. Неге десең біздің халықтың төл өнері жыр дәстүрі мен айтысы бар. Біржан мен Ақандай сал-серілері бар. Қазақтың рухани талғамының бір өлшемі - өнер болса, әлемде қазақ халқы ғана ұлт-аспаптық оркестрін ұйымдастырып, жаңғыртып отырған бірден бір халық. Қазақтың домбырасының күмбірлеген күйлері мен ән дәстүрі еш дүниеге ұқсамайтын жеке бір әлем.
Қазақтың арғы тегі сақтар болса, сақ патшайымы Томирис парсы патшасы Кирдің басын қанға бөктірген. Скиф
батыры Шырақ өзін құрбан етіп парсы әскерін шөлге шөктірген.
Қытайлар қазақтың арғы тегі - ғұндардан қорғанып
Қытай қорғанын салдырған. Ал, Ғұн патшасы - Еділ ерлігімен Батысты таңқалдырған.
Иә, мен қазақпын, қазақтар тарихын данагөй Тоныкөктей бабаларамыздың арқасында өсиеттеп тасқа жазған. әл-Фарабидей бабамыз ғылым іздеп, біліп, түйгенін хатқа жазған.
Бейбарыс болса Мысырды билеген, Жалаңтөстей батырлар жауға найза түйреген! Қазақтар ешқашан, ешкімге өздері барып тимеген, бейбіт өмір сүріп домбырасын күйлеген,
Қаражорғасын билеген!
Қазақ хандығын Керей мен Жәнібек құрса, Қасым хан тұсында қазақ саны миллионға жеткен! Абылай хан теріскеймен де, күнгеймен де тең, сұңғыла саясат жүргізіп қазақтың жерін баянды еткен.
Мекке, Мединаде Мұхаммед, Түркістанда Қожа Ахмет, Маңғыстауда пір Бекет деген сөзі әулие қазағыма кім жетеді? Иә, мен қазақпын. Қазақта Хан емессің қасқырсың деп ханның өзіне айбат шеккен Махамбет бар. Қазақта Ыбырай мен Шоқан бар. Қазақта Абай мен Шәкәрім бар. Қазақта әлемді тамсандырған күш атасы Қажымұқан бар. Қазақта даусы Германия мен Францияны таңқалдырған күміс көмей әнші -
Әміре бар.
Қазақтың азат, сауатты ел болуы жолында барлық қабілет- қарымын жұмсаған зиялы қауым жұлдыздар шоғыры іспетті. Қазақта қазақтың намысына айналған Бауыржаны бар. Қазақта
Қазақ деген атым бар деп қазақтың намысын жаныған қайратты Қайраты бар.
Қазақ - ғарыш айдынына Айдыны, Тоқтары мен Талғатын ұшырған саналы халық.
Мен қазақпын. Елім - Қазақстан. Елімнің елдігін белгілейтін, қазақтың рухани талғамынан шыққан желбіреген көк Туым, шаңыраққа ұйысқан айшықты Елтаңбам бар. Ал
қазағымның Әнұраны - қазақтың рухын асқақтатып отырған басты ұраны. Сондықтан болар Мен қазақпын деп қазақтың рухының асқақтайтындығы...
Асырып айтсам, қазаққа ешкім тең емес! Ашығын айтсам, қазақ ешкімнен кем емес!
ҚАЗАҚТЫҢ ТӘРБИЕСІ БИІК ТҰРҒАН...
(Эссе)
Адам деген қастерлі де қасиетті ұғым. Адам - жер бетіндегі ең жоғарғы даму сатысындағы рух, парасат, тіршілік иесі. Адам - абсолютті құндылық, жоғары субстанция, барлық танымның өлшемі. Қазақ халқының да осы адамзат қоғамында өзіндік орны, ерекшелігі, сыр-сипаты мен мәртебесі бар.
Қазақтар деген ғаламат халық! Өмірді олар ойыншық көреді, қауіп-қатерден, өлімнен қорқу дегенді білмейді. Олардың кішкене қара көздерінде ержүректілік оты жанып тұр. Бұл дәйексөз әдебиетші Владимир Степанович Бурьяновтың жазып қалдырған естелігінен.
Ал, А.А.Васильев: Бостандыққа сүйіспеншілігі, кіші- пейілдігі, сенімі мен білімге құмарлығы - қазақтарға тән қасиеттер... деп жазды. Завалишин Ипполит: Қазақ өте қонақжай, қонақты ерекше құрметтейді, қадір тұтады, шын көңілмен уәде берсе, басынан айырылса да оны орындайды! Қазақтар өте батыр халық. Олар қалмақтармен, жоңғарлармен талай рет соғысып жеңіске жеткен. Олардың барлығы бала кезден бастап ат мініп жүргенге үйреніп кеткен, шабандоз. Егер сізден бір нәрсені өтінетін болса, айтатын сөзін батыл, тура айтады, жасқанбайды.
Ал, ағылшын саяхатшысы Аттиксон Томас-Вильям:
Халықтың қаһармандық тарихын жырлаған ақынын малшы- лар зер салып тыңдап отырды, мүмкін, кезінде Гомердің өзі
мұндай ықыласқа бөленбеген де шығар. Шайыр тау мен даланың әдемілігін, жүйрік аттардың сұлулығын әндеткенде, оны тыңдаушылар сабыр сақтап отырды, ал ұрыс-соғыс туралы жыр басталысымен, олардың бет-жүздерінде толқудың белгісі пайда болды. Қазақтарға қан жүгіргені соншалық, кейбіреу- лері, тіпті орындарынан атып тұрып, қалайша соғыс балталарына жармасқандарына өздері білмей қалды. Содан кейін тайпа көсемінің қаза тапқаны туралы әңгіме басталды, оны адамдар түнеріп тыңдады.
Немістің табиғат зерттеушісі Брем Адольф Эдмунд:
Қазақтың әйелдері мен қыздары киім, әшекейге қызығу жағынан біздің әйел-қыздардан кем түспейді. Беттеріне опа- далап және қызартпа жағуды, сондай-ақ түріктердің салты бойынша тырнақтарын қынамен бояуды біледі. Әйелдері беттерін вуальдың қызық түрі - жаулықпен жабады, бірақ Шығыс елдерімен, мысалы түрік әйелдерімен салыстыр-ғанда, бұл жағынан онша қысылмайды. Мұсылман еместермен қарым-қатынастары да анағұрлым еркін.
Ресейдің Ташкенттегі елшісі Тимофей Степанович Бурнашев: Қазақ орталарында оларды бір ойдың айналасына біріктіріп отыратын күш не десек: қауіп төңген кезде ортақ мүдде, құқықтарын қорғау үшін, жағдайларына қарамастан, ауызбірлікте болады. Қазақтар әдет бойынша ат мініп жүреді. Қазақтар батыл...халық...
Неміс этнографы Георги Иоганн Готлиб: Тумысынан олардың ақылы кең, өздері тақыршақ жерлерді жақсы көреді, көңілшек, мейірімді, өте сезімтал келеді, демек, қанішер емес. Әйелдері үй шаруасына ұқып-тылығы, жинақылығы, адал ниеттілігімен ерекшеленеді; тұтқындарға жандары ашып, өздеріне қауіп төндіретін-деріне қарамастан, қашып құтылуға көмектеседі. Өздерін тым еркін ұстайды, ешқайсысы біреудің
құлы не малайы болуды қаламайды. ...Халыққа туыс деп қарайды. Ханға аса бағынбайды, бірақ қасиетті тұлға дегендей өте құрметтейді.
Н. Зеланд: ...Бұл халық аң аулауда ерекше батылдығымен ерекшеленеді. Қазақтың жападан жалғыз аю, тіпті жолбарыс атуға шығатын мысалдары аз емес. Әйелдерінің бет әлпеттерінде ақылдың белгісін жиі көруге болады. Өнегелік жағынан қарағанда, олардың шыдамдылығы, еңбекқорлығы, ұқыптылығы ер адамдардан асып түсті.
А.Кастальский: Қазақ әуендері кең тыныстылығымен, жан-жақтылығымен, өзінің тамаша ырғақтылығымен ерекше- ленеді, әндерінің құрылымдары да бөлек, күтпеген жерден шырқай шығатын, ешкімге ұқсамайтын әуезділігі де таң қалдырады, ән иірімдерінің құлаққа жағымдылығын айтып жеткізудің өзі қиын. Тыңдаушыны бірден өзіне баурап алады. Бірде өте нәзік, кейде көңілді көтеретін сұлулық бар.
Бұдан өзге қазақ халқы туралы венгер түркологы, лингвист, саяхатшы Вамбери Герман, швед саяхатшысы, географ, этнограф Гедин Свен ғалымдар өте жақсы мінездеме айтып, жоғары баға беріп кеткен.
Осы жерде, шетелдік саяхатшылар мен зерттеушілердің қазақ жұрты туралы осындай жоғары пікір айтуына не себеп болды екен сұрақ туса, оған бір-ақ сөзбен жауап беруге болады:
ОЛ КЕЗДЕ ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕСІ БИІК ТҰРҒАН!
Қоғамда адам санасының деңгейлеріне қатысты жоғарыда көрсетілген негізгі 4 сана анықталған екен. АТАЛЫҚ САНА - бұл сана иелері қоғамдық ортасы тар, тұрған жерінен алыс бара қоймаған, оқыған-тоқығаны да шамалы, қарапайым тұрмыс кешкен адамдар тобына қатысты берілген баға болар.
Кезекті РУЛЫҚ САНА - орта ғасырларда өмір қажеттілігінен туындаған, облыстық, аудандық әкімшілік бөліністер бола қоймаған кезеңде, Аттан деген ұран тасталған сәтте, руы мен тайпасы бірден атқа қонып, бірден ұйымдасып, ұйысатын және жетімі мен жесірін жылатпау, құн төлегенде руымен бірігетін кездегі сана деңгейі.
Ал ЕЛДІК САНА - қазіргі қабылданып жатқан көптеген бағдарламалар мен идеялар негізінде туындаған жоғары сана!
Мәдени мұра бағдарламасы, Мәңгілік ел идеясы, Ұлы дала идеологиясы қазақты рулық санадан елдік санаға көтеру мәселесінен туындаған деп білемін.
ӘЛЕМДІК САНА - бұл сана деңгейін бүкіл қазақ рулық сана деңгейінен елдік сана деңгейіне көтерілген кезде талдауға болар.
Айтпақшы, бұдан да жоғары сана деңгейі бар екен! Бұл ИЛАҺИ САНА! Бұл деңгейге жеткендер Абай, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Шәкәрім болар. Абай атамыз: Алланың Өзі де рас! Сөзі де рас дегені ше? Шәкәрім Құдайбердіұлының Келдім қайдан, қайтсем пайдам, өлгеннен соң не табам деп түйгені, оның осы деңгейін көрсетсе керек.
Шын мәнінде, қайдан келдік, өзі... Не пайда келтіріп жүрміз, қоғамға пайдалы адамбыз ба? Ақирет күніне не әзірлеппіз? Намаз оқимыз ба? Ораза ұстадық па? Алла Тағала барлық нығметті беріп жатыр, беріп жатыр...Ал біз не жауап қатыппыз? Нені таныппыз, нені тануымыз керек?
Айтпақшы, енді осы тұста әркім өзінің санасын бір рет өлшеп алса болар еді. Санамыз қай деңгейде...
2. БІЛІМ - НҰР
БІЛІМ БЕРУДІҢ КІЛТІ НЕДЕ?
Дәстүрлі оқыту әдістерінде оқушының тұлғалық дербес- тігіне, ұмтылысы мен ынтасына, мүдделері мен дағдыларына, оқу ерекшеліктеріне жеткілікті дәрежеде мән берілмей келді.
Шетелдік білім беру үдерісінде оқу мен оқытуға бірден кірісіп кетпес бұрын алдымен білім-білік дағдысын қалыптастыруға күш салады. Олай болмаған жағдайда машығы қалыптаспаған бала оқуда өзіндік қиындыққа тап болуы ықтимал. Бұл мәселе мұғалімдердің біліктілігін арттыруы саласына да қатысты. Оқушыларда ХХІ ғасыр дағдыларын тиімді қалыптастыра алу үшін мұғалімдердің өздері де ол дағдыларды меңгеруге тиіс. Деңгейлік курстар мен жаңартылған білім беру мазмұны бойынша біліктілік арттыратын мұғалімдердің өзі де тәжірибелік, рефлексиялық ойлау, оқыту үдерісін жоспарлау және өзін-өзі жетілдіру қабілетін дамытады, коучинг және тәлімгерлікті жүзеге асыру дағдыларын меңгеруі тиіс.
Осылайша балаларды ХХІ ғасырда қажетті дағдылар- мен және қасиеттермен қаруландыру - мұғалімдер үшін ынталандырушы күш болып табылады. Дағды қалыптастыру- дың құндылығы сол - деңгейлік бағдар-ламалар курсының Мұғалімге арналған нұсқаулығында дағды ұғымы 118 рет қайталанса, жаңартылған білім мазмұны нұсқаулығында 139 рет кездеседі.
Елбасының Жолдауында да білім саласына қатысты
Оқыту бағдарламаларын сын тұрғысынан ойлау қабілетін және өз бетімен іздену дағдыларын дамытуға бағыттау қажет деп атап көрсетілген.
Осы тұста мына бір ғибратты әңгімені айта кеткен жөн
болар.
Немересі атасынан сұрап отыр дейді: Ата, осы адам бойындағы жалқаулық, көреалмаушылық, көрсеқызарлық, кекшілдік, надандық сияқты дағдылар не? деп сұраса, атасы:
Қасқыр ғой деп жауап беріпті. Сәл ойланып отырған немересі сұрағын жалғастырып: Ал, еңбекқорлық, білмекке құмарлық, талап, сүйіспеншілік, мейірімділік сияқты қасиеттер неге жатады? деген сауал тасталғанда, атасы: Олар да қасқыр деп жауап беріпті. Немересі аз-кем отырғаннан кейін
Осы екі қасқырдың қайсысы жеңеді? депті. Сонда атасы:
Қайсысын асырасаң, сол жеңеді деген екен. Міне осы мысалдан-ақ бойымыздағы тиісті дағдыларды жетілдіріп отырсақ, есесіне қабілетіміз арта түсері анық.
Тіпті қалтаға түсетін ұрылардың өздері де алдымен дағдыны қалыптастырумен айналысатыны анықталған. Олар ыдысқа су құйып, соған сабын салып, сол судағы сабынды екі саусағымен алып шығумен айналысады екен. Есесіне қолы әбден машықтанып алған сол ұрылар жолаушылардың қалтасындағы әмияндарын әп-сәтте қолды қылатынын естіп жүрміз.
Сонда ұрылардың өзі дағдының құндылығы мен артықшылығын біліп, соны өздерінің мақсатына жетуге пайдаланғанда, біздер, мұғалімдер неге осы мәселені кәсіби тұрғыдан қолданбасқа.
Осы дағды қалыптастыруды атақты спортшы, актер Блюс Лидің мына сөзімен бекемдей түссек. Ол былай деген екен: Мен жекпе жекте мың тәсілді меңгерген адамнан қорықпаймын, есесіне бір тәсілді мың рет қайталаған қарсыласымнан сескенемін.
Міне, дағдының құдыретін одан артық ешкім айта алмас. Тіпті жылқының өзін алдымен үйретін алып, содан кейін барып арбаға шегеді ғой. Олай болмағанда арбаның дәртесін сындыруы ғажап емес.
Сондықтан баланы бірден арбаға, яғни оқуға салмай, алдымен дағдысын қалыптастырумен айналысу керек.
Мысалы, мазмұндау дағдысын былай қалыптастыруға болады. Класты А және Б тобы етіп бөлу керек. А тобындағы балаларға және Б тобындағы балаларға да жарты бет мәтін береміз. Оларға осыны оқып шығуды тапсырамыз. Барлық бала өзі мәтінін оқып жатыр, яғни оқылым дағдысы жүріп жатыр. 5 минут уақыттан соң А тобындағы балалар оқып, түсінгенін Б тобындағы балаларға мазмұндап береді. Айтылым және тыңдалым дағдысы жүріп жатыр. 5 минут өткен соң, керісінше Б тобындағы балалар өз оқығандарын А тобындағы балаларға айтып береді. Қараңыз, барлық балалар жарты бет мәтінді оқиды және оны көршісіне айтып береді. Осы әрекетті бір сағат көлемінде 3 рет қайталайтын болсақ, балаларда мазмұндау дағдысы қалыптасар еді. Осы мазмұндау дағдысы барлық балада толық қалыптасып болған соң, келесі сұрақ қою немесе өзге де дағдыларды қалыптастырумен айналысуға болады.
Дәстүрлі сабақ беруде балалар тақтаға анда-санда шығатындықтан, оларда мазмұндау дағдысы қалыптаспайды. Осылай мектепті бітіріп шығады. Ал, дағды тек жиі қайта- лаумен ғана қалыптасады. Сондықтан әр мұғалім алдымен өз пәніне қатысты дағдыларды балаларға қалыптастырумен айналысқаны жөн. Мысалы, тарих пәніне қатысты қажетті дағдыларға: хронологиямен жұмыс, талдау жасау, картамен жұмыс, терминдерді қолдана алу, тұлғаларды салыстыру, шешіре тарқату т.б. жатқызуға болады. Сұрақ қою маңызды дағдылардың бірі болып табылады, себебі сұрақ дұрыс қойылған жағдайда оқытудың тиімді құралына айналады және оқушылардың оқуына қолдау көрсетіп, оны жақсарта және кеңейте алады. Осы машықтарды игерген бала тарих сабағына қызығушылықпен қатысары анық.
Осы тұста өзімнің тәжірибемнен мысал келтірейін. Деңгейлік курстарда оқып жатқан тыңдаушыларымды дөңгелек етіп отырғызып қойып, ашық сұрақ қою бойынша тапсырма бердім. Негізінен жабық сұрақтар қоя бастады. Мен
ашық сұрақ қою бойынша тапсырма беруді жалғастыра бердім. Екінші және үшінші айналымда 2-3 тыңдаушы ашық сұрақ қоя бастады. Бірте-бірте басқалары да олардың сұрақтарына ұқсатып дағдылана бастады. Әр адам кем дегенде бір ашық сұрақ қойғанша, жалғастыра бердім. Нәтижесінде барлығы қайталаудың арқасында ашық сұрақ қоя бастады. Бір кезде Айжан деген әріптесіміз мынадай ашық сұрақ айтты: Оқымай- ақ неге биік данамыз, оқысақ та неге таяз санамыз?. Төле, Әйтеке билердің университет бітірмесе саналары неге биік дегені. Міне, қайталау арқылы мұғалімдердің өзі 1 сағат көлемінде ашық сұрақ қою дағдысын меңгеріп алды. Алдымен оқушыларымызда тиісті дағды қалыптастырып алуымыз өте өзекті болып табылады. Осылай әр мұғалім өзінің пәніне тиісті дағдыларды балаларына үйретіп алса, сабақ жеңіл әрі мазмұнды болар еді.
Мына әңгіме қызық екен. Бірде әкесі жұмыстан ерте қайтса, баласы жүгіріп келіп: Әке, мені бүгін қыдыртып қайтамын деп уәде еткен едің депті. Әкесі не дерін білмейді. Себебі, жұмыстан қатты шаршап келсе керек. Не сылтау айтсам екен деп ойланып, қараса маңайда дүниежүзінің картасы жатыр екен. Бірден әлгі картаны қайшымен ұсақ қиындыларға бөліп тастап: Осы дүниежүзі картасын қайтадан құрап берсең, қыдыртып қайтайын деген екен. Бала картаның қиындыларын
көрші бөлмеге алып кетіп, 15-20 минуттың ішінде қайтадан құрастырып, әкеліп тұр дейді. Әкесі таңқалыпты. Себебі мұндай дүниежүзі картасын қайтадан құрап шығу, кемінде 4-5 сағаттың шаруасы еді. Сөйтсе, баласы айтыпты: Әке, картаның артқы бетінде бір адамның суреті бар екен, соны құрап едім, мына жағындағы дүниежүзі картасы құрала кетті. Әке, сонда түсінгенім, адам түзелсе, әлем түзеледі екен ғой деген екен.
Бұдан түсінетініміз, алдымен балаларға қажетті дағды қалыптасса, сабақ оқу жеңіл болар еді. Өйткені сабаққа қатысты дағды қалыптасқан жағдайда, тек тақырыптар өзгереді, ал оны меңгеру үшін тиісті машық игерілген.
Әйгілі кинодағы Алпамыс бала неге 6 жасында мектепке барғысы келді. Себебі, онда 1 класқа қажетті дағдылар қалыптасқан болатын. 100-ге дейін санайды, сандарды қосады және әріптерді біледі. Ондай бала сабақтан қаша ма, әрине жоқ.
Мына оқиға да маңызды. Бірде екі жігіт өзен жағасында серуендеп келе жатса, бір кішкентай бала суда ағып келе жатыр екен. Екеудің бірі суға түсіп, құтқарып алыпты. Қараса, тағы да бір кішкене бала суда тұншығып, ағып келе жатыр екен. Оны да жігіттің бірі құтқарып алыпты. Таңқаларлығы, суда үшінші бала ағып келе жатса керек. Жігіттердің бірі оны құтқармаққа ұмтылғанда, екіншісі жоғары өрлеп, жүгіріп барады екен. Мына жігіт оған Мына баланы құтқармаймыз ба деп дауыстапты. Сөйтсе, ана жүгіріп бара жатқан азамат былай деген екен: Бұлай жалғаса берсе, біз оларды құтқарып үлгермейміз, бар проблема басында, балалардың барлығы бір жерде құлап кетіп жатыр, сол жерді тоқтатуымыз керек.
Міне, бар мәселе басында. Сол басындағы проблемалар шешілсе, ары қарай өз жөнімен сабақ үдеріс нәтижелі жүре берер еді.
Бұлақ басынан тұниды демекші, лайланып кеткен соң, соңын тұнытқымыз келеді. Себебімен айналыспаймыз, сал- дарымен жұмыс жасаймыз. Ол салдары түзелмейтіні белгілі. Сондықтан формализмге бой алдырып, түк болмағандай етіп сипалап, бетін сырлап қоямыз.
ҚЫСҚАСЫ, ҚИСЫҚ АҒАШТЫҢ КӨЛЕҢКЕСІН ТҮЗЕТУМЕН АЙНАЛЫСЫП ЖАТЫРМЫЗ. Солай
ғұмырымыз өтуде.
Баланың ашылмай жатқан әлеуеті бар, тек соны дамыта білуіміз қажет. Телеарналардағы Паутина, Ватсап сынды бағдарламаларда адамдардың түрлі күрделі трюктерді жасап жатқанын көрсетеді. Қараған адамды таңқалдырарлық сол жонглерлік қимылдар, мыңдаған қайталаудың нәтижесінде пайда болған дүниелер. АЛ БІЗДЕР, БАЛАЛАРҒА ТАҚЫРЫПТЫ ОҚЫП КЕЛІП, СОНЫ МАЗМҰНДАП БЕРУ ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРА АЛМАЙ ЖАТЫРМЫЗ.
Оқыту оқушының бастапқы білімі мен дағдыларын назарға алып, оларды өрістетуді мақсат еткенде мәнді болады. Оқу мақсатының өзі оқу бағдарламасына сәйкес пән бойынша оқушының оқу барысында меңгерген білім, түсінік, дағды жетістіктері бойынша күтілетін нәтижелерден құралған тұжырым. Технология, коммуникация мен ғылым салалардағы елеулі өзгерістер әлемдік экономикаға айтарлықтай ықпал ете отырып, әрбір азаматқа ХХІ ғасырда табысты болу үшін қажетті білім мен дағдыларды алға тартады. Қарқынды жаһандану ұлттық экономикаға да ықпал етуде, оның үстіне қазіргі уақытта экономикалық дамуды қамтамасыз етуге бағытталған халықаралық бәсекелестік артып отыр. Осының барлығы бұрынғыға қарағанда анағұрлым көп дағдыларды меңгеруі қажет екенін көрсетеді.
Зерттеуші Хоу мен Мерсер бірлескен жұмыс ақыл-ой дамуы мен қарым-қатынас жасау дағдыларын арттыратынын көрсетті. Нәтижесінде өздерінің оқуына саналы түрде қарайды, тапсырмаларды шешу үшін өзіндік әдіс-тәсілдерді қолданады, сондай-ақ өздерін оқушы ретінде сезіне бастайды. Бұған қоса, өзін-өзі реттеу мен метатанудың мұндай дағдыларын дамыту бұл балалардың саналы оқушы болып шығуының кілті екендігі анықталды.
Оқу мақсаттарының құрылымдалған жүйесі балалардың білімді шығармашылықпен қолдану, сын тұрғысынан ойлау, зерттеу жұмыстарын жүргізу, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану, қарым-қатынас жасау, топпен және өз бетінше жеке жұмыс істей білу, проблемалары шешу және шешім қабылдау сынды дағдыларын дамытуға түрткі болады. Осы тектес кең ауқымды дағдылар баланың мектептегі білім алу тәжірибесінде де, мектепті бітіргеннен кейінгі қызметінде де жетістіктерге жетуінің кепілі.
Оқушы құзыретті болу керек. Алған білімді күнделікті өмірде қолдану оқушыларға ХХІ ғасыр дағдысы деп жиі айтылып жүрген кең ауқымды құзыреттілікті меңгеруге мүмкіндік береді. Бұл ретте құзырет жай ғана білім мен дағдыдан анағұрлым күрделі. Ол белгілі бір жағдайларда психологиялық ресурстарды жұмылдыра және соған сүйене отырып, күрделі міндеттерді шеше білу қабілетін қамтиды. Мысалы, тиімді қарым-қатынас құру қабілеті жеке адамның тіл білуіне, ақпараттық технологиялар саласындағы тәжірибелік дағдыларына және оның өзгелермен қарым-қатынас құра алуына сүйенетін құзырет болып табылады.
Жаңартылған оқу бағдарламаларында оқушылардың бойында қалыптастыру қажет келесі құндылықтар мен дағдылар анықталған:
oo сын тұрғысынан ойлау;
oo білімді шығармашылық тұрғыда қолдана білу қабілеті;
oo проблемаларды шешу қабілеті;
oo ғылыми-зерттеу дағдылары;
oo қарым-қатынас дағдылары (тілдік дағ дыларды қоса алғанда);
oo жеке және топпен жұмыс істей білу қабілеті;
oo АКТ саласындағы дағдылар т.б.
Жаңартылған оқу бағдарламасы оқушыларға бірқатар теориялық, тәжірибелік, шығармашылық, коммуникативтік, зерттеулік, әлеуметтік дағдыларын жетілдіруге мүмкіндік береді.
Мысалы тарихты оқытудағы басты талап зерттеу қызметін ұйымдастыру. Зерттеу қызметінің астарында мұғалім мен оқушының белгілі бір тарихи проблематиканың шешімін іздеуі жатады. Нәтижесінде тарихи ойлау дағдылары қалыптасады: болжам ұсыну, зерттеу үшін сұрақтар құрастыру, дерек-көздерді талдау, әртүрлі көзқарастарды салыстыру, қорытындылар мен тұжырымдар шығару, өзіндік ұстанымын анықтау т.б.
Тарихи сананы тарихи концептілер: дәлел, маңыздылық, себеп-салдар, ұқсастық пен айырмашылық, өзгеріс пен сабақ- тастық, интерпретация, арқылы да қалыптастыруға болады. Әр тақырып өткен сайын оқушылардан осы тақырыптың жоғарыда көрсетілген қай концептіге жататындығын сұрай берсе, балалар дағдыланып, бірден анықтап беретін болады.
Орта білім мазмұнын жаңарту аясында әзірленген оқу бағдарламалары оқушылардың бір кластан екінші класқа өтуі барысында білімі мен дағдылары қайталанып, одан әрі дамытылып отыратын спиральді оқу бағдарламасы моделіне негізделген. Бұған қоса, тілдік дағдыларды дамытуға да аса мән беріліп отыр.
Выготскийдің пікірінше, оқушылар нақты мақсаттарды көздеген, көбірек білетін жандармен әлеуметтік қарым- қатынас нәтижесінде ойлау және сөйлеу дағдыларын дамытады.
Оқушылар алған білімдерін өмірде немесе кезкелген жағдайда қолдана алуға қабілетті болу керек. Оқушылар үшін дәл осы дағдылар және олардың қазіргі заманда табыстылығы маңызды болып барады. Осы және басқа да дағдыларын дамыту үшін оқушылар ақпаратты пассивті қабылдай бермей, оқу процесіне белсенді қатысады. Оқушылардың алынған білімдерің өңдеу мен жұмыс істеуге, өз дағдыларын дамытуға мүмкіндік беретін оқу процесіне қатысу мүмкіндігі болуы маңызды.
Енді әртүрлі тәсілдердің қандай дағдыларды қалыптастыратындығына тоқталсақ.
Тұлғаға бағытталған тәсіл оқушының жеке қызығушы- лықтары мен қабілеттерін ескеруді, тарихи дамудың күрделі сұрақтарын талқылау барысында өзінің ой-пікірін анықтау мен қорғай білу дағдыларын қалыптастыруды арттырады.
Іс-әрекеттік тәсіл білім мен дағдылардың белсенді танымдық іс-әрекет барысында қалыптасатынын білдіреді, өз кезегінде бұл тарихи деректер мен басқа да ресурстарды өз бетінше іздеу, интерпретациялау, талдау, тұжырымдау мен бағалауды көздейді.
Коммуникативтік тәсілге сәйкес ұйымдастырылған оқу үдерісі қарым-қатынас дағдыларын және шынайы қарым- қатынас жағдайларына сәйкес жұмыс тәртібін қалыптастыруға ықпал ететін тапсырмаларды қамтуы тиіс.
Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану оқу үдерісінде оқушылардың технологиялық ресустар ішінен ақпаратты табу, құрастыру және басқару, мәліметтермен және идеялармен бөлісу, бірлесіп әрекет ету, түрлі жабдықтар мен қосымшаларды қолдану арқылы өз жұмысын бағалау дағдысын дамытады.
Оқу үдерісінде оқушылардың теориялық және тәжірибелік ойлау дағдыларын қатар қалыптастыру маңызды. Оқудың тәжірибелік дағдыларға бағытталуы, оқушылардың теориялық білімін өмірде қолдана білу және жеке жобалық жұмыстар орындау қабілеттерін дамыту мұғалімнің негізгі мақсаттарының бірі болып табылады. Мұғалімдер оқу мақсаттарына қол жеткізуіне көмектесетін түрлі педагогика- лық тәсілдерді ұтымды пайдаланғандары дұрыс. Бұл әртүрлі дағдыларды дамытуға арналған болуы мүмкін: мәселелерді шешу, материалды жинақтап қорыту, оқып-білген материалды белсенді қайталау үшін бірігіп рефлексия жасау, ақпаратты талдау арқылы қабылдау, ақпаратпен жұмыс істеудің бастапқы және қорытынды кезеңдеріндегі ақпаратты құрылымдау және т.б. Оқу үдерісі оқушының ойлау дағдыларының дамуына ықпал етуі үшін талдау, салыстыру, сәйкестендіру, дербес, ортақ және ерекше белгілерін анықтай білу, абстракция-
ландыру, жалпылау, қорытынды жасау сияқты ойлау амалдарын қолдануды үйрету керек.
Хэттидің зерттеуінше, дағдыларды меңгерту мен қалыптастыру оқушылардың білім алуда белсенділігі арқасында болатындығын атап көрсетті. Оқушылар жеке-дара жұмыс істегеннен гөрі, мұғалім қолдау көрсеткенде сабақты анағұрлым жақсы үйренеді. Оқушылардың пән бойынша терең білім алу мұғалімдердің дағдыларына да байланысты, яғни олар оқушылардың жаңа білімдерін бұған дейінгі білімдерімен ұштастыра алуын бақылай білулері маңызды.
ХХІ ғасырдың қарқынды ілгерілеу ырғағына қатар ілесу үшін, өзара тығыз байланысты және көпмәдениетті әлемде қалыптасқан қазіргі жағдайда оқушылардың өз бетінше оқу дағдыларын, коммуникативтік дағдыларды дамыту аса маңызды.
Мұғалім оқушылардың дағдысының қалыптасу және білімді меңгеру деңгейі туралы ақпарат алу, оқу үдерісін түзету, оқушыларға кері байланыс ұсыну және оқушыларды ынталандыру үшін оқу үдерісінде қалыптастырушы бағалауды жүргізеді.
Енді түрлі стратегиялардың дағдыларды қалыптастырудағы ықпалына тоқталсақ.
🞄 Семинар-сабақ. Семинар сабақта оқушылар берілген сұрақтарды жан-жақты талдап, өздерінің көзқарастарын білдіреді. Бұл оқушылардың зияткерлік әлеуетін дамытып, қосымша әдебиеттермен жұмыс істеу дағдыларын дамытуға мүмкіндік береді.
🞄 Экскурсия. Оқушылар экскурсия барысында өздерінің туған өлкесінің тарихы, белгілі орындар мен адамдар туралы қызықты мәліметтермен танысады, сонымен қатар, келешектегі оқуы мен кәсіби қызметі үшін зор маңызы бар өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын меңгереді.
🞄 Сабақтың көрнекілігі мен өмірмен байланысын арттыратын экранды құралдарды қолдану. Көрнекі құралдарды қолдану иллюстрациялық тұрғыдан да, оқушылардың өз бетінше іздену дағдыларын дамыту үшін де тиімді болып табылады, оқушылардың зейінін, ақыл-ой мәдениетін, жобалай білу дағдысын, оқуға деген қызығушылығын тәрбиелеуге және сыни талдау жасауын арттыруға болады.
🞄 Дәлелдеу. Жоғары деңгейлі ойлау дағдыларын қалыптастыру және оларды қолдану жаңартылған оқу
бағдарламасының өзекті аспектісі. Осы ойлау дағдыларын қалыптастырудың маңызды тәсілдерінің бірі - дәлелдеу. Дәлелдеу кез келген пікірталас бастау, жүргізу және оны бағамдау үшін маңызды. Дәлелдеумен бір қатарда тұрған дағдылардың бірі - проблемаларды шешу.
🞄 Картамен жұмыс. Сабақтарда картамен жұмыс iстеу арқылы оқушылардың картографиялық білім мен дағдылары, картаның шартты белгілерін пайдалана білу, нысандарды бағдарлай білу дағдылары қалыптасады.
🞄 Жоба әдісі. Оның барысында оқушылардың ақпарат- тық, қарым-қатынас құзіреттіліктері, күрделі мәселелерді шешу жолындағы ізденушілік дағдылар және өз іс-әрекетіне рефлексия жасай білу қабілеттері дами түседі.
Сабақ барысында жоба әдісін қолдану оқушылардың зерттеу дағдылары жетіліп, ішкі уәжі арта түседі. Жоба жұмыстарын орындау оқушылардың тарихи оқиғаларды,
құбылыстар мен үдерістерді және тарихи тұлғалардың қызметін сын тұрғысынан талдау және баға беру дағдыларын қалыптастыруға, тарихи деректердің негізінде дәлелді пайымдау дағдыларын дамытуға, тарихи зерттеу жүргізу дағдыларын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
American Journal of Public Health журналында таяуда жарияланған зерттеу нәтижелері икемді дағдыларды дамытудың қаншалықты маңызды екендігін көрсетті. Ғалымдар 90-шы жылдардан бастап 753 адамның балабақшаға барған кезінен жиырма бес жасқа дейінгі жиырма жыл ішіндегі өмірін бақылаған. Зерттеушілер бұл адамдардың жиырма жылдан кейін қол жеткізген жетістіктеріне қандай факторлар әсер еткендігі туралы қорытынды жасады.
Қалай ойлайсыз, IQ (зияткерлік коэффициенті) маңызды болып табыла ма? Немесе отбасының әлеуметтік жағдайы маңызды ма?
Сізді таңқалдыратын жаңалықты білуге дайындал-ыңыз: балабақшада құрдастарымен жақсы қарым-қатынас жасай алатын, басқа балалармен ойыншықтары мен зат-тарын бөлісе алатын және бірлесіп қолдана алатын, бірігіп жұмыс істеуге немесе басқаларға көмектесуге қабілетті балалардың басым бөлігі әлеуметтік тұрғыдан қарым-қатынасқа бейім емес балаларға қарағанда жоғары білім алып, жақсы жалақы алатын жұмысқа көбірек ие болған.
Демек, мұндай балалар икемді дағдылары нашар дамыған балалармен салыстырғанда өмірде көбірек табысқа қол жеткізетіні анықталған.
ЖАСАСЫН ҚАТЕЛІК! ҚАҒИДАСЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІ
Кеңес өкіметі бізді формализмге әбден үйретті десек артық айтқандық болмас. Себебі, жалған есеп беру, болмағанды болды деу, көрсеткіштерді көбейту, пайыз-дарды асырып қою, процентомания, білмесе де жоғары бағаға ұмтылу дағдылары әбден сіңіп кеткені соншалықты, әлі күнге дейін санамыздан да бойымыздан да кеткен жоқ.
Кей креслоларда сол партократтар әлі отыр. Олар әлі күнге дейін жалған есеп берулері ықтимал. Себебі, олардың үстіндегі басшылық та сол жақсы көрсеткіштерді айтқан-дарын қалап тұрады. Міне, осыдан келіп жалған өмірді тіпті жалған етудеміз.
Ал дамыған елдерде қалай? Олар міндетті түрде кеткен кемшіліктерді ашып көрсетіп, соны жөндеудің, түзеудің жолдарын қарастырады. Сын айту деген сөзді жұмсартын
Кері байланыс деген ұғыммен алмастырып, қиындық туғызған тұстарын, болашақта болдырмауға тырысады,
бірлесіп ақылдасады. Ал, бізде ше? Бізде кезкелген адам, ешқандай қатесін көрсетпеуге тырысады. Неліктен? Өйткені жақсы көріну үшін. Сол керек пе? Білмегеннің емі - сұрау емес пе? Осылай өмір бойы білмегенің көрсетпей, салдары сол үйренбей, көптеген мамандарымыздың ғұмыры өтіп жатыр. Мұны жалған намыс дейді. Осыған қатысты Білмегеніңді сұрасаң - бір рет қана ұяласың, ал білмей өтсең - өмір бойы ұялып өтесің деген ұғым айтылып қалуда.
Бізге Деңгейлік курстар бойынша Кембридж универ- ситетінің тренерлері дәріс оқығанда Жасасын қателік! деген ұстанымдарын танып еді. Олардың айтуларынша Қателік - ұстаз!.
Осыған орай, әлемдік деңгейдегі тұлғалардың қателіктің пайдасына қатысты бірқатар нақыл сөздеріне талдау жасап едік. Соның бірқатарын ұсынып отырмын:
1. Қарындаштың басында өшіргіш бірге қойылған, неге? Себебі үдеріс барысында: Жасау - қателесу - жасау - қателесу моделі арқылы туынды шығады;
2. Ешқашан құламаған - ұлы емес, құлап, кейін тұрған ұлы.
3. Жөнделмегенді ғана қателік дейміз.
4. Нашар адам қателескенде үнемі ақталарлық себеп табады (Конфуций).
5. Менің ұстазым - өмірде жасаған қателіктерім (Бернард Шоу).
6. Ештеңе істемеген адам ғана қателеспейді, Жас кезде қателесуден қорықпай, қайта солардан сабақ алалық. Қартайғанда қателесуден сақтасын (И.Гете).
7. Мені жетістігіме бола құрметтемеңдер, құлаған жерімнен қайта тұра алғаным үшін бағалаңдар (Нельсон Мандела).
8. Әркім өз қатесін тәжірибе деп атайды (Оскар Уайльд).
9. Аз қателік жіберген адам ғана ұлы қолбасшы бола алады (Наполеон Бонапарт).
10. Қатеңді дер кезінде мойындау, оны т үзелмейтіндей жағдайға жібергеннен анағұрлым жақсы.
11. Ең үлкен қате - ешқашан қателеспеймін деп ойлау (Т.Карлейль).
12. Мен қателессем түзетсін, бірақ, түзетіп жатып қателеспесін (Юрий Ханон).
13. Көбірек қателік жаса. Бірақ бір нәрсені есте сақта. Бір қателікті екі рет жасама: сол кезде өсесің (Ошо).
14. Мен көп жеңіліске ұшырадым, сондықтан табысқа жеттім (Майкл Джордан).
15. Өмір бізді құлатады, бірақ қайта тұрамыз ба, ол өзіміздің шешіміміз (Джеки Чан).
16. Сәтсіздік - бұл қайта бастау мүмкіндігі, бірақ әлдеқайда ақылдырақ (Генри Форд).
17. Әділетті болу үшін, мейірімді болу керек. Ал мейірімді болу - барлық адамдар қателесетінің түсіну дегенді білдіреді (Адриано Челентано).
18. Құламасаң тұрмайсың. Сәтсіздікті солай бағала. Менің құлауым орнымнан тұрып, тағы ұмтылуым үшін керек деп ойла (Мырзагелді Кемел).
19. Досыма қарағанда дұшпандарым айып істерімді жасырмай айтады, мен болсам, ол кемшілігімді тез жою үшін әрекет жасаймын (Ескендір Зұлқарнайын).
20. Қателік қорытынды жасауға мүмкіндік туғызады.
21. Қателік және ақымақтық.
22. Қателіктен қорықпау керек, қателікті қайталаудан қорқу керек (Ф.Рузвельт).
23. Қателіктен қорықпа, ол алға жылжуға бөгет болады.
24. Мұғалімнің оқушы бойында жақсы дағды қалыптастырудың бірі оның қателік жасап қоюына деген қорқынышты азайту.
Сондықтан, балаларымыз, тақырыпты мазмұндау немесе тапсырма орындау барысында қателік жіберуден қорықпаулары тиіс. Егерде дұрыс болмай жатса, достары мен ұстазының кері байланыс беріп, түзетіп жіберетініне сенімді болғаны жөн. Сонда сабақ өту мен тақырыпты меңгеру ұрсу мен сөгу форматынан алшақтай түсері анық.
ТАҢҚАЛУ - БІЛІМ АЛУДЫҢ ҚЫЗЫҚТЫ ЖОЛЫ
Таным таңқалудан басталады (Сократ).
Менің түсінігімде, формула тек міндетті түрде алгебра, физика немесе химия сабағына қатысты болып көрінетін. Бірде, институтымызда PISA бағдарламасы мен тапсырма- ларына қатысты өзара біліктілік арттыру шарасы өтті. Сол шарада әріптесіміздің бірі Майкл Барбер ұсынған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz