Батыс Қазақстандағы сақ тайпаларының ескерткіштері
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғарғы білім министірлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Тарих факультеті
Археология, этнология және Отан тарихы кафедрасы
Курстық жұмыс
Қазақстанның ежелгі тарихы
Тақырыбы: Батыс Қазақстандағы сақ тайпаларының ескерткіштері
Қабылдаған: т.ғ.к., профессор С.У. Жауымбаев
Орындаған: ИО-23-2к тобының студенті А.А. Жумажанова
Қарағанды,2024
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. Батыс Қазақстандағы сақ тайпалары. Арал-Каспий тайпаларының ескерткіштері.
1.1 Батыс Қазақстандағы сақ тайпалары жайлы жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Алғашқы археологиялық экспедициялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Археологиялық ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2. Батыс Қазақстандағы сарматтар. Сармат ескерткіштері.
2.1 Сармат тайпасы жайлы жалпы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Сармат тайпаларының археологиялық ескерткіштері ... ... ... ... .23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Кіріспе
Курстық жұмыс өзектілігі. Темір дәуірі кезіңдегі алғашқы тайпалық одақты құраған сақтар болатын. Сақ тайпалық одағы Қазақстан жерінің әр аймағын мекендеп, өз жерлерінде өмір сүрген. Сақтар жайлы жазбашамәліметтерді біз парсы, грек деректерінен білеміз. Грек деректерінде сақтар жайлы мәліметті келтірген Герадот болып табылады. Герадот өзінің Тарих атты 9 томдық еңбегінің 4 томында сақ тайпалық одағы мен олардың көршілері жайлы мәліметтер келтіреді. Б.з. 1 ғ. Көне римдік оқымысты Плиний Үлкені Скиф халықтарының саны хисапсыз көп... Олардың ішіндегі ең әйгілілері сақтар, массагеттер, дайлар, исседондар мен аримаспылар - деп жазған. Көптеген антикалық тарихшылар деректерінен бөлек сақтар өмірінен сыр шертетін бізде оларың қалдырып кеткен археологиялық ескерткішері болып табылады.
Курстық жұмыс нысаны.Батыс Қазақстадағы сақ ескерткіштері.
Курстық жұмыс пәні. Батыс Қазақстандағы сақ ескерткіштерінің ерекшелігі, сипаттамасы.
Курстық жұмыс мақсаты. Батыс Қазақстан жеріндегі сақтардың ескерткіштерін зерттеу.
Курстық жұмыс міндеттері:
-Батыс Қазақстан жеріндегі сақтар, сарматтар жайлы жалпылама мәлімет беру. - Алғашқы археологиялық экспедициялар.
- Батыс Қазақстан жерінен табылған сақ, сармат ескерткіштер.
Зерттелу деңгейі. Сақ дәуірі Қазақстан территориясында өзінің өшпес ізің қалдырып,көптеген ескерткіштерімен яғни оба, қорғандарымен танымал. Әр территориядағы жүргізілген археологиялық экспедициялар сақтардың өзінің мәдениетінің бар екенің дәлелдей түседі. Қазіргі уақыттады өзінің жалғасын тоқтатпаған археологиялық экспедициялар Қазақстанның кең байтақ Сарыарқасынан, Бетпақдала мен Шу, таулы Алтайы мен Жетісуынан және шөлді Арал маңынан көптеген баға жетпес ескерткіштер табуда. Табылып жатқан археологиялық ескерткіштерді қазып, зерттеген бірқатар археологтар мен ғалымдар ретінде біз К. Ақышев, В. Черников, А. Т. Төлеубаев, З. С. Самашев және т.б айта аламыз.
Олар сақтардың осы уақытқа дейінгі археологиялық ескерткіштерін тауып, баға жетпес материалдармен деректерді беретін Бесшатыр, Шілікті, Берел, Жалаулы, Талды-2және т.бқорымдарды ашып зерттеді.Одан бөлек қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының нышанының біріне айтналған Есік қорымынан табылған Алтын адамды ұмытпағанымыз абзал.
Ескерткішті 1969-1970 жж. аралығында жетекшісі К.Ақышев, мүшелеріБ.Нұрмұханбетов, А. Максимова болған Жетісу археологиялық экспедициясы ашып, зерттеген.Бұл ескерткіштерден табылған байлыққа толы мәліметтер қазірде әлемдік ғалымдардың назарын аудартуда. Сақ дәуірінің көптеген петроглифтері қазіргі уақытты зерттеуді алдағы уақытта қажет ететін қызықты тақырыптардын бірі болып табылады. Қазақстан жеріндегі сақ тайпалық одағының ескерткіштерін зерттеу Қазақстан ғылыми одағының бастапқы бағыттарының бірі болып есептелінеді. Зерттелудің барлығының басталуы 1946 жылы Ғылым Академиясының құрылуымен тығыз байланысты болып табылады. Сақ ескерткіштерін зерттеу барысында сақ қоғамына байланысты көптеген мағлұматтар алынды. Соның бірі сақ мәдениетінде аң стилінің болуы, олардың жерлеу кезіндегі ерекшеліктермен оларда абыздардың және шаманизмның болғандығы. 1970 жылы Іленің тау бөктерінде орналасқан Есік қаласында сақтардың үлкен қорымынан алтынға оратылған жауынгер (кей жағдайда ханзада делінеді) табылып, қасынан табылған заттар ішінде күміс тостағаншада жұмбақ жазу табылды.
Кейін ол жазудың руна жазуы екені анықталды. Сақ дәуірі ескерткіштерін зерттеу осындай тұрғыдағы мәліметтерді білуге мүмкіншілік туғызды. Қазақтың ұлан байтақ жеріндегі сан алуан ескерткіштер жайлы айта беру ұзаққа созылады. Сол себептендеөзімнің алдағы уақытта қарастыратын курстық жұмысымда мен сақтар яғни нақты айтар болсақ Батыс Қазақстанды мекендеген сақ, дай, дах, арал, каспий тайпалыры мен олардың көршілері сарматтардың ескерткіштері жайлы жалпылама айтатын боламын. Жұмыс барысында Батыс Қазақстанда мекен еткен тайпалардың ескерткіштерін зерттеудегі алғашқы экспедициялар мен қазіргі уақытта жаңартылған тұрғыда зерттеліп жатқан Маңғышлақ (Маңғыстау), Үстірт, Арал мен Каспий маңындағы сақ тайпаларының қорымдары жөнінде жалпылама мәліметтер бере кететін боламын. Алғаш болып Батыс Қазақстан жеріндегі сақ тайпаларының ескерткіштерін зерттеу 1989 жылдан бастап З. Самашев басқарған экспедиция арқылы басталды. Курстық жұмысымда тек қана Батысты мекендеген сақтар жайлы ғана емес соңымен қоса олрдың көршілері сармат тайпалық одағының ескерткіштерін айта кеткенім жөн деп есептедім. Сол себептенде курстық жұмысымда темір дәуірі кезіңде Қазақстанның Батыс өлкесін мекендеген тайпалардың қалдырып кеткен ескерткішері жайлы жалпылама және құнды ақпаратты беруге барынша тырыстым.
Хронологиялық шеңбері.Сақтар Қазақстан территориясын б.з.б. VII-IV ғғ. аралығында мекен еткен. Ал Батыс Қазақстан жеріндегі сақтар ескерткіштерін зерттеу 1989 жылдан басталып, қазірге дейін жалғасуда.
Территориялық шеңбері. Арал маңын, Каспий теңізінің шығыс жағын мекен еткен. Ал Батыс Қазақстанның Орал-Ақтөбе даласын сармат тайпалық одағы мекен еткен.
Курстық жұмыстың құрылымы. Кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер.
1. Батыс Қазақстандағы сақ тайпалары.Арал-Каспий тайпаларының ескерткіштері.
1.1 Батыс Қазақстандағы сақ тайпалары жайлы жалпы мәліметтер.
Батыс Қазақстандағы Арал- Каспий маңында көптеген сақ тайпалары мекен еткен. Олар парсы деректерінде сақ-тиграхауда деп аталынды. Ежелде Арал-Каспий маңын мекен еткен сақтар парсы патшаларыКир II (б.з.б. 530ж. Томирис патшайымнан жеңіліс тапты) мен Дарий I(б.з.б. 519-518 жж.) сәтсіз жорықтарынан кейін танымал бола бастады[1, 3б].Массагеттер көшпелі халық болып, Маңғышлақ, Үстірт, Солтүстік Каспий мен Аралдың кең аймағында өмір сүрген.Алайда көшпелі өмір салтының ұстанып, көрші көптеген мемлекеттермен жүргізілген соғыс әсерінен Батыс Қазақстан жеріндегі Арал-Каспий тайпаларының орналасқан орнын анықтау жазбаша деректерде көптеген қиыншылықтар тудырды. Археолог ғалымдардың айтуы бойынша Арал-Каспий маңын мекен еткен сарматтар, массагеттер мен скиф-сақтар және дай-дахтардың материалдық мәдениеті бір-біріне өте ұқсас. Деректемелерге сәйкес Арал-Каспий аймағын толықтай және оңтүстікке қарайғы өңірді дахтар мекен етіп, көшіп-қонып жүрген. Ал Каспий (бұрынғы атауы Гиркан) теңізінің оңтүстік-шығыс бөлігінде дай-дахтардың жартылай ғана көшпелі халқы мекен етіп, егіншілкпен айналысқан. Солтүстікте көршілері ретінде туыстас сармат тайпалары мекен етті. Деректер бойынша бұл иран тілді халық көшпелі малшаруашылығымен айналысып, қыстауды Маңғыстауды оңтүстік аймақтарында өткізіп, қалған жартылай көшпелі халық Үстірт пен Қызыл-құмда орналасқан. Б.з.б.IV-III ғғ. - б.з. III-IV ғғ. Батыс Қазақстанда массагеттер туыс тағы бір дай (Авеста бойынша дах) кейін алантайпалары өмір сүрген.Соның ішінде дай тайпалары Таяу Шығыста маңызды рөл атқарған. Б.з.д. III ғасыр ортасында Арал- Каспий тайпаларының ішіндегі дайлар Аршак бастауымен Каспийдің оңтүстік-шығысын басып алды. Нәтижесінде мықты 5 ғасыр бойы өмір сүрген Парфия патшалығы құрылады. Парфияда дай-дахтар тегі есептелетін Аршакидтер әулеті өз билік ету кезеңін бастайды.Дах-дай атауымен Птолемейдің б.з.д. IIғ. салынған картасындағы Даикс атауымен берілген Жайық өзеніне байланысы болуыда әбден мүмкін. Ал алан тайпалары б.з.д. 1 мыңжылдықта солтүстік Арал-Каспий маңында қуатты Яньцай (Аланья) мемлекетін құрады. Алайда шығыстан хунну-ғұн тайпаларының батысқа жылжу нәтижесінде өз өмір сүруін тоқтатады. Дай-дахтар жөнінде алғашқы деректер Ахеменид патшасы Ксеркс жазбасында кездеседі. Оған дейін сақтар Авестада кездеседі. Жазба деректе дай-дахтардың сақтарға іргелес орналасқандықтары айтылады. Ал б.з.д. Iғасырда Страбон оларды сақ-дах деп атап көрсеткен. Дай-дахтар сақ тайпаларымен бірге ахеменидтер әскерінің құрамында македондықтарға қарсы Гаугамела шайқасына қатысқандары жөнінде де деректер кездеседі.1954 жылы Орталық Азияның көне жәдігерлерін зерттеуші Вадим Мейсон өзінің кандидаттық диссертациясында дахтар жайлы көптеген мәліметтер жазады. Вадим Мейсон өз диссертациясында Олар металды білетін. Жебенің ұштары қоладан жасалды - пішіні әртүрлі болған. Сондай-ақ қару ретінде қылыш қолданған. деп жазады. Дах-дай тайпаларын көп жағдай ғалымдар сақ-массагеттер құрамына қосады. Алайда кей тарихшылар сақ-массагеттер мен дай-дахтар екі бөлек халық болған деп есептейді. Дай-дахтардың нақты қатысы барма жоқпа ол белгісіз болып қала бермек. Себебі олардың мекен еткен аймақтары жөнінде нақты деректер кездеспейді. Герадот пайымдауынша дайлар парсыла құрамындағы көшпенді халық болған. Ал Ксеркс болса өз еңбегінде оларды мүлдем ахеменидтерге қатысы жоқ халық деп жазады.Бұл мәліметтер бізге сол кезде дай-дахтардың Оңтүстік-Шығыс Каспий маңын мекен еткенін көрсетеді. Ал келесі бір топ зерттеушілер пікірі бойынша дай-дахтар Солтүстік-Шығыс Арал маңын мекен еткен.
Олардың бұндай шешімге келудегі басты себебі Страбонның еңбегі болып таылады. Страбон өз еңбегінде дайлар өмір сүруші Меотидада(Арал теңізі) деп жазған. Ал б.з.д. 285-282 жж. Шығыс Каспий маңында саяхат жүргізген Патрокл дайлар жайлы ештеме жазбайды. Осы деректерге сүйене отырып, дайлар Каспий маңын б.з.д. III ғасырда Парфия мемлекеті құрылғаннан кейін ғана мекен ете бастады деп тұжырымдама жасауымызға болады. Дай-дахтардың қайда қоныстанғаны жөнінде қиыншылыққа туындап қалмас үшін б.з.д. Iмыңжылдықта Страбон еңбегіне сүйене отырып, олардың Шығыс Каспиймен байланысын айта кеткеніміз жөн. Ол жайында Страбон біздің уақытта дайларды Каспий теңізі маңында өмір сүретін көшпелілер деп атайды деп жазып кеткен. Осы дерекке сүйене отырып, біз дайлардың сол уақытта Маңғышлақ, Үстірт аумағында көшіп-қонып өмір сүріп жүргендерін байқауымызға болады. Дай-дахтар Арал-Каспий маңында өздерінің өшпес ізін ұалдырды деп айтуымызға болады. Оған себеп дайлар атымен байланысты Яик(Жайық) өзенінің гидронимі болып табылады. Ең алғаш рет бұл өзен Страбон еңбегінде Даиксу деп белгілеіп, берілген. Археологтар Д.А.Мачинский мен К.Ф.Смирнов Жайық өзенінің атауының шыныменде дай-дхтарға байланысы бар болу мүмкіндігін аша жазады.Зерттеуші Вивьена де Сен-Мартино Каспийдің оңтүстік-шығысындағы Дахистан мен дай-дахтардың байланысы жөнінде айтады. Ал бізге тағы бір үлкен ұқсастық ретіндегі Батыс Қазақстанда мекен ететін қазақтың адай руымен дай-дахтардың байланысы бар екендігі анық. Осыған байланысты Батыс Үстірттен табылған б.з.д. IV-III ғасырларға жататын үш қорғаннан құралған Байте қорымының дай-дахтарға тиесілі болуы әбден мүмкін.Ал Батыс Қазақстанды мекен еткен келесі сақ тайпаларының туыстасы тайпасы ретінде Аландарды алар болсақ. Аландар жайлы алғашқы дерек Қытайдың Хоу Хань Шу династиялық шежіресінің 118-тарауында кездеседі. Онда Яньцай иелігінің Алания деп өзгертілгендігі жазылады[2, 287б]. Сыма Цяньнің Ши Цзи еңбегінде Яньцай Кангюдің солтүстік-батысында 2000 ли арақашықтықта орналасқан деп жазады [3, 16б].Ю.А.Зуев қытай деректерінің барлығын қорытындылай келе Янцай (кей деректерде Хэсу) сармат-аландардың мемлекеті жөнінде және оның біртұтас үлкен мемлекет болғандығы жөнінде жазады.Одан бөлек қытай деректерінде аландардың Батыс өлкесін түгелдей дерлік өздеріне бағындырғандары жөнінде дерек қалдырылған.Зерттеліп келгендеректерге сүйенер болсақ көшпелі алан тайпаларының территориясына Шығыс Каспий теңізі, оңтүстік-шығыс Арал ауданы, Үстірт және Хорезммен шектесетін аймақтардың кіргенін білуімізге болады.Келесіде Қытайдың Вэй Люе шежіресінің 30 тарауында Бұрын Кангюге тиесілі болған, қазір жоқ деп алан иелігі жөнінде айтады. Аландар этногенезі ежелгі сармат-массагеттермен байланысты болған. Бұған дәлел ретінде Дион Кассий мен Аммиан Марцеллин бұрынғы массагеттер деп жазады. Аммиан Марцеллин дерегіне сүйенер болсақ ол аландар көшпелі халыө болаған және егін егіп, бау-бақшамен айналысуды білмеді және тек етпен, сүтпен ғана қоректенгендіктері жөнінде жазып қалдырған. Б.з.д. III ғасырда шығыстан хуннулардың батысқа жылжуы салдарынан Алания құлап, хуннулардың құрамына аландар кіре отырып, батысқа жылжуына көмек бергенін білуімізге болады. Ал Арал-Каспий жерінде қалған аландар түркілену процесіне тартылды. Батыс Қазақстанның Арал-Каспий маңайын мекен еткен тайпалар көшпелі мал шаруашылығы мен өңдіруші күшке негізделген шаруашылықтың экстенсивті түрімен айналысты. Көшпелілер қыстағы қыстаулары Оңтүстік Үстірт пен Маңғыстау маңайында болса, жаздағы жайлаулары барынша солтүстік аймақ Оңтүстік Жайық өңірі мен Солтүстік Қазақстанда болған. Дай-дах және массагеттердің мал шаруашылығының негізі тебінді ұсақ мал қой мен жылқы өсіруден құралды. Жылқы өсіру көшпелілер үшін көшіп-қонуға өте ыңғайлы көлік түрі ретінде қызмет етті. Дай-дахтар және массагеттер мекен еткен жерлерде олардың орналасқан тұрғын жерлері мен қалалардың кездеспеуі ғалымдардың тұжырымдамасына сәйкес олардың ат арбаларда киіз үй арқылы көшіп-қонғанына дәлел бола алды.Арал-Каспий маңайындай дай-массагет тайпаларының шаруашылыққа қажетті дүниелері рулық-тайпалық ұжым ішінде дайындалып, сауда айырбасына шығарылып отырған.Арал-Каспий тайпалары алтын, күміспен жақсы таныс болғандықтан жасалған зергерлік бұйымдарының көбі осы металдардан жасалынды. Қола мен темірден тұрмысқа қажетті құралдар мен қару-жарақтар жасалынды. Осы металдардан жасалған көптеген бұйымдар сақ ескерткіштерінде кездеседі. Әк-ұлутастардан мүсіндер, құрмандық шалатын ыдыстар мен тақтайшалар жасалынды. Бұндай бұйымдарды біз ғибадатханалар мен қорғандардан көптеп кездестіруімізге болады. Жерлеу орындары, ғибадат ететін орындар, обалардың төбесін жабу секілді дүниелерге көптеген тас құралдар қажет болған. Арал-Каспий өңірін мекет еткен дай-дахтар түсінігі сарматтар мен Қазақстан жеріндегі сақтарға ұқсас болды. Олардың діни наным түсініктерінің астарында политеизм - табиғат пен адамды тәртіпке келтіретін басты бір құдай болады деген сенімнің болуы. Дах-массагеттер жартастың, судың, жануарлардың және тағы басқа заттардың жаны яғни, рухы бар деп есептеген. Сонымен қатар дах-массагеттер арасында өлген адам қайта тіріледі деген нанымға сенуі және ата-баба культіне табынудың болғанын қазірдің өзінде қазылып алынған археологиялық ескерткіштерге қарап айта аламыз. Сол себептенде Арал-Каспий маңын мекен еткен көшпелілер үшін адам жерленген орын киелі деп есептелінді. Ара тұра уақыт өте абыздар көмегімен өлген адамға ас беру және еске түсіру ғұрыптары жасалып тұрған.Осылайша біз Батыс Қазақстанды мекен еткен сақтардың Арал-Каспий тайпалары жөнінде қысқаша мәлімет ала отырып, олардың көшпелі халық болғанын және тарихта өзінің өшпес із қалдырғандығы жөнінде білуімізге болады.
1.2Алғашқы археологиялық экспедициялар.
Батыс Қазақстандағы аз зерттелген Арал-Каспий маңынын ескерткіштері мен географиясын зерттеуXIX ғасырға жатады. Ең алдымен археологиялық ескерткіштермен олардың қай тайпаларға жататының зерттемес бұрын географиялық жағдайды зерттеу үлкен қажеттігін туғызды. Сонымен бізде Арал-Каспий маңын географиялық тұрғыдан зерттеу 1889 жылы басталған болатын. Бұл зерттеуге қысқаша тоқталар болсақ зерттеу Маңғышлақ (Маңғыстау), Үстірт, Арал мен Каспий маңын зерттеуге тоғысты. Ал археологиялық тұрғыдан зерттеу осы географиялық түрде зерттеумен тұспа тұс келіп, басталған болатын. Арал-Каспий маңынын орталығына қарайғы құрғақ далалы аймақ уақыт өте келе өз қызығушылығын археологтар мен этнографтар арасында туғызуда. Оның себебі Маңғыстау, Үстірт және солтүстік Арал мен Каспий де табылып жатқан ескерткіштер болып табылады. Табылып жатқан ескерткіштер ішінде ең маңыздылары және қызықтылары болып, б.з.б. IIғасырына жататын дах-массагеттердің ескерткіштері болып табылады. Бұл ескерткіштер археологтар мен тарихшыларға олардың тұрмыс-тіршілігі мен шаруашылығы жәнеде наным-сенімдері жайлы мәліметті көптеп берді. Арал-Каспий маңы оған қосқандағы Тұран жазығы, Каспий теңізінің төменгі жағасы мен Орал тауларының аз зерттелгендігі бәріне анық. Осы жамауды толықтыру мақсатында және әлі күнге дейін табылып жатқан ескерткіштерді қазып, темір дәуірінде сақ тайпалық одағының құрамына кіріп, тұспа-тұс өмір сүрген дах-массагеттер мен алан тайпалары жайында мәліметтерді жарыққа шығару көптеген салаларды тоғыстыруы қажет. 1829 жылы Солтүстік Каспий жағасына барған Александр Гумбольдт өзінің Asie Centrale еңбегінде бұл аймақтын ерекшеліктерін атап көрсетеді. Осы ерекшеліктердің салдарынан көптеген ғалымдар бұл аймақты тереңінен зерттей бастады.Себебі темір дәуірі кезінде мекен еткен тайпалардың көшпелі малшаруашылығымен қалай айналысқандығын білу болды.Өлкенің географиялық орналасуы осы жерде мекен еткен тайпалардың этномәдениетіне әсер етуі кездейсоқ емес еді. Олардың көбі үлкен дәрежеде Арал-Каспийдің эко-мәдениетіне келіп тіреліп отырды. Арал-Каспий тайпаларының орналасуы Орталық Азия, Кавказ, Батыс Еуропаның тарихи-мәдениетін өзіне сіңіргендігін және олардың кейін көшпелі халықтарды Батысқа өтуіндегін қақпа болғандығын ғалымдар айта кетеді [3,4б].
Себебі осы маңайды мекендеген дах-массагеттер мен аландар Батыс Еуропа мен ТаяуШығыстың тарихына елеулі із қалдырған болатын.Алайда осы себептердің болғанына қарамастан Еуропаға Арал-Каспий тайпаларының ықпалы әліде болсын көп жағдайда белгісіз болып қала бермек. Арал-Каспийді тарихы орталығы болып табылатын тайпалар соның ішінде массагеттер, дах-парфяндар мен аландар осы маңайды мекен ете отырып тарихи сахынада өздерінің үлкен ізін көшпелі малшаруашылығы мен саяси бірігулері мен үлкенді кішілі мемлекеттер мен тайпалардың өркендеуі мен құлауы және олардың қалдырып кеткен тарихи жәдігерлері ғалымдар арасында зерттеу кезінде қызығушылықтарын туғызған болатын. Соңғы жылдардағы уақытта Қазақстанда және оның көрші мемлекеттері 70 жыл бойы идеологиялық қыспақ көрудін әсерінен өз тарихтарын білу мақсатында әрекет етіп, тарихи жәдігерлерді жалпылама зерттеу үстінде отыр. Сондай үлкен қызығушылық тудырып, тарих жөнінде үлкен қадам туғызатын аймақтардың бірі Батыс Қазақстанды мекен еткен сақтар болып табылады. Соның ішінде біз дах-массагеттер мен аландардың ескерткіштерін жатқызуымызға болады. Осындай өз тарихын білуге ұмтылып Батыс Қазақстанды зерттеуді қолға алған ғалымдар алғаш болып, көшпенді халықтарға малшаруашылығы кезінде үлкен қолайлылық туғызған Тұран жазығын зерттеуден бастады десек артық емес[3, 5б]. Тұран жеріндегі көшпенділердің үлкен мұрасы, тарихи орналасуы мен ескерткіштері және қорымдары мен обаларын зерттеу үлкен айсберг секілді. Қазірде зерттеліп жатқандығына қарамастан үлкен шыдамдылық пен көптеген құнды мәліметтер береді. Тұран жерін Арал-Каспий тайпаларының мекендеуіне байланысты олар жайлы мәліметтер көбіне этникалық тарих пен этнографиялық мәдениет ретінде көптеген ғалымдар қарастырады.
Алғашқы зерттеулер кезінде Солтүстік-Шығыс Каспий аумағында үлкен назар туғызатын 7-9 метрге дейін жететін патша қорғандары болып табылады. Одан бөлек тағыда көптеген қорымдар мен қорған табылды. Сол себептенде Маңғышлақ-Үстірт аймағын сармат-массагеттердің көптеп мекендегінің және олардың археологиялық ескерткіштерін зерттеу арқылы біздің ежелгі тарихты білуге үлкен қадам жасайтынымызды ұмытпауымыз қажет.Осы орайда біз бар болғаны А. Медоевтың Маңғышлақ пен Үстірттен ең алдымен бізге массагеттерді үлкен құнды мәдениетттерін зерттеу керек деген сөзін алдығатартааламыз. Жоғарыда айтылған тайпалардың ескерткіштерін зерттеуде және олардың кімге тиесілі екендігін білу үшін біз ең алдымен олар жайлы мәлімметтерді білуіміз қажет болып табылады. Батыс Қазақстанды мекен еткен ежелгі тайпалар жайлы мәліметтер бізде қытай, парсы және антикалық жазба деректерден кездестіре аламыз. Парсы деректерінде көбіне сақтар жөнінде Бехистун жазбаларынан бөлек Авестада жазылады. Авестада Батыс Қазақстандағы тайпалар бізде Airya, Tura, Sairima, Saini, Daha деп беріледі. Кейбір зерттеушілер соңын ішінде И. Маркварт пен В.И.Абаев авестадағы турлар мен ахеменидтік жазулар мен герадот деректеріндегі сақ-массагеттерді салыстыруға шешім қабылдады.
1989 жылдан бастап Батыс Қазақстан жерінде Зайнолла Самашев бастаған археологиялық экспедиция өз жұмысын бастайды. Зерттеу барысында көптеген археологиялық ескерткіштер қазылып алынған болатын. Ғалымдардың пайымдауынша кейін бұл ескерткіштер сақ-массагеттердің көршілері сарматтарға тиесілі болғандығы анықталды. Табылған ескерткіштерді тізіп айтар болсақ бізде Үстірт үстінде орналасқан Бәйте және Қызылұық ғибадатханалары болып табылады. Алайда жоғарыда айта кеткеніміздей Бәйте ғибадатханасы дай-дахтарға тиесілі болуы мүмкін. Оның себебі ретінде біз тайпалардың өмір сүрген жерлерін айта аламыз. Дай-дахтардың нақты қай жерде мекен еткені белгісіз болсада антикалық және парсы деректерінде дай-дахтардың мекен еткен жерлері мен Бәйте ғибадатханасы табылған жерлер ұқсас. Батыс Қазақстан жерінде жүргізілген барлық археологиялық экспедициялар табылған ескерткіштердін көбінің көшпелі скиф-сақ мәдениетіне тиесілі савромат, сармат, массагет және исседондар мен т.б тайпаларға тиесілі екендігі анықталды. Сол себептенде құнды мәлімет беретін ескерткіштерді зерттеуде атақты археологтар Гракова Б.П., Смирнов К.Ф. және Мошков М.Г. Батыс Қазақстан номадтар тарихынан сыр шертетін жер екенін алға тартып, алдағы уақытта терең зерттелуі тиіс деп есептейді. 2001 жылдан бастап археологиялық экспедициялар профеессор Сдыкова М.Н. бастамасымен жаңартылған болатын. Археологиялық экспедицияғаол кездері белсенді қолдау көрсеткенакадемик Байпакова К.М. басқармасымен А. Марғұлан атындағы археологиялық институт болды. Алғашқы жылдар ғылыми орталықтын құрылуын талап етуіне байланысты 2002 жылы 22 ақпанда Батыс Қазақстан обылысының тарих және археология орталығы құрылды. Батыс Қазақстан территориясындағы құрылған тарих және археология орталығының жұмысымен белсенді түрде экспдициялар жүргізіліп ескерткіштерге арналып, жалпылама мәлімет беретін екі томдық кітап басылып шығарылды.Ғылыми орталықтын 2009 жылғы мәліметіне сәйкес Батыс Қазақстан жерінде 1966 тарихи археологиялық ескерткіш табылған. Табылған 1966 ескерткіштің 1500 ге жуығы ерте темір дәуіріне жатады. Яғни сол кезде мекен еткен скиф, сарматтар, массагеттер, дай-дахтар мен савроматтар және аландарға тиесілі болып табылады. Көшпелі халықтын осы манда мекен еткенінің дәлелі болып табылатын жарқын ескерткіштер қатарына Қырық-Оба, Облавка, Төңкеріс, Лебедевка, Бұлдырты, Былқылдақ I, Қоңыр VI және т.б ескерткіштер жатады. Ерта темір дәуірінің ескерткіштерінің зерттелу кезіндегі үлкен бір ерекшеліктері ретінде олардың жалғыз немесе топтасып салынған қорғандары болып табылады. Топографиялық ерекшеліктерге байланысты қорғандар биікте орналасқан [4, 10б ].
Сдыков М.Н. айтуынша 1948 жылы Батыс Қазақстан жерінде археологиялық зерттулер мен экспедициялар жаңартылды. Экспедицияны жаңартқан кеңес үкіметінін археологы П.С. Рыковтың шәкірті Саратов мемлекеттік университетімен Саратов облыстық музейінің басқаруымен И.В. Синицина жүргізді.
Ол өзінің экспедициясы кезінде 1948-1950 жылдар аралығында 28 қорған қазған. Алайда қазылған қорғандардың көбі савромат-сарматтарға тиесілі болған. Біз бұл жөнінде жалпылама екінші бөлімде айтатын боламыз. Ал сақтарға тиесілі ескерткіштерге келер болсақ бізде оған 2001 жылы табылған святилище огня деп аталатын құдайларға құрбандық шалатын жер табылды. Кейін сол жылдары Қырық оба қорғаны табылды. Ғалымдардың айтуынша Қырық обаны жеті кереметтің сегізінші керметіне жатқызуға болатындығын айтады.1994 жылы желтоқсан айында Санкт-Петербургте тарихшы зерттеушілер арасында домалақ үстел өтеді. Домалақ үстелдің негізгі тақырыбы ретінде скиф-сібір тайпаларының атақты ескерткіштері жөнінде сөз қозғалды. Ал өткізілу мақсаты көптеген көшпелі тайпалардың соның ішінде сақ-сарматтардың ескерткіштерін зерттеудегі қиындықтарды шешу болған болатын. Ғылыми отырысқа Қазақстаннан К.А. Акишев, В.А. Грошев, З. Самашев, Р. Исмагил, А.З. Бейсенов, Ж. Жетибаев секілді археологтар қатысып, Арал-Каспий жазығы жіне т.б көптеген территориялардың ескерткіштерін талдауға ұсынды. Көптеген мәселелерді талдау кезінде қорғандар мен обалардың орналасуы, сапалы және қызықты мәлімет беретін заттардың табылуы, экспедиция кезінде туындайтын қиыншылықар секілді тақырыптар қозғалған болатын. Қазақстанда академик А.Х. Марғұлан атындағы археологиялық институтта мықты археологтар К.А. Акишев, З. Самашев, Ж. Курманкулов басқармаларымен және темір дәуірі ескерткіштері мен ертедегі мәдениетті зерттейтін З. Самашев пен ежелгі көшпелілер тарихын зерттейтін А.З. Бейсенов басшылықтарымен бірігіп белсенді жұмыс атқарған. Олардың атқарған жұмыстары тек сақ дәуірі жайлы мәліметті кеңейтіп қана қоймай археологиялық қазба жұмыстары кезінде сенсациялық мәліметтер Алтай, Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстан жерінен табылған қорғандарды қазу тарихи, археологиялық және географиялық жағынан зерттеу диапазоның кеңейтуге мүмкіндік берді. Сақтардың ескерткіштерінен табылып жатқан әліде болсын мәліметтердің барлығы жыл сайынғы өткізіліп тұратын Марғұлан оқуы деп аталатын конференцияда талқыланып отырады. Осылайынша жүргізілген экспедициялар мен конференцияларды негізге ала отырып қорытынды жасар болсақ. XX ғасырдың екінші жартысынан бастап көшпенділер соның ішінде сақтар жөнінде мәселелер мен ескерткіштер белсенді түрде зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Дәл қазіргі уақытта Қазақстан жерінде сақтардың ескерткіштерін зерттеуді территориялық аймақтарға бөліп қарастыруымазғада болады. Келесі кезекте біз ара теңізінің оңтүстік ауданының зерттелу кезеңіне тоқталар болсақ. Зерттеу КСРО археологиялық ғылым институтынын Хорезм экспедициясынан бастау алады. Зерттеу 1946 жылы С.П. Толстов басшылығымен басталып,XX ғасырдың 90 жылдарына дейін жалғасты. Он жылдаған уақыт бойы қазылғанең атақты ескерткіштері ретінде Шығыс Арал ауданынан табылғанҰйғарақ, Тагискен (Түгіскен) және Оңтүстік Арал ауданы маңынан табылған Сакар-чага жатады.
Б.з.д. VI-V ғғ сақтар мәдениетімен қатар сармат (савромат) тайпаларының мәдениетіБатыс Қазақстан жерінде қалыптасады. Екі тайпалық одақтын табылған археологиялық ескерткіштерінін ұқсастығын көшпелі халықтын кқшіп-қонуымен байланыстыруымызға болады. С.Ю. Гуцалованың пайымдауынша сарматтарға әсерін тигізген Орал маңына мекендеуге барған сақтар болуы мүмкін [5, 196 б]. Осылайша біз Батыс Қазақстан жеріндегі сақтардың археологиялық ескерткіштерін зерттеуде жүргізілген экспедициялардың қаншама уақытты қамтитынын және табылған ескерткіштердің көбі савромат-сармат тайпаларына тиесілі екендігін білдік. Алайда ерте темір дәуірінде өмір сүрген Батыс Қазақстандағы сақтар соның ішіндей дай-дахтар секілді көптеген тайпалардың тарихта өз ізін қалдырар археологиялық ескерткіштерінің жетерлік екендігін аңғарғанымыз анық. Ол ескерткіштердің көбі орыс және өзімізді отандық археологтардың зерттеу экспедициялары кезінде қазылып, әлемге таныла бастады.
1.3Археологиялық ескерткіштері.
Арал-Каспий өңірі аралығын мекен еткен тайпалардың жерлеу ғұрыптары ерекше тұрғыда жүргізілген. Сол кезеңдері бір жерлеу орнына бірнеше адамдардың мүрдесін көму кең таралған болатын. Соған мысал ретінде Маңғыстау облысындағы Дақылтас атрабында орналасқан күрделі жерлеу орның айта аламыз. Осы жерде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде 30 шақты адам сүйегі қазылып алынды. Осыған орай археологтар-ғалымдар пікірінше жерлеу кезінде бұрын жерленген адам мүрделерін шұңқыр бөлігіне қарай ығыстыра отырып, жаңа өлген адам мүрдесін жерлеу орнына ағыстыра берген. Зерттеулер нәтижесінде б.э.д. II ғасырда - б.з. III ғасырында төбесі күмбез тәрізді немесе әдейі жасалынған қуысы бар үңгімелерге жерлеу кең таралды. Адам өлгеннен кейін қайта тіріледі немесе о дүниеде өз өмір сүруін жалғастырады деген түсінік әсерінен жерленген адамның қасына оның көзі тірісі кезінде қолданған әшекей-бұйымдары және тұрмысқа қажет болатын ыдыстар, қару-жарақ және дәнді-дақылдар салынған қыш құмыралар бірге көмілген. Жерлеу орындарының төбесі жабылғаннан кейін биіктігі 1-6 метрді құрайтын топырақ немесе тас үйінділері үйілген. Көшпелілер түсінігіне сәйкес оба үйіндісі дүниелік тау деген түсінік қалыптастырған. Оба үйіндісінің жан-жағы әдетте тақта тастармен қоршауланып, құрбандық шалатын орындар қасында тікбұрышты тақта тастар үстінде орналастырылған. Арал-Каспий маңайын зерттеу кезінде осы аймақта б.э.д. IV-II ғасырларға жататын ғибадатханалар көптеп табыла бастады. Зерттеу нәтижелеріне сәйкес ғибадатханалар дай-массагеттерге тиесілі болып табылады. Жәнеде ғибадатханалардың салынуының басты себебі, ата-бабаларға немесе рубасы, батырларға табыну мақсатында тұрғызылған. Көбіне мұндай ғибадатханалар Батыс Үстіртте тұрғызылған. Батыс Үстірт жерінен осындай ата-баба рухына табынатын 20 ғибадатхана табылып, оның төртеуі Бәйте-1,-2, Қарамөңке, Терең ғибадатханалары қазылып, зерттелді. Ғиабадатханалардың жалпылама ерекшелігі олардың диаметрінің 17 метрге дейін жетуінде. Ғибадатханалар жетік өңделмеген тақтатастардан қаланып, құрбандық шалатын, табынаын орындардың болуы мен антроморфтық тас мүсіндердің көп болуы ерекше көзге түсетіндігін ғалымдар айта кеткен. Арал-Каспий аралығындағы ғибадатханалардан табылған тас мүсіндер Орта Азия мен Қазақстанның басқа аймақтарында кездеспейді. Ғибадатханалардың маңайынан 30-40-қа жуық антромофтік мүсіндердін кездесуі бұл ғибадат ету орындарының қаншама ғасыр бойы жұмыс істегендігінің дәлелі болып есептеледі. Ғибадатханаларда құрбандық шалу орындарында және ғибадат етуге арналған жерлерде жағылған оттың кездесуі дай-массагеттердің ата-баба рухынан бөлек отқа және суға табынғандығының бір мысалы бола алады. Арал-Каспий маңайындағы ғибадатханаларда кездескен мүсіндердің көпшілігі әктастан қаланып, жасалынған. Ал тас мүсіндердегі ер адамның бейнесі белгілі бір қағида бойынша оң қолы төмен түсірілген, сол қолы белінен жоғары көтеріліп, ішін басқан кейіпте салынған[11. 213-214 б]. Батыс Қазақстан жеріндегі археологиялық экспедициялар кезінде табылған сақтардың ескерткіштерінің көбі патша қорғандары түрінде кездеседі. Ескерткіштердің патша қорғандары түрінде кездеседі деп аталуы ондағы табылған адам мүрдесінің көбі алтын әшекейлер мен безендіріліп, қасынан көптеген алтын, күміс бұйымдардың табылуына байланысты. Алайда мұндай қорғандардың көбі Арал-Каспий өңірінің солтүстігі мен сармат тайпаларының жерлерінде кездеседі.Осындай патша қорғандарының бірі Маңғышлақтың солтүстігінде Бұзашы жерінде кездеседі. Қорған биіктігі 7-9 метрге жетеді. Бұзашы жерінен тағы біраз солтүстікке қарай жүзге жуық әртүрлі типтегі қорғандар қайта кездеседі. Осы қорғандарға ұқсас ескерткіштердің көбі Маңғышлақ пен Батыс Үстіртте көптеп табылған. Сондай бір ескерткіштерге біз б.з.д. V-IV ғғ. жататын Байте қорымын айта аламыз. Алайда қазу үстінде қорымнаның тоналғандығы белгілі болды. Соған қарамастан зерттеу үстінде қорымның тас жәшік түрінде қоршалғандығы анықталды. Маңғышлақта архитектуралық қорымдардан бөлек қорғандарда (мысалға, үлкен қорған Акүйік)кездеседі және зерттеулерге сәйкес ежелгі көшпелі халыққа яғни сақтар мен савромат-сармматарға тиесілі болуы мүмкін.Ежелгі көшпелілерге жататын ескерткіштерің тағы бір бөлігі Үстірттің солтүстігінде орналасқан. Осы жерде орналасқан қорымдардын ішіндегі ерекше көзге түсетіні және танымалы 35 қорған мен жерлеу орындары ( соның ішінде мұртты екі қорған мен құрбандық шалу орындары) кездесетін Иманқара қорымы. Зерттеу жұмыстары табылған заттардың савромат-сармат мәдениетіне жататынын анықтады. Үлкен патша қорғандары көптеп Ембі өзенінің орта ағысы мен Саптоғай жерінде орналасқан. 1983 жылы Ембі өзені маңынан үлкен 3км созылып, бірнеше қорғандардан құралып, кіші тас плиткалармен жабылған Нұрманбет (соңғы табылған оба атымен байланысты) қорымы табылды. Сырт бейнесі жағынан шығыс-савромат қорғандарына ұқсас болып келеді. Қорған ескерткіштерінің табылуы б.з.д. 1 мыңжылдықта маңғышлақ-үстірт ауданын сақ-массагеттер мен оларға көршілес көшпелі тайпалардың мекен еткенің дәлелдейді. Б.з.д. V-III ғасырларға жататын Қарабұғаз жағалауында орналасқан қорымдар сақ мәдениетіне тиесілі болуы мүмкін[3, 47б].Солтүстік-ШығысКаспий маңайынан б.з.д. V-II ғасырларға жататын массагеттер мен олардың көршілері не болмаса ұрпақтары қалдырып кеткен қорған табылған. Соның ішінде жана айта кеткеніміздей киелі орын саналған Бәйте мен Үстіртте орналасқан Дикилтас пен Түпқараған қорғандары кіреді. Ерекше тағы бір массагеттер тарихынан сыр шертетін ескерткіштер тобы Оңтүстік-Шығыс Аралдада кездеседі. Бұл ескерткіштерге Тагискен (Тупскен) қорым құрылымдары мен Баланды II кесенелері жатады. Осындай қорым, қорғандардан табылған жәдігерлер бізге ежелгі замандағы сақ-массагеттер, савромат-сарматтар, дай-дахтар және т.б тайпалардың мәдениетінен сыр шертуге үлкен ықпалын тигеізеді. Дай-дахтарға тиесілі Байте ғибадатханасына жалпылама мәлімет бере кетер болсақ. Маңғыстау обылысында Бейнеу - Ақтау темір жол бекеттері аралығында орналасқан. Ескерткіш 1983 жылы белгілі болып, 1988 жылға дейін Мәскеу тарих-археологиялық институтының Волга-Арал экспедициясы зерттеген. Бәйте ғибадатханасын зерттеуде өзінің көптеген үлесін қосқан В.С. Ольховский болып таьылады. Ал 1990 жылдан бастап З. Самашев басқармасымен Қазақстан Археологиылық институтынан Батыс Қазақстан археологиялық экспедициясы зерттеу жұмыстарын бастады. Ескерткіш солтүстіктен оңтүстікке қарай тізіліп орналасқан үш ғибадатханадан тұрады. Ғибадатхана қабырғаларында ежелгі көшпелілер сызып қалдырған жылан, бұғы, арба, балық және садақ атып тұрған адам бейнелері кездеседі. Ғибадатханадан табылған тас мүсіндер қаруланған жауынгерлерді бейнелеп, қабырғадағы суреттер тас мүсңндердеде кездескен. Әскери жауынгерлер мүсінітоп-топ болып тізіліп орналасқан. Ғибадатхана салынған уақытын б.з.д. IV-III ғасырларға жатқызуымызға болдаы. Маңғышлақта орналасқан келесі бір үлкен қорымның бірі Ақүйік қорымы болып саналады. Маңғыстау обылысында орналасқан. Б.з.д. I ғасырынан бері сақталған үш обадан тұрады.Археологиялық зерттеу жұмысы кезінде Ақтөбе облысы Байғанин ауданындағы Дияр ауылынан оңтүстікке және оңтүстік-шығысқа қарай 60 шақырым жерде орналасқан, осыдан б.э.д. III-I ғасырларға жататын Қызылүйік деп аталатын ғибадатхана табылған болатын. Ғибадатхана зерттеулерден кейін құрылымы күрделі, тарихи-мәдени бағынасы жоғары ескерткіштер қатарына кірігізілген болатын. Ғибадатхана құрылысы б.э.д. 1 мыңжылдықта көпсатылы немесе дөңгелек етіліп тұрғызылған біргей құрылыс жүйесі. Ғибадатхана айналасында қару-жарақ ұстанған жауынгерлер мен құрбандық шалуға арналған орындар және сынтастар орнатылған. Ал ғибадатхана ортасында саты арқылы көтерілетін ошақ орналасқан. Зерттеу нәтижелерінде ғибадатхана сармат, сақ, массагет тайпаларының күн мен оттың құдайларына табынуға арналған ортақ ғибадатхана екендігі анықталды. Ғибадатхананың өзің және айналасындағы жауынгер мүсіндерін, құрбандық орындарын есептегенде алып жатқан аумағы 1 гектарға жуық болады.Ғимарат тастар көмегімен шеңбер етіліп жасалынған және диаметрі 50 метр, биіктігі 4,5-5 метрді құрайды. Ғибадатхананың бастапқы бейнесі мен салт-жоралғыларға арналған құралдарын қалпына келтіру мақсатында археологтар ешқандай техника көмегенсіз қолмен қазып зерттелді де, қайта жабылды. Археолог-ғалымдар арасында қызылүйік ғибадатханасы ерте көшпелілердің өмірінен сыр шертетін тас мүсіндер мен салт-жоралғыға арналған құрбандық құралдары арқылы үлкен қызығушылық тудыруда. Ғибадатхана орналасқан аймағына орай және өсімдіктерге бейімделе келе тегістеу көтеріңкі жерде орналасқан. Айналасындағы шашылып жатқан тастарға қарағанда қызылүйіктің аумағы 10 гектарға дейін баруы мүмкін. Ал тастан жасалған жайынгер мүсіндері 20 км радиус көлемінде де кездеседі. Осындай ғибадатханаларға жүргізілген станционарлы қазбалар кезінде олардың алғашқыда обаларға ұқсас келгендігі белгілі болды. Ғибадатханалардан табылған құрбандық шалатын тас орындар өңделмеген ұлутастардан құрастылырып жасалынған. Құрбандық орындарда көп жағдайда кездесетін адам сүйегі не болмаса күл секілді дүниелер кездеспеді. Ескерткіштің негізігі белгілері болып есептелетін дөңгелек пішіндегі обалар жиынтығы солтүстіктен оңтүстік бағытқа қарай созыла орналасқан. Орналасқан обалардың диаметрі 6-7 метрді құрайды және оба төбелерінде 0,5 метрлік ойыстарда кездеседі. Ескерткішдің жоғарғы бөлігі қираған және одан ғибадатхананың ішкі бөлігі мен қабырғасы жақсы көрінеді. 2004 жылы обада тазарту жұмыстары жүргізіліп, ол 2005 жылыда өз жалғасын табады. Осындай тазарту жұмыстары арқасында ғибадатхананың есігінің орны табылды. Ғибадатхана маңынан сармат тайпаларының кезеңіне жатқызылатын қыш ыдыс сынықтары мен адам сүйектері табылды. Қызылүйік ғибадатханасы осы уақытқа дейін зерттеліп, ғалымдар арасында қызығушылық тудырған Бәйте ғибадатханасынан өзіндік ерекшеліктері бар ғибадатхана екендігі белгілі болды. Үстір даласының батыс және солтүстік жерлерінде орналасқан б.э.д. IV-II ғасырларға жататын Бәйте I, III, Қарамөңке, Берең, Қайнар жәнеде Қызылүйік секілді ғибадатханалардан ежелгі көшпелі тайпалардың ата-баба культіне табынғандығын айқын дәлелдейді.Осыындай ғибадатханалардың табылуы ғалымдар арасында Үстірт жерінін үзік-үзік зерттелгенінің мысалы болып табылады. Сол себептенде ғалымдар Арал-Каспий өңіріндегі сармат-дах-массагеттер мәдениеті мен олардың тарихы және археологиялық ескерткіштерін зерттеуде үлкен өзектілік тудырады[12, 44-47 б].Ерекше қорымдардын бірі Иманқара қорымына жалпылама сипаттама берсек. Қорым үңгір түрінде кездеседі. Тереңдігі 25 метр болып табылатын қорған арқасында археологтар Қазақстан аумағында өзіндік бір ерекше өркениеттін болғандығын арға тарта айта кеткен. Үңгір ішінен тас,ерте темір жәнеде қола дәуірлерін қамтитын жәдігерлер табылды. Зерттеу нәтижесіне сүйене отырып, ғалымдар Иманқара үңгірінің ерте темір дәуірінен Батыс Қазақстан жерін мекен еткен ерте көшпелі тайпалардың табынатын әулиелі жер болғандығын хабарлады. Тау үстінле б.з.д. Vғасырға сыр шертуге көмек беретін ежелгі көшпелілердін тас обалары орналасқан. Осыған орай Иманқара үңгірінің ерте заманнан қасиетті саналуынын өзі осы жерде орналасқан обалар мен қорымдарға жасалған археологиялық зерттеу экспедицияларының дәлел бола алатынын айдан анық. Батыс Қазақстан жерінде Бәйте ғибадатханасы тобына кіретін Қарамөңке ғибадатханасы бар. Ғибадатхана Бейнеу - Маңғыстау теміржолының Үстірт стансасынан 10 метр жерде оңтүстік- батысқа қарай орналасқан. Қарамөңке ғибадатханасы тек құлшыныс пен құрбандық шалуға ғана арналғанды анық болып табылады. Оның бірден-бір себебі, жерлеу қалдықтарының табылмаулығында. Зерттеу барысында тас мүсіндерден бөлек құрбандықшалатынтас-тостағандартабы лды. Мұндай құрбандық шалуға арналған тас-тостағандар Бәйте III ғибадатханасынанда кездеседі. Ғибадатхана ішінде5 тас құрбандық ыдысы мен 80-ге жуық адам бейнесінде келтірілген тас мүсіндерде бар. Археологтар табылған заттарға қарап ғибадатхананың салынған уақытын б.з.д. IV-II ғасырлар аралығына жатқызады. Үстірт жеріндегі көптеген ғибадатханалар секілді бұл ғибадатханада ерте көшпелі сақ-массагет және савромат-сармат тайпаларынын тарихы мен мәдениетінен сыр шертетін киелі жер болып есептелінеді.Үстірт жеріндегі ғибадатханаларды зерттеуді жүргізген 1989 жылы З. Самашев басшылығымен Батыс Қазақстан археологиялық экспедициясы болды.Келесі қорған бізде Батыс Қазақстанның Бөрлі ауданында орналасқан Қырық-Оба қорымы. Бұл қорымды археологтар патша қорымдары деп атайды. Оның себебі ретінде қорғаннын биіктігі мен зерттеу кезінде табылған алтын және күміс әшекейлер, ыдыс-аяқтар бұл жерде патша әулетінің жерленгенің дәлелдейді. Қорған биіктігі 18,6 метрге жетіп, табанының астындағы диаметрі 500 метрден асады. Қырық-Оба қорғанының қасында тағыда екі ұзартылған қорған бар. Біріншісінің ұзындығы 100 метрді, биіктігі 6 метрді құраса, екіншісінің ұзындығы 80 метрге жетіп, биіктігі 4 метрді қамтиды. Қырық-Оба қорымы бір-бірінен 10 км алшақтықта орналасқан екі Қырық-Оба I және Қырық-Оба II кешендері болып бөлінеді. Бірінші кешенде 6 үлкен патша қорғандар тобы құрайды. Екінші кешенге Орал-Бөрлі тас жолының екі жағына орналасқан қорғандар тобы жататын үлкен қорым. Қорым құрамында қырықтан астап қорғандар тобы шоғырланған. Археологиялық қазбалар 2001 жылдан бастап Қазақстан Республикасының ғылым академиясының Археология институты қызметкерлері бастап, 2002 жылдан бері археологиылық жұмысты Батыс Қазақстан тарих және археология орталығы жұмысты жүргізу үстінде. Қырық-Оба қорғандары ерте көшпелі тайпалардың жерлеу орындарынан біршама ерекше болып келеді. Қорымда 2001 жылы зерттеу нәтижесінде оты киелі орын деп аталатын құдайларға құрбандық шалу орындары ашылып, зерттеле бастады. Зерттеу кезінде тек қана құдайларға құрбандық шалмай, пұтқада табынып, адамдарға арнапта құрбандық шалынғандығы белігілі болды. Қырық-Оба қорымында 3 жыл жүргізілген зерттеу нәтижесінде археологтар бұл жай ғана қорым емес бұл сәулет құрылысы деген пікірге келген болатын. Оның себебі қорымдардың жақсы салынуы нәтижесінде сәтті қазылған 10 шақты қорғанның болуы еді. Қорғанның оңтүстік-шығыс бөлігі ғажап тұрғыда бұзылмай қалған. Қарақшылар жерлеудің бұл бөлігін тонамағандығында байқай аламыз. Қорғанның осы бөлігінде ең алғашқы болып табылған ерекше пішіндегі төрт аяқты тас құрбандық үстелі еді. Келесіде қорғанды қазу үстінде алтынды түйіршіктеу әдісімен жасалған алтын зергерлік бұйымдары табылды. Археологтар пайымдауынша ежелде Батыс Қазақстанның Арал-Каспий маңында климаттық құрғақшылық салдарынан тайпалар өмір сүрмеді деп есептеген. Алайда, жерлеу рәсімдері ( өлген адамды оңтүстікке қарай қарату)мен табылған заттар жиынтығы көшпелі скиф-сақтарға тиесілі екендігін айтады[5, 89б].2005 жылы маусым айында Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының Орал кешенді археологиялық экспедициясы Қырықоба отряды, Батыс Қазақстан жеріндегі Қырық-Оба қорымындағы археологиялық зерттеулерді қайта жаңартады. Ескерткіш бізде мұражайландыруға ыңғайлы Орал-Ақсай теміржолы бойында орналасқан. 2005 жылы болған маусымдық зерттеу жұмысында ыңғайлы болуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Тарих факультеті
Археология, этнология және Отан тарихы кафедрасы
Курстық жұмыс
Қазақстанның ежелгі тарихы
Тақырыбы: Батыс Қазақстандағы сақ тайпаларының ескерткіштері
Қабылдаған: т.ғ.к., профессор С.У. Жауымбаев
Орындаған: ИО-23-2к тобының студенті А.А. Жумажанова
Қарағанды,2024
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. Батыс Қазақстандағы сақ тайпалары. Арал-Каспий тайпаларының ескерткіштері.
1.1 Батыс Қазақстандағы сақ тайпалары жайлы жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Алғашқы археологиялық экспедициялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Археологиялық ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2. Батыс Қазақстандағы сарматтар. Сармат ескерткіштері.
2.1 Сармат тайпасы жайлы жалпы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Сармат тайпаларының археологиялық ескерткіштері ... ... ... ... .23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Кіріспе
Курстық жұмыс өзектілігі. Темір дәуірі кезіңдегі алғашқы тайпалық одақты құраған сақтар болатын. Сақ тайпалық одағы Қазақстан жерінің әр аймағын мекендеп, өз жерлерінде өмір сүрген. Сақтар жайлы жазбашамәліметтерді біз парсы, грек деректерінен білеміз. Грек деректерінде сақтар жайлы мәліметті келтірген Герадот болып табылады. Герадот өзінің Тарих атты 9 томдық еңбегінің 4 томында сақ тайпалық одағы мен олардың көршілері жайлы мәліметтер келтіреді. Б.з. 1 ғ. Көне римдік оқымысты Плиний Үлкені Скиф халықтарының саны хисапсыз көп... Олардың ішіндегі ең әйгілілері сақтар, массагеттер, дайлар, исседондар мен аримаспылар - деп жазған. Көптеген антикалық тарихшылар деректерінен бөлек сақтар өмірінен сыр шертетін бізде оларың қалдырып кеткен археологиялық ескерткішері болып табылады.
Курстық жұмыс нысаны.Батыс Қазақстадағы сақ ескерткіштері.
Курстық жұмыс пәні. Батыс Қазақстандағы сақ ескерткіштерінің ерекшелігі, сипаттамасы.
Курстық жұмыс мақсаты. Батыс Қазақстан жеріндегі сақтардың ескерткіштерін зерттеу.
Курстық жұмыс міндеттері:
-Батыс Қазақстан жеріндегі сақтар, сарматтар жайлы жалпылама мәлімет беру. - Алғашқы археологиялық экспедициялар.
- Батыс Қазақстан жерінен табылған сақ, сармат ескерткіштер.
Зерттелу деңгейі. Сақ дәуірі Қазақстан территориясында өзінің өшпес ізің қалдырып,көптеген ескерткіштерімен яғни оба, қорғандарымен танымал. Әр территориядағы жүргізілген археологиялық экспедициялар сақтардың өзінің мәдениетінің бар екенің дәлелдей түседі. Қазіргі уақыттады өзінің жалғасын тоқтатпаған археологиялық экспедициялар Қазақстанның кең байтақ Сарыарқасынан, Бетпақдала мен Шу, таулы Алтайы мен Жетісуынан және шөлді Арал маңынан көптеген баға жетпес ескерткіштер табуда. Табылып жатқан археологиялық ескерткіштерді қазып, зерттеген бірқатар археологтар мен ғалымдар ретінде біз К. Ақышев, В. Черников, А. Т. Төлеубаев, З. С. Самашев және т.б айта аламыз.
Олар сақтардың осы уақытқа дейінгі археологиялық ескерткіштерін тауып, баға жетпес материалдармен деректерді беретін Бесшатыр, Шілікті, Берел, Жалаулы, Талды-2және т.бқорымдарды ашып зерттеді.Одан бөлек қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының нышанының біріне айтналған Есік қорымынан табылған Алтын адамды ұмытпағанымыз абзал.
Ескерткішті 1969-1970 жж. аралығында жетекшісі К.Ақышев, мүшелеріБ.Нұрмұханбетов, А. Максимова болған Жетісу археологиялық экспедициясы ашып, зерттеген.Бұл ескерткіштерден табылған байлыққа толы мәліметтер қазірде әлемдік ғалымдардың назарын аудартуда. Сақ дәуірінің көптеген петроглифтері қазіргі уақытты зерттеуді алдағы уақытта қажет ететін қызықты тақырыптардын бірі болып табылады. Қазақстан жеріндегі сақ тайпалық одағының ескерткіштерін зерттеу Қазақстан ғылыми одағының бастапқы бағыттарының бірі болып есептелінеді. Зерттелудің барлығының басталуы 1946 жылы Ғылым Академиясының құрылуымен тығыз байланысты болып табылады. Сақ ескерткіштерін зерттеу барысында сақ қоғамына байланысты көптеген мағлұматтар алынды. Соның бірі сақ мәдениетінде аң стилінің болуы, олардың жерлеу кезіндегі ерекшеліктермен оларда абыздардың және шаманизмның болғандығы. 1970 жылы Іленің тау бөктерінде орналасқан Есік қаласында сақтардың үлкен қорымынан алтынға оратылған жауынгер (кей жағдайда ханзада делінеді) табылып, қасынан табылған заттар ішінде күміс тостағаншада жұмбақ жазу табылды.
Кейін ол жазудың руна жазуы екені анықталды. Сақ дәуірі ескерткіштерін зерттеу осындай тұрғыдағы мәліметтерді білуге мүмкіншілік туғызды. Қазақтың ұлан байтақ жеріндегі сан алуан ескерткіштер жайлы айта беру ұзаққа созылады. Сол себептендеөзімнің алдағы уақытта қарастыратын курстық жұмысымда мен сақтар яғни нақты айтар болсақ Батыс Қазақстанды мекендеген сақ, дай, дах, арал, каспий тайпалыры мен олардың көршілері сарматтардың ескерткіштері жайлы жалпылама айтатын боламын. Жұмыс барысында Батыс Қазақстанда мекен еткен тайпалардың ескерткіштерін зерттеудегі алғашқы экспедициялар мен қазіргі уақытта жаңартылған тұрғыда зерттеліп жатқан Маңғышлақ (Маңғыстау), Үстірт, Арал мен Каспий маңындағы сақ тайпаларының қорымдары жөнінде жалпылама мәліметтер бере кететін боламын. Алғаш болып Батыс Қазақстан жеріндегі сақ тайпаларының ескерткіштерін зерттеу 1989 жылдан бастап З. Самашев басқарған экспедиция арқылы басталды. Курстық жұмысымда тек қана Батысты мекендеген сақтар жайлы ғана емес соңымен қоса олрдың көршілері сармат тайпалық одағының ескерткіштерін айта кеткенім жөн деп есептедім. Сол себептенде курстық жұмысымда темір дәуірі кезіңде Қазақстанның Батыс өлкесін мекендеген тайпалардың қалдырып кеткен ескерткішері жайлы жалпылама және құнды ақпаратты беруге барынша тырыстым.
Хронологиялық шеңбері.Сақтар Қазақстан территориясын б.з.б. VII-IV ғғ. аралығында мекен еткен. Ал Батыс Қазақстан жеріндегі сақтар ескерткіштерін зерттеу 1989 жылдан басталып, қазірге дейін жалғасуда.
Территориялық шеңбері. Арал маңын, Каспий теңізінің шығыс жағын мекен еткен. Ал Батыс Қазақстанның Орал-Ақтөбе даласын сармат тайпалық одағы мекен еткен.
Курстық жұмыстың құрылымы. Кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер.
1. Батыс Қазақстандағы сақ тайпалары.Арал-Каспий тайпаларының ескерткіштері.
1.1 Батыс Қазақстандағы сақ тайпалары жайлы жалпы мәліметтер.
Батыс Қазақстандағы Арал- Каспий маңында көптеген сақ тайпалары мекен еткен. Олар парсы деректерінде сақ-тиграхауда деп аталынды. Ежелде Арал-Каспий маңын мекен еткен сақтар парсы патшаларыКир II (б.з.б. 530ж. Томирис патшайымнан жеңіліс тапты) мен Дарий I(б.з.б. 519-518 жж.) сәтсіз жорықтарынан кейін танымал бола бастады[1, 3б].Массагеттер көшпелі халық болып, Маңғышлақ, Үстірт, Солтүстік Каспий мен Аралдың кең аймағында өмір сүрген.Алайда көшпелі өмір салтының ұстанып, көрші көптеген мемлекеттермен жүргізілген соғыс әсерінен Батыс Қазақстан жеріндегі Арал-Каспий тайпаларының орналасқан орнын анықтау жазбаша деректерде көптеген қиыншылықтар тудырды. Археолог ғалымдардың айтуы бойынша Арал-Каспий маңын мекен еткен сарматтар, массагеттер мен скиф-сақтар және дай-дахтардың материалдық мәдениеті бір-біріне өте ұқсас. Деректемелерге сәйкес Арал-Каспий аймағын толықтай және оңтүстікке қарайғы өңірді дахтар мекен етіп, көшіп-қонып жүрген. Ал Каспий (бұрынғы атауы Гиркан) теңізінің оңтүстік-шығыс бөлігінде дай-дахтардың жартылай ғана көшпелі халқы мекен етіп, егіншілкпен айналысқан. Солтүстікте көршілері ретінде туыстас сармат тайпалары мекен етті. Деректер бойынша бұл иран тілді халық көшпелі малшаруашылығымен айналысып, қыстауды Маңғыстауды оңтүстік аймақтарында өткізіп, қалған жартылай көшпелі халық Үстірт пен Қызыл-құмда орналасқан. Б.з.б.IV-III ғғ. - б.з. III-IV ғғ. Батыс Қазақстанда массагеттер туыс тағы бір дай (Авеста бойынша дах) кейін алантайпалары өмір сүрген.Соның ішінде дай тайпалары Таяу Шығыста маңызды рөл атқарған. Б.з.д. III ғасыр ортасында Арал- Каспий тайпаларының ішіндегі дайлар Аршак бастауымен Каспийдің оңтүстік-шығысын басып алды. Нәтижесінде мықты 5 ғасыр бойы өмір сүрген Парфия патшалығы құрылады. Парфияда дай-дахтар тегі есептелетін Аршакидтер әулеті өз билік ету кезеңін бастайды.Дах-дай атауымен Птолемейдің б.з.д. IIғ. салынған картасындағы Даикс атауымен берілген Жайық өзеніне байланысы болуыда әбден мүмкін. Ал алан тайпалары б.з.д. 1 мыңжылдықта солтүстік Арал-Каспий маңында қуатты Яньцай (Аланья) мемлекетін құрады. Алайда шығыстан хунну-ғұн тайпаларының батысқа жылжу нәтижесінде өз өмір сүруін тоқтатады. Дай-дахтар жөнінде алғашқы деректер Ахеменид патшасы Ксеркс жазбасында кездеседі. Оған дейін сақтар Авестада кездеседі. Жазба деректе дай-дахтардың сақтарға іргелес орналасқандықтары айтылады. Ал б.з.д. Iғасырда Страбон оларды сақ-дах деп атап көрсеткен. Дай-дахтар сақ тайпаларымен бірге ахеменидтер әскерінің құрамында македондықтарға қарсы Гаугамела шайқасына қатысқандары жөнінде де деректер кездеседі.1954 жылы Орталық Азияның көне жәдігерлерін зерттеуші Вадим Мейсон өзінің кандидаттық диссертациясында дахтар жайлы көптеген мәліметтер жазады. Вадим Мейсон өз диссертациясында Олар металды білетін. Жебенің ұштары қоладан жасалды - пішіні әртүрлі болған. Сондай-ақ қару ретінде қылыш қолданған. деп жазады. Дах-дай тайпаларын көп жағдай ғалымдар сақ-массагеттер құрамына қосады. Алайда кей тарихшылар сақ-массагеттер мен дай-дахтар екі бөлек халық болған деп есептейді. Дай-дахтардың нақты қатысы барма жоқпа ол белгісіз болып қала бермек. Себебі олардың мекен еткен аймақтары жөнінде нақты деректер кездеспейді. Герадот пайымдауынша дайлар парсыла құрамындағы көшпенді халық болған. Ал Ксеркс болса өз еңбегінде оларды мүлдем ахеменидтерге қатысы жоқ халық деп жазады.Бұл мәліметтер бізге сол кезде дай-дахтардың Оңтүстік-Шығыс Каспий маңын мекен еткенін көрсетеді. Ал келесі бір топ зерттеушілер пікірі бойынша дай-дахтар Солтүстік-Шығыс Арал маңын мекен еткен.
Олардың бұндай шешімге келудегі басты себебі Страбонның еңбегі болып таылады. Страбон өз еңбегінде дайлар өмір сүруші Меотидада(Арал теңізі) деп жазған. Ал б.з.д. 285-282 жж. Шығыс Каспий маңында саяхат жүргізген Патрокл дайлар жайлы ештеме жазбайды. Осы деректерге сүйене отырып, дайлар Каспий маңын б.з.д. III ғасырда Парфия мемлекеті құрылғаннан кейін ғана мекен ете бастады деп тұжырымдама жасауымызға болады. Дай-дахтардың қайда қоныстанғаны жөнінде қиыншылыққа туындап қалмас үшін б.з.д. Iмыңжылдықта Страбон еңбегіне сүйене отырып, олардың Шығыс Каспиймен байланысын айта кеткеніміз жөн. Ол жайында Страбон біздің уақытта дайларды Каспий теңізі маңында өмір сүретін көшпелілер деп атайды деп жазып кеткен. Осы дерекке сүйене отырып, біз дайлардың сол уақытта Маңғышлақ, Үстірт аумағында көшіп-қонып өмір сүріп жүргендерін байқауымызға болады. Дай-дахтар Арал-Каспий маңында өздерінің өшпес ізін ұалдырды деп айтуымызға болады. Оған себеп дайлар атымен байланысты Яик(Жайық) өзенінің гидронимі болып табылады. Ең алғаш рет бұл өзен Страбон еңбегінде Даиксу деп белгілеіп, берілген. Археологтар Д.А.Мачинский мен К.Ф.Смирнов Жайық өзенінің атауының шыныменде дай-дхтарға байланысы бар болу мүмкіндігін аша жазады.Зерттеуші Вивьена де Сен-Мартино Каспийдің оңтүстік-шығысындағы Дахистан мен дай-дахтардың байланысы жөнінде айтады. Ал бізге тағы бір үлкен ұқсастық ретіндегі Батыс Қазақстанда мекен ететін қазақтың адай руымен дай-дахтардың байланысы бар екендігі анық. Осыған байланысты Батыс Үстірттен табылған б.з.д. IV-III ғасырларға жататын үш қорғаннан құралған Байте қорымының дай-дахтарға тиесілі болуы әбден мүмкін.Ал Батыс Қазақстанды мекен еткен келесі сақ тайпаларының туыстасы тайпасы ретінде Аландарды алар болсақ. Аландар жайлы алғашқы дерек Қытайдың Хоу Хань Шу династиялық шежіресінің 118-тарауында кездеседі. Онда Яньцай иелігінің Алания деп өзгертілгендігі жазылады[2, 287б]. Сыма Цяньнің Ши Цзи еңбегінде Яньцай Кангюдің солтүстік-батысында 2000 ли арақашықтықта орналасқан деп жазады [3, 16б].Ю.А.Зуев қытай деректерінің барлығын қорытындылай келе Янцай (кей деректерде Хэсу) сармат-аландардың мемлекеті жөнінде және оның біртұтас үлкен мемлекет болғандығы жөнінде жазады.Одан бөлек қытай деректерінде аландардың Батыс өлкесін түгелдей дерлік өздеріне бағындырғандары жөнінде дерек қалдырылған.Зерттеліп келгендеректерге сүйенер болсақ көшпелі алан тайпаларының территориясына Шығыс Каспий теңізі, оңтүстік-шығыс Арал ауданы, Үстірт және Хорезммен шектесетін аймақтардың кіргенін білуімізге болады.Келесіде Қытайдың Вэй Люе шежіресінің 30 тарауында Бұрын Кангюге тиесілі болған, қазір жоқ деп алан иелігі жөнінде айтады. Аландар этногенезі ежелгі сармат-массагеттермен байланысты болған. Бұған дәлел ретінде Дион Кассий мен Аммиан Марцеллин бұрынғы массагеттер деп жазады. Аммиан Марцеллин дерегіне сүйенер болсақ ол аландар көшпелі халыө болаған және егін егіп, бау-бақшамен айналысуды білмеді және тек етпен, сүтпен ғана қоректенгендіктері жөнінде жазып қалдырған. Б.з.д. III ғасырда шығыстан хуннулардың батысқа жылжуы салдарынан Алания құлап, хуннулардың құрамына аландар кіре отырып, батысқа жылжуына көмек бергенін білуімізге болады. Ал Арал-Каспий жерінде қалған аландар түркілену процесіне тартылды. Батыс Қазақстанның Арал-Каспий маңайын мекен еткен тайпалар көшпелі мал шаруашылығы мен өңдіруші күшке негізделген шаруашылықтың экстенсивті түрімен айналысты. Көшпелілер қыстағы қыстаулары Оңтүстік Үстірт пен Маңғыстау маңайында болса, жаздағы жайлаулары барынша солтүстік аймақ Оңтүстік Жайық өңірі мен Солтүстік Қазақстанда болған. Дай-дах және массагеттердің мал шаруашылығының негізі тебінді ұсақ мал қой мен жылқы өсіруден құралды. Жылқы өсіру көшпелілер үшін көшіп-қонуға өте ыңғайлы көлік түрі ретінде қызмет етті. Дай-дахтар және массагеттер мекен еткен жерлерде олардың орналасқан тұрғын жерлері мен қалалардың кездеспеуі ғалымдардың тұжырымдамасына сәйкес олардың ат арбаларда киіз үй арқылы көшіп-қонғанына дәлел бола алды.Арал-Каспий маңайындай дай-массагет тайпаларының шаруашылыққа қажетті дүниелері рулық-тайпалық ұжым ішінде дайындалып, сауда айырбасына шығарылып отырған.Арал-Каспий тайпалары алтын, күміспен жақсы таныс болғандықтан жасалған зергерлік бұйымдарының көбі осы металдардан жасалынды. Қола мен темірден тұрмысқа қажетті құралдар мен қару-жарақтар жасалынды. Осы металдардан жасалған көптеген бұйымдар сақ ескерткіштерінде кездеседі. Әк-ұлутастардан мүсіндер, құрмандық шалатын ыдыстар мен тақтайшалар жасалынды. Бұндай бұйымдарды біз ғибадатханалар мен қорғандардан көптеп кездестіруімізге болады. Жерлеу орындары, ғибадат ететін орындар, обалардың төбесін жабу секілді дүниелерге көптеген тас құралдар қажет болған. Арал-Каспий өңірін мекет еткен дай-дахтар түсінігі сарматтар мен Қазақстан жеріндегі сақтарға ұқсас болды. Олардың діни наным түсініктерінің астарында политеизм - табиғат пен адамды тәртіпке келтіретін басты бір құдай болады деген сенімнің болуы. Дах-массагеттер жартастың, судың, жануарлардың және тағы басқа заттардың жаны яғни, рухы бар деп есептеген. Сонымен қатар дах-массагеттер арасында өлген адам қайта тіріледі деген нанымға сенуі және ата-баба культіне табынудың болғанын қазірдің өзінде қазылып алынған археологиялық ескерткіштерге қарап айта аламыз. Сол себептенде Арал-Каспий маңын мекен еткен көшпелілер үшін адам жерленген орын киелі деп есептелінді. Ара тұра уақыт өте абыздар көмегімен өлген адамға ас беру және еске түсіру ғұрыптары жасалып тұрған.Осылайша біз Батыс Қазақстанды мекен еткен сақтардың Арал-Каспий тайпалары жөнінде қысқаша мәлімет ала отырып, олардың көшпелі халық болғанын және тарихта өзінің өшпес із қалдырғандығы жөнінде білуімізге болады.
1.2Алғашқы археологиялық экспедициялар.
Батыс Қазақстандағы аз зерттелген Арал-Каспий маңынын ескерткіштері мен географиясын зерттеуXIX ғасырға жатады. Ең алдымен археологиялық ескерткіштермен олардың қай тайпаларға жататының зерттемес бұрын географиялық жағдайды зерттеу үлкен қажеттігін туғызды. Сонымен бізде Арал-Каспий маңын географиялық тұрғыдан зерттеу 1889 жылы басталған болатын. Бұл зерттеуге қысқаша тоқталар болсақ зерттеу Маңғышлақ (Маңғыстау), Үстірт, Арал мен Каспий маңын зерттеуге тоғысты. Ал археологиялық тұрғыдан зерттеу осы географиялық түрде зерттеумен тұспа тұс келіп, басталған болатын. Арал-Каспий маңынын орталығына қарайғы құрғақ далалы аймақ уақыт өте келе өз қызығушылығын археологтар мен этнографтар арасында туғызуда. Оның себебі Маңғыстау, Үстірт және солтүстік Арал мен Каспий де табылып жатқан ескерткіштер болып табылады. Табылып жатқан ескерткіштер ішінде ең маңыздылары және қызықтылары болып, б.з.б. IIғасырына жататын дах-массагеттердің ескерткіштері болып табылады. Бұл ескерткіштер археологтар мен тарихшыларға олардың тұрмыс-тіршілігі мен шаруашылығы жәнеде наным-сенімдері жайлы мәліметті көптеп берді. Арал-Каспий маңы оған қосқандағы Тұран жазығы, Каспий теңізінің төменгі жағасы мен Орал тауларының аз зерттелгендігі бәріне анық. Осы жамауды толықтыру мақсатында және әлі күнге дейін табылып жатқан ескерткіштерді қазып, темір дәуірінде сақ тайпалық одағының құрамына кіріп, тұспа-тұс өмір сүрген дах-массагеттер мен алан тайпалары жайында мәліметтерді жарыққа шығару көптеген салаларды тоғыстыруы қажет. 1829 жылы Солтүстік Каспий жағасына барған Александр Гумбольдт өзінің Asie Centrale еңбегінде бұл аймақтын ерекшеліктерін атап көрсетеді. Осы ерекшеліктердің салдарынан көптеген ғалымдар бұл аймақты тереңінен зерттей бастады.Себебі темір дәуірі кезінде мекен еткен тайпалардың көшпелі малшаруашылығымен қалай айналысқандығын білу болды.Өлкенің географиялық орналасуы осы жерде мекен еткен тайпалардың этномәдениетіне әсер етуі кездейсоқ емес еді. Олардың көбі үлкен дәрежеде Арал-Каспийдің эко-мәдениетіне келіп тіреліп отырды. Арал-Каспий тайпаларының орналасуы Орталық Азия, Кавказ, Батыс Еуропаның тарихи-мәдениетін өзіне сіңіргендігін және олардың кейін көшпелі халықтарды Батысқа өтуіндегін қақпа болғандығын ғалымдар айта кетеді [3,4б].
Себебі осы маңайды мекендеген дах-массагеттер мен аландар Батыс Еуропа мен ТаяуШығыстың тарихына елеулі із қалдырған болатын.Алайда осы себептердің болғанына қарамастан Еуропаға Арал-Каспий тайпаларының ықпалы әліде болсын көп жағдайда белгісіз болып қала бермек. Арал-Каспийді тарихы орталығы болып табылатын тайпалар соның ішінде массагеттер, дах-парфяндар мен аландар осы маңайды мекен ете отырып тарихи сахынада өздерінің үлкен ізін көшпелі малшаруашылығы мен саяси бірігулері мен үлкенді кішілі мемлекеттер мен тайпалардың өркендеуі мен құлауы және олардың қалдырып кеткен тарихи жәдігерлері ғалымдар арасында зерттеу кезінде қызығушылықтарын туғызған болатын. Соңғы жылдардағы уақытта Қазақстанда және оның көрші мемлекеттері 70 жыл бойы идеологиялық қыспақ көрудін әсерінен өз тарихтарын білу мақсатында әрекет етіп, тарихи жәдігерлерді жалпылама зерттеу үстінде отыр. Сондай үлкен қызығушылық тудырып, тарих жөнінде үлкен қадам туғызатын аймақтардың бірі Батыс Қазақстанды мекен еткен сақтар болып табылады. Соның ішінде біз дах-массагеттер мен аландардың ескерткіштерін жатқызуымызға болады. Осындай өз тарихын білуге ұмтылып Батыс Қазақстанды зерттеуді қолға алған ғалымдар алғаш болып, көшпенді халықтарға малшаруашылығы кезінде үлкен қолайлылық туғызған Тұран жазығын зерттеуден бастады десек артық емес[3, 5б]. Тұран жеріндегі көшпенділердің үлкен мұрасы, тарихи орналасуы мен ескерткіштері және қорымдары мен обаларын зерттеу үлкен айсберг секілді. Қазірде зерттеліп жатқандығына қарамастан үлкен шыдамдылық пен көптеген құнды мәліметтер береді. Тұран жерін Арал-Каспий тайпаларының мекендеуіне байланысты олар жайлы мәліметтер көбіне этникалық тарих пен этнографиялық мәдениет ретінде көптеген ғалымдар қарастырады.
Алғашқы зерттеулер кезінде Солтүстік-Шығыс Каспий аумағында үлкен назар туғызатын 7-9 метрге дейін жететін патша қорғандары болып табылады. Одан бөлек тағыда көптеген қорымдар мен қорған табылды. Сол себептенде Маңғышлақ-Үстірт аймағын сармат-массагеттердің көптеп мекендегінің және олардың археологиялық ескерткіштерін зерттеу арқылы біздің ежелгі тарихты білуге үлкен қадам жасайтынымызды ұмытпауымыз қажет.Осы орайда біз бар болғаны А. Медоевтың Маңғышлақ пен Үстірттен ең алдымен бізге массагеттерді үлкен құнды мәдениетттерін зерттеу керек деген сөзін алдығатартааламыз. Жоғарыда айтылған тайпалардың ескерткіштерін зерттеуде және олардың кімге тиесілі екендігін білу үшін біз ең алдымен олар жайлы мәлімметтерді білуіміз қажет болып табылады. Батыс Қазақстанды мекен еткен ежелгі тайпалар жайлы мәліметтер бізде қытай, парсы және антикалық жазба деректерден кездестіре аламыз. Парсы деректерінде көбіне сақтар жөнінде Бехистун жазбаларынан бөлек Авестада жазылады. Авестада Батыс Қазақстандағы тайпалар бізде Airya, Tura, Sairima, Saini, Daha деп беріледі. Кейбір зерттеушілер соңын ішінде И. Маркварт пен В.И.Абаев авестадағы турлар мен ахеменидтік жазулар мен герадот деректеріндегі сақ-массагеттерді салыстыруға шешім қабылдады.
1989 жылдан бастап Батыс Қазақстан жерінде Зайнолла Самашев бастаған археологиялық экспедиция өз жұмысын бастайды. Зерттеу барысында көптеген археологиялық ескерткіштер қазылып алынған болатын. Ғалымдардың пайымдауынша кейін бұл ескерткіштер сақ-массагеттердің көршілері сарматтарға тиесілі болғандығы анықталды. Табылған ескерткіштерді тізіп айтар болсақ бізде Үстірт үстінде орналасқан Бәйте және Қызылұық ғибадатханалары болып табылады. Алайда жоғарыда айта кеткеніміздей Бәйте ғибадатханасы дай-дахтарға тиесілі болуы мүмкін. Оның себебі ретінде біз тайпалардың өмір сүрген жерлерін айта аламыз. Дай-дахтардың нақты қай жерде мекен еткені белгісіз болсада антикалық және парсы деректерінде дай-дахтардың мекен еткен жерлері мен Бәйте ғибадатханасы табылған жерлер ұқсас. Батыс Қазақстан жерінде жүргізілген барлық археологиялық экспедициялар табылған ескерткіштердін көбінің көшпелі скиф-сақ мәдениетіне тиесілі савромат, сармат, массагет және исседондар мен т.б тайпаларға тиесілі екендігі анықталды. Сол себептенде құнды мәлімет беретін ескерткіштерді зерттеуде атақты археологтар Гракова Б.П., Смирнов К.Ф. және Мошков М.Г. Батыс Қазақстан номадтар тарихынан сыр шертетін жер екенін алға тартып, алдағы уақытта терең зерттелуі тиіс деп есептейді. 2001 жылдан бастап археологиялық экспедициялар профеессор Сдыкова М.Н. бастамасымен жаңартылған болатын. Археологиялық экспедицияғаол кездері белсенді қолдау көрсеткенакадемик Байпакова К.М. басқармасымен А. Марғұлан атындағы археологиялық институт болды. Алғашқы жылдар ғылыми орталықтын құрылуын талап етуіне байланысты 2002 жылы 22 ақпанда Батыс Қазақстан обылысының тарих және археология орталығы құрылды. Батыс Қазақстан территориясындағы құрылған тарих және археология орталығының жұмысымен белсенді түрде экспдициялар жүргізіліп ескерткіштерге арналып, жалпылама мәлімет беретін екі томдық кітап басылып шығарылды.Ғылыми орталықтын 2009 жылғы мәліметіне сәйкес Батыс Қазақстан жерінде 1966 тарихи археологиялық ескерткіш табылған. Табылған 1966 ескерткіштің 1500 ге жуығы ерте темір дәуіріне жатады. Яғни сол кезде мекен еткен скиф, сарматтар, массагеттер, дай-дахтар мен савроматтар және аландарға тиесілі болып табылады. Көшпелі халықтын осы манда мекен еткенінің дәлелі болып табылатын жарқын ескерткіштер қатарына Қырық-Оба, Облавка, Төңкеріс, Лебедевка, Бұлдырты, Былқылдақ I, Қоңыр VI және т.б ескерткіштер жатады. Ерта темір дәуірінің ескерткіштерінің зерттелу кезіндегі үлкен бір ерекшеліктері ретінде олардың жалғыз немесе топтасып салынған қорғандары болып табылады. Топографиялық ерекшеліктерге байланысты қорғандар биікте орналасқан [4, 10б ].
Сдыков М.Н. айтуынша 1948 жылы Батыс Қазақстан жерінде археологиялық зерттулер мен экспедициялар жаңартылды. Экспедицияны жаңартқан кеңес үкіметінін археологы П.С. Рыковтың шәкірті Саратов мемлекеттік университетімен Саратов облыстық музейінің басқаруымен И.В. Синицина жүргізді.
Ол өзінің экспедициясы кезінде 1948-1950 жылдар аралығында 28 қорған қазған. Алайда қазылған қорғандардың көбі савромат-сарматтарға тиесілі болған. Біз бұл жөнінде жалпылама екінші бөлімде айтатын боламыз. Ал сақтарға тиесілі ескерткіштерге келер болсақ бізде оған 2001 жылы табылған святилище огня деп аталатын құдайларға құрбандық шалатын жер табылды. Кейін сол жылдары Қырық оба қорғаны табылды. Ғалымдардың айтуынша Қырық обаны жеті кереметтің сегізінші керметіне жатқызуға болатындығын айтады.1994 жылы желтоқсан айында Санкт-Петербургте тарихшы зерттеушілер арасында домалақ үстел өтеді. Домалақ үстелдің негізгі тақырыбы ретінде скиф-сібір тайпаларының атақты ескерткіштері жөнінде сөз қозғалды. Ал өткізілу мақсаты көптеген көшпелі тайпалардың соның ішінде сақ-сарматтардың ескерткіштерін зерттеудегі қиындықтарды шешу болған болатын. Ғылыми отырысқа Қазақстаннан К.А. Акишев, В.А. Грошев, З. Самашев, Р. Исмагил, А.З. Бейсенов, Ж. Жетибаев секілді археологтар қатысып, Арал-Каспий жазығы жіне т.б көптеген территориялардың ескерткіштерін талдауға ұсынды. Көптеген мәселелерді талдау кезінде қорғандар мен обалардың орналасуы, сапалы және қызықты мәлімет беретін заттардың табылуы, экспедиция кезінде туындайтын қиыншылықар секілді тақырыптар қозғалған болатын. Қазақстанда академик А.Х. Марғұлан атындағы археологиялық институтта мықты археологтар К.А. Акишев, З. Самашев, Ж. Курманкулов басқармаларымен және темір дәуірі ескерткіштері мен ертедегі мәдениетті зерттейтін З. Самашев пен ежелгі көшпелілер тарихын зерттейтін А.З. Бейсенов басшылықтарымен бірігіп белсенді жұмыс атқарған. Олардың атқарған жұмыстары тек сақ дәуірі жайлы мәліметті кеңейтіп қана қоймай археологиялық қазба жұмыстары кезінде сенсациялық мәліметтер Алтай, Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстан жерінен табылған қорғандарды қазу тарихи, археологиялық және географиялық жағынан зерттеу диапазоның кеңейтуге мүмкіндік берді. Сақтардың ескерткіштерінен табылып жатқан әліде болсын мәліметтердің барлығы жыл сайынғы өткізіліп тұратын Марғұлан оқуы деп аталатын конференцияда талқыланып отырады. Осылайынша жүргізілген экспедициялар мен конференцияларды негізге ала отырып қорытынды жасар болсақ. XX ғасырдың екінші жартысынан бастап көшпенділер соның ішінде сақтар жөнінде мәселелер мен ескерткіштер белсенді түрде зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Дәл қазіргі уақытта Қазақстан жерінде сақтардың ескерткіштерін зерттеуді территориялық аймақтарға бөліп қарастыруымазғада болады. Келесі кезекте біз ара теңізінің оңтүстік ауданының зерттелу кезеңіне тоқталар болсақ. Зерттеу КСРО археологиялық ғылым институтынын Хорезм экспедициясынан бастау алады. Зерттеу 1946 жылы С.П. Толстов басшылығымен басталып,XX ғасырдың 90 жылдарына дейін жалғасты. Он жылдаған уақыт бойы қазылғанең атақты ескерткіштері ретінде Шығыс Арал ауданынан табылғанҰйғарақ, Тагискен (Түгіскен) және Оңтүстік Арал ауданы маңынан табылған Сакар-чага жатады.
Б.з.д. VI-V ғғ сақтар мәдениетімен қатар сармат (савромат) тайпаларының мәдениетіБатыс Қазақстан жерінде қалыптасады. Екі тайпалық одақтын табылған археологиялық ескерткіштерінін ұқсастығын көшпелі халықтын кқшіп-қонуымен байланыстыруымызға болады. С.Ю. Гуцалованың пайымдауынша сарматтарға әсерін тигізген Орал маңына мекендеуге барған сақтар болуы мүмкін [5, 196 б]. Осылайша біз Батыс Қазақстан жеріндегі сақтардың археологиялық ескерткіштерін зерттеуде жүргізілген экспедициялардың қаншама уақытты қамтитынын және табылған ескерткіштердің көбі савромат-сармат тайпаларына тиесілі екендігін білдік. Алайда ерте темір дәуірінде өмір сүрген Батыс Қазақстандағы сақтар соның ішіндей дай-дахтар секілді көптеген тайпалардың тарихта өз ізін қалдырар археологиялық ескерткіштерінің жетерлік екендігін аңғарғанымыз анық. Ол ескерткіштердің көбі орыс және өзімізді отандық археологтардың зерттеу экспедициялары кезінде қазылып, әлемге таныла бастады.
1.3Археологиялық ескерткіштері.
Арал-Каспий өңірі аралығын мекен еткен тайпалардың жерлеу ғұрыптары ерекше тұрғыда жүргізілген. Сол кезеңдері бір жерлеу орнына бірнеше адамдардың мүрдесін көму кең таралған болатын. Соған мысал ретінде Маңғыстау облысындағы Дақылтас атрабында орналасқан күрделі жерлеу орның айта аламыз. Осы жерде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде 30 шақты адам сүйегі қазылып алынды. Осыған орай археологтар-ғалымдар пікірінше жерлеу кезінде бұрын жерленген адам мүрделерін шұңқыр бөлігіне қарай ығыстыра отырып, жаңа өлген адам мүрдесін жерлеу орнына ағыстыра берген. Зерттеулер нәтижесінде б.э.д. II ғасырда - б.з. III ғасырында төбесі күмбез тәрізді немесе әдейі жасалынған қуысы бар үңгімелерге жерлеу кең таралды. Адам өлгеннен кейін қайта тіріледі немесе о дүниеде өз өмір сүруін жалғастырады деген түсінік әсерінен жерленген адамның қасына оның көзі тірісі кезінде қолданған әшекей-бұйымдары және тұрмысқа қажет болатын ыдыстар, қару-жарақ және дәнді-дақылдар салынған қыш құмыралар бірге көмілген. Жерлеу орындарының төбесі жабылғаннан кейін биіктігі 1-6 метрді құрайтын топырақ немесе тас үйінділері үйілген. Көшпелілер түсінігіне сәйкес оба үйіндісі дүниелік тау деген түсінік қалыптастырған. Оба үйіндісінің жан-жағы әдетте тақта тастармен қоршауланып, құрбандық шалатын орындар қасында тікбұрышты тақта тастар үстінде орналастырылған. Арал-Каспий маңайын зерттеу кезінде осы аймақта б.э.д. IV-II ғасырларға жататын ғибадатханалар көптеп табыла бастады. Зерттеу нәтижелеріне сәйкес ғибадатханалар дай-массагеттерге тиесілі болып табылады. Жәнеде ғибадатханалардың салынуының басты себебі, ата-бабаларға немесе рубасы, батырларға табыну мақсатында тұрғызылған. Көбіне мұндай ғибадатханалар Батыс Үстіртте тұрғызылған. Батыс Үстірт жерінен осындай ата-баба рухына табынатын 20 ғибадатхана табылып, оның төртеуі Бәйте-1,-2, Қарамөңке, Терең ғибадатханалары қазылып, зерттелді. Ғиабадатханалардың жалпылама ерекшелігі олардың диаметрінің 17 метрге дейін жетуінде. Ғибадатханалар жетік өңделмеген тақтатастардан қаланып, құрбандық шалатын, табынаын орындардың болуы мен антроморфтық тас мүсіндердің көп болуы ерекше көзге түсетіндігін ғалымдар айта кеткен. Арал-Каспий аралығындағы ғибадатханалардан табылған тас мүсіндер Орта Азия мен Қазақстанның басқа аймақтарында кездеспейді. Ғибадатханалардың маңайынан 30-40-қа жуық антромофтік мүсіндердін кездесуі бұл ғибадат ету орындарының қаншама ғасыр бойы жұмыс істегендігінің дәлелі болып есептеледі. Ғибадатханаларда құрбандық шалу орындарында және ғибадат етуге арналған жерлерде жағылған оттың кездесуі дай-массагеттердің ата-баба рухынан бөлек отқа және суға табынғандығының бір мысалы бола алады. Арал-Каспий маңайындағы ғибадатханаларда кездескен мүсіндердің көпшілігі әктастан қаланып, жасалынған. Ал тас мүсіндердегі ер адамның бейнесі белгілі бір қағида бойынша оң қолы төмен түсірілген, сол қолы белінен жоғары көтеріліп, ішін басқан кейіпте салынған[11. 213-214 б]. Батыс Қазақстан жеріндегі археологиялық экспедициялар кезінде табылған сақтардың ескерткіштерінің көбі патша қорғандары түрінде кездеседі. Ескерткіштердің патша қорғандары түрінде кездеседі деп аталуы ондағы табылған адам мүрдесінің көбі алтын әшекейлер мен безендіріліп, қасынан көптеген алтын, күміс бұйымдардың табылуына байланысты. Алайда мұндай қорғандардың көбі Арал-Каспий өңірінің солтүстігі мен сармат тайпаларының жерлерінде кездеседі.Осындай патша қорғандарының бірі Маңғышлақтың солтүстігінде Бұзашы жерінде кездеседі. Қорған биіктігі 7-9 метрге жетеді. Бұзашы жерінен тағы біраз солтүстікке қарай жүзге жуық әртүрлі типтегі қорғандар қайта кездеседі. Осы қорғандарға ұқсас ескерткіштердің көбі Маңғышлақ пен Батыс Үстіртте көптеп табылған. Сондай бір ескерткіштерге біз б.з.д. V-IV ғғ. жататын Байте қорымын айта аламыз. Алайда қазу үстінде қорымнаның тоналғандығы белгілі болды. Соған қарамастан зерттеу үстінде қорымның тас жәшік түрінде қоршалғандығы анықталды. Маңғышлақта архитектуралық қорымдардан бөлек қорғандарда (мысалға, үлкен қорған Акүйік)кездеседі және зерттеулерге сәйкес ежелгі көшпелі халыққа яғни сақтар мен савромат-сармматарға тиесілі болуы мүмкін.Ежелгі көшпелілерге жататын ескерткіштерің тағы бір бөлігі Үстірттің солтүстігінде орналасқан. Осы жерде орналасқан қорымдардын ішіндегі ерекше көзге түсетіні және танымалы 35 қорған мен жерлеу орындары ( соның ішінде мұртты екі қорған мен құрбандық шалу орындары) кездесетін Иманқара қорымы. Зерттеу жұмыстары табылған заттардың савромат-сармат мәдениетіне жататынын анықтады. Үлкен патша қорғандары көптеп Ембі өзенінің орта ағысы мен Саптоғай жерінде орналасқан. 1983 жылы Ембі өзені маңынан үлкен 3км созылып, бірнеше қорғандардан құралып, кіші тас плиткалармен жабылған Нұрманбет (соңғы табылған оба атымен байланысты) қорымы табылды. Сырт бейнесі жағынан шығыс-савромат қорғандарына ұқсас болып келеді. Қорған ескерткіштерінің табылуы б.з.д. 1 мыңжылдықта маңғышлақ-үстірт ауданын сақ-массагеттер мен оларға көршілес көшпелі тайпалардың мекен еткенің дәлелдейді. Б.з.д. V-III ғасырларға жататын Қарабұғаз жағалауында орналасқан қорымдар сақ мәдениетіне тиесілі болуы мүмкін[3, 47б].Солтүстік-ШығысКаспий маңайынан б.з.д. V-II ғасырларға жататын массагеттер мен олардың көршілері не болмаса ұрпақтары қалдырып кеткен қорған табылған. Соның ішінде жана айта кеткеніміздей киелі орын саналған Бәйте мен Үстіртте орналасқан Дикилтас пен Түпқараған қорғандары кіреді. Ерекше тағы бір массагеттер тарихынан сыр шертетін ескерткіштер тобы Оңтүстік-Шығыс Аралдада кездеседі. Бұл ескерткіштерге Тагискен (Тупскен) қорым құрылымдары мен Баланды II кесенелері жатады. Осындай қорым, қорғандардан табылған жәдігерлер бізге ежелгі замандағы сақ-массагеттер, савромат-сарматтар, дай-дахтар және т.б тайпалардың мәдениетінен сыр шертуге үлкен ықпалын тигеізеді. Дай-дахтарға тиесілі Байте ғибадатханасына жалпылама мәлімет бере кетер болсақ. Маңғыстау обылысында Бейнеу - Ақтау темір жол бекеттері аралығында орналасқан. Ескерткіш 1983 жылы белгілі болып, 1988 жылға дейін Мәскеу тарих-археологиялық институтының Волга-Арал экспедициясы зерттеген. Бәйте ғибадатханасын зерттеуде өзінің көптеген үлесін қосқан В.С. Ольховский болып таьылады. Ал 1990 жылдан бастап З. Самашев басқармасымен Қазақстан Археологиылық институтынан Батыс Қазақстан археологиялық экспедициясы зерттеу жұмыстарын бастады. Ескерткіш солтүстіктен оңтүстікке қарай тізіліп орналасқан үш ғибадатханадан тұрады. Ғибадатхана қабырғаларында ежелгі көшпелілер сызып қалдырған жылан, бұғы, арба, балық және садақ атып тұрған адам бейнелері кездеседі. Ғибадатханадан табылған тас мүсіндер қаруланған жауынгерлерді бейнелеп, қабырғадағы суреттер тас мүсңндердеде кездескен. Әскери жауынгерлер мүсінітоп-топ болып тізіліп орналасқан. Ғибадатхана салынған уақытын б.з.д. IV-III ғасырларға жатқызуымызға болдаы. Маңғышлақта орналасқан келесі бір үлкен қорымның бірі Ақүйік қорымы болып саналады. Маңғыстау обылысында орналасқан. Б.з.д. I ғасырынан бері сақталған үш обадан тұрады.Археологиялық зерттеу жұмысы кезінде Ақтөбе облысы Байғанин ауданындағы Дияр ауылынан оңтүстікке және оңтүстік-шығысқа қарай 60 шақырым жерде орналасқан, осыдан б.э.д. III-I ғасырларға жататын Қызылүйік деп аталатын ғибадатхана табылған болатын. Ғибадатхана зерттеулерден кейін құрылымы күрделі, тарихи-мәдени бағынасы жоғары ескерткіштер қатарына кірігізілген болатын. Ғибадатхана құрылысы б.э.д. 1 мыңжылдықта көпсатылы немесе дөңгелек етіліп тұрғызылған біргей құрылыс жүйесі. Ғибадатхана айналасында қару-жарақ ұстанған жауынгерлер мен құрбандық шалуға арналған орындар және сынтастар орнатылған. Ал ғибадатхана ортасында саты арқылы көтерілетін ошақ орналасқан. Зерттеу нәтижелерінде ғибадатхана сармат, сақ, массагет тайпаларының күн мен оттың құдайларына табынуға арналған ортақ ғибадатхана екендігі анықталды. Ғибадатхананың өзің және айналасындағы жауынгер мүсіндерін, құрбандық орындарын есептегенде алып жатқан аумағы 1 гектарға жуық болады.Ғимарат тастар көмегімен шеңбер етіліп жасалынған және диаметрі 50 метр, биіктігі 4,5-5 метрді құрайды. Ғибадатхананың бастапқы бейнесі мен салт-жоралғыларға арналған құралдарын қалпына келтіру мақсатында археологтар ешқандай техника көмегенсіз қолмен қазып зерттелді де, қайта жабылды. Археолог-ғалымдар арасында қызылүйік ғибадатханасы ерте көшпелілердің өмірінен сыр шертетін тас мүсіндер мен салт-жоралғыға арналған құрбандық құралдары арқылы үлкен қызығушылық тудыруда. Ғибадатхана орналасқан аймағына орай және өсімдіктерге бейімделе келе тегістеу көтеріңкі жерде орналасқан. Айналасындағы шашылып жатқан тастарға қарағанда қызылүйіктің аумағы 10 гектарға дейін баруы мүмкін. Ал тастан жасалған жайынгер мүсіндері 20 км радиус көлемінде де кездеседі. Осындай ғибадатханаларға жүргізілген станционарлы қазбалар кезінде олардың алғашқыда обаларға ұқсас келгендігі белгілі болды. Ғибадатханалардан табылған құрбандық шалатын тас орындар өңделмеген ұлутастардан құрастылырып жасалынған. Құрбандық орындарда көп жағдайда кездесетін адам сүйегі не болмаса күл секілді дүниелер кездеспеді. Ескерткіштің негізігі белгілері болып есептелетін дөңгелек пішіндегі обалар жиынтығы солтүстіктен оңтүстік бағытқа қарай созыла орналасқан. Орналасқан обалардың диаметрі 6-7 метрді құрайды және оба төбелерінде 0,5 метрлік ойыстарда кездеседі. Ескерткішдің жоғарғы бөлігі қираған және одан ғибадатхананың ішкі бөлігі мен қабырғасы жақсы көрінеді. 2004 жылы обада тазарту жұмыстары жүргізіліп, ол 2005 жылыда өз жалғасын табады. Осындай тазарту жұмыстары арқасында ғибадатхананың есігінің орны табылды. Ғибадатхана маңынан сармат тайпаларының кезеңіне жатқызылатын қыш ыдыс сынықтары мен адам сүйектері табылды. Қызылүйік ғибадатханасы осы уақытқа дейін зерттеліп, ғалымдар арасында қызығушылық тудырған Бәйте ғибадатханасынан өзіндік ерекшеліктері бар ғибадатхана екендігі белгілі болды. Үстір даласының батыс және солтүстік жерлерінде орналасқан б.э.д. IV-II ғасырларға жататын Бәйте I, III, Қарамөңке, Берең, Қайнар жәнеде Қызылүйік секілді ғибадатханалардан ежелгі көшпелі тайпалардың ата-баба культіне табынғандығын айқын дәлелдейді.Осыындай ғибадатханалардың табылуы ғалымдар арасында Үстірт жерінін үзік-үзік зерттелгенінің мысалы болып табылады. Сол себептенде ғалымдар Арал-Каспий өңіріндегі сармат-дах-массагеттер мәдениеті мен олардың тарихы және археологиялық ескерткіштерін зерттеуде үлкен өзектілік тудырады[12, 44-47 б].Ерекше қорымдардын бірі Иманқара қорымына жалпылама сипаттама берсек. Қорым үңгір түрінде кездеседі. Тереңдігі 25 метр болып табылатын қорған арқасында археологтар Қазақстан аумағында өзіндік бір ерекше өркениеттін болғандығын арға тарта айта кеткен. Үңгір ішінен тас,ерте темір жәнеде қола дәуірлерін қамтитын жәдігерлер табылды. Зерттеу нәтижесіне сүйене отырып, ғалымдар Иманқара үңгірінің ерте темір дәуірінен Батыс Қазақстан жерін мекен еткен ерте көшпелі тайпалардың табынатын әулиелі жер болғандығын хабарлады. Тау үстінле б.з.д. Vғасырға сыр шертуге көмек беретін ежелгі көшпелілердін тас обалары орналасқан. Осыған орай Иманқара үңгірінің ерте заманнан қасиетті саналуынын өзі осы жерде орналасқан обалар мен қорымдарға жасалған археологиялық зерттеу экспедицияларының дәлел бола алатынын айдан анық. Батыс Қазақстан жерінде Бәйте ғибадатханасы тобына кіретін Қарамөңке ғибадатханасы бар. Ғибадатхана Бейнеу - Маңғыстау теміржолының Үстірт стансасынан 10 метр жерде оңтүстік- батысқа қарай орналасқан. Қарамөңке ғибадатханасы тек құлшыныс пен құрбандық шалуға ғана арналғанды анық болып табылады. Оның бірден-бір себебі, жерлеу қалдықтарының табылмаулығында. Зерттеу барысында тас мүсіндерден бөлек құрбандықшалатынтас-тостағандартабы лды. Мұндай құрбандық шалуға арналған тас-тостағандар Бәйте III ғибадатханасынанда кездеседі. Ғибадатхана ішінде5 тас құрбандық ыдысы мен 80-ге жуық адам бейнесінде келтірілген тас мүсіндерде бар. Археологтар табылған заттарға қарап ғибадатхананың салынған уақытын б.з.д. IV-II ғасырлар аралығына жатқызады. Үстірт жеріндегі көптеген ғибадатханалар секілді бұл ғибадатханада ерте көшпелі сақ-массагет және савромат-сармат тайпаларынын тарихы мен мәдениетінен сыр шертетін киелі жер болып есептелінеді.Үстірт жеріндегі ғибадатханаларды зерттеуді жүргізген 1989 жылы З. Самашев басшылығымен Батыс Қазақстан археологиялық экспедициясы болды.Келесі қорған бізде Батыс Қазақстанның Бөрлі ауданында орналасқан Қырық-Оба қорымы. Бұл қорымды археологтар патша қорымдары деп атайды. Оның себебі ретінде қорғаннын биіктігі мен зерттеу кезінде табылған алтын және күміс әшекейлер, ыдыс-аяқтар бұл жерде патша әулетінің жерленгенің дәлелдейді. Қорған биіктігі 18,6 метрге жетіп, табанының астындағы диаметрі 500 метрден асады. Қырық-Оба қорғанының қасында тағыда екі ұзартылған қорған бар. Біріншісінің ұзындығы 100 метрді, биіктігі 6 метрді құраса, екіншісінің ұзындығы 80 метрге жетіп, биіктігі 4 метрді қамтиды. Қырық-Оба қорымы бір-бірінен 10 км алшақтықта орналасқан екі Қырық-Оба I және Қырық-Оба II кешендері болып бөлінеді. Бірінші кешенде 6 үлкен патша қорғандар тобы құрайды. Екінші кешенге Орал-Бөрлі тас жолының екі жағына орналасқан қорғандар тобы жататын үлкен қорым. Қорым құрамында қырықтан астап қорғандар тобы шоғырланған. Археологиялық қазбалар 2001 жылдан бастап Қазақстан Республикасының ғылым академиясының Археология институты қызметкерлері бастап, 2002 жылдан бері археологиылық жұмысты Батыс Қазақстан тарих және археология орталығы жұмысты жүргізу үстінде. Қырық-Оба қорғандары ерте көшпелі тайпалардың жерлеу орындарынан біршама ерекше болып келеді. Қорымда 2001 жылы зерттеу нәтижесінде оты киелі орын деп аталатын құдайларға құрбандық шалу орындары ашылып, зерттеле бастады. Зерттеу кезінде тек қана құдайларға құрбандық шалмай, пұтқада табынып, адамдарға арнапта құрбандық шалынғандығы белігілі болды. Қырық-Оба қорымында 3 жыл жүргізілген зерттеу нәтижесінде археологтар бұл жай ғана қорым емес бұл сәулет құрылысы деген пікірге келген болатын. Оның себебі қорымдардың жақсы салынуы нәтижесінде сәтті қазылған 10 шақты қорғанның болуы еді. Қорғанның оңтүстік-шығыс бөлігі ғажап тұрғыда бұзылмай қалған. Қарақшылар жерлеудің бұл бөлігін тонамағандығында байқай аламыз. Қорғанның осы бөлігінде ең алғашқы болып табылған ерекше пішіндегі төрт аяқты тас құрбандық үстелі еді. Келесіде қорғанды қазу үстінде алтынды түйіршіктеу әдісімен жасалған алтын зергерлік бұйымдары табылды. Археологтар пайымдауынша ежелде Батыс Қазақстанның Арал-Каспий маңында климаттық құрғақшылық салдарынан тайпалар өмір сүрмеді деп есептеген. Алайда, жерлеу рәсімдері ( өлген адамды оңтүстікке қарай қарату)мен табылған заттар жиынтығы көшпелі скиф-сақтарға тиесілі екендігін айтады[5, 89б].2005 жылы маусым айында Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының Орал кешенді археологиялық экспедициясы Қырықоба отряды, Батыс Қазақстан жеріндегі Қырық-Оба қорымындағы археологиялық зерттеулерді қайта жаңартады. Ескерткіш бізде мұражайландыруға ыңғайлы Орал-Ақсай теміржолы бойында орналасқан. 2005 жылы болған маусымдық зерттеу жұмысында ыңғайлы болуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz