Азаматтық қоғам институттарын дамытудың кұқықтық негіздері
Қ. ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ
ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТІ КАФЕДРАСЫ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша
Тақырыбы: Азаматтық қоғам мәні және негізгі қағидалары
Оқытушы:
Студент: Сагиева Д.Р
Тобы 101-ҚжҚҚ
Ақтөбе 2023
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ ТҮСІНІГІ
1.1 Азаматтық қоғам пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Азаматтық қоғамның қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... . 5
1.3 Қазақстанда азаматтық қоғам институттарын қалыптастырудың құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.4 Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғам ғылыиы ... ... ... ... ... ... ... 1 8
ІІ. АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ ҚАҒИДАЛАРЫ
2.1. Заңдылық қағидасы.
2.2. Теңдік қағидасы
2.3 Жариялық қағидасы
2.4. Соттардың тәуелсіздік қағидасы
ҚОРЫТЫНДЫ
І. Кіріспе
Саналы азаматтардың жұмысын жанжандыру мемлекеттегі азаматтық қоғамды одан әрі қалыптастыру негізінде ғана Қазақстанды өмір сүру сапасының артуына, заманауи серпінді мемлекет ретінде дамытуға болады. Азаматтық қоғамның ең басты қағидасы - мемлекеттің әлеуметтік жағдайын дұрыс қалыптастыру, бағыттау, жүйелеу болып табылады.
Азаматтық қоғамды қалыптастыруда Тұңғыш Президенттің бастамасында 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы жүзеге асты. 2006 жылғы наурыздағы ел халқына Жолдауында белгіленген Демократиялық реформалардыі жалпы ұлттық бағдарламасына және Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясына сәйкес дайындалды.
Бұл тұжырымдамада қазіргі кезеңде Қазақстанда азаматтық қоғамды дамытудың негізгі үрдістері талқыланды сондай-ақ азаматтық қоғамды дамытудың алдағы жылдарға арналған жолдары мен нақты тетіктері баяндалған. Тұжырымдамада азаматтық қоғам институттарын дамытудың негізгі бағыттары мен азаматтық бастамаларды іске асыру мүмкіндіктерін анықтайды. Ол азаматтық инститтутардың жұмыс істеуі үшін қолайлы жағдай жасауға бағытталған мақсатты бағдарламалап, заңнамалық және басқа нормативтік-құқықтық актілер әзірлеу үшін негіз болады.
Курстық жұмыстың өзектілігі Н.Ә.Назарбаевтың егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн.
Азаматтық қоғам - мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық қоғам ретінде сақталады. Республика Конституциясы еліміздегі азаматтық қоғамның барлық даму сатыларын сәйкес қарастырылады.
І. Азаматтық қоғам түсінігі.
1.1 Азаматтық қоғам пәні.
Азаматтық қоғам - физикалық тұрғыдан адамның қоғамда болып жатқан процестер мен әрекеттің басты тұлғасы болып табылатын қоғам. Адам қоғам субъектісі ретіндет әрекет етуші тұлға негізінде өзінің қажеттліктері мен мүдделерін қанағаттандыра алатын қоғам. Сонымен қатар, Азаматтық қоғам ұғымы мемлекет пен оның органдарындағы саяси, экономикалық, мәдени, ұлттық, діни, отбасылық және басқа қатыныстардың барлық жиынтығын білдіреді, жеке мүдделердің әралуандылығын көрсетеді. Кез келген құрылған мемлекет және қоғам азаматтық қоғам деңгейіне бірден өте алмацды. Қоғам тек демократиялық дамудың белгілі бір сатысында ғана азаматтық болады және елдің экономикалық, саяси дамуына, халықтың әл-ауқатының, мәдениеті мен сана-сезімінің өсу шамасына қарай қалыптасады. Елде азаматтық қоғамды қалыптастыру және демократияны дамыту өзара тығыз байланысты: азаматтық қоғам неғұрлым дамыған болса, мемлекет соғұрлым демократиялық нысаны кезінде азаматтарда экономикалық дербестіктің пайда болуы мен адами жеке тұлға мәртебесінің артуы болып табылады. Құқықтық мемлекет және демократия азаматтық қоғамның саяси іргетасы ретінде қызмет етеді, бұлар жеке тұлғаның барлық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету, қоғамда тұрақтылық, қауіпсіздің, әділеттілік және ынтымақтастық жағдайын құру мақсатында оны дамыту үшін қажет.
Азаматтық қоғамның экономикалық негізін, тең танылуы мен қорғалуының заңнамалық кепілдіктерімен қамтамасыз етілген, меншік нысандарының әралуандылығы мен дара меншік иелерінің егемендігі құрайды. Азаматтық қоғам өмір сүруінің басты базалық шарттарының бірі тәуелсіз БАҚ арқылы қамтамасыз етілетін жариялық болып табылады Демократия жағдайында азаматтық қоғам инститтутары мен мемлекет ортақ жүйеде әртүрлі, бірақ өзара тәуелді бөліктер ретінде жұмыс істейді. Билік пен азаматтық қоғам арасындағы қатынастар көпшілік келісім негізінде қалыптасады, ал өзара іс-қимыл ымыраға қол жеткізуге бағытталады. Демократиялық мемлекеттің азаматтары дербес бостандық құқығын пайдаланады, бірақ сонымен бір уақытта олар басқа мемлекеттік институттармен бірге болашақты құру жауапкершілігін бөліседі.
Азаматтыық қоғам демократиялық саяси жүйе жағдайында ғана билік пен азаматтық қоғам арасында қатынастар көпшілік келісім негізінде қалыптасатын ең жоғарғы деңгейіне жетеді. Азаматтық қоғамдағы демократиялық рәсімдер билік қызметінің сапасын бұқаралық бағалау құқығына және қоғам мүдделері үшін билікке ықпал ету тетіктеріне негізделеді. Демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттің міндеті жаратылысы жағынан әртүрлі азаматтар мен заңды тұлғалардың бірлестіктері адам мен мемлекет арасындағы байланысты жүзеге асыратын және соңғысының билікті бір қолға алуына мүмкіндік бермейтін азаматтық қоғамды жан-жақты дамыту үшін қажетті жағдай жасау болып табылады. Азаматтық қоғамның міндеті - жеке адам мен мемлекет арасында делдал болу.
Азаматтық қоғамның мақсаты қоғамның әр мүшесінің мүдделерін қорғау, оның мүдделерін билік пен қоғам алдында бейімдеу, билік қызметін қоғамдық бақылау әрі оның ішкі және сыртқы саясатын қалыптастыру болып табылады. Азаматтық қоғам институттарына саяси партиялар , жергілікті қоғамдастықтар, кәсіптік одақтар, діни бірлестіктер, шығармашылық, қоғамдық және ғылыми одақтар, бұқаралық ақпарат құралдары, сондай-ақ қоғам үшін түрлі қызмет пен қызмет көрсетулердің кең ауқымын іске асыратын, қызметтің алуан түрін жүзеге асыратын мемлекеттік емес қорлар, коммерциялық емес мекемелер, заңды тұлғалар одақтары, қоғамдық пайдалы міндеттерді шешетін басқа да ұйымдар мен бастамашыл топтар түрінде құрылған мемлекеттік емес ұйымдар жатады.
1.2 Азаматтық қоғам жүйесі.
Әрі қарай, біз "азаматтық құқық саласының жүйесі" ұғымын анықтаймыз, оны ішкі логикалық байланыста және тәуелділікте оның буындарының жиынтығы: бөлімдер (кіші салалар), институттар мен нормалар деп түсінуіміз керек.
Қазақстандық азаматтық құқық негіздері Рим құқығында қаланған пандектілік жүйенің (pandectnae -- жан-жақты) моделі бойынша құрылуда, ал бұл модель бірнеше жүз жыл бұрын Германия құқығында кеңірек практикалық іске асыруды тапты. Әрине, оны қабылдаған әр түрлі мемлекеттерде осы модельдің алғашқы құрылуынан кейінгі көптеген жылдар ішінде мұндай жүйе бастапқы үлгіден белгілі бір дәрежеде алшақтады. Қазақстан Республикасында жүйенің бірінші буыны жалпы ережелер болып табылады, олардың ережелері азаматтық-құқықтық нормалармен қамтылған қатынастар шеңберін, осы нормалардың заң күші бойынша арақатынасын, олардың уақыт, кеңістік және адамдар бойынша қолданылуын, олардың жарамдылық шарттарын, түсіндіруді және жүзеге асыруды анықтайды. Сол бөлімге азаматтық құқықтардың барлық түрлері туралы, оларды қорғау туралы, Азаматтық құқықтағы мерзімдердің мәні туралы нормалар енгізіледі. Осы Ережелер мен нормалардың күші барлық кейінгі бөлімдер мен институттарға қолданылады, осылайша Жалпы ережелерде қамтылған ережелерді ҚР Азаматтық кодексінің Жеке заңдары мен жеке бөлімдеріне енгізбеуге мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, азаматтық құқықтың әрбір бөлімі (кіші саласы) өзінің тар шекараларында өзінің жалпы ережелеріне ие екенін есте ұстаған жөн. Жалпы ережелер "азаматтық құқықтар субъектілері", "меншік құқығы", "міндеттеме құқығы" бөлімдерінде және басқа бөлімдерде нақты көрсетілуі мүмкін.
Азаматтық құқықтың бірыңғай жүйесінде жалпы ережелерден кейін азаматтық құқықтар мен міндеттер субъектілері, олардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі (құқық субъектісі), құқық субъектісінің пайда болу, өзгеру және тоқтату негіздері туралы бөлім бар. Мұнда-азаматтық құқықтар мен азаматтық міндеттер субъектілерінің жекелеген түрлерінің, негізінен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтық қатынастар саласындағы осындай субъектілердің өкілдігі туралы құқықтық мәртебесін анықтау.
Келесі үлкен бөлім-меншік құқығы және басқа да мүліктік құқықтар туралы құқықтық нормаларды біріктіру. Бөлім заттық құқықтар ұғымын, заттық құқықтар субъектілерінің өкілеттіктерін, олардың пайда болу және тоқтатылу негіздерін, заттық құқықтарды бұзушылықтардан қорғаудың ерекше тәсілдерін қамтиды.
Азаматтық құқықтың ең үлкен бөлімі (кіші саласы) - бұл белгілі бір адамдар арасындағы құқықтық қатынастарды реттейтін міндеттеме құқығы, олардың біреуі екіншісінен белгілі бір әрекеттерді талап етуі мүмкін, ал екіншісі осындай талаптарды орындауға міндетті.
Міндеттеме құқығы міндеттемелердің барлық түрлерін реттеу кезінде қолданылатын ережелерді және әрқайсысы міндеттемелердің жекелеген түрлерін (сатып алу-сату, қатарынан, банктердің клиенттермен қарым-қатынасы, тасымалдау және т.б.) реттейтін көптеген институттарды қамтитын жалпы бөлікке нақты бөлінеді.
Азаматтық құқықтың келесі бөлімі азаматтардың немесе заңды тұлғалардың іс-әрекеттерінен туындайтын, олармен шарттық қатынастардан тыс басқа азаматтар мен заңды тұлғаларға зиян келтіретін шарттан тыс міндеттемелерді (азаптауды) қамтиды.
Бізде қабылданған жүйеге сәйкес, зияткерлік қызмет нәтижелерін құруға және пайдалануға байланысты қатынастарды реттейтін кең бөлім бар; яғни.зияткерлік меншік құқығының пайда болуымен және жүзеге асырылуымен. Заңнама мен қолданыстағы тәжірибе осы бөлімде екі бөлімді ажыратады: ғылым, әдебиет және өнер туындыларын жасау және пайдалану қатынастарын реттейтін авторлық құқық және өнеркәсіп пен өндірістегі шығармашылық қызмет нәтижелерін пайдалануды қамтитын Патенттік құқық. Бұл кіші бөлімді көбінесе өнеркәсіптік құқық деп атайды. Оған азаматтық айналымға қатысушыларды даралау құралдары туралы нормалар бекітілген.
Азаматтық құқық жүйесінің соңғы бөлімі-азаматтың қайтыс болуына және қайтыс болған адамның мүлкінің оның мұрагерлеріне өтуіне байланысты туындайтын мұрагерлік қатынастарды реттейтін мұрагерлік құқық.
Азаматтық құқықтық қатынастардың барлық түрлеріне қатысты бөлімді, егер оларға шетелдік субъектілер қатысса, атап өту керек, яғни. халықаралық жеке құқық деп атауға болатын бөлім. Бұл бөлім қазақстандық азаматтармен және заңды тұлғалармен әртүрлі азаматтық құқықтық қатынастарға түсетін шетелдік азаматтар мен шетелдік заңды тұлғалардың заңды мәртебесін, сондай-ақ осы құқықтық қатынастарға қолданылатын және олардың қатысушылары арасындағы даулар Ережеге сәйкес шешілуі тиіс қолданылатын құқықты таңдау критерийін айқындайды.
Дәстүр бойынша азаматтық құқықтың барлық саласы заңнамалық материал мен зерттеуге арналған материалдың құрылымы бойынша әдетте екіге бөлінеді. Жоғарыда баяндалған схема бойынша орналастырылған құқық нормаларын қамтитын жалпы бөлім (Міндеттемелік құқықтың жалпы бөлігін қоса алғанда) және ерекше бөлігі (жекелеген Міндеттемелік құқықтық институттардан халықаралық жеке құқықты қоса алғанда).
1.3 Қазақстанда азаматтық қоғам институттарын қалыптастырудың құқықтық негіздері.
Адамдардың объективтік тарихи даму процесіне және күнделікті қарым-қатынасында қоғамның бірнеше түрлері болады: өндірістік қоғам, шаруашылық коғам, әлеуметтік қоғам, азаматтық қоғам және т.б. Осылардың ішіндегі ең күрделісі, ең түпкіліктісі адаммен бірге дамып келе жатқан азаматтық қоғам. Қоғамның баска түрлері тез құрылып, тез арада тарап жатады. Олардың өмірі, іс-әрекетінің шеңбері кеңістігі көп өлкеге жайылмайды, уақыты көпке созылмайды.
Азаматтық қоғам - мемлекеттік құрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік-экономикалық және мәдени рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Осы катынасқа қатысушылардың табиғи және азаматтық құқықтарын, бостандығы мен міндеттерін автономиялы даму жолы қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда үзіліссіз болмайды, уақыты шектелмейді, аумақтық - аймаққа бөлінбейді, мемлекеттің барлық аумағын, халқын біріктіреді.
Республика Конституциясы Қазақстандағы азаматтық қоғамның даму сатыларын мемлекетке бағындырмастан әлеуметтік бағдарлы нарық экономикасы мен жеке адамның автономиясын тұрақты қалыптастыру үшін қажетті құқықтық жағдайлардың негізін қалайтын нормативтік-құқықтық акт болып табылады. Оған дәлел ата заңымызда көрсетіліп жазылған баптар құқықтық негізді құрайды. Мысалы меншік тең дәрежеде танылатын және қорғалатын мемлекеттік меншік пен жеке меншікті; адам және азамат құқықтарының кең ауқымды және біртұтас кешенін; отбасын, ана мен әке және баланы мемлекеттің қорғауын; идеологиялық және саяси әр алуандылықты және тағы баска жаңа Конституцияда бекітілген қазақстандық-азаматтық қоғамды ерікті дамытудың алғы шарттарын жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында елімізде азаматтық қоғамды қалыптастырып, демократиялык, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет құру бағыттары көрсетілген. Бұл бағыт мемлекетіміздің ең күрделі, ең жауапты мүлде - мақсаты.
Адам қоғамы дамып, қалыптасып, өмірге келген күннен бастап міндетті түрде оның бағдарламасы, саясаты, биліктің түрі анықталады. Бұл жұмыстармен шұғылданатын қоғамның саяси жүйесі. Ең алдымен қоғамның мүддесі мен мақсаты анықталады. Қоғамдык бағдарламаны жасап, саяси биліктің мазмұнын толықтырып, олардың орындалу бағыттарын, жолдарын анықтап, іске асыру механизімін белгілейді.
Адамдар тарихтың объективті заңдарын жасап немесе бұза алмайды, бірақ сол заңдар алдында дәрменсіз емес. Тарихи даму заңдарын білу адамдардың ол заңдардын күшін қоғамды қайта құру үшін пайдалануына мүмкіншілік береді. Белгілі бір заң әсер ететін жағдайды өзгерту арқылы адамдар оның нәтижесінің түрін өзгертіп, керінісін үдетеді немесе баяулата алады.
Азаматтық қоғам -- адамзат дамуының нәтижесі, өркениет өнімі. Қоғамтанушы ғалымдар "азаматтық коғам" терминінің шығуын Көне Рим дәуіріне апарып тірейді. Өйткені, римдіктер әлемнің тең жартысын жаулап алып, өз азаматтарына жақсы өмір, қолайлы жағдай жасады. Алайда, Рим империясының құрамында халықтардың бәрі бірдей рим азаматтары болмады, қоғам патрицийлерге, плебейлерге және құлдарға бөлінді. Бірінші топтағылар азаматтық қоғамның жалпыға бірдей құқықтарын, еркіндігін, тәуелсіздігін, жеке меншік игіліктерін пайдаланса, плебейліктер мен құлдарға мұндай мүмкіндіктер берілмеген болатын.
Тегінде азаматтық қоғамның қалыптасуы және дамуы адамзаттың, мемлекеттің және құқық тарихының негізгі кезеңі болып есептеледі. Бөлімшеде "Азаматтық қоғам" ұғымы қайдан пайда болған? - деген сауалға жауап беру үшін, диссертант әрбір тарихи дәуірдегі атақты ойшылдардың еңбектеріне шолу жасайды.
Мұнда, азаматтық қоғамның кейбір элементтері көне дәуірдің бірнеше елдерінде Греция, Рим және т.б. кездесетіні, бұл мемлекеттерде колөнердің, сауданың дамуы, римнің жекеше құқығы сиякты институттары қолданылатыны, азаматтық қоғамның өзінің қалыптасу жолында ақшалай-заттай өндірісті дүниеге әкелгендігі, Еуропа мен Америка құрлығының бірқатар елдеріндегі азаматтық қоғамның қалыптасу үрдісі баяндалады. Алайда, кейбір ойшыл-ғалымдардың пікірлері бойынша, ерте дүние ойшылдарының философиялық көзқарасы ретінде "азаматтық қоғам" Аристотель атымен байланыстырылатыны, атақты ойшыл мемлекетті айқындау алдында ең алдымен азамат туралы түсінікті ашатыны, өйткені мемлекет -азаматтардың, азаматтық ұйымның жиынтығы болып табылатыны аталады. Осыған орай Аристотельдің пайымдауынша "мемлекет" және "азаматтық қоғам" - синонимді ұқсас мағынага ие болатыны айтылады.
И. Канттың Мәңгілік өмірге жол "Путь к вечному миру" или "К вечному миру атты еңбегін оқу барысында азаматтық қоғам және демократиялық құқықтық мемлекет ұғымдарымен кездесесің және сол кездегі әлемдегі болып жаткан тарихи кезендерге көз жүгіртесің. И. Канттың тұжырымдамаларына сүйенетін болсақ сол кезде аңсаған құқықтық мемлекетті қалыптастыруға болатын жолдарын көз алдыңа елестете аласың. И. Кант "мәңгілік өмірге" жету үшін кажетті жолдар жобасы бойынша, алыс-жақын болашақта тек кана құқықтық негізде дербес, тәуелсіз федеративті нысанда қалыптасқан республикалық типте дамыған мемлекеттер жете алады деп жазған.
И. Кант құқықтық мемлекеттің философиялық негізін ғылыми тұрғыдан зерттеді. Мемлекеттік жұмыстың өзекті мәселесі жеке адамның қадір-қасиетін, ар-намысын, бостандығын, теңдігін қорғау, адамның қоғамдағы үстемдігін қалыптастыру деп түсіндірді.
Ұлы Георг Вильгельм Фридрих Гегельде жаңа кезеңде қоғам ұғымына көп көңіл бөлген. Соның бірінде "Азаматтық қоғам" ұғымы Гегельдің "Құқық философиясы" атты еңбегінде мынадай анықтама берілген: "Азаматтық қоғам тек қазіргі кезде қалыптасқан, және оның бастапкы идеясы болып олардың құқықтары болып табылады". Гегельдің ойынша азаматтық қоғам жеке мемлекеттің, діннің, отбасының, моральдық т.б. талаптырын іске асырудың жүйесі. Азаматтық қоғамда әр адам өз мүддесін көздейді, басқаларды көрмейді... Басқаларсыз ол өз мүддесін іске асыра алмайды, - деген Гегель. К. Маркстің пікірі - бір саяси жүйені алып мазмұнына карасаң, ол азаматтық қоғамның сан қырлы көрінісінің бір нысаны болып шығады.
Шынында да азаматтық қоғамның бастапқы қаруы болып адамның құқықтары мен бостандықтарының қорғалынуы болып табылады. Екінші орында ғана мемлекет тарапына жасалынатын әрекеттер жатқызылады. Бірақта мемлекет те, қоғам да бір-бірінен алшақ болмауы тиіс деп айтамыз. Әйтпесе анархиялық құлдыраушылық сипаттағы мемлекетке жетіп қалуымыз ықтимал. Сол себепті мемелекеттің механизмін қамтамасыз ететін мемлекеттік органдар азаматтық қоғамды коғам ретінде көркемдеуі үшін нормативтік-құқықтық актілер базасымен толыққанды түрде қамтамасыз ету керек, ал ол үшін халықтың әлеуметтік, экономикалық, саяси және т.б. қажеттіліктерін ескеру міндетті.
Азаматтық қоғамды жеке тұлғалардың экономикалық, құқықтық және басқа да қарым қатынастар арқылы байланысу жүйесі ретінде түсіну бірталай ойшылдардың, солардың ішінде Маркс пен Энгельстің еңбектерінде жарық көрді. Олардың шығармаларында меншік түрлерінің өзгеруі мен еңбектің бөлінуіне негізделген мемлекет пен қоғамның ара қатынасының динамикасы көрсетілген.
Азаматтық қоғам институттарын дамытудың кұқықтық негіздері
Азаматтық қоғамның қалыптасуы және дамуы бірнеше ғасырларды қамтиды. Бұл процесс әлі күнге дейін аяқталған жоқ.
Осы жоғарыда айтылып кеткен ойшыл-ғалымдардың азаматтық қоғам туралы ой-пікірлері сан-алуан болғандығын ашып көрсетіп шығу, көптеген мүмкіндіктерге әкеліп соқтырады.
Біз өткен ғасырдағы ірі ғылымдардың пікірін келтіріп отырған себебіміз азаматтық қоғам мәселесі сол кездегі өмірдің объективтік даму процессінің алдына қойған талабы болғандығын ашып көрсету. Сол себепті Кант, Гегель мен Маркс тағы басқа ғалымдар азаматтық қоғамды біраз зерттеп, құнды теориялық ғылыми мұра қалдырып кетті.
Азаматтық қоғамның құрылымы қоғамдағы өзінің табиғи мүдде - мақсаттарына сәйкес ұрушы, реттеп, басқарушы - адам. Адам қоғам құрылымының негізгі элементі - діңгегі. Адамдардың бірлестіктері, ұйымдары, одақтары, еңбек ұжымдары, саяси партиялары, мемлекет, олардың арақатынастары - азаматтық қоғамның элементтері.
Азаматтық қоғам институттарын дамытудың кұқықтық негіздерін айкындау бүгінгі заман талабы болып есептеледі. Себебі, азаматтық қоғамды қалыптастыру үшін ең алдымен жоғарғы деңгейде қабылданған заңдар жүйесі толыққанды болуы тиіс, сонымен қатар мемлекеттің азаматтары өздерін құқықтық саналы мәдениетті тұлға ретінде қалыптастыруы керек, тек сонда ғана алдымызға қойған мақсатқа жетуге болады.
Азаматтық қоғамды құрайтын институттардың құқықтық негіздерін зерттеу үшін, ең алдымен сол қоғамды құрайтын тұлға мен азаматтың орнын белгілеп алған жөн. Жеке тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын сипаттайтын өзіндік құқықтары - қауіпсіздік, еркін өмір сүру, бәсекелестікпен азаматтық қызмет етуге, отбасы құпиясын сақтауға, ар-намысы мен ар-ожданын қорғауға, жеке меншікке қол сұғылмауын талап етуге, сейлесу тілін таңдап, оны қолдануға, еңбек ету бостандығына, тұрғын үйге қол сұқпауға, мұрагерлікке, кәсіпкерлік қызмет бостандығы мен тағы басқа мемлекетте қажет болып танылатын және бржытпай орындалып жүрген заңдық күші бар нормативтік-құқықтық кұжаттарда белгіленген құқықтарға ие болады және бұлар заңда көрсетілген міндеттерге де ие болады.
Азаматтық қоғамның бір атрибутының бірі -дамыған қоғамның үшінші секторы болып табылады. Үшінші сектордың әр түрлі мүдделерін білдіретін құрылымдарға үкіметтік емес ұйымдар жатады.
Азаматтық қоғамның басты институттарының бірі болып табылатын қоғамдык-саяси партиялар мен бірлестіктердің, мемлекеттік емес ұйымдардың қызметі мемлекет тарапынан құқықтық нормалардың жүйесін құрайтын нормативтік-құқықтық актілермен қамтамасыз етілуі тиіс. Бұл ретте Қазақстан Республикасында дербес мемлекеттілікті қалыптастыру барысында аталған азаматтық қоғам институттарының қызметтерін құқықтық негізде реттейтін бірнеше заңдар қабылданды. Мәселен, 1996 жылғы 31 мамырда қабылданған "Қоғамдык бірлестіктер туралы" Қазақстан Республикасының заңы, 2001 жылғы 16 қаңтарда қабылданған "Коммерциялық емес ұйымдар туралы" Қазакстан Республикасының заңы, 2002 жылғы 15 шілдеде қабылданған "Саяси партиялар туралы" Қазақстан Республикасының заңы және т.б.
Қазіргі кезеңде елімізде үкіметтік емес ұйымдардың мемлекеттің қолдауынсыз өмір сүруі өте қиын. Мысалы: Үкіметтік емес ұйымдардың көш басшыларының арасында сұрау салу барысында олардың 24 пайызы грант берушілерсіз ұйымдардың өмір сүре алмайтындығын айткан болса, ал 40 пайызы грантсыз өмір сүру олардың ұйымдары үшін қиынға соғатындығын мойындаған болатын.
Қазіргі кезенде елімізде азаматтық коғамды жетілдіру ісі дамыған елдердің бұл саладагы оң тәжірибесіне арқа сүйей отыра, азаматтық қоғамды қалыптастырудың өзіндік бағытын айқындауы қажет.
Азаматтық қоғамды қалыптастыру ісінде үкіметтік емес ұйымдардың мәртебесін көтеруде және олардың қоғамдағы ықпалын арттыруда өкілетті органдардың мемлекеттік билік ісінде шешуші рөл айқындауға баса көңіл бөлу қажет.
1.4 Қазақстан Республикасының Азаматтық құқық ғылымы
Қазақстандық азаматтық құқық ғылымы 30-шы жылдары, Қазақстанда жоғары заң білімі алғашқы қадамдарын жасаған жылдары пайда болды. Сондықтан алғашқы Қазақстандық ғалым-цивилистер алғашқы қазақстандық заң университеттерінің оқытушылары болды. Қазақстанның азаматтық-құқықтық ғылымының бастауында қазақстандық ғалым-цивилистер М.А. Ваксберг, г. м. Степаненко, А. и. Беспалова, Б. В. Покровский, и. Д. Фондаминский, М. Г. Масевич, Ю. г. Басин тұрды. Олардың жұмыстары Қазақстанның Азаматтық құқығының ерекшеліктерін зерттеуді бастады. Бұл салада шешуші рөлді Алматы мемлекеттік заң институтының Жас басшысы, Қазақстанның заң ғылымдарының алғашқы кандидаттарының бірі (қазіргі Ұлттық Ғылым академиясының академигі) С.З. Зимановтың белсенді қызметі атқарды. Оның күш-жігері мен күш-жігері Мәскеуде Алматы мемлекеттік заң институтының жас оқытушыларының үлкен тобымен Кандидаттық диссертацияларды дайындау мен қорғауды қамтамасыз етті.
50-ші жылдардың басынан бастап азаматтық-құқықтық мәселелер бойынша ғылыми жарияланымдар пайда болды. АГУИ ғылыми еңбектерінің алғашқы шығарылымы 1955 жылы жарық көрді.әр түрлі құқық салаларының мамандарының еңбектері арасында С. З. Зиманов пен А. Ершовтың жерге феодалдық меншік құқығы туралы, М. А. Ваксбергтің сауданың құқықтық мәселелері туралы, г. м. Степаненконың азаматтық кодекстердің мәтіндері туралы, Б. В. Покровскийдің колхоздармен жасалған шарттар туралы еңбектері бар.
50-ші жылдардың аяғы мен 60 - шы жылдардың басында қазақстандық өркениеттердің құқықтық зерттеулері айтарлықтай дамыды. Негізінен Мәскеуде жарық көрген қазақстандық заңгер-ғалымдардың ғылыми және оқу кітаптары жарық көрді:" совхоздарды ұйымдастыру мен қызметінің құқықтық мәселелері "(1959 ж.); " құрылыстағы жобалаудың құқықтық мәселелері "(1962 ж.); "өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімдер мен халық тұтынатын тауарларды жеткізу туралы ережелерге түсініктеме" (1962 ж.).
Сонымен қатар, маңызды практикалық маңызы бар ең маңызды ғылыми еңбек Азаматтық кодекске түсініктеме болды -- сол жылдары КСРО-ның барлық одақтас республикаларында қабылданған Азаматтық кодекстерге алғашқы түсініктеме. Көлемі 50 пешке жуық ҚазССР МК-ға түсініктеме. л.сол жылдары Қазақстанда жұмыс істеген азаматтық құқықтың барлық ғылыми мамандарын автор ретінде біріктірді. Олардың ішінде Б. Б.Базарбаев, А. и. Беспалова, М. А. Ваксберг, М. Г. Масевич, С. и. Меерзон, Н. г. Мурзин, Б. В. Покровский, г. И. Төлеуғалиев бар. Авторлық ұжымға КСРО-дағы азаматтық құқық саласындағы ең көрнекті ғалым-проф. о. С. Иоффе, Ленинград мемлекеттік университетінің Азаматтық құқық кафедрасының меңгерушісі де кірді. 1972 жылы О. С. Иоффенің қатысуымен "Қазақ КСР-в Неке және отбасы туралы Кодекске түсініктеме" жарияланды.
Авторлық ұжымның айтарлықтай өзгеруімен жаңа "Азаматтық кодекске түсініктеме" 1990 жылы жарияланды, ал жаңа "Неке және отбасы туралы Кодекске түсініктеме" -- 1989 жылы жаңа байыпты зерттеуші ғалымдар пайда болды: у. К. Ихсанов, Н. Б. Мұхитдинов, к. Н. Наменгенов, М. К. Сүлейменов және басқалар.
Сондықтан 60-жылдары қазақстандық өркениет мектебін құру туралы айтуға мүмкіндік туды.
60-жылдардың ортасынан бастап қазақстандық азаматтық құқық проблемаларын әзірлеуге Республика Ғылым Академиясының мемлекет және құқық ғылыми-зерттеу институтының өркениеттері белсенді түрде енгізілуде. Осы институттың Азаматтық құқық мамандары Қазақ мемлекеттік университетінің Азаматтық құқық оқытушыларын жиі тарта отырып, сол жылдардағы бірқатар өзекті мәселелерді әзірледі. Ғылыми зерттеулер келесі негізгі бағыттар бойынша жүргізілді:
- шаруашылық механизмін жетілдіру;
-материалдық-техникалық жабдықтауды құқықтық реттеу;
- күрделі құрылысты құқықтық реттеу;
- тұрғын үй заңнамасын жетілдіру;
- ғылыми-техникалық шығармашылықтың құқықтық нысандары және оны өндірісте қолдану.
Осы ғылыми бағыттардың әрқайсысы көптеген жылдар бойы қарқынды дамыды; нәтижесінде бүкіл елдің мамандарына жақсы таныс (олардың кейбіреулері шетелге аударылған) және баспасөзде өте жоғары бағаланған көптеген маңызды монографиялар жарық көрді.
Ең алдымен, экономикалық механизмді жетілдірудің құқықтық мәселелері зерттелді. Зерттеудің жалпы тақырыбының ортақтығымен байланысты жұмыстардың циклін ғылым академиясының екі жетекші қызметкері - М. К.Сүлейменов пен Б. В. Покровский дайындады, олармен М. Г. Масевич, Н. М. Мухитдинов, Ю. г. Басин және басқа ғалымдар әртүрлі жұмыстарда жұмыс істеді. Ғылыми зерттеулердің негізгі нәтижелеріне "кәсіпорындарды материалдық ынталандырудың құқықтық мәселелері" (1972 ж.), "өндірістік бірлестіктер мен кәсіпорындарды шаруашылық есептеудің құқықтық нысандары" (1975 ж.), "құрылыс ұйымдарын шаруашылық есептеудің құқықтық нысандары" (1978 ж.), "шаруашылық айналым саласындағы өндірістік бірлестіктер мен кәсіпорындардың құқықтық қатынастары"монографиялары жатады (1985), "халық шаруашылығындағы келісім" (1987), "шаруааралық кәсіпорындардың құқықтық жағдайы" (1987). Авторлар басқару және экономикалық тәжірибені жетілдіруге бағытталған ұсыныстар жасады.
Сол мақсатта жазылған бірқатар ірі ғылыми жұмыстар -- халық шаруашылығын басқарудың құқықтық тетігін жетілдіру -- м.к. Сүлейменовтің "шарттық міндеттемелерді орындау мерзімдерін бұзғаны үшін жауапкершілік" (1971 ж.) және "шарттық-шаруашылық байланыстар құрылымы" (1980 ж.) зерттеулердің осы бағытына тікелей іргелес.
Белсенді дамып келе жатқан ғылыми зерттеулердің бұл бағыты ғылыми тұрғыдан ең маңызды және жемісті болып көрінеді. Күрделі құрылысты құқықтық реттеуге қазақстандық авторлардың, атап айтқанда Ю. г. Басиннің көптеген жұмыстары жеке немесе Мәскеу ғалымдарымен ынтымақтастықта арналған. 1969 жылы "КСРО-дағы құрылыстың құқықтық мәселелері"авторлар ұжымының монографиясы жарық көрді. Осы мәселе бойынша жаңа заңнамалық және практикалық материалда "КСРО-дағы күрделі құрылысты құқықтық реттеу" ұжымдық монографиясы дайындалып, 1972 жылы жарық көрді, содан кейін ол неміс тіліне аударылып, Берлинде жарық көрді. "Құрылыстағы жобалаудың құқықтық мәселелері", "жоба. Құрылыс. Заң" және "колхозаралық құрылыс ұйымдарының шаруашылық қызметінің құқықтық негіздері". Біраз уақыттан кейін А.Г. Диденко күрделі құрылыстың құқықтық мәселелерін зерттеуге қосылды. Оның "құрылыстағы экономикалық есепті нығайтудың құқықтық тетіктері"(1982) және "құрылыс ұйымдарының Тәуелсіздігінің құқықтық мәселелері" (1984) монографиялары докторлық диссертацияның негізі болды.
Тұрғын үй құқығы саласында Тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеудің жалпы проблемаларына және Қазақ КСР тұрғын үй заңнамасының ерекшеліктеріне арналған көптеген жұмыстар жарияланды. Олардың ішінде ең алдымен Ю.г. Басиннің "кеңестік тұрғын үй құқығы мәселелері" (1963) және "кеңес азаматтарының тұрғын үй құқықтары туралы" (1966) монографияларын атауға болады.
Кейінірек, Қазақстанның бірінші тұрғын үй кодексі қабылданғаннан кейін Ю. г. Басин, М.К. Сүлейменов және Р. С. Тазутдинов "Қазақ КСР тұрғын үй кодексіне түсініктеме" (1987 ж.) жарияланды, ал Қазақстан Республикасының Тұрғын үй кодексі қабылданғаннан кейін оған А. Г. Диденко түсініктеме дайындады. Бұл авторлардың басқа жұмыстары да белгілі.
Сол жылдары қазақстандық ғалым-цивилистердің арасында ҚазМУ заң факультетінің оқытушылары едәуір топты құрағандықтан, ғылыми жұмыста қазақстандық жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған Азаматтық құқық бойынша оқулықтар мен оқу құралдарын басып шығаруға көп көңіл бөлінді. Әрине, мұндай жұмыстарды дайындау ғылыми қызметтің маңызды нысаны болып табылады, өйткені оқулықтар ресми түрде ғылыми шығармалар ретінде бағаланады, сонымен қатар Қазақстанның азаматтық заңнамасы (және оны қолдану тәжірибесі) содан кейін студенттер мен практикалық қызметкерлерге жеткізілуі керек маңызды ерекшеліктерімен ерекшеленді.
Азаматтық құқық бойынша оқу құралдарының негізгі авторлары доценттер б.б. Базарбаев, Ю. г. Басин, А. и. Беспалова, М. А. Ваксберг, А. Г. Диденко, у. К. Ихсанов, г. И. Төлеуғалиев болды. 1968 жылдан бастап олар осы оқу пәнінің курсын дәйекті түрде баяндайтын" Қазақ КСР-нің кеңестік азаматтық құқығы " басылымына көшті. Жалпы көлемі 40 авторлық парақтан асатын 5 шығарылым жарық көрді. Олар азаматтық құқықтың барлық жалпы мәселелерін және азаматтық қатынастардың бірқатар жекелеген түрлерін қамтыды. Шығарылымдар Қазақстаннан тыс жерлерде белгілі болды және орталық мерзімді баспасөзде оң пікір алды.
1978 жылы Азаматтық құқық кафедрасының оқытушылар ұжымы республиканың жоғары және орта арнаулы білім министрлігінің ресми грифін алған, көлемі 20 баспа парағы бар "Қазақ КСР Азаматтық құқығы I бөлім" оқулығын шығарды. Оқулықтың екінші бөлімі 1980 жылы 1984 жылы А. и. Беспалова мен У. к. Ихсановтың редакциясымен "Отбасы құқығы" оқулығы жарық көрді.
Қазақ КСР дербес Қазақстан Республикасына айналғаннан кейін қазақстандық азаматтық құқық ғылымы алға айтарлықтай қадам жасады. Бұл, біріншіден, Республика бұрынғы одақтық модельдер мен нұсқауларды қатаң сақтамай құратын, екіншіден, Қазақстанның нарықтық экономикасының қазіргі заманғы қажеттіліктеріне жауап беретін өзінің азаматтық заңнамасын әзірлеу қажеттілігін білдірді. Бұл салада кәсіпкерліктің дамуын және оның келешегін құқықтық Бағалау жөніндегі Қазақ мемлекеттік заң институтының (қазіргі Қазақ мемлекеттік заң университеті) жеке құқық ғылыми-зерттеу орталығының (Қазіргі -- институт) еңбектері аса маңызды болды. Бірден М.К. Сүлейменов, Б. В. Покровский, А. и. Худяков, В. А. Жакеновтың "Қазақстан Республикасындағы құқық және кәсіпкерлік" (1994 ж.) монографиясы жарық көрді. Ю. г. Басин мен В. П. Фурсова "Қазақстанның нарықтық экономикасындағы бизнес және кәсіпкерлік негіздері" (1995 ж.), С. и. Климкина "Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің құқықтық нысандары" (1997 ж.), а. т. Жүсіпова "меншік құқығы және басқа да заттық құқықтар" (1995 ж.), и. в. Романкова "Республика азаматтарының кәсіпкерлігін құқықтық реттеу мәселелері Қазақстан" (1997 ж.). "Қазақстан Республикасындағы құқық және меншік" монографиясын басып шығару маңызды ғылыми оқиға болды (жауапты редактор - профессор М.К. Сүлейменов, 1998 ж.).
Мемлекеттік меншік құқығы және мүлікті сенімгерлік басқару бойынша маңызды зерттеулерді жеке құқық орталығының қызметкері И. Ө. Жанайдаров жүргізді.
1994 жылғы желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне (Жалпы бөлім) түсініктеме беру және түсіндіру жөніндегі жұмыстардың елеулі циклі дайындалып, жарияланды. А. Г. Диденконың редакциясымен осындай түсініктеме бар 8 шығарылым жарық көрді. М.К. Сүлейменов пен Ю. г. Басиннің редакциясымен Азаматтық кодекстің жалпы бөлігінің көлемді (50-ден астам баспа парағы) мақалалық түсініктемесі жарияланды.
Республикада нөлден бастап заңнама мен ғылыми бағыт -- халықаралық жеке құқық құрылады. Қазақстанда егемендік алғанға дейін бұл салада нормативтік актілер мүлдем қабылданбаған, мамандар дайындалмаған -- бұған дейін мұның бәрі Мәскеудің монополиясы болған және одақтық мүдделерді көрсеткен. Егемен Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметтегі алғашқы қадамдары халықаралық жеке экономикалық қатынастарды реттеудің қазіргі әлемдік тәжірибесін және республиканың сыртқы экономикалық саладағы мүдделерінің ерекшелігін көрсететін өз заңнамасын дереу қалыптастыруды талап етті. Бірақ мұндай заңнаманың барабарлығы мен тиімділігін бағалау осы саладағы барлық заң шығару және құқық қолдану мәселелерін терең ғылыми пысықтауды талап етті.
Бұл мәселелерді шешу үшін жеке құқық ғылыми-зерттеу институты қолға алынды. Қазақстанда қысқа мерзімде халықаралық жеке құқық мектебі пайда болды, оның негізін қалаушы және көшбасшысы профессор М. К. Сүлейменов болып табылады, оның оқушылары бірқатар диссертациялар қорғады және халықаралық жеке құқықтың неғұрлым өзекті мәселелері бойынша ғылыми зерттеулердің нәтижелерін жариялады: республика экономикасына жеке шетелдік инвестицияларды мемлекеттік реттеу, сыртқы экономикалық келісімшарттар жасасу және орындау, бірлескен кәсіпорындар қызметінің құқықтық режимі және т. б.
Құқықтың осы саласындағы жарияланымдарға ең алдымен "Қазақстан Республикасындағы құқық және шетелдік инвестициялар" (1997 ж.) күрделі монографиясын жатқызу қажет.
Халықаралық жеке құқықтың Қазақстандық аспектілерін зерттеуге Қазақ ұлттық мемлекеттік университетінің Халықаралық құқық кафедрасының меңгерушісі профессор М. А. Сәрсенбаев және оның кафедра мүшелері елеулі үлес қосты.
Республикалық азаматтық заңнаманың дербестігі оны ең алдымен қазақстандық заң университеттерінде терең зерделеу үшін оқу және әдістемелік материалдарды талап етті. Оқулықтар мен оқу құралдарын дайындаудың екінші толқыны жүріп жатыр, бұл жолы -- Қазақстан егемен мемлекетінің заңнамасы негізінде.
Жеке құқық ғылыми-зерттеу орталығының, КазГЮУ Азаматтық құқық кафедрасының және "Әділет" Жоғары құқық мектебінің қызметкерлері, ҚазМУ мамандары: "мәмілелер", "Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі бойынша заңды тұлғалар", "кепіл құқығы", "азаматтық-құқықтық міндеттемені бұзғаны үшін жауапкершілік", "Банк шарттарының құқықтық табиғаты", "халықаралық жеке құқық", "сыртқы экономикалық қызметті құқықтық реттеу" (екі басылым). Соңғы екі кітапты авторлар ұжымы М. А. Сәрсенбаевтың редакциясымен жазған.
1998 жылы авторлық ұжым дайындаған "Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы" оқу құралы жарық көрді (жауапты редакторлар г.И. Төлеуғалиев және К. С. Мәуленов).
Қазақстан Республикасының азаматтық-құқықтық ғылымының қолданбалы заң шығару бағытында дамуын атап өткен жөн. Қазақстан Республикасының толық дербестікке ие болуы өз заңнамасын құрудың шұғыл қажеттілігін тудырғаны атап өтілді. Бұл міндет құқықтың барлық салаларының ғалымдарына айналды, бірақ ол әсіресе азаматтық-құқықтық аспектіде өткір болды, өйткені мұнда тәуелсіздік пен құқықтық мемлекеттің қалыптасу проблемаларына экономиканы түбегейлі қайта құру, экономикалық қатынастарды басқарудың командалық-бұйрық нысанын бастамашылық-шарттық түрге ауыстыру мәселелері қосылды. Нарықты жан -- жақты шектеудің орнына -- оның қажеттілігін мойындау, экономиканы толық монополиялаудың орнына -- монополияға қарсы саясат, бәсекелестікке тыйым салудың орнына -- оны кеңінен көтермелеу, жан-жақты және үстем мемлекеттік меншіктің орнына-барлық негізгі экономикалық байланыстарды шешуші жекешелендіру және жеке меншіктің іргетасына көшіру.
Қазақстанның Ресеймен және ТМД -- ның басқа да мемлекеттерімен экономикалық байланыстарының біркелкі құқықтық нысандарын сақтай отырып, дамыған капиталистік елдердегі экономикалық қатынастарды құқықтық реттеудің бай тәжірибесін заң шығару процесінде пайдалану сияқты басқа да маңызды проблемалар туындады.
Мұндай қиын жағдайда жаңа заңдарды дайындаудағы негізгі жұмыс, әрине, жоғары білікті практикалық қызметкерлермен және дайындалып жатқан заңдар қолданылатын экономика салаларының мамандарымен бірге жұмыс істеген өркениет ғалымдарына жүктелді.
Америкадан, Германиядан және ең алдымен Голландиядан келген шетелдік ғалымдар үлкен көмек көрсетті, онда азаматтық заңнама да айтарлықтай жаңару кезеңінен өтуде.
Қысқа мерзімде негізінен ғалымдардан тұратын жұмыс топтары Азаматтық кодексті, "шетелдік инвестициялар туралы", "Жер туралы", "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы", "тұрғын үй қатынастары туралы", "ипотека туралы", "Жекешелендіру туралы", "қорғау және қорғау туралы" заңдарды дайындап, заң шығарушы органдармен қабылдады Жеке кәсіпкерлікті қолдау туралы"," банкроттық туралы"," Жеке кәсіпкерлік туралы"," Мемлекеттік кәсіпорын туралы"," өндірістік кооператив туралы " және басқалар.
ТМД елдері арасындағы экономикалық байланыстарды құқықтық реттеудің бірлігін қамтамасыз ету үшін азаматтық құқық ғылымы модельдік заңдарды дайындау тәжірибесін қабылдады. ТМД-ның барлық дерлік елдерінің ғалымдары кіретін арнайы жұмыс топтары құрылды. Бұл топтарда Ресей мен Қазақстанның мамандары жетекші рөл атқарды. Жұмыстар Ресейде, Қазақстанда, Қырғызстанда, Грузияда және алыс шет елдерде -- көбінесе Лейден университетінің Шығыс Еуропа құқығының голландиялық институтында кезектесіп жүргізілді.
Заңдардың дайындалған үлгілерін ТМД Парламентаралық Ассамблеясы ұсынымдық нормативтік актілер ретінде қарады және бекітті. Осылайша, Модельдік Азаматтық кодекс, "жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер туралы", "Акционерлік қоғамдар туралы", "банкроттық туралы", "ипотека туралы" және т.б. Модельдік заңдар дайындалды.
ІІ. АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ: БАЙЛАНЫСЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ
2.1. Заңдылық қағидасы
Заңдылық Мемлекеттік басқарудың да, құқықтың да негізгі қағидаты болып табылады-қоғамдық қатынастардың негізгі институты мен реттеушісі және барлық дерлік мемлекеттер ұмтылатын немесе кем дегенде декларациялайтын мақсат ретінде әрекет етеді. Бұл қасиеттерде осы принциптің әмбебаптығы анықталады. Әрине, бұл тұжырымдаманың жан-жақтылығы тек көрсетілген салалармен немесе қасиеттермен шектелмейді. Заңдылық ұғым ретінде қай жерде қолданылса да, ол әрқашан міндеттеме мен императивтілікті білдіреді. Мүмкін, сондықтан ол негізінен қалау немесе тіпті утопиялық сипатқа ие. Бірақ бәрібір оған ұмтылу керек. Құқық теориясында заңдылықтың көптеген анықтамалары бар. Ғалымдар заңдылықты "заңдарға оң көзқарас", "қоғамдық өмірдегі заңдардың үстемдігі", "мемлекеттік органдардың заңды қызметі", "кең және тар мағынадағы заңдылық" және т. б. көптеген анықтамаларға қарамастан, барлық жерде және барлық жерде заңдылық бар - қарапайым азаматтар үшін де, қарапайым азаматтар үшін де жоғары деңгейдегі мемлекеттік билік субъектілері.
Бұл мақалада заңдылық әмбебап ережелерді, құқықтық қатынастардың барлық субъектілері үшін нормаларды, демек, билік қатынастарын орнату тұрғысынан қарастырылады. Мемлекеттің жалпы ережелерді әзірлеу жөніндегі қызметі де сол ережелер шеңберінде жүзеге асырылуы тиіс. Объектілер үшін жеке заңдылық, басқару субъектілері үшін жеке заңдылық жоқ. Заңдылық бәріне бірдей. Тіпті жекелеген субъектілерді заңдылықтан шығару әрекеттері заңдылық принципін өрескел бұзу болып табылады.
Заң теориясының жабайы табиғатына және заңдылықтың құқықтық табиғатын түсіндіруге, сондай-ақ тәжірибеге сүйене отырып, кез-келген қоғамда заңдылық тек заңды нормативтік құқықтық актілермен белгіленуі мүмкін екенін атап өткім келеді. Ең алдымен, Заң заңға, оның табиғаты мен рухына сәйкес келуі керек. Сондықтан ойын ережелері ережелердің өздері үшін де белгіленуі керек.
Құқық теориясының өзі сияқты, заңсыз заңдар теориясын Ресей ғалымдары жақсы жасаған. Өкінішке орай, Қазақстан Республикасында тұтастай алғанда құқық теориясы саласында оның жекелеген институттары немесе элементтері сияқты теориялық жұмыстар жоқ. Сондықтан заңдылық әртүрлі жолдармен түсініледі. Негізінен тәжірибеге сүйене отырып, яғни.атқаратын лауазымдары мен кабинеттері тұрғысынан.
Заңдылықты орнату үшін ең алдымен мемлекеттік билік пен мемлекеттік басқару субъектілерінің саяси еркі қажет. Осы хабарламаға сүйене отырып, егер заңдар олардың белгіленген ережелеріне қайшы келсе және олар үшін міндетті болса, онда заңдылықты белгілеу мүлдем мүмкін емес! Осылайша, заңдылықтың салтанат құруы үшін дайындалған және қабылданған құқықтық актілерді сақтау ғана емес, сапалы, заңды заңдар қажет. Сондықтан заңдарды сақтауды талап ететін мемлекеттік билік субъектісі, ең алдымен, олардың сақталуы туралы айтпағанда, сапалы, сауатты нормативтік құқықтық актілерді жасай алуы керек. Жаман заңдарда заңға бағынуды немесе олардың адал орындалуын талап ету мүмкін емес. Сондықтан априори үшін сапалы нормативтік құқықтық актілер қажет. Ал бұл Қазақстан Республикасының заңнамасында мемлекеттік тілде де, орыс тілінде де жетіспейді (мысалы, "осы Кодекстің ережелеріне осы Кодекстің ережелері қолданылады" сияқты норма 3-тармақ. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 3-ін түсіну қиын).
Қолданыстағы құқықта әртүрлі қателіктер, ақаулар, құқықтық, техникалық-құқықтық, филологиялық (грамматикалық, орфоэпиялық, стилистикалық, лексикалық және т.б.) және концептуалды. Мен қолданыстағы Конституцияның және Қазақстан Республикасының жекелеген заңдарының құқықтық және филологиялық ақаулары туралы жаздым Н.М. Примашев. Заңгер. 2010. № 11. 44-51 Б.; Примашев н.М. жергілік мемлекеттік басқарға және өз-өзіңе басқарға заңдық қазақ тілі қолөнері. Заңгер. 2010. № 8. 25-27 BB. және т.б.. Бұл мақалада басқа нормативтік құқықтық актілер талданады. Қандай нормативтік құқықтық актіні қабылдамаңыз, ал заңға тәуелді-одан да көп, олардың кемшіліктерін қорқынышпен анықтауға болады. Олар тек заңды күшке ие. Оларды бұзған жағдайда мемлекет міндетті түрде құқық бұзушыны жауапқа тартады. Ал егер нормалардың өзі мүмкін болмаса ше?
Бұл шын мәнінде үлкен мәселе. Егер ережелер заңсыз болса, онда қандай заңдылық туралы айтуға немесе оны орнатуға тырысуға болады. Біздің заңнамадағы ақаулар саналмайды. Олар да айналысуы керек. 20 жыл ішінде біз әртүрлі ақаулары бар көптеген құқықтық актілерді немесе басқаша айтқанда, заңсыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТІ КАФЕДРАСЫ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша
Тақырыбы: Азаматтық қоғам мәні және негізгі қағидалары
Оқытушы:
Студент: Сагиева Д.Р
Тобы 101-ҚжҚҚ
Ақтөбе 2023
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ ТҮСІНІГІ
1.1 Азаматтық қоғам пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Азаматтық қоғамның қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... . 5
1.3 Қазақстанда азаматтық қоғам институттарын қалыптастырудың құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.4 Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғам ғылыиы ... ... ... ... ... ... ... 1 8
ІІ. АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ ҚАҒИДАЛАРЫ
2.1. Заңдылық қағидасы.
2.2. Теңдік қағидасы
2.3 Жариялық қағидасы
2.4. Соттардың тәуелсіздік қағидасы
ҚОРЫТЫНДЫ
І. Кіріспе
Саналы азаматтардың жұмысын жанжандыру мемлекеттегі азаматтық қоғамды одан әрі қалыптастыру негізінде ғана Қазақстанды өмір сүру сапасының артуына, заманауи серпінді мемлекет ретінде дамытуға болады. Азаматтық қоғамның ең басты қағидасы - мемлекеттің әлеуметтік жағдайын дұрыс қалыптастыру, бағыттау, жүйелеу болып табылады.
Азаматтық қоғамды қалыптастыруда Тұңғыш Президенттің бастамасында 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы жүзеге асты. 2006 жылғы наурыздағы ел халқына Жолдауында белгіленген Демократиялық реформалардыі жалпы ұлттық бағдарламасына және Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясына сәйкес дайындалды.
Бұл тұжырымдамада қазіргі кезеңде Қазақстанда азаматтық қоғамды дамытудың негізгі үрдістері талқыланды сондай-ақ азаматтық қоғамды дамытудың алдағы жылдарға арналған жолдары мен нақты тетіктері баяндалған. Тұжырымдамада азаматтық қоғам институттарын дамытудың негізгі бағыттары мен азаматтық бастамаларды іске асыру мүмкіндіктерін анықтайды. Ол азаматтық инститтутардың жұмыс істеуі үшін қолайлы жағдай жасауға бағытталған мақсатты бағдарламалап, заңнамалық және басқа нормативтік-құқықтық актілер әзірлеу үшін негіз болады.
Курстық жұмыстың өзектілігі Н.Ә.Назарбаевтың егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн.
Азаматтық қоғам - мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық қоғам ретінде сақталады. Республика Конституциясы еліміздегі азаматтық қоғамның барлық даму сатыларын сәйкес қарастырылады.
І. Азаматтық қоғам түсінігі.
1.1 Азаматтық қоғам пәні.
Азаматтық қоғам - физикалық тұрғыдан адамның қоғамда болып жатқан процестер мен әрекеттің басты тұлғасы болып табылатын қоғам. Адам қоғам субъектісі ретіндет әрекет етуші тұлға негізінде өзінің қажеттліктері мен мүдделерін қанағаттандыра алатын қоғам. Сонымен қатар, Азаматтық қоғам ұғымы мемлекет пен оның органдарындағы саяси, экономикалық, мәдени, ұлттық, діни, отбасылық және басқа қатыныстардың барлық жиынтығын білдіреді, жеке мүдделердің әралуандылығын көрсетеді. Кез келген құрылған мемлекет және қоғам азаматтық қоғам деңгейіне бірден өте алмацды. Қоғам тек демократиялық дамудың белгілі бір сатысында ғана азаматтық болады және елдің экономикалық, саяси дамуына, халықтың әл-ауқатының, мәдениеті мен сана-сезімінің өсу шамасына қарай қалыптасады. Елде азаматтық қоғамды қалыптастыру және демократияны дамыту өзара тығыз байланысты: азаматтық қоғам неғұрлым дамыған болса, мемлекет соғұрлым демократиялық нысаны кезінде азаматтарда экономикалық дербестіктің пайда болуы мен адами жеке тұлға мәртебесінің артуы болып табылады. Құқықтық мемлекет және демократия азаматтық қоғамның саяси іргетасы ретінде қызмет етеді, бұлар жеке тұлғаның барлық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету, қоғамда тұрақтылық, қауіпсіздің, әділеттілік және ынтымақтастық жағдайын құру мақсатында оны дамыту үшін қажет.
Азаматтық қоғамның экономикалық негізін, тең танылуы мен қорғалуының заңнамалық кепілдіктерімен қамтамасыз етілген, меншік нысандарының әралуандылығы мен дара меншік иелерінің егемендігі құрайды. Азаматтық қоғам өмір сүруінің басты базалық шарттарының бірі тәуелсіз БАҚ арқылы қамтамасыз етілетін жариялық болып табылады Демократия жағдайында азаматтық қоғам инститтутары мен мемлекет ортақ жүйеде әртүрлі, бірақ өзара тәуелді бөліктер ретінде жұмыс істейді. Билік пен азаматтық қоғам арасындағы қатынастар көпшілік келісім негізінде қалыптасады, ал өзара іс-қимыл ымыраға қол жеткізуге бағытталады. Демократиялық мемлекеттің азаматтары дербес бостандық құқығын пайдаланады, бірақ сонымен бір уақытта олар басқа мемлекеттік институттармен бірге болашақты құру жауапкершілігін бөліседі.
Азаматтыық қоғам демократиялық саяси жүйе жағдайында ғана билік пен азаматтық қоғам арасында қатынастар көпшілік келісім негізінде қалыптасатын ең жоғарғы деңгейіне жетеді. Азаматтық қоғамдағы демократиялық рәсімдер билік қызметінің сапасын бұқаралық бағалау құқығына және қоғам мүдделері үшін билікке ықпал ету тетіктеріне негізделеді. Демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттің міндеті жаратылысы жағынан әртүрлі азаматтар мен заңды тұлғалардың бірлестіктері адам мен мемлекет арасындағы байланысты жүзеге асыратын және соңғысының билікті бір қолға алуына мүмкіндік бермейтін азаматтық қоғамды жан-жақты дамыту үшін қажетті жағдай жасау болып табылады. Азаматтық қоғамның міндеті - жеке адам мен мемлекет арасында делдал болу.
Азаматтық қоғамның мақсаты қоғамның әр мүшесінің мүдделерін қорғау, оның мүдделерін билік пен қоғам алдында бейімдеу, билік қызметін қоғамдық бақылау әрі оның ішкі және сыртқы саясатын қалыптастыру болып табылады. Азаматтық қоғам институттарына саяси партиялар , жергілікті қоғамдастықтар, кәсіптік одақтар, діни бірлестіктер, шығармашылық, қоғамдық және ғылыми одақтар, бұқаралық ақпарат құралдары, сондай-ақ қоғам үшін түрлі қызмет пен қызмет көрсетулердің кең ауқымын іске асыратын, қызметтің алуан түрін жүзеге асыратын мемлекеттік емес қорлар, коммерциялық емес мекемелер, заңды тұлғалар одақтары, қоғамдық пайдалы міндеттерді шешетін басқа да ұйымдар мен бастамашыл топтар түрінде құрылған мемлекеттік емес ұйымдар жатады.
1.2 Азаматтық қоғам жүйесі.
Әрі қарай, біз "азаматтық құқық саласының жүйесі" ұғымын анықтаймыз, оны ішкі логикалық байланыста және тәуелділікте оның буындарының жиынтығы: бөлімдер (кіші салалар), институттар мен нормалар деп түсінуіміз керек.
Қазақстандық азаматтық құқық негіздері Рим құқығында қаланған пандектілік жүйенің (pandectnae -- жан-жақты) моделі бойынша құрылуда, ал бұл модель бірнеше жүз жыл бұрын Германия құқығында кеңірек практикалық іске асыруды тапты. Әрине, оны қабылдаған әр түрлі мемлекеттерде осы модельдің алғашқы құрылуынан кейінгі көптеген жылдар ішінде мұндай жүйе бастапқы үлгіден белгілі бір дәрежеде алшақтады. Қазақстан Республикасында жүйенің бірінші буыны жалпы ережелер болып табылады, олардың ережелері азаматтық-құқықтық нормалармен қамтылған қатынастар шеңберін, осы нормалардың заң күші бойынша арақатынасын, олардың уақыт, кеңістік және адамдар бойынша қолданылуын, олардың жарамдылық шарттарын, түсіндіруді және жүзеге асыруды анықтайды. Сол бөлімге азаматтық құқықтардың барлық түрлері туралы, оларды қорғау туралы, Азаматтық құқықтағы мерзімдердің мәні туралы нормалар енгізіледі. Осы Ережелер мен нормалардың күші барлық кейінгі бөлімдер мен институттарға қолданылады, осылайша Жалпы ережелерде қамтылған ережелерді ҚР Азаматтық кодексінің Жеке заңдары мен жеке бөлімдеріне енгізбеуге мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, азаматтық құқықтың әрбір бөлімі (кіші саласы) өзінің тар шекараларында өзінің жалпы ережелеріне ие екенін есте ұстаған жөн. Жалпы ережелер "азаматтық құқықтар субъектілері", "меншік құқығы", "міндеттеме құқығы" бөлімдерінде және басқа бөлімдерде нақты көрсетілуі мүмкін.
Азаматтық құқықтың бірыңғай жүйесінде жалпы ережелерден кейін азаматтық құқықтар мен міндеттер субъектілері, олардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі (құқық субъектісі), құқық субъектісінің пайда болу, өзгеру және тоқтату негіздері туралы бөлім бар. Мұнда-азаматтық құқықтар мен азаматтық міндеттер субъектілерінің жекелеген түрлерінің, негізінен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтық қатынастар саласындағы осындай субъектілердің өкілдігі туралы құқықтық мәртебесін анықтау.
Келесі үлкен бөлім-меншік құқығы және басқа да мүліктік құқықтар туралы құқықтық нормаларды біріктіру. Бөлім заттық құқықтар ұғымын, заттық құқықтар субъектілерінің өкілеттіктерін, олардың пайда болу және тоқтатылу негіздерін, заттық құқықтарды бұзушылықтардан қорғаудың ерекше тәсілдерін қамтиды.
Азаматтық құқықтың ең үлкен бөлімі (кіші саласы) - бұл белгілі бір адамдар арасындағы құқықтық қатынастарды реттейтін міндеттеме құқығы, олардың біреуі екіншісінен белгілі бір әрекеттерді талап етуі мүмкін, ал екіншісі осындай талаптарды орындауға міндетті.
Міндеттеме құқығы міндеттемелердің барлық түрлерін реттеу кезінде қолданылатын ережелерді және әрқайсысы міндеттемелердің жекелеген түрлерін (сатып алу-сату, қатарынан, банктердің клиенттермен қарым-қатынасы, тасымалдау және т.б.) реттейтін көптеген институттарды қамтитын жалпы бөлікке нақты бөлінеді.
Азаматтық құқықтың келесі бөлімі азаматтардың немесе заңды тұлғалардың іс-әрекеттерінен туындайтын, олармен шарттық қатынастардан тыс басқа азаматтар мен заңды тұлғаларға зиян келтіретін шарттан тыс міндеттемелерді (азаптауды) қамтиды.
Бізде қабылданған жүйеге сәйкес, зияткерлік қызмет нәтижелерін құруға және пайдалануға байланысты қатынастарды реттейтін кең бөлім бар; яғни.зияткерлік меншік құқығының пайда болуымен және жүзеге асырылуымен. Заңнама мен қолданыстағы тәжірибе осы бөлімде екі бөлімді ажыратады: ғылым, әдебиет және өнер туындыларын жасау және пайдалану қатынастарын реттейтін авторлық құқық және өнеркәсіп пен өндірістегі шығармашылық қызмет нәтижелерін пайдалануды қамтитын Патенттік құқық. Бұл кіші бөлімді көбінесе өнеркәсіптік құқық деп атайды. Оған азаматтық айналымға қатысушыларды даралау құралдары туралы нормалар бекітілген.
Азаматтық құқық жүйесінің соңғы бөлімі-азаматтың қайтыс болуына және қайтыс болған адамның мүлкінің оның мұрагерлеріне өтуіне байланысты туындайтын мұрагерлік қатынастарды реттейтін мұрагерлік құқық.
Азаматтық құқықтық қатынастардың барлық түрлеріне қатысты бөлімді, егер оларға шетелдік субъектілер қатысса, атап өту керек, яғни. халықаралық жеке құқық деп атауға болатын бөлім. Бұл бөлім қазақстандық азаматтармен және заңды тұлғалармен әртүрлі азаматтық құқықтық қатынастарға түсетін шетелдік азаматтар мен шетелдік заңды тұлғалардың заңды мәртебесін, сондай-ақ осы құқықтық қатынастарға қолданылатын және олардың қатысушылары арасындағы даулар Ережеге сәйкес шешілуі тиіс қолданылатын құқықты таңдау критерийін айқындайды.
Дәстүр бойынша азаматтық құқықтың барлық саласы заңнамалық материал мен зерттеуге арналған материалдың құрылымы бойынша әдетте екіге бөлінеді. Жоғарыда баяндалған схема бойынша орналастырылған құқық нормаларын қамтитын жалпы бөлім (Міндеттемелік құқықтың жалпы бөлігін қоса алғанда) және ерекше бөлігі (жекелеген Міндеттемелік құқықтық институттардан халықаралық жеке құқықты қоса алғанда).
1.3 Қазақстанда азаматтық қоғам институттарын қалыптастырудың құқықтық негіздері.
Адамдардың объективтік тарихи даму процесіне және күнделікті қарым-қатынасында қоғамның бірнеше түрлері болады: өндірістік қоғам, шаруашылық коғам, әлеуметтік қоғам, азаматтық қоғам және т.б. Осылардың ішіндегі ең күрделісі, ең түпкіліктісі адаммен бірге дамып келе жатқан азаматтық қоғам. Қоғамның баска түрлері тез құрылып, тез арада тарап жатады. Олардың өмірі, іс-әрекетінің шеңбері кеңістігі көп өлкеге жайылмайды, уақыты көпке созылмайды.
Азаматтық қоғам - мемлекеттік құрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік-экономикалық және мәдени рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Осы катынасқа қатысушылардың табиғи және азаматтық құқықтарын, бостандығы мен міндеттерін автономиялы даму жолы қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда үзіліссіз болмайды, уақыты шектелмейді, аумақтық - аймаққа бөлінбейді, мемлекеттің барлық аумағын, халқын біріктіреді.
Республика Конституциясы Қазақстандағы азаматтық қоғамның даму сатыларын мемлекетке бағындырмастан әлеуметтік бағдарлы нарық экономикасы мен жеке адамның автономиясын тұрақты қалыптастыру үшін қажетті құқықтық жағдайлардың негізін қалайтын нормативтік-құқықтық акт болып табылады. Оған дәлел ата заңымызда көрсетіліп жазылған баптар құқықтық негізді құрайды. Мысалы меншік тең дәрежеде танылатын және қорғалатын мемлекеттік меншік пен жеке меншікті; адам және азамат құқықтарының кең ауқымды және біртұтас кешенін; отбасын, ана мен әке және баланы мемлекеттің қорғауын; идеологиялық және саяси әр алуандылықты және тағы баска жаңа Конституцияда бекітілген қазақстандық-азаматтық қоғамды ерікті дамытудың алғы шарттарын жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында елімізде азаматтық қоғамды қалыптастырып, демократиялык, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет құру бағыттары көрсетілген. Бұл бағыт мемлекетіміздің ең күрделі, ең жауапты мүлде - мақсаты.
Адам қоғамы дамып, қалыптасып, өмірге келген күннен бастап міндетті түрде оның бағдарламасы, саясаты, биліктің түрі анықталады. Бұл жұмыстармен шұғылданатын қоғамның саяси жүйесі. Ең алдымен қоғамның мүддесі мен мақсаты анықталады. Қоғамдык бағдарламаны жасап, саяси биліктің мазмұнын толықтырып, олардың орындалу бағыттарын, жолдарын анықтап, іске асыру механизімін белгілейді.
Адамдар тарихтың объективті заңдарын жасап немесе бұза алмайды, бірақ сол заңдар алдында дәрменсіз емес. Тарихи даму заңдарын білу адамдардың ол заңдардын күшін қоғамды қайта құру үшін пайдалануына мүмкіншілік береді. Белгілі бір заң әсер ететін жағдайды өзгерту арқылы адамдар оның нәтижесінің түрін өзгертіп, керінісін үдетеді немесе баяулата алады.
Азаматтық қоғам -- адамзат дамуының нәтижесі, өркениет өнімі. Қоғамтанушы ғалымдар "азаматтық коғам" терминінің шығуын Көне Рим дәуіріне апарып тірейді. Өйткені, римдіктер әлемнің тең жартысын жаулап алып, өз азаматтарына жақсы өмір, қолайлы жағдай жасады. Алайда, Рим империясының құрамында халықтардың бәрі бірдей рим азаматтары болмады, қоғам патрицийлерге, плебейлерге және құлдарға бөлінді. Бірінші топтағылар азаматтық қоғамның жалпыға бірдей құқықтарын, еркіндігін, тәуелсіздігін, жеке меншік игіліктерін пайдаланса, плебейліктер мен құлдарға мұндай мүмкіндіктер берілмеген болатын.
Тегінде азаматтық қоғамның қалыптасуы және дамуы адамзаттың, мемлекеттің және құқық тарихының негізгі кезеңі болып есептеледі. Бөлімшеде "Азаматтық қоғам" ұғымы қайдан пайда болған? - деген сауалға жауап беру үшін, диссертант әрбір тарихи дәуірдегі атақты ойшылдардың еңбектеріне шолу жасайды.
Мұнда, азаматтық қоғамның кейбір элементтері көне дәуірдің бірнеше елдерінде Греция, Рим және т.б. кездесетіні, бұл мемлекеттерде колөнердің, сауданың дамуы, римнің жекеше құқығы сиякты институттары қолданылатыны, азаматтық қоғамның өзінің қалыптасу жолында ақшалай-заттай өндірісті дүниеге әкелгендігі, Еуропа мен Америка құрлығының бірқатар елдеріндегі азаматтық қоғамның қалыптасу үрдісі баяндалады. Алайда, кейбір ойшыл-ғалымдардың пікірлері бойынша, ерте дүние ойшылдарының философиялық көзқарасы ретінде "азаматтық қоғам" Аристотель атымен байланыстырылатыны, атақты ойшыл мемлекетті айқындау алдында ең алдымен азамат туралы түсінікті ашатыны, өйткені мемлекет -азаматтардың, азаматтық ұйымның жиынтығы болып табылатыны аталады. Осыған орай Аристотельдің пайымдауынша "мемлекет" және "азаматтық қоғам" - синонимді ұқсас мағынага ие болатыны айтылады.
И. Канттың Мәңгілік өмірге жол "Путь к вечному миру" или "К вечному миру атты еңбегін оқу барысында азаматтық қоғам және демократиялық құқықтық мемлекет ұғымдарымен кездесесің және сол кездегі әлемдегі болып жаткан тарихи кезендерге көз жүгіртесің. И. Канттың тұжырымдамаларына сүйенетін болсақ сол кезде аңсаған құқықтық мемлекетті қалыптастыруға болатын жолдарын көз алдыңа елестете аласың. И. Кант "мәңгілік өмірге" жету үшін кажетті жолдар жобасы бойынша, алыс-жақын болашақта тек кана құқықтық негізде дербес, тәуелсіз федеративті нысанда қалыптасқан республикалық типте дамыған мемлекеттер жете алады деп жазған.
И. Кант құқықтық мемлекеттің философиялық негізін ғылыми тұрғыдан зерттеді. Мемлекеттік жұмыстың өзекті мәселесі жеке адамның қадір-қасиетін, ар-намысын, бостандығын, теңдігін қорғау, адамның қоғамдағы үстемдігін қалыптастыру деп түсіндірді.
Ұлы Георг Вильгельм Фридрих Гегельде жаңа кезеңде қоғам ұғымына көп көңіл бөлген. Соның бірінде "Азаматтық қоғам" ұғымы Гегельдің "Құқық философиясы" атты еңбегінде мынадай анықтама берілген: "Азаматтық қоғам тек қазіргі кезде қалыптасқан, және оның бастапкы идеясы болып олардың құқықтары болып табылады". Гегельдің ойынша азаматтық қоғам жеке мемлекеттің, діннің, отбасының, моральдық т.б. талаптырын іске асырудың жүйесі. Азаматтық қоғамда әр адам өз мүддесін көздейді, басқаларды көрмейді... Басқаларсыз ол өз мүддесін іске асыра алмайды, - деген Гегель. К. Маркстің пікірі - бір саяси жүйені алып мазмұнына карасаң, ол азаматтық қоғамның сан қырлы көрінісінің бір нысаны болып шығады.
Шынында да азаматтық қоғамның бастапқы қаруы болып адамның құқықтары мен бостандықтарының қорғалынуы болып табылады. Екінші орында ғана мемлекет тарапына жасалынатын әрекеттер жатқызылады. Бірақта мемлекет те, қоғам да бір-бірінен алшақ болмауы тиіс деп айтамыз. Әйтпесе анархиялық құлдыраушылық сипаттағы мемлекетке жетіп қалуымыз ықтимал. Сол себепті мемелекеттің механизмін қамтамасыз ететін мемлекеттік органдар азаматтық қоғамды коғам ретінде көркемдеуі үшін нормативтік-құқықтық актілер базасымен толыққанды түрде қамтамасыз ету керек, ал ол үшін халықтың әлеуметтік, экономикалық, саяси және т.б. қажеттіліктерін ескеру міндетті.
Азаматтық қоғамды жеке тұлғалардың экономикалық, құқықтық және басқа да қарым қатынастар арқылы байланысу жүйесі ретінде түсіну бірталай ойшылдардың, солардың ішінде Маркс пен Энгельстің еңбектерінде жарық көрді. Олардың шығармаларында меншік түрлерінің өзгеруі мен еңбектің бөлінуіне негізделген мемлекет пен қоғамның ара қатынасының динамикасы көрсетілген.
Азаматтық қоғам институттарын дамытудың кұқықтық негіздері
Азаматтық қоғамның қалыптасуы және дамуы бірнеше ғасырларды қамтиды. Бұл процесс әлі күнге дейін аяқталған жоқ.
Осы жоғарыда айтылып кеткен ойшыл-ғалымдардың азаматтық қоғам туралы ой-пікірлері сан-алуан болғандығын ашып көрсетіп шығу, көптеген мүмкіндіктерге әкеліп соқтырады.
Біз өткен ғасырдағы ірі ғылымдардың пікірін келтіріп отырған себебіміз азаматтық қоғам мәселесі сол кездегі өмірдің объективтік даму процессінің алдына қойған талабы болғандығын ашып көрсету. Сол себепті Кант, Гегель мен Маркс тағы басқа ғалымдар азаматтық қоғамды біраз зерттеп, құнды теориялық ғылыми мұра қалдырып кетті.
Азаматтық қоғамның құрылымы қоғамдағы өзінің табиғи мүдде - мақсаттарына сәйкес ұрушы, реттеп, басқарушы - адам. Адам қоғам құрылымының негізгі элементі - діңгегі. Адамдардың бірлестіктері, ұйымдары, одақтары, еңбек ұжымдары, саяси партиялары, мемлекет, олардың арақатынастары - азаматтық қоғамның элементтері.
Азаматтық қоғам институттарын дамытудың кұқықтық негіздерін айкындау бүгінгі заман талабы болып есептеледі. Себебі, азаматтық қоғамды қалыптастыру үшін ең алдымен жоғарғы деңгейде қабылданған заңдар жүйесі толыққанды болуы тиіс, сонымен қатар мемлекеттің азаматтары өздерін құқықтық саналы мәдениетті тұлға ретінде қалыптастыруы керек, тек сонда ғана алдымызға қойған мақсатқа жетуге болады.
Азаматтық қоғамды құрайтын институттардың құқықтық негіздерін зерттеу үшін, ең алдымен сол қоғамды құрайтын тұлға мен азаматтың орнын белгілеп алған жөн. Жеке тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын сипаттайтын өзіндік құқықтары - қауіпсіздік, еркін өмір сүру, бәсекелестікпен азаматтық қызмет етуге, отбасы құпиясын сақтауға, ар-намысы мен ар-ожданын қорғауға, жеке меншікке қол сұғылмауын талап етуге, сейлесу тілін таңдап, оны қолдануға, еңбек ету бостандығына, тұрғын үйге қол сұқпауға, мұрагерлікке, кәсіпкерлік қызмет бостандығы мен тағы басқа мемлекетте қажет болып танылатын және бржытпай орындалып жүрген заңдық күші бар нормативтік-құқықтық кұжаттарда белгіленген құқықтарға ие болады және бұлар заңда көрсетілген міндеттерге де ие болады.
Азаматтық қоғамның бір атрибутының бірі -дамыған қоғамның үшінші секторы болып табылады. Үшінші сектордың әр түрлі мүдделерін білдіретін құрылымдарға үкіметтік емес ұйымдар жатады.
Азаматтық қоғамның басты институттарының бірі болып табылатын қоғамдык-саяси партиялар мен бірлестіктердің, мемлекеттік емес ұйымдардың қызметі мемлекет тарапынан құқықтық нормалардың жүйесін құрайтын нормативтік-құқықтық актілермен қамтамасыз етілуі тиіс. Бұл ретте Қазақстан Республикасында дербес мемлекеттілікті қалыптастыру барысында аталған азаматтық қоғам институттарының қызметтерін құқықтық негізде реттейтін бірнеше заңдар қабылданды. Мәселен, 1996 жылғы 31 мамырда қабылданған "Қоғамдык бірлестіктер туралы" Қазақстан Республикасының заңы, 2001 жылғы 16 қаңтарда қабылданған "Коммерциялық емес ұйымдар туралы" Қазакстан Республикасының заңы, 2002 жылғы 15 шілдеде қабылданған "Саяси партиялар туралы" Қазақстан Республикасының заңы және т.б.
Қазіргі кезеңде елімізде үкіметтік емес ұйымдардың мемлекеттің қолдауынсыз өмір сүруі өте қиын. Мысалы: Үкіметтік емес ұйымдардың көш басшыларының арасында сұрау салу барысында олардың 24 пайызы грант берушілерсіз ұйымдардың өмір сүре алмайтындығын айткан болса, ал 40 пайызы грантсыз өмір сүру олардың ұйымдары үшін қиынға соғатындығын мойындаған болатын.
Қазіргі кезенде елімізде азаматтық коғамды жетілдіру ісі дамыған елдердің бұл саладагы оң тәжірибесіне арқа сүйей отыра, азаматтық қоғамды қалыптастырудың өзіндік бағытын айқындауы қажет.
Азаматтық қоғамды қалыптастыру ісінде үкіметтік емес ұйымдардың мәртебесін көтеруде және олардың қоғамдағы ықпалын арттыруда өкілетті органдардың мемлекеттік билік ісінде шешуші рөл айқындауға баса көңіл бөлу қажет.
1.4 Қазақстан Республикасының Азаматтық құқық ғылымы
Қазақстандық азаматтық құқық ғылымы 30-шы жылдары, Қазақстанда жоғары заң білімі алғашқы қадамдарын жасаған жылдары пайда болды. Сондықтан алғашқы Қазақстандық ғалым-цивилистер алғашқы қазақстандық заң университеттерінің оқытушылары болды. Қазақстанның азаматтық-құқықтық ғылымының бастауында қазақстандық ғалым-цивилистер М.А. Ваксберг, г. м. Степаненко, А. и. Беспалова, Б. В. Покровский, и. Д. Фондаминский, М. Г. Масевич, Ю. г. Басин тұрды. Олардың жұмыстары Қазақстанның Азаматтық құқығының ерекшеліктерін зерттеуді бастады. Бұл салада шешуші рөлді Алматы мемлекеттік заң институтының Жас басшысы, Қазақстанның заң ғылымдарының алғашқы кандидаттарының бірі (қазіргі Ұлттық Ғылым академиясының академигі) С.З. Зимановтың белсенді қызметі атқарды. Оның күш-жігері мен күш-жігері Мәскеуде Алматы мемлекеттік заң институтының жас оқытушыларының үлкен тобымен Кандидаттық диссертацияларды дайындау мен қорғауды қамтамасыз етті.
50-ші жылдардың басынан бастап азаматтық-құқықтық мәселелер бойынша ғылыми жарияланымдар пайда болды. АГУИ ғылыми еңбектерінің алғашқы шығарылымы 1955 жылы жарық көрді.әр түрлі құқық салаларының мамандарының еңбектері арасында С. З. Зиманов пен А. Ершовтың жерге феодалдық меншік құқығы туралы, М. А. Ваксбергтің сауданың құқықтық мәселелері туралы, г. м. Степаненконың азаматтық кодекстердің мәтіндері туралы, Б. В. Покровскийдің колхоздармен жасалған шарттар туралы еңбектері бар.
50-ші жылдардың аяғы мен 60 - шы жылдардың басында қазақстандық өркениеттердің құқықтық зерттеулері айтарлықтай дамыды. Негізінен Мәскеуде жарық көрген қазақстандық заңгер-ғалымдардың ғылыми және оқу кітаптары жарық көрді:" совхоздарды ұйымдастыру мен қызметінің құқықтық мәселелері "(1959 ж.); " құрылыстағы жобалаудың құқықтық мәселелері "(1962 ж.); "өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімдер мен халық тұтынатын тауарларды жеткізу туралы ережелерге түсініктеме" (1962 ж.).
Сонымен қатар, маңызды практикалық маңызы бар ең маңызды ғылыми еңбек Азаматтық кодекске түсініктеме болды -- сол жылдары КСРО-ның барлық одақтас республикаларында қабылданған Азаматтық кодекстерге алғашқы түсініктеме. Көлемі 50 пешке жуық ҚазССР МК-ға түсініктеме. л.сол жылдары Қазақстанда жұмыс істеген азаматтық құқықтың барлық ғылыми мамандарын автор ретінде біріктірді. Олардың ішінде Б. Б.Базарбаев, А. и. Беспалова, М. А. Ваксберг, М. Г. Масевич, С. и. Меерзон, Н. г. Мурзин, Б. В. Покровский, г. И. Төлеуғалиев бар. Авторлық ұжымға КСРО-дағы азаматтық құқық саласындағы ең көрнекті ғалым-проф. о. С. Иоффе, Ленинград мемлекеттік университетінің Азаматтық құқық кафедрасының меңгерушісі де кірді. 1972 жылы О. С. Иоффенің қатысуымен "Қазақ КСР-в Неке және отбасы туралы Кодекске түсініктеме" жарияланды.
Авторлық ұжымның айтарлықтай өзгеруімен жаңа "Азаматтық кодекске түсініктеме" 1990 жылы жарияланды, ал жаңа "Неке және отбасы туралы Кодекске түсініктеме" -- 1989 жылы жаңа байыпты зерттеуші ғалымдар пайда болды: у. К. Ихсанов, Н. Б. Мұхитдинов, к. Н. Наменгенов, М. К. Сүлейменов және басқалар.
Сондықтан 60-жылдары қазақстандық өркениет мектебін құру туралы айтуға мүмкіндік туды.
60-жылдардың ортасынан бастап қазақстандық азаматтық құқық проблемаларын әзірлеуге Республика Ғылым Академиясының мемлекет және құқық ғылыми-зерттеу институтының өркениеттері белсенді түрде енгізілуде. Осы институттың Азаматтық құқық мамандары Қазақ мемлекеттік университетінің Азаматтық құқық оқытушыларын жиі тарта отырып, сол жылдардағы бірқатар өзекті мәселелерді әзірледі. Ғылыми зерттеулер келесі негізгі бағыттар бойынша жүргізілді:
- шаруашылық механизмін жетілдіру;
-материалдық-техникалық жабдықтауды құқықтық реттеу;
- күрделі құрылысты құқықтық реттеу;
- тұрғын үй заңнамасын жетілдіру;
- ғылыми-техникалық шығармашылықтың құқықтық нысандары және оны өндірісте қолдану.
Осы ғылыми бағыттардың әрқайсысы көптеген жылдар бойы қарқынды дамыды; нәтижесінде бүкіл елдің мамандарына жақсы таныс (олардың кейбіреулері шетелге аударылған) және баспасөзде өте жоғары бағаланған көптеген маңызды монографиялар жарық көрді.
Ең алдымен, экономикалық механизмді жетілдірудің құқықтық мәселелері зерттелді. Зерттеудің жалпы тақырыбының ортақтығымен байланысты жұмыстардың циклін ғылым академиясының екі жетекші қызметкері - М. К.Сүлейменов пен Б. В. Покровский дайындады, олармен М. Г. Масевич, Н. М. Мухитдинов, Ю. г. Басин және басқа ғалымдар әртүрлі жұмыстарда жұмыс істеді. Ғылыми зерттеулердің негізгі нәтижелеріне "кәсіпорындарды материалдық ынталандырудың құқықтық мәселелері" (1972 ж.), "өндірістік бірлестіктер мен кәсіпорындарды шаруашылық есептеудің құқықтық нысандары" (1975 ж.), "құрылыс ұйымдарын шаруашылық есептеудің құқықтық нысандары" (1978 ж.), "шаруашылық айналым саласындағы өндірістік бірлестіктер мен кәсіпорындардың құқықтық қатынастары"монографиялары жатады (1985), "халық шаруашылығындағы келісім" (1987), "шаруааралық кәсіпорындардың құқықтық жағдайы" (1987). Авторлар басқару және экономикалық тәжірибені жетілдіруге бағытталған ұсыныстар жасады.
Сол мақсатта жазылған бірқатар ірі ғылыми жұмыстар -- халық шаруашылығын басқарудың құқықтық тетігін жетілдіру -- м.к. Сүлейменовтің "шарттық міндеттемелерді орындау мерзімдерін бұзғаны үшін жауапкершілік" (1971 ж.) және "шарттық-шаруашылық байланыстар құрылымы" (1980 ж.) зерттеулердің осы бағытына тікелей іргелес.
Белсенді дамып келе жатқан ғылыми зерттеулердің бұл бағыты ғылыми тұрғыдан ең маңызды және жемісті болып көрінеді. Күрделі құрылысты құқықтық реттеуге қазақстандық авторлардың, атап айтқанда Ю. г. Басиннің көптеген жұмыстары жеке немесе Мәскеу ғалымдарымен ынтымақтастықта арналған. 1969 жылы "КСРО-дағы құрылыстың құқықтық мәселелері"авторлар ұжымының монографиясы жарық көрді. Осы мәселе бойынша жаңа заңнамалық және практикалық материалда "КСРО-дағы күрделі құрылысты құқықтық реттеу" ұжымдық монографиясы дайындалып, 1972 жылы жарық көрді, содан кейін ол неміс тіліне аударылып, Берлинде жарық көрді. "Құрылыстағы жобалаудың құқықтық мәселелері", "жоба. Құрылыс. Заң" және "колхозаралық құрылыс ұйымдарының шаруашылық қызметінің құқықтық негіздері". Біраз уақыттан кейін А.Г. Диденко күрделі құрылыстың құқықтық мәселелерін зерттеуге қосылды. Оның "құрылыстағы экономикалық есепті нығайтудың құқықтық тетіктері"(1982) және "құрылыс ұйымдарының Тәуелсіздігінің құқықтық мәселелері" (1984) монографиялары докторлық диссертацияның негізі болды.
Тұрғын үй құқығы саласында Тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеудің жалпы проблемаларына және Қазақ КСР тұрғын үй заңнамасының ерекшеліктеріне арналған көптеген жұмыстар жарияланды. Олардың ішінде ең алдымен Ю.г. Басиннің "кеңестік тұрғын үй құқығы мәселелері" (1963) және "кеңес азаматтарының тұрғын үй құқықтары туралы" (1966) монографияларын атауға болады.
Кейінірек, Қазақстанның бірінші тұрғын үй кодексі қабылданғаннан кейін Ю. г. Басин, М.К. Сүлейменов және Р. С. Тазутдинов "Қазақ КСР тұрғын үй кодексіне түсініктеме" (1987 ж.) жарияланды, ал Қазақстан Республикасының Тұрғын үй кодексі қабылданғаннан кейін оған А. Г. Диденко түсініктеме дайындады. Бұл авторлардың басқа жұмыстары да белгілі.
Сол жылдары қазақстандық ғалым-цивилистердің арасында ҚазМУ заң факультетінің оқытушылары едәуір топты құрағандықтан, ғылыми жұмыста қазақстандық жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған Азаматтық құқық бойынша оқулықтар мен оқу құралдарын басып шығаруға көп көңіл бөлінді. Әрине, мұндай жұмыстарды дайындау ғылыми қызметтің маңызды нысаны болып табылады, өйткені оқулықтар ресми түрде ғылыми шығармалар ретінде бағаланады, сонымен қатар Қазақстанның азаматтық заңнамасы (және оны қолдану тәжірибесі) содан кейін студенттер мен практикалық қызметкерлерге жеткізілуі керек маңызды ерекшеліктерімен ерекшеленді.
Азаматтық құқық бойынша оқу құралдарының негізгі авторлары доценттер б.б. Базарбаев, Ю. г. Басин, А. и. Беспалова, М. А. Ваксберг, А. Г. Диденко, у. К. Ихсанов, г. И. Төлеуғалиев болды. 1968 жылдан бастап олар осы оқу пәнінің курсын дәйекті түрде баяндайтын" Қазақ КСР-нің кеңестік азаматтық құқығы " басылымына көшті. Жалпы көлемі 40 авторлық парақтан асатын 5 шығарылым жарық көрді. Олар азаматтық құқықтың барлық жалпы мәселелерін және азаматтық қатынастардың бірқатар жекелеген түрлерін қамтыды. Шығарылымдар Қазақстаннан тыс жерлерде белгілі болды және орталық мерзімді баспасөзде оң пікір алды.
1978 жылы Азаматтық құқық кафедрасының оқытушылар ұжымы республиканың жоғары және орта арнаулы білім министрлігінің ресми грифін алған, көлемі 20 баспа парағы бар "Қазақ КСР Азаматтық құқығы I бөлім" оқулығын шығарды. Оқулықтың екінші бөлімі 1980 жылы 1984 жылы А. и. Беспалова мен У. к. Ихсановтың редакциясымен "Отбасы құқығы" оқулығы жарық көрді.
Қазақ КСР дербес Қазақстан Республикасына айналғаннан кейін қазақстандық азаматтық құқық ғылымы алға айтарлықтай қадам жасады. Бұл, біріншіден, Республика бұрынғы одақтық модельдер мен нұсқауларды қатаң сақтамай құратын, екіншіден, Қазақстанның нарықтық экономикасының қазіргі заманғы қажеттіліктеріне жауап беретін өзінің азаматтық заңнамасын әзірлеу қажеттілігін білдірді. Бұл салада кәсіпкерліктің дамуын және оның келешегін құқықтық Бағалау жөніндегі Қазақ мемлекеттік заң институтының (қазіргі Қазақ мемлекеттік заң университеті) жеке құқық ғылыми-зерттеу орталығының (Қазіргі -- институт) еңбектері аса маңызды болды. Бірден М.К. Сүлейменов, Б. В. Покровский, А. и. Худяков, В. А. Жакеновтың "Қазақстан Республикасындағы құқық және кәсіпкерлік" (1994 ж.) монографиясы жарық көрді. Ю. г. Басин мен В. П. Фурсова "Қазақстанның нарықтық экономикасындағы бизнес және кәсіпкерлік негіздері" (1995 ж.), С. и. Климкина "Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің құқықтық нысандары" (1997 ж.), а. т. Жүсіпова "меншік құқығы және басқа да заттық құқықтар" (1995 ж.), и. в. Романкова "Республика азаматтарының кәсіпкерлігін құқықтық реттеу мәселелері Қазақстан" (1997 ж.). "Қазақстан Республикасындағы құқық және меншік" монографиясын басып шығару маңызды ғылыми оқиға болды (жауапты редактор - профессор М.К. Сүлейменов, 1998 ж.).
Мемлекеттік меншік құқығы және мүлікті сенімгерлік басқару бойынша маңызды зерттеулерді жеке құқық орталығының қызметкері И. Ө. Жанайдаров жүргізді.
1994 жылғы желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне (Жалпы бөлім) түсініктеме беру және түсіндіру жөніндегі жұмыстардың елеулі циклі дайындалып, жарияланды. А. Г. Диденконың редакциясымен осындай түсініктеме бар 8 шығарылым жарық көрді. М.К. Сүлейменов пен Ю. г. Басиннің редакциясымен Азаматтық кодекстің жалпы бөлігінің көлемді (50-ден астам баспа парағы) мақалалық түсініктемесі жарияланды.
Республикада нөлден бастап заңнама мен ғылыми бағыт -- халықаралық жеке құқық құрылады. Қазақстанда егемендік алғанға дейін бұл салада нормативтік актілер мүлдем қабылданбаған, мамандар дайындалмаған -- бұған дейін мұның бәрі Мәскеудің монополиясы болған және одақтық мүдделерді көрсеткен. Егемен Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметтегі алғашқы қадамдары халықаралық жеке экономикалық қатынастарды реттеудің қазіргі әлемдік тәжірибесін және республиканың сыртқы экономикалық саладағы мүдделерінің ерекшелігін көрсететін өз заңнамасын дереу қалыптастыруды талап етті. Бірақ мұндай заңнаманың барабарлығы мен тиімділігін бағалау осы саладағы барлық заң шығару және құқық қолдану мәселелерін терең ғылыми пысықтауды талап етті.
Бұл мәселелерді шешу үшін жеке құқық ғылыми-зерттеу институты қолға алынды. Қазақстанда қысқа мерзімде халықаралық жеке құқық мектебі пайда болды, оның негізін қалаушы және көшбасшысы профессор М. К. Сүлейменов болып табылады, оның оқушылары бірқатар диссертациялар қорғады және халықаралық жеке құқықтың неғұрлым өзекті мәселелері бойынша ғылыми зерттеулердің нәтижелерін жариялады: республика экономикасына жеке шетелдік инвестицияларды мемлекеттік реттеу, сыртқы экономикалық келісімшарттар жасасу және орындау, бірлескен кәсіпорындар қызметінің құқықтық режимі және т. б.
Құқықтың осы саласындағы жарияланымдарға ең алдымен "Қазақстан Республикасындағы құқық және шетелдік инвестициялар" (1997 ж.) күрделі монографиясын жатқызу қажет.
Халықаралық жеке құқықтың Қазақстандық аспектілерін зерттеуге Қазақ ұлттық мемлекеттік университетінің Халықаралық құқық кафедрасының меңгерушісі профессор М. А. Сәрсенбаев және оның кафедра мүшелері елеулі үлес қосты.
Республикалық азаматтық заңнаманың дербестігі оны ең алдымен қазақстандық заң университеттерінде терең зерделеу үшін оқу және әдістемелік материалдарды талап етті. Оқулықтар мен оқу құралдарын дайындаудың екінші толқыны жүріп жатыр, бұл жолы -- Қазақстан егемен мемлекетінің заңнамасы негізінде.
Жеке құқық ғылыми-зерттеу орталығының, КазГЮУ Азаматтық құқық кафедрасының және "Әділет" Жоғары құқық мектебінің қызметкерлері, ҚазМУ мамандары: "мәмілелер", "Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі бойынша заңды тұлғалар", "кепіл құқығы", "азаматтық-құқықтық міндеттемені бұзғаны үшін жауапкершілік", "Банк шарттарының құқықтық табиғаты", "халықаралық жеке құқық", "сыртқы экономикалық қызметті құқықтық реттеу" (екі басылым). Соңғы екі кітапты авторлар ұжымы М. А. Сәрсенбаевтың редакциясымен жазған.
1998 жылы авторлық ұжым дайындаған "Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы" оқу құралы жарық көрді (жауапты редакторлар г.И. Төлеуғалиев және К. С. Мәуленов).
Қазақстан Республикасының азаматтық-құқықтық ғылымының қолданбалы заң шығару бағытында дамуын атап өткен жөн. Қазақстан Республикасының толық дербестікке ие болуы өз заңнамасын құрудың шұғыл қажеттілігін тудырғаны атап өтілді. Бұл міндет құқықтың барлық салаларының ғалымдарына айналды, бірақ ол әсіресе азаматтық-құқықтық аспектіде өткір болды, өйткені мұнда тәуелсіздік пен құқықтық мемлекеттің қалыптасу проблемаларына экономиканы түбегейлі қайта құру, экономикалық қатынастарды басқарудың командалық-бұйрық нысанын бастамашылық-шарттық түрге ауыстыру мәселелері қосылды. Нарықты жан -- жақты шектеудің орнына -- оның қажеттілігін мойындау, экономиканы толық монополиялаудың орнына -- монополияға қарсы саясат, бәсекелестікке тыйым салудың орнына -- оны кеңінен көтермелеу, жан-жақты және үстем мемлекеттік меншіктің орнына-барлық негізгі экономикалық байланыстарды шешуші жекешелендіру және жеке меншіктің іргетасына көшіру.
Қазақстанның Ресеймен және ТМД -- ның басқа да мемлекеттерімен экономикалық байланыстарының біркелкі құқықтық нысандарын сақтай отырып, дамыған капиталистік елдердегі экономикалық қатынастарды құқықтық реттеудің бай тәжірибесін заң шығару процесінде пайдалану сияқты басқа да маңызды проблемалар туындады.
Мұндай қиын жағдайда жаңа заңдарды дайындаудағы негізгі жұмыс, әрине, жоғары білікті практикалық қызметкерлермен және дайындалып жатқан заңдар қолданылатын экономика салаларының мамандарымен бірге жұмыс істеген өркениет ғалымдарына жүктелді.
Америкадан, Германиядан және ең алдымен Голландиядан келген шетелдік ғалымдар үлкен көмек көрсетті, онда азаматтық заңнама да айтарлықтай жаңару кезеңінен өтуде.
Қысқа мерзімде негізінен ғалымдардан тұратын жұмыс топтары Азаматтық кодексті, "шетелдік инвестициялар туралы", "Жер туралы", "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы", "тұрғын үй қатынастары туралы", "ипотека туралы", "Жекешелендіру туралы", "қорғау және қорғау туралы" заңдарды дайындап, заң шығарушы органдармен қабылдады Жеке кәсіпкерлікті қолдау туралы"," банкроттық туралы"," Жеке кәсіпкерлік туралы"," Мемлекеттік кәсіпорын туралы"," өндірістік кооператив туралы " және басқалар.
ТМД елдері арасындағы экономикалық байланыстарды құқықтық реттеудің бірлігін қамтамасыз ету үшін азаматтық құқық ғылымы модельдік заңдарды дайындау тәжірибесін қабылдады. ТМД-ның барлық дерлік елдерінің ғалымдары кіретін арнайы жұмыс топтары құрылды. Бұл топтарда Ресей мен Қазақстанның мамандары жетекші рөл атқарды. Жұмыстар Ресейде, Қазақстанда, Қырғызстанда, Грузияда және алыс шет елдерде -- көбінесе Лейден университетінің Шығыс Еуропа құқығының голландиялық институтында кезектесіп жүргізілді.
Заңдардың дайындалған үлгілерін ТМД Парламентаралық Ассамблеясы ұсынымдық нормативтік актілер ретінде қарады және бекітті. Осылайша, Модельдік Азаматтық кодекс, "жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер туралы", "Акционерлік қоғамдар туралы", "банкроттық туралы", "ипотека туралы" және т.б. Модельдік заңдар дайындалды.
ІІ. АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ: БАЙЛАНЫСЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ
2.1. Заңдылық қағидасы
Заңдылық Мемлекеттік басқарудың да, құқықтың да негізгі қағидаты болып табылады-қоғамдық қатынастардың негізгі институты мен реттеушісі және барлық дерлік мемлекеттер ұмтылатын немесе кем дегенде декларациялайтын мақсат ретінде әрекет етеді. Бұл қасиеттерде осы принциптің әмбебаптығы анықталады. Әрине, бұл тұжырымдаманың жан-жақтылығы тек көрсетілген салалармен немесе қасиеттермен шектелмейді. Заңдылық ұғым ретінде қай жерде қолданылса да, ол әрқашан міндеттеме мен императивтілікті білдіреді. Мүмкін, сондықтан ол негізінен қалау немесе тіпті утопиялық сипатқа ие. Бірақ бәрібір оған ұмтылу керек. Құқық теориясында заңдылықтың көптеген анықтамалары бар. Ғалымдар заңдылықты "заңдарға оң көзқарас", "қоғамдық өмірдегі заңдардың үстемдігі", "мемлекеттік органдардың заңды қызметі", "кең және тар мағынадағы заңдылық" және т. б. көптеген анықтамаларға қарамастан, барлық жерде және барлық жерде заңдылық бар - қарапайым азаматтар үшін де, қарапайым азаматтар үшін де жоғары деңгейдегі мемлекеттік билік субъектілері.
Бұл мақалада заңдылық әмбебап ережелерді, құқықтық қатынастардың барлық субъектілері үшін нормаларды, демек, билік қатынастарын орнату тұрғысынан қарастырылады. Мемлекеттің жалпы ережелерді әзірлеу жөніндегі қызметі де сол ережелер шеңберінде жүзеге асырылуы тиіс. Объектілер үшін жеке заңдылық, басқару субъектілері үшін жеке заңдылық жоқ. Заңдылық бәріне бірдей. Тіпті жекелеген субъектілерді заңдылықтан шығару әрекеттері заңдылық принципін өрескел бұзу болып табылады.
Заң теориясының жабайы табиғатына және заңдылықтың құқықтық табиғатын түсіндіруге, сондай-ақ тәжірибеге сүйене отырып, кез-келген қоғамда заңдылық тек заңды нормативтік құқықтық актілермен белгіленуі мүмкін екенін атап өткім келеді. Ең алдымен, Заң заңға, оның табиғаты мен рухына сәйкес келуі керек. Сондықтан ойын ережелері ережелердің өздері үшін де белгіленуі керек.
Құқық теориясының өзі сияқты, заңсыз заңдар теориясын Ресей ғалымдары жақсы жасаған. Өкінішке орай, Қазақстан Республикасында тұтастай алғанда құқық теориясы саласында оның жекелеген институттары немесе элементтері сияқты теориялық жұмыстар жоқ. Сондықтан заңдылық әртүрлі жолдармен түсініледі. Негізінен тәжірибеге сүйене отырып, яғни.атқаратын лауазымдары мен кабинеттері тұрғысынан.
Заңдылықты орнату үшін ең алдымен мемлекеттік билік пен мемлекеттік басқару субъектілерінің саяси еркі қажет. Осы хабарламаға сүйене отырып, егер заңдар олардың белгіленген ережелеріне қайшы келсе және олар үшін міндетті болса, онда заңдылықты белгілеу мүлдем мүмкін емес! Осылайша, заңдылықтың салтанат құруы үшін дайындалған және қабылданған құқықтық актілерді сақтау ғана емес, сапалы, заңды заңдар қажет. Сондықтан заңдарды сақтауды талап ететін мемлекеттік билік субъектісі, ең алдымен, олардың сақталуы туралы айтпағанда, сапалы, сауатты нормативтік құқықтық актілерді жасай алуы керек. Жаман заңдарда заңға бағынуды немесе олардың адал орындалуын талап ету мүмкін емес. Сондықтан априори үшін сапалы нормативтік құқықтық актілер қажет. Ал бұл Қазақстан Республикасының заңнамасында мемлекеттік тілде де, орыс тілінде де жетіспейді (мысалы, "осы Кодекстің ережелеріне осы Кодекстің ережелері қолданылады" сияқты норма 3-тармақ. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 3-ін түсіну қиын).
Қолданыстағы құқықта әртүрлі қателіктер, ақаулар, құқықтық, техникалық-құқықтық, филологиялық (грамматикалық, орфоэпиялық, стилистикалық, лексикалық және т.б.) және концептуалды. Мен қолданыстағы Конституцияның және Қазақстан Республикасының жекелеген заңдарының құқықтық және филологиялық ақаулары туралы жаздым Н.М. Примашев. Заңгер. 2010. № 11. 44-51 Б.; Примашев н.М. жергілік мемлекеттік басқарға және өз-өзіңе басқарға заңдық қазақ тілі қолөнері. Заңгер. 2010. № 8. 25-27 BB. және т.б.. Бұл мақалада басқа нормативтік құқықтық актілер талданады. Қандай нормативтік құқықтық актіні қабылдамаңыз, ал заңға тәуелді-одан да көп, олардың кемшіліктерін қорқынышпен анықтауға болады. Олар тек заңды күшке ие. Оларды бұзған жағдайда мемлекет міндетті түрде құқық бұзушыны жауапқа тартады. Ал егер нормалардың өзі мүмкін болмаса ше?
Бұл шын мәнінде үлкен мәселе. Егер ережелер заңсыз болса, онда қандай заңдылық туралы айтуға немесе оны орнатуға тырысуға болады. Біздің заңнамадағы ақаулар саналмайды. Олар да айналысуы керек. 20 жыл ішінде біз әртүрлі ақаулары бар көптеген құқықтық актілерді немесе басқаша айтқанда, заңсыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz