АЛҒАШҚЫ ГАЗЕТТЕР ТІЛІНДЕГІ БҰЙРЫҚ РАЙЫ
Қазақстан Халықтар Достығы университеті
ӘОК 81 367 625-512. 122 1819 Қолжазба құқында
Насирдинов Бауыржан Патшаханұлы
XIX ғасырдың II жартысындағы қазақ басылымдарының когнитивті-прагматикалық аспектісі (Түркістан уалаяты, Дала уалаяты газеттері бойынша)
6М011700- Қазақ тілі мен әдебиеті бойынша гуманитарлық ғылымдар магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
Рефераты
Ғылыми жетекшісі:
филология ғылымдарының
кандидаты, доцент
Ақкөзов Ә. Ә.
ШЫМКЕНТ 2014
Мазмұны
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
I Тарау
Қазақтың алғашқы мерзімді баспасөзіндегі дүниенің тілдік бейнесі
1.1.Түркістан және дала уалаяты газеттерін тіл білімінің қазіргі
кездегі жаңа бағыттарымен сабақтастыра зерттеу.
1.2. Дүниенің тілдік бейнесін танытудағы дискурс пен мәтіннің рөлі.
1.3. Алғашқы медиа-мәтіндегі ғаламның тілдік бейнесі.
2. Түркістан және дала уалаяты газеттерінің тілдік дүниесінің деңгейлік құрылымы
2.1. Алғашқы медиа-мәтіннің вербальды-семантикалық деңгейі
2.2. Алғашқы медиа-мәтіннің лингвокогнитивтік деңгейі.
2.3. Алғашқы медиа-мәтіннің прагматикалық деңгейі.
ҚОРЫТЫНДЫ
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Қазақ елі XIX ғасырдың II жартысында Ресей патшалығының толық отарына айналуының аяқталуымен сәйкес келді. Патша үкіметі қазақ еліндегі ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келе жатқан ел басқару ісін қоғам өмірінен біртіндеп ығыстырып, өздеріне тиімді әкімшілік жүйесін қалыптастырды. Толық отарына айналған елді басқарып, өз игілігіне толық пайдалану үшін, патша үкіметі қолынан келген барлық мүмкіндікі пайдалануға тырысты. Осының негізінде қазақ жерінде патша үкіметінің жергілікті әкімшілік органдарының ресми басылмы ретінде қазақтың ұлт тіліндегі алғашқы мерзімді баспасөзі(Түркістан уалаятының газеті 1870-1883, Дала уалаятының газеті 1888-1902) дүниеге келді. "Түркiстан уалаятының газетi" 1870 жылы 28 сәуiрде сол кездегi Түркiстан генерал губернаторлығының орталығы болған Ташкент қаласында дүниеге келдi. Алғашқыда бұл басылым сол кезде орысша жарық көрiп тұрған "Туркестанские ведомости" газетiне қосымша ретiнде айына төрт рет екi саны қазақша, екi саны өзбекше болып жарыққа шыққан[1,8]. Газет негiзiнен қазақ жерiнiң оңтүстiк өлкелерiне, Семей, Омбы, Ақмола, Орал секiлдi қалаларына таралып тұрған. Бiрақ, газет тиражы 250 данадан аспаған[1,9].
"Түркiстан уалаятының газетi" ең алдымен сол кездегi Түркiстан генерал губернаторлығы тарапынан, әскери губернаторлықтардың тарапынан және өзге де әкiмшiлiк басқарма иелерiнiң тарапынан жергiлiктi халыққа қатысты әр түрлi бұйрықтары, сот орындарының шешiмдерi, сауда хабарлары, сондай-ақ қазақ халқының тарихына, мәдениетiне, әдебиетiне қатысты материалдар, орыс халқының бай әдебиетi мен ғылым жолындағы iзденiстерi, алыс- жақын шет мемлекеттерде болып жатқан түрлi уақиғалармен қалың көпшiлiк қауымды хабардар етiп отырды. Газет өз кезегiнде сол кезеңге дейiн ұрпақтан-ұрпаққа, атадан-балаға мирас болып келе жатқан ауыз әдебиетi үлгiлерiн, сонымен қатар түрлi салаға қатысты мақалаларды жариялай отырып, бiрiншiден, қатынас тiлiн қолданып қана қоймай, оның дамуына үлес қосса, екiншiден, әдеби тiлiмiздiң лексикалық, грамматикалық жағынан нормалануында белгiлi қызмет атқарды[2,10]. Қазiргi таңда "Түркiстан уалаятының газетiнiң" түпнұсқасы түгелдей Санкт-Петербургтағы М. Е. Салтыков-Щедрин атындағы мемлекеттiк кiтапханада, Пленкаға түсiрiлген көшiрмесi ҚРҰҒА кiтапханасының сирек қолжазбалар бөлiмiнде[10,85], Ташкент қаласындағы "Әлiшер Науайы" атындағы өзбек ұлттық кiтапханасының сирек кiтаптар бөлiмiнде 1874, 1875, 1876 жылдардағы сандары[42 саны] өзбек тiлiнде шыққан осы газеттiң тiгiндiлерiмен бiрге түптеліп, сақталған.
"Түркiстан уалаятының газетi"-нен кейiн 1888 жылдың 1 қаңтарынан бастап сол кездегi Дала генерал губернаторлығының орталығы болған Омбы қаласында "Дала уалаятының газетi" деген атпен екiншi қазақ тiлiндегi басылым дүниеге келдi. Газет орыс тiлiнде шығатын "Акмолинские областные ведомости" газетiне қосымша ретiнде екi тiлде орысшасы "Особое прибавление к Акмолинским областным ведомости" деген атпен шықты. Ал 1884 жылы газет құрылымы қайта өзгертiлiп, қазақшасы "Дала уалаятының газетi" деген атпен, орысшасы "Киргизская степная газета" деген атпен шыға бастады. Газет 1902 жылдың алғашқы үш айына дейiн аптасына бiр мәрте шығарылды. Басылым жергiлiктi әкiмшiлiк орнының ресми басылымы болғандықтан, оны қаржыландыру да, басшылық жасау да генерал губернатордың қадағалауында болды[3,5]. "Дала уалаятының газетi" патша үкiметiнiң ресми органының ресми құралы болғанымен, өзiнен сәл бұрын шыққан "Түркiстан уалаятының газетi" -не қарағанда таралымы жағынан болсын, көтерген саяси-әлеуметтiк мәселелерi жағынан болсын анағұрлым озық болды. Газеттің жалпы таралымы жөнінде Б. Әбілқасымов Басылымның барлық тиражы бiзге мәлiм емес, бiрақ бiр мәлiметтерде газетке "мiндеттi жазылушылар" дегеннiң (болыстық, ауылдық қызмет адамдары) саны 1332 адам екенi көрсетiлген-деп көрсеткен[1,13].
Басылым патша үкiметiнiң жергiлiктi әкiмшiлiктiң жетегiнде болғанымен, газет төңiрегiне қазақтың оқыған, көзi ашық азаматтары топтасты. Сонымен қатар газеттiң халықтың мұң-мұқтажын, қоғамдық саяси мәселелерiн көтеруде бағыт-бағдар берiп, жөн сiлтеуде патша үкiметiнiң саясатына қарсы шыққан, бостандықты көксеген Г.Н. Потанин, Н. М. Ядринцев, Л.К. Чермак секiлдi орыс азаматтарының көмегi ерекше болған[4,10].Газет беттерiнде жергiлiктi ұлт өкiлдерiн отырықшылдыққа, егiншiлiкке, өнер-бiлiмге, мәдениетке үндеген көптеген мақалалармен қатар, қазақ және орыс елiнiң ауыз әдебиетi үлгiлерi, ағартушы тұлғалардың шығармалары, шығыс елдерiнiң әдебиет нұсқалары секiлдi материалдарды көптеп кездестiремiз. Бұдан басқа да газет беттерiнде медициналық, ветеринарлық кеңестерi, жаратылыс құбылыстары туралы қызықты мәлiметтер, ауыз әдебиет үлгiлерi, ертегiлер, аңыздар т.б. көптеген құнды материалдарды кездестiремiз.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы "Түркістан уалаят газеті" және "Дала уаляты газеті" жазба әдеби тiлiмiздiң қалыптасып, дамуында ерекше маңызды рөл атқарғандығын көремiз. Ең алдымен бұл басылымдар жергiлiктi әкiмшiлiк орындарының отаршылдық саясатында негiзгi құралы бола тұра, қазақтың мерзiмдi баспасөзiнiң көш басы ретiнде аталатындығы ақиқат. Екiншiден, бұл басылымдар қазақ тiлiнде бұрын болмаған қоғамдық - публицистикалық және ресми iс-қағаздары стильдерiн қалыптастырды. Бұл басылымдардың алдыңғысы үш тiлде, кейiнгiсi екi тiлде жарық көргендiктен аударма iсiнiң де алғашқы қадамдары жасалғандығын көремiз.
Жазба жәдігерлер дүниеге келген дәуірінен хабар беріп қана қоймай, сол кезеңдегінің халықтың тұрмыс- тіршілігінен, тілінен, мәдениетінен, қоғамдағы болып жатқан түрлі өзгерістер мен құбылыстарға сай өзіндік пікірлеріне мол мағұлмат береді. Өткен тарихымыздағы баспа бетін көрген түрлі тарихи жәдігерлерді бүгінгі ғылым салаларымен байланыстыра зерттеу, құнды дүниелерді келешек ұрпақтың керегіне жарату, бүгінгі зерттеушілеріміздің еншісінде екендігі ақиқат.
Ұлттық жазба әдеби тілдің қалыптасуы мен дамуында өзіндік орны бар жоғарыда аталған қазақтың алғашқы мерзімді баспасөз құралдары бүгінгі күнге дейін зерттелмей қалған жоқ. Алғашқы мерзімді баспасөз құралдары ғылымның әр саласы бойынша біршама ғалымдарымыздың зерттеу нысаналарына айналып, жарыққа шыққан еңбектері қалың көпшілік қауымның шынайы ықыласына бөленді. Б. Кенжебаев, Х. Бекхожин, Ү. Субханбердина, Б.Әбiлқасымов, С.Исаев, Қ. Атабаев, Ө.Әбдiманов Б.Момынова, Қайрат Сақ, Қ.Есенова, Ф.Жақсыбаева, Б. Райымбекова, Р. Омарова секілді ғалымдарымыздың және осы ғалымдарымыздың ізімен келе жатқан өзге де зерттеушілерде атауға болады.
Біздің зерттеу жұмысымыз жоғарыда аталған, бүгінгі күндегі қазақтың ұлт тіліндегі мерзімді баспасөз құралдарының көшбасы, қазіргі кездегі қазақ елінің сан мыңдаған бұқаралық ақпарат құралдарының алғашқы қарлығаштары ретінде тарих төрінен өз орнын алған Түркістан уалаятының газеті және Дала уалаятының газеті жөнінде болмақ. Зерттеу жұмысымыз тілі білімінің қазіргі кездегі жаңа бағыттарынан саналатын когнитивті лингвистика және прагматикалық лингвистика шеңберінде жүргізіледі. Яғни, қазақ тіліндегі алғашқы медиа-мәтінді когнитивті-прагматика аясында қарастырамыз.
Зерттеудің өзектілігі. Қай кезеңде болмасын дүниеге келген қолжазба болсын немесе баспа бетін көрген басылымдар болсын өз заманының өмір сүріп отырған көпшілік қауымына түсінікті болуын ескеретіндігі анық. Ал, тіл уақыт көшімен ілесе отырып, дамитындығын ескерсек, біз сөз еткелі отырған алғашқы газеттердің тілдік бейнесі, ондағы жарияланған материалдардағы тілдік дүниенің берілуі, лингвомәдени бірліктердің қолдану деңгейі антропоцентристік тұрғыдан талдау жасау жұмысымыздың өзектілігі болып саналады.
Зерттеудің нысаны. Түркістан уалаяты және Дала уалаяты газеттерінде жарияланған мәтіндердегі дүниенің тілдік бейнесінің концептілік аясы және лингвомәдени бірліктердің қолданысы, тілдік бірліктерді қолданудағы прагматикалық ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты - XIX ғасырдың екінші жартысында дүниеге келген қазақтың алғашқы мерзімді басылымдарының сол кездегі қоғам өмірінде болып жатқан түрлі өзгерістерді суреттеудегі тілдік бірліктерді пайдалану ерекшелігі, прагматикасы анықталып көрсетіледі.
Осының негізінде мынадай міндеттер белгіленді:
- Түркістан және дала уалаяты газеттеріндегі дүниенің тілдік бейнесі;
- Алғашқы медиа-мәтіннің вербальды-семантикалық деңгейі;
-Алғашқы медиа-мәтіннің лингво-когнитивтік деңгейі, концептілер өрісі когнитивті-прагматикалық тұрғыда анықтау;
-Алғашқы медиа-мәтіннің прагматикалық деңгейі;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақтың алғашқы мерзімді басылымдарының
Зерттеу әдістері. Жұмыстың зерттеу нышанының ерекшеліктеріне сәйкес сипаттау, талдау, тарихи-салыстырмалы, баяндау әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Диссертациялық жұмыстың негізгі материалдары мен теориялық тұжырымдары жоғарғы оқу орындарында оқытылатын Когнитивті лингвистика, Прагмалингвистика, Қазақ әдеби тілінің тарихы пәндеріне пайдалануға, Сондай-ақ, мерзімді баспасөз құралдарының тілін зерттеушілірге көмегі бар.
Қорғауға ұсынылып отырған негізгі тұжырымдар. XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың алғашқы кезеңіндегі қазақтың тұңғыш мерзімді баспасөз құралдары Түркістан уалаятының, Дала уалаятының газеттері біріншіден,сол кезеңдегі қоғам өмірінде болып жатқан түрлі саяси өзгерістерді көпшілікке таратып отырды. Екіншіден, қазіргі қазақ жазба әдеби тілін қалыптастырушы ретінде еңбегі кемел. Себебі, алғашқы газеттер қазақ халқының сан ғасырлар ұрпақтан ұрпаққа ауызша тарап келе жатқан ауыз әдебиеті үлгілерін хатқа түсіріп, әдеби тіліміздің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық жағынан нормалануында да ерекше қызмет атқарды.
Жұмыстың әдістанымдық негізі. Зерттеуімізде қазақтың көрнекті ғалымдары және тақырыпқа қатысы бар ғылым кандидаттарының авторефераттарын пайдаландық. Жалпы, теориялық мәселелерде М. Оразов, Қ.Есенова, У. Нұргелді, Б. Момынова, Нұрдаулетова Б.И. С. Жиренов секілді ғалымдардың еңбектерін негізге алдық және пайдаландық.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақтың алғашқы мерзімді баспасөзіндегі дүниенің тілдік бейнесі
Түркістан және дала уалаяты газеттерін тіл білімінің қазіргі
кездегі жаңа бағыттарымен сабақтастыра зерттеу.
Адам баласы көне дәуірден бастап-ақ өзінің ғұмырында айналасындағы болып жатқан түрлі табиғаттың тылсым құбылыстарына және өзге де қоғам өмірінде болып жатқан өзгешеліктерге өз қызығушылығы шегінде өмірге, қоғамға деген түрлі пікірлерін қалаптастырды. Осының негізінде қоғамда түрлі ғылым салалары қалыптасты. Адамзатпен бірге жасасып келе жатқан ғылым салалары уақыт өткен сайын дамып, жетіліп, өзінің зерттеу аясын кеңейтіп отырды. Ғылым салалары дамыған сайын бір ғылым салалары жаңа заңдылықтарды өмірге келтіріп жатса, енді бір ғылым салаларынан өзге жаңа бір ғылым салалары бөлініп шығып жататындығы заңды құбылыс. Қазіргі күндегі тіл білімі төңірегіндегі зерттеулерді қарайтын болсақ осы жағдайдан айналып өтпегендігін көреміз. XX ғасырдың екінші жартысынан бастап лингвистикада жаңа ғылым салалары қалыптасып, ғылыми зерттеу еңбектер дүниеге келе бастады. Әлемдік және отандық лингвистикада сол кезге дейін қалыптасып келген ішкі жүйелік зеттеулермен қатар, антропоцентристік бағыттағы тіл біліміндегі жаңа ғылым салаларына байланысты зерттеулер жарыққа шыға бастады. Яғни, тіл білімінде психолингвистика, паралингвистика, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, әлеуметтік лингвистика, когнитивті лингвистика секілді ғылым салалары қалаптасты. Бүгінгі күнде осы аталған ғылым салаларының теориялық тұжырымдары бағытында, ұлттың өткен тарихи кезеңдерінен хабар беретін жазба жәдігерлерін, жеке тұлғалардың шығармашылығында тілдік бірліктерді пайдалану ерекшеліктері жөніндегі көптеген ғылыми дүниелер жарыққа шықты. Өткен дәуірлердегі халықтың тұрмыс тіршілігінен хабар беретін жазба дүниелерін зерттеп, зерделеп, бүгінгі тіл біліміндегі қалыптасқан жаңа бағыттарымен сабақтастыра қарап, келешек ұрпақтың керегіне жарату, қазақ тіл біліміндегі негізгі мәселелердің бірі.
Тіл біліміндегі жаңа ғылым салалары адамзаттың тілмен және тілдің адамзатпен байланысы аясында зерттеулерін жүргізе бастады. Осының негізінде тілді өз зерттеулерінің нысанасы етіп алған ғалымдар тіл туралы түрлі өзіндік пікірлерін қалыптастыра отырып, зерттеу еңбектерін жариялады. Т.Р. Қордабаев тілге берілген анықтамаларды үш мәселенің аясында топтастыруға болады дейді. Ғалым "Біріншісі-тілдің экспрессивтік қызметін негізгі критерий етіп берілген анықтамалар"-деп, оған "Тіл-ойды туғызатын орган" (В.Гумбольдт), "Тіл-ойдың дыбыстық көрінісі" (А.Шлейхер), "Тіл-ойдың формасы" (А.Потебня), "Тіл-теориялық ой-сананың сыртқы көрсеткіші"(Гегель) секілді ғалымдардың тілге берілген анықтамаларын келтірсе, "Екіншісі-тілдің коммуникативтік қызметін негізгі критерий етіп берілген анықтамалар"-деп, бұл топтағы зерттеушілердің пікірі тіл-қоғам мүшелерінің, яғни, адамзаттың бір-бірімен өз ара түсінісуі үшін жаралған деген пікірдегілер дейді, "Үшінші- тілдің құрылымдық, жүйелік сипатын басшылыққа алудан, соны критерий етуден туған анықтамалар"- деп, оған "Тіл-идеяны білдіретін таңбалар(знак) жүйесі"(Ф. де Соссюр), "Тіл-шартты таңбалар жүйесі"(Г. Эббингхаус), "Тіл дегеніміз-дыбыстық құрылым" (Ф.Кайнц), "Тіл-таза қатынастардың құрылымы" (Л. Ельмслев), "Тіл-семиотикалық жүйе"(С.К. Шаумян) деген секілді пікірлерді келтіре отырып, оларды саралай келе "Шынында да, тіл атқаратын қызметі жағынан алғанда, қатынас құралы, ойды қалыптастырушы, болып табылады да, өзіндік сипаты, құрылымдық белгісі жағынан алғанда, таңбалар жүйесі, семиотикалық жүйе. Осы айтылған екі түрлі қасиетін, яғни, қызметі мен құрылымдық белгісін қоса алғанда, тіл- коммуникативтік, экспрессивтік қызметін атқарушы таңбалардың тарихи қалыптасқан жүйесі"-деген тоқтамға келген[5,81-82]. Кез-келген халықтың тілі өзінің қарым-қатынастық негізгі қызметін атқара отырып, атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып, уақыт өткен сайын сөздік қорын молайтып, сол ұлттың ұлттық болмысынан хабар беретін негізгі дүниесі.
Қазақ тілінің алғашқы грамматикасын жазған, ұлт тілінің реформаторы А. Байтұрсынов "Тіл-адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі"-деп анықтама береді[6,141] С. М. Қарымбаева "Тіл- адам баласының қарым-қатынас және танымдық қызмет атқаратын механизм ғана емес, ақиқат әлем туралы ақпарат беретін саналы құбылыс. Тіл-ұлт қазынасы, халық тілі- сол халықтың шынайы болмысының айнасы"[7,175]. "Тіл қарым-қатынас құралы ғана емес, ол-мәдениеттің, тұтас адамзатттың даму тарихының бір тұтас формасы. Ол өндірістік құралдар мен өндіргіш күштердің жетілуі жене күшеюінен байқалмай, адамдардың ақыл-ойының әрі оның бейнелеу қабілетінің өткірлігі, жүйелілігі, икемділігінен де байқалады"[8,120]. Ә, Қайдаров "Бүгінгі таңда еркін дамып, толыға да, молыға түскен қазақ тілінің сөз байлығын, оның сан алуан сыры мен сипатын жан-жақты зерттеу, оның табиғатына үңіле, өзіндік ерекшелігін анықтай беру- сол тілдің қадір-құрметін біле-білген жанкүйер қауымның, зерделі де, зейінді сөз зергерлерінің, әсіресе, тамырынан тап басып, табиғатын танитын тіл мамандарының алдында тұрған жауапты да, ардақты міндеттердің бірі"-деп көрсетеді[9,62].
Антропроцентристік бағыттағы тіл білімінің жаңа бағыттарының бірі-когнитивтік лингвистика. Қазақ тіл білімі саласында өткен ғасырдың екінші жартысында зерттеле бастаған ғылым саласы. Бұл ғылым саласы адам тілінің танымдық қызметі тұрғысынан қарастырады. Яғни, дүниенің бейнесі бірінші адам санасында орын алса, одан соң ол тіл арқылы беріледі. В.Г.Гак былай деп көрсетеді, "Все идет от действительности через мысль в язык, и все от языка возвращается через мысль в действительность" - деп көрсетеді [9.22].
Қазақ тіл білімінде когнитивті лингвистика бүгінгі күнге дейі біршама ғалымдарымыздың зерттеу нысаналарына айналып, түрлі деңгейдегі еңбектері жарық көре бастады. Қазақ тіл білімінде когнитивті лингвистика бағытындағы алғашқы пікірлер А. Байтұрсынов[10], Қ. Жұбанов[11], С. Аманжолов[12] секілді ғалымдардың еңбектерінен көреміз. Бұл еңбектерде когнитивті лингвистика ғылымына арнайы тоқталмағанымен, тілдің танымдық қасиеті мен адамның сөйлеу әрекеттері, тіл мен ойлау жөнінде өз пікірлерін білдірген. А. Байтұрсынов "Сөз өнері адам санасының үш негізіне тіреледі: 1. Ақылға. 2. Қиялға. 3. Көңілге. Ақыл ісі-аңдау, яғни, нәрселердің жайын ұғу. тану, ақылға салып ойлау, қиял ісі-меңзеу, яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің тұрпатына бейнесіне ұқсату, бейнелеу суреттеп ойлау, көңіл ісі-түю, талғау. Тілдің міндеті-ақылдың аңдауын аңдағанынша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау"[10,10].
Когнитивті лингвистика төңірегіндегі пікірлерге саралай келе, Б. Қалиұлы когнитивті лингвистикаға берілген анықтамаларды талдай келе, "Когнитивтік тіл білімі - таным (когниция) мен тілдің арасындағы байланысты, қарым-қатынасты, сәйкестікті білдіретін ғылым"[13.150].
Когнитивті ғылым ақпарат теориясынан ақпарат ұғымы, білім құрылымы, ақпаратты өңдеу, оны жадыда сақтау, одан қажетті мәліметтерді алу, тілдік формалар мен адам санасындағы ақпараттарды таратып түсіндіру (репрезентация) туралы мәселелерді иемденеді және адам санасы қалай ұйымдастырылған, адам дүниені қалай таниды, дүние туралы қандай мәліметтер білімге жатады, ментальды кеңістік қалай жасалады деген сұрақтарға жауап табуға ұмтылады [14.9].
Когнитивтік лингвисика (лат. сognition - білім, түсінік, көзқарас)-тіл біліміндегі бағыт. Тілді игеру, табиғи тіл механизмін түсіндіру үшін білім жинау, қолдану және оны түсіну моделін құру тұрғысынан зерттеледі. Когнитивтік лингвистика бұл модельді тек бүкіл когнитивті ғылымдар шеңберінде ғана жасай алады. Ол ғылым білімнің әр түрлі типтерін, олардың ұйымдастырылу және өзара әрекеттесу тәсілдерін зерттейді. Екінші жағынан, бүгінгі тілдерді зерттеу интенция, ес, семантикалық қорытынды, есте сақтау, түсіну, жоспарлау, дискурсты басқару сияқты когнитивтік категориялардың қатысуынсыз мүмкін емес. Оларда тілдік, сенсорлық, моторлық және басқа информациялар қамтылады. Когнитивтік лингвистика - тіл көмегімен информацияларды беру, сақтау құрылымдары мен тәсілдері туралы көзқарастарды тереңдетуге арналған [15, 181б].
А. Е. Карлинский когнитивтік лингвистикаға байланысты зерттеулерге шолу жасай отырып, "Нами была предпринята робкая попытка определить предмет когнитивной лингвистики как особого раздела науки о языке с трех позиций: отношения "сознание и язык", "мышление иречь" и связь между ними (коммуникация)" - дей келе, бұл айтылған үш мәселені төмендегідей саралап көрсетеді.
1) "Проблема связи языка и сознания выдвигает на первюе место исследование возникновения языковых категорий (лексических и грамматических) на основе человеческого опыта, накопленного в процессе преобразовательной и познаваельной деятельности. Иначе говоря, речь идет в данном случае о вопросе филогенеза языковой картины мира.
2) Вторая задача когнитивной лингвистики - изучить отношение "реч-мышление" в процессе речемыслительной деятельности идеального индивида.
3) Третья задача когнитивной лингвистики заключается в исследовании реальной коммуникации (двустороннего дискурса). С точки зрения соотношения языка - сознания и речи - мышления в процесса обмена мыслями между конкретными собеседниками в конкретной ситуации общения" [16,85]. В.А. Маслова когнитивті лингвистикаға байланысты,"В когнитивистике главное внимание уделяется человеческой когниции, исследуются не просто наблюдаемые действия, а их ментальные "[17,10].
""""[]""[]
""""[]""""[]""""[]
1. АЛҒАШҚЫ ГАЗЕТТЕР ТІЛІНДЕГІ БҰЙРЫҚ РАЙЫ
1.1. Алғашқы газеттер тіліндегі I жақ бұйрық рай, тұлғасы мен мағынасы
Мысалы, Ұры үйге кіралмай тиразаның түбіне келб үйдің есигин жылдам аш есикди ашбасаң үйді отқа өртиб жибарармыз диб дауыстабды[ТУГ 1874,№5]. Бай асғұп тысқа шғп бара жатқан кизде қатұнна айтұбды синде қолұңға бр қару алб минм артымдан жүгрүб жлдам тсқа шық дибди[ТУГ 1874,№5]. Егерим Ташкент жақтан шыға қалса Алтыбай биге бирүлсүн, өзга жирдан шықса ойазнай бастұғмызға хабар бирүлсүн[ТУГ 1876,№28].
-Ей, әулие, тоқта, сен маған айт, мен қашан, қалайша өлсем керек?-дейдіДУГ топ. 1990,154.
-Ей кісі тұр, бізге жол бер, біз өтіп кетелік,-дейдіДУГ топ. 1990,155. "Диірменші, сен мені сойма, мен саған бек үлкен қызмет етіп, байлыққа жеткізейін, хан қызын алып берейін, ћәм хан орнына отырғызайын, сен, бірақ мені өлтірме, ғұмырымша асырап сақта"ДУГ топ. 1990,131. "Шырағым, сүйіншіге еліңе қайтқың келсе, азат қылайын, тұрамын десең екеуіңді бала қылайын" ДУГ топ. 1990,332, деген сөйлемдегі аш, шық, бирүлсүн, тоқта, айт, тұр, бер деген сөздерден бұйрық мәнін анық аңғаратын болсақ, сойма, жеткізейін, берейін, отырғызайын, өлтірме, сақта, қылайын, дегендер бұйрық мәнінен гөрі өтіну, қалау, келісу мағыналары басым. Сондықтан бұйрық райдың қосымшалары арқылы жасалған сөйлемдердің мағыналарын талдағанда, оның мағыналық ауқымын кең түсінуді қажет етеді.
Қазіргі кездегі қазақ тілінің грамматикасы туралы жазылған оқулықтарда бұйрық райдың үш жақта қолданатындығын көрсетіп жүр
Мысалы: "Ендi онан соң болған қабарларны бастан айақ жазайн"ТУГ 1875,N24. "Политсиадан көб ксидер келб Филиб Астахофды ұстаб алайн дисе, бұл Филиб Астахоф қолындағы пышағын жалаңдатыб айтұбды жандарұңдан үмид үзүб өлейн десеңдер тек қана осы үйге атдаб кирңдер мен синдерди пышақ минан қойдай қилиб бауиздаб тастай берейн"ТУГ 1874,N15. "Жирдң үлкәдүги минан қандай иканн сөйләйк"ТУГ 1875,N15."Енди Лондон дигин қаланың қандай үлкин икенн бiраз жазайқ"ТУГ 1876,N13. "Мырза қатунның көркамдигна ғашық болб шақрб алуб айтубды ириңниң борышдарын төлейн, бірақ біздің үйге түнде қоныб жүр деб"ДУГ 1890,N5. "Қатун әуели ирмнан сұрайн дебди"ДУГ 1890,N5.
Бұйрық рай көрсеткiштерiндегi дауысты дыбыстардың бiрiнiң түсiрiлiп берiлуi тек алғашқы газеттер тiлiне ғана тән құбылыс емес, XIX ғасырдың екiншi жартысында және XX ғасырдың алғашқы жылдарында баспадан шыққан жеке кiтаптардың тілінде де кездеседi. Мысалы: "Жолдан адасып куп кун журсек бзге тамак керек болыр, уйректи де устаб алайк". "Е - деди би, азуы алты карыс Арғынның Кошкарұлы Джанибек Алшинниң бiр алжиган шалын келемеж ғылып кетеин деп едим десеңши"Ы А. Кир хр.
Қазақ ауыз әдебиетi үлгiлерiн жеке жинақ ретiнде шығарушы орыс түркологтарының бiрi - Н. Н. Пантусовтың "Материалы к изучению казак-киргизского наречия"- атты еңбегiнiң 4-шi шығарылымында бұйрық рай 1- жақ көсеткiшi -айын, -ейiн тұлғасы екi түрлi вариантта берiлген. Бiрi, орыс алфавитiмен берiлген бөлiмiнде -аjын, -аjiн тұлғасында берiлсе, араб графикасымен берiлген бөлiмiнде бұл тұлғалар -айұн - айұн түрiнде кездеседi.
Мысалы: "Сен болсаң жекай сылкым, тiл катаjын,
Берi кел судан өтiп ап- жатаjын."
Немесе "Тура тур батыр болсаң жалтактамай,
агамды Әли, Муса ойатаjын".
"Науке, сен кеткен соң мен кетаjiн,
даусымды конур каздай торлантайұн"
Осы сөйлемдердегi "катаjын, жатаjын, ойатаjын" сөздерi, араб графикасы негізімен берiлген бөлiмiнде "қатайұн, жатайұн, ойатайұн" түрiнде берiлген Пантусов Н. Н.
шыққан "Қазақ" газетінің тілінде қазіргі әдеби тілдің нормасы ретінде қалыптасқан - айын, -ейін тұлғасы қолданылған. Мысалы,
Құлағың сал сөзіме,
Мен айтайын өзіңе,
Көбікті деген қалмақ бар,
Көрсетейін көзіңе"Қазақ" газ. топ. 173.
Мұжыққа жазылған қазақ қайта қазаққа жазылайын десе, бұған бөгет жоқ"Қазақ" газ. топ. 304. Сонда да Жағыпаров қолым тисе Каспий суын өтіп, Түркістан аралайын деп олқы-солқы уағда берген болды"Қазақ" газ. топ. 320. Тоңайын дедім, шинелімді әкелші киейін"Қазақ" газ. топ. 220.
Алғашқы газеттер "ТУГ", және "ДУГ" тілінде бұйрық райдың I жақ жекеше -айын, -ейiн тұлғалары бірнеше мағыналық реңктерде жұмсалған. Мәселен, -айын, -ейiн тұлғалары келер шақтық мағынада қолданылғанда, екі түрлі мәнде жұмсалған. Яғни, бір сөйлемдер іс-әрекеттің алдыңғы кезеңде орындалатынымен, орындалу уақыты белгісіз болса, бір сөйлемдер айтушының айтып тұрған сәтімен сәйкес немесе айтушының сөзінен кейін жақын арада орындалатындығын көрсетеді. Мысалы, "Ә-ә", дейді қарт,- балам 120 жасқа келдім, ел бастап, жұрт билейін деген ұл екенсің, сөз бастап, би болайын деген ұл екенсіңДУГ топ. 89,122."Жалғыз торы биені ұйықтамастан бағып, ерінбестен сауып, соның сүтімен асырап жатайын"ДУГ топ. 89,163. "Сонан соң жауабын мен беріп, сені бұл пәледен құтқарайын"ДУГ топ. 89,129. "Мен шейхті іздеп табайын шамдалды беріп, күтіп тұрайын, шамдалды қайтарып бергенім үшін көп сый берер" ДУГ топ. 90,178. "Енді мен осындай өнеріммен ел таң қалғандай іс қылайын, ћәм өзім-ақ жолымменен мүлік жиып алайын" ДУГ топ. 90,192. "Бірақ қатын мейлінше әдепті, ынсапты кісі екен, айтыпты, мен болсам қатын еркім жоқ, әуелі ерімнен сұрайын"ДУГ топ. 90,100. Деген сөйлемдердегі -айын, -ейін тұлғалы сөздерге назар аударсақ, амал әрекеттің немесе айтушының ниетін, ұсынысын, пікірінің алдыңғы уақытта орындалуға тиіс екендігін, бірақ қай уақытта болатындығы белгісіз болса, Ал төмендегі сөйлемдерге қарар болсақ, айтушының сөзімен амал әрекеттің сәйкес немесе айтушының сөзінен кейін жақын арада болатындығына көз жеткіземіз. ұры айтты: "Егер іс олай болса, мен де әдепсіздік қылмайын, жүр сені сүйген жігітіңнің жанына апарайын"-дедіДУГ топ. 89,136. Сонда Көсе айтады:
-Естігенімді айтайын ба?
-Көргенімді айтайын ба?-дейдіДУГ топ. 89,133.
Патша тасты алып:
"-Мұжық, саған мен саған қандай сый қылайын?-депті"ДУГ топ. 89,73. "Ақ көңіл ханым, мен айтайын, сен тыңда-деп сөйлей бастады" ДУГ топ. 90,49."Ақырында Қаси айтты-ал енді жарайды, мынандай істейік, мен жарты жүзді кемітейін, сен жарты жүзді қос-деді" ДУГ топ. 92,307.
Сонымен қатар, алғашқы газеттер тілінде бұйрық райдың бұл тұлғалары төмендегідей мағыналық реңктерде жұмсалған.
1. Айтушының орындалатын амал әрекеті екінші бір тұлғаның амал әрекетіне байланысты : Апам деп, сен сағынып келдің маған,
жоқ болған менен басқа інің, ағаң.
Патшам хұзрәтлері рұқсат берсе,
Кетейін бір әңгіме айтып саған ДУГ топ. 90,240.
Айт, берейін құдайдан болса нәсіп.
Айтайын мен бір ақыл маған нансаң,
Тілін қой жануарлардың тілімді алсаң ДУГ топ. 90,296.
Білемін үндемесем өлерімді,
үзбеймін күні бұрын күдерімді.
Хан сонда рұқсат беріп сөйлеттірсе,
білейін өзім сонда не дерімді ДУГ топ. 90,240.
Шырағым: "Сүйіншіге еліңе қайтқың келсе, азат қылайын, тұрамын десең екеуіңді бала қылайын, сен-ағасы, ол-інің болсын"-депті ДУГ топ. 90,332.
Егерим газит алушидар бұрынғы өткин жылдардан көбейсе, гинирал губинатордың бұл газитті ар жұма сайын бір басылұб шығатұған газит қылайын деген ойы бар ТУГ , 1874 N20.
2. Айтушының амал әрекетті орындауға қалауын, ынтасын білдіреді:
Үшбу жақта қарт атамыз бар дегенге сәлем беріп, бес-алты ауыз сөз үйренейін деп келіп едім-дейдіДУГ топ. 89,123. Сол жерде патшаның баласым деп сөйлейін деген екен, өзге жазалы адамдармен бірге абақтыға салыптыДУГ топ. 89,63. Сондай адамның ойында жоқ бақытқа душар қылғаны үшін рақымына мол құдайға шүкірана қылайын деп барыпдұға қылдымДУГ топ. 89,254.
-Бұқарбай сатшы маған атыңды, мен саған жиырма жылқы берейін, өзің жылқыдан қалағаныңды ал және де сондай қой берейінДУГ топ. 92,108.
Бір күні қарт айтты дейді,- уа балалар, сендерге бір әңгіме айтайын, маған да баяғыда бір қарт айтып едіДУГ топ. 89,208.
3. Амал әрекеттің нақты емес, белгісіздік мағынасында қолданылуы:
Алдар Көсе жолыққан соң бай мырзалау болайын депті деген сөз барДУГ топ. 89,133. Сұлтан әуелі бұл ескі досын буындырып өлтірейін деп еді, қайтадан ойладыДУГ топ. 90,191. Бір қасқыр қойға шабайын деп бара жатып желдің ық жағыменен, ойнайды қойдың тозаңымененДУГ топ. 89,111.
4. Амал әрекеттің лажсыздан орындалуы, яғни, айтушының іс-әрекеті лажсыздан орындалуы:
Қайыр, енді барайын жұрт тыныштығы деген бір құдайға да жарасарДУГ топ. 90,414. Көпке дейін айтпай отырды, ақырында - жарайды мырза айтайын, бірақ күзетші солдат тұрмайды дедіДУГ топ. 90,292.
5. Айтушының амал әрекетті орындауда бір шешімге, тоқтамға келгендігі мағынасында: -"Ах, сен жұрттан шыққан ит!- деп зіркілдейді Боғыс, міне, қазір сенің барша арам тәніңді боршалап турап тастайын!" ДУГ топ. 92,523. Судан шықтым сол сөзді ойлай-ойлай,
Бауыздайын қасаптағы сойған қойдай.
Бұл ниетпен судан өзім шығып тұрмын,
Енді мен өлтіремін тірі қоймайДУГ топ. 90,263.
6. Айтушының іс-әрекетінде шарасыздық мағынасы басым, яғни айтушының амал әрекетті амалсыздан орындағандық мағынасында:
-Шырағым, қарындасым азбай қайтейін, бірталай күннен бері тамағыма түк салғаным жоқДУГ топ. 89,92. Үйге қарайтын ешкім болмады, не қылайын! Сағындым, ойладым, рас-ақ алдымда бір жақсылық маған жоқ па, -депДУГ топ. 90,293.
Алғашқы газеттер тiлiнде бұйрық райының I жақ көпше көрсеткiшi ретiнде -айық, -ейiк, -айқ, -ейк, -алық, елiк -алқ, елк және - алы, -елі тұлғалары қолданылған. Мысалы, "Жирдiң үлкандиги минан қандай иканiн сөйлайк"ТУГ 1875,№15."Қазақ тiлi қандай жарасұб бiр-бiрiне жарасұб тұрғанын бiлгiңiз килсе, бiз бiр-ики ауыз сөз жазалық"ТУГ 1876,№29. Жүз жылдай бір-бірінен айрылып жүргендері турасынан біздер мұнда баян етпейміз, бірақ қара қырғыз турадакрынан айталықДУГ топ. 92,372. Бұрынғылардан қалған иски жұмбақдан біраз орұс жұмбағын жазалықТУГ 1875,№2.
Газеттер тiлiнде бұйрық райдың I жақ көпше түрiнiң көрсеткiшi арқылы жасалған сөйлемдер көбiне таза бұйрық мәнiнде қолданылмай, бұл тұлғалар арқылы жасалған сөйлемдер айтушының белгiлi бiр iстi атқаруға шешiм еткендiгi, көпшiлiктi белгiлi бiр iске жұмылдыру, қозғау салу, түрткi болу секiлдi мағыналық реңктерде қолданылған. Мысалы:"Енди жер үстiнде қай уақытда қай жирде қыс, қай шама жаз болғанын және күнiң ұзұн және қысқалығұн жазалық"ТУГ 1876, №14."Енди Лондон деген қаланың қандай үлкин икинин жазайық"ТУГ 1876, №13. Алтын жақ күміс қыран қолға алайық,
Сахараға ит жүгіртіп құс салайық.
Көңілдегі қапалық кетсін тарқап,
Аң аулауға далаға жүр барайықДУГ топ. 90,227.
Түсірді тізесінен диюдың басын,
Қыз келді екеуіне керіп қасын,
Ағаштан түсіңіздер сөйлесейік,
Жастықтың құрайық деп уақиғасынДУГ топ. 90,282.
Қолдағы санап бұлды қақ бөлейік,
Жартысын саудаға сап жол жүрейік.
Күнінде малсыз қалсаң керек болар,
Бір жерге қақ жарымын біз көмейікДУГ топ. 90,251.
Алғашқы газеттер тiлiнде бұйрық райдың I жақ жекеше түрiнiң қолданылуы секiлдi, көпше түрiнiң көрсеткiштерiнiң де дауысты дыбыстардың бiрi түсiрiлiп көрсетiлген. Мәселен:"Жазайық, жазалық, айтайық, айталық"- деген сөздер "Жазайқ, жазалқ, айтайқ, айталқ" түрiнде берiлген.
Бұйрық райдың -айық, -ейiк тұлғалары тiл тарихында қолданылуы кейiнгi дәуiрлерден басталады. Яғни XV-XVI ғасырларда дүниеге келген жәдiгерлер тiлiнде кездеседi. өзбек ғалымы Ш.Шукуров -айық, -ейiк тұлғаларының қолданылуын XVI ғасырлардан басталады деп, сол кезеңнiң жәдiгерлерiне жататын Бабыр және өзге де еңбектерден мысалдар бередi. Сэңә берәийк(Б.Н), өзимизниң ахвалымызны алайық (Ш. Турк) 44,32. Сондай-ақ ғалым бұл тұлғалардың өзбек тiлiнiң тарихында XX ғасырдың басына дейiнгi кезеңдерге дейiн және сол кезеңде жарық көрген мерзiмдi баспасөз құралдарында кеңiнен қолданылғандығын, ал қазiргi кезде бұл тұлғалардың диалектiлiк сипатқа ие екендiгiн көрсетедi44,33. М. Оразов "Бұйрық райдың бұл көсеткiштерi XV-XVI ғасырларда диалектiлiк сипатқа ие болуы мүмкiн, себебi XV-XVI ғасырлардағы Бабыр еңбектерiнде кездесiп, Науаиы шығармаларының тiлiнде кездеспейдi"-дейдi33,238.
Газеттер тiлiнде бұйрық райдың I жақ көпше тұлғасы ретiнде -айық, -ейiк көрсеткiштерiмен қатар -алық, -елiк тұлғалары да қатар қолданылған.Бірақ, бұл екі тұлғаның арасында айтарлықтай айырмашылықтар жоқ. Мысалы: "Бұрұнғылардан қаған ески жұмбақдан бiраз орұс жұмбағын жазалқ" ТУГ 1875,№2. "Қырғыздың заңғы тақрубды бiр - ики сөз айталқ"ТУГ 1876,№28.
Бұйрық райдың I жақ көпше түрiнде қолданылатын бұл тұлғалар тiл тарихында XIII-XIV ғасырлардан бастап қолданыла бастаған. Сол кезеңнiң жазбаларына зерттеу жұргiзген А. И. Чайковская -алық, -елiк тұлғаларын осы кезеңнiң жазба жәдiгерлерiне жататын "Ат-тухфа" ескерткiшi тiлiнде қолданылған дейдi40,85. Ал ертедегi жазба ескерткiштер тiлiнде, яғни Орхон-Енисей және көне ұйғыр жазба ескерткiштер тiлiнде бұйрық райдың көпше түрiнiң грамматикалық көрсеткiшi ретiнде -алым, -елiм, -лым, -лiм тұлғаларының қолданылғандығын Ғ. Айдаров, Б. Қасымова өз еңбектерiнде атап көрсеткен37,97;106,95.
Газеттер тілінде қолданылған тұлғалардың бірі - алы, -елі тұлғасы. Бірақ, бұл тұлға Дала уалаяты газетінің тілінде өте сирек қолданылған, Түркістан уалаяты газетінің тілінде мүлдем кездеспейді.
Тіл тарихына қатысты зерттеулердің көпшілігінде ғалымдар бұл тұлғаны бұйрық райдың I жақ көпше түрінің көрсеткiшi деп есептегендерімен, газет тілінде басқа мағыналық реңкте қызмет атқарған. Мысалы,
"Сені ата-анаң саталы
Қалың малға баталы"ДУГ топ. 89,591 деген мысалды алсақ мұнда бұйрық райдың көрсеткіші ретінде емес, тіліміздегі - ады, -еді тұлғасының қызметінде жұмсалып тұрған секілді.
"Дала уалаяты газеті" тілінде қолданылған бұл тұлға негізінен көне тұлғалардың бірінен саналады. А. М. Щербак -алы, -елі тұлғасын Предлагательно-желательное наклонение- деп ала отырып, "Аффикс 1-го лица множественного числа -- -(а)лі ~ -(ä)li, см. Мах: Кïлалï" "сделаем-ка", алалï "возьмем-ка", ічäli "выпьем-ка" - деп бірнеше мысалдар берумен шектелген[39,156]. Ш. Шукуров өзбек тілінің рай категориясының тарихын зерттей отырып, бұл тұлғаны Буйруқ-истак майл- деп, бұл тұлғаны XV-XIX ғасырлардағы өзбек тіліне қатысты жазбалар тілінде (Алшер Новоий, Юсуф Амирий және т.б.) бұйрық-қалау (буйруқ-истак) райының І жақ жақ көпше тұлғасы ретінде өте актив, қолданылғандығын және қазіргі кезде өзбек тілінде диалектілік сипатқа ие екендігін көрсеткен[44,25]. А. Н. Гаркавец XVI-XVII ғасыр жазбасына жататын Кодекс Куманикс тілінде бұйрық райдың І жақ көпше тұлғасы ретінде -алым, -елім тұлғаларымен бірге - алы, -әлі тұлғаларының қолданылғандығын атап өткен[109,63]. -Алы, -елі тұлғасы қазіргі кезде түркі тілдерінің көпшілігінде бұйрық райдың І жақ көпше тұлғасы ретінде немесе диалектілерінде қолданылады. Мәселен, Алтай тілінде: келелі-келейік[110,157], ұйғыр тілінде: gilajli-қылайық[56,81]. Қарақалпақ диалектісінде: Ай йарым, бакь ишінде сырлашалы екимиз, джаъа шыкъкъан тал шыбыкътай шырмашалы екимиз[64,450]. Түркімен тілінде де бұл тұлға қолданылады. Бірақ - алы, -елі тұлғасы бұл тілде бұйрық райдың І жақ көпше тұлғасы ретінде қолданылғанымен, мағынасын да өзге түркі тілдерінен өзгешерек мағына бар. Яғни, бұл тілде - алы, -елі тұлғасы тіркескен сөздер қимыл іс-әрекеттің тыңдаушымен қатар айтушының өзіне де қатыстылығын білдіретін мағына бар[111,300].
Ал, қазақ тілінде бұл тұлға әдеби тілдің нормасы болмағанымен, диалектілік сипатқа ие және қазақ жерінің көптеген жерлерінде қолданылады. Мәселен, Ж.Досқараев Оңтүстік Қазақстанның Сайрам, Түлкібас, Бәйдібек аудандарында кездеседі десе[112.195], Ж. Болатов Алматы облысының Жамбыл ауданының қазақтарының тілінде кездесетіндігін көрсеткен[113,180]. Ал, С.Омарбеков Маңғыстау және Ақтөбе облысының Маңғыстау облысымен шектес жатқан аудандарының тілінде кездеседі дейді [110,154-158].
-Алы, -елі тұлғасының этимологиясы туралы пікір айтқан ғалымдар оның екі элементтен тұратындығын атап көрсетеді. Мәселен, В.Котвич өзге тұлғалармен - алы, -елі тұлғасында талдай келе, олардың екіге бөліп, оның бірінші элементі (а) қалау мәнін білдіретін қосымша деп көрсетсе, екінші элементі (-лы) жіктік жалғауының қосымшасы дейді [114,255-267]. Н.А.Баскаков бұл тұлғаны талдай отырып, -алы, -елі қосымшасын - алық, -елік қосымшасымен байланыстыра қарайды да, бірінші а элементін көсемше қосымшасы десе, -лы, -ли элементін І жақ жіктік жалғауының қосымшасы деп есептеген[64,450].
- алы, -елі тұлғасы ерте кезден қалыптасқандықтан көптеген түркі тілдерінде қолданылады. Бұл тұлғаның негізгі мағынасы (бұйрық райдың І жақ көпше тұлғасының бірі ретінде қолданылып) қалау-тілек, тыңдаушыны білгілі бір іске жұмылдыру болғанымен, кей түркі тілдерінде басқа да мағыналық реңктері қолданылған.
Жалпы тiл тарихына қатысты жазбалар тілінде өзбек ғалымы Ш.Шукуровтың көрсетуiнше(ғалым бұйрық-қалау райы деп көсеткен. Б.Н.) бұйрық райдың грамматикалық көрсеткiштерi ретiнде төмендегiдей тұлғалар қолданылған:
1. - алы, -әли.
2. - алым, -әлим.
3. - алың, -әлиң.
4. -ғалым, -гәлим.
5. -ғалың, -галиң.
6. -ғалы, -гәли.
7. - авуз, -әвуз.
8. -алық, -әлик.
9. -айлық, -әйлiк.
10. - айық, әйiк 44,10.
Тіл тарихына қатысты жазбаларда жоғарыдағы аталған тұлғалар қолданылғанмен, алғашқы газеттер тілінде бұйрық райдың I жақ жекеше тұлғасы ретінде - айын, -ейін, -айұн, -ейүн, -айн, -ейн тұлғалық варианттары, ал, I жақ көпше тұлғасы ретінде - айық,-ейік, -алық, -елік, -айқ, -ейк -алқ, -елк, -алы, -елі тұлғалары қолданылған.
Жалпы, бұйрық райдың I жақ жекеше, көпше тұлғаларының көне түркі жазбаларынан бастап-ақ қолданыла бастағандығын көреміз. Бұл тұлғалардың тіл тарихында сан ғасырларды артқа қалдырып, уақыт көшімен ілесе отырып, көптеген түркі халықтарында қолданылғандығын және өзінің бастапқы мағыналық ерекшелігінен көп ауытқымағандығын көруге болады. Оны біз жоғарыда талдаған мысалдардан және тіл тарихына қатысты көне және орта ғасыр жазбалар тілін зерттеген қазақ және түркі халықтарының ғалымдарының еңбектерінен көре аламыз.
Бұйрық райдың I жақ жекеше тұлғасы - айын, -ейін, -айұн, -ейүн, -айн, -ейн тұлғалары, көпше тұлғасы - айық,-ейік, -алық, -елік, -айқ, -ейк тұлғалары қазақ тілінде алғаш рет жарық көрген мерзімді баспасөздері дүниеге келгенге дейін жазба тілде болсын, ауызекі сөйлеу тілінде болсын өз мағынасында кеңінен қолданылғандығын және газеттер тілінде бұйрық райдың жекеше, көпше тұлғалары қазіргі әдеби тіліміздің нормасы ретінде тұрақталып, қалыптасқан тұлғаларының көш басы деуге болады. Себебі, алғашқы газеттер тілінде бұл тұлғаларды өз керегінше пайдалана отырып, олардың әдеби тіліміздің нормасы ретінде қалыптасуына өз үлесін қосты.
1.2. Алғашқы газеттер тіліндегі II жақ бұйрық рай, тұлғасы мен мағынасы
XIX ғасырдың екiншi жартысында, яғни алғашқы газеттер тiлiнде бұйрық райының II жақ жекеше және көпше түрiнiң грамматикалық көрсеткiшi ретiнде төмендегiдей тұлғалар қолданылған:
1. Бұйрық райдың нольдiк тұлғасы, яғни түбiр етiстiктер арқылы: Игерим дәнеме түспеген болса қармақты алб келТУГ 1875,№2. Баланы ана қатынға бер, өлтiрме, балам тiрi қалсынДУГ топ.90,112. Өзи үйге кiралмай тиразаниң түбiне келб үйдiң исигiн аш деб дауыстадыТУГ 1874,№5.
2. -ғыл, -гiл, -қыл, -кiл тұлғалары арқылы "Тапқыл, кешiргiл".
3. -ғын, -гiн, -қын, -кiн тұлғалары арқылы "Айтқын, барғын".
4. - сана, -сене тұлғасы арқылы "Барсана, айтсана".
5. - ың, -ыңдар, -ұңдар, ұңыз, ұңыздар, ыңыздар.
Қазiргi тiлiмiзде диалектiлiк сипатқа ие, бiрақ әдеби тiлiмiзде қолданылмайтын, алғашқы газеттер тiлiнде бұйрық райдың екiншi жақ жекеше тұлғасы ретiнде қолданылған қосымшалардың бiрi -ғыл, -гiл, -қыл, -кiл тұлғалары. Мысалы: "Итбай хан "Тiзесiн жүгiнiп отырып, құдай тағалаға жалбарына бердi" құдая, кешiре гөр, кешiргiл, кешiргiл"-дедiДУГ топ. 90,117."Мұнан соң аттан түстi де былайша деп айтты: -Мен қызғанамын деп, соқыр болып адасқан екенмiн сен менi кешiргiл - дейдi"ДУГ топ. 90,76.
"Аман болғыл жан достым,
ендi сенсiз тұрғанмен"ДУГ топ. 92,262.
"Кетпес қайғы тұскендұр ақыл тапқыл жан достым"ДУГ топ. 92,250.
Газеттер тiлiнде бұйрық райдың екiншi жақ -ғыл, -гiл, -қыл, -кiл тұлғалары бұйрық мәнiнен гөрi, қалау, өтiну, сұрану, құптау секiлдi түрлі мағыналық реңктерде қолданылған.
Өзбек тiлiнiң тарихын зерттеушiлердiң бiрi - Матгазиев А -ғыл, -гiл тұлғасы туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОК 81 367 625-512. 122 1819 Қолжазба құқында
Насирдинов Бауыржан Патшаханұлы
XIX ғасырдың II жартысындағы қазақ басылымдарының когнитивті-прагматикалық аспектісі (Түркістан уалаяты, Дала уалаяты газеттері бойынша)
6М011700- Қазақ тілі мен әдебиеті бойынша гуманитарлық ғылымдар магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
Рефераты
Ғылыми жетекшісі:
филология ғылымдарының
кандидаты, доцент
Ақкөзов Ә. Ә.
ШЫМКЕНТ 2014
Мазмұны
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
I Тарау
Қазақтың алғашқы мерзімді баспасөзіндегі дүниенің тілдік бейнесі
1.1.Түркістан және дала уалаяты газеттерін тіл білімінің қазіргі
кездегі жаңа бағыттарымен сабақтастыра зерттеу.
1.2. Дүниенің тілдік бейнесін танытудағы дискурс пен мәтіннің рөлі.
1.3. Алғашқы медиа-мәтіндегі ғаламның тілдік бейнесі.
2. Түркістан және дала уалаяты газеттерінің тілдік дүниесінің деңгейлік құрылымы
2.1. Алғашқы медиа-мәтіннің вербальды-семантикалық деңгейі
2.2. Алғашқы медиа-мәтіннің лингвокогнитивтік деңгейі.
2.3. Алғашқы медиа-мәтіннің прагматикалық деңгейі.
ҚОРЫТЫНДЫ
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Қазақ елі XIX ғасырдың II жартысында Ресей патшалығының толық отарына айналуының аяқталуымен сәйкес келді. Патша үкіметі қазақ еліндегі ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келе жатқан ел басқару ісін қоғам өмірінен біртіндеп ығыстырып, өздеріне тиімді әкімшілік жүйесін қалыптастырды. Толық отарына айналған елді басқарып, өз игілігіне толық пайдалану үшін, патша үкіметі қолынан келген барлық мүмкіндікі пайдалануға тырысты. Осының негізінде қазақ жерінде патша үкіметінің жергілікті әкімшілік органдарының ресми басылмы ретінде қазақтың ұлт тіліндегі алғашқы мерзімді баспасөзі(Түркістан уалаятының газеті 1870-1883, Дала уалаятының газеті 1888-1902) дүниеге келді. "Түркiстан уалаятының газетi" 1870 жылы 28 сәуiрде сол кездегi Түркiстан генерал губернаторлығының орталығы болған Ташкент қаласында дүниеге келдi. Алғашқыда бұл басылым сол кезде орысша жарық көрiп тұрған "Туркестанские ведомости" газетiне қосымша ретiнде айына төрт рет екi саны қазақша, екi саны өзбекше болып жарыққа шыққан[1,8]. Газет негiзiнен қазақ жерiнiң оңтүстiк өлкелерiне, Семей, Омбы, Ақмола, Орал секiлдi қалаларына таралып тұрған. Бiрақ, газет тиражы 250 данадан аспаған[1,9].
"Түркiстан уалаятының газетi" ең алдымен сол кездегi Түркiстан генерал губернаторлығы тарапынан, әскери губернаторлықтардың тарапынан және өзге де әкiмшiлiк басқарма иелерiнiң тарапынан жергiлiктi халыққа қатысты әр түрлi бұйрықтары, сот орындарының шешiмдерi, сауда хабарлары, сондай-ақ қазақ халқының тарихына, мәдениетiне, әдебиетiне қатысты материалдар, орыс халқының бай әдебиетi мен ғылым жолындағы iзденiстерi, алыс- жақын шет мемлекеттерде болып жатқан түрлi уақиғалармен қалың көпшiлiк қауымды хабардар етiп отырды. Газет өз кезегiнде сол кезеңге дейiн ұрпақтан-ұрпаққа, атадан-балаға мирас болып келе жатқан ауыз әдебиетi үлгiлерiн, сонымен қатар түрлi салаға қатысты мақалаларды жариялай отырып, бiрiншiден, қатынас тiлiн қолданып қана қоймай, оның дамуына үлес қосса, екiншiден, әдеби тiлiмiздiң лексикалық, грамматикалық жағынан нормалануында белгiлi қызмет атқарды[2,10]. Қазiргi таңда "Түркiстан уалаятының газетiнiң" түпнұсқасы түгелдей Санкт-Петербургтағы М. Е. Салтыков-Щедрин атындағы мемлекеттiк кiтапханада, Пленкаға түсiрiлген көшiрмесi ҚРҰҒА кiтапханасының сирек қолжазбалар бөлiмiнде[10,85], Ташкент қаласындағы "Әлiшер Науайы" атындағы өзбек ұлттық кiтапханасының сирек кiтаптар бөлiмiнде 1874, 1875, 1876 жылдардағы сандары[42 саны] өзбек тiлiнде шыққан осы газеттiң тiгiндiлерiмен бiрге түптеліп, сақталған.
"Түркiстан уалаятының газетi"-нен кейiн 1888 жылдың 1 қаңтарынан бастап сол кездегi Дала генерал губернаторлығының орталығы болған Омбы қаласында "Дала уалаятының газетi" деген атпен екiншi қазақ тiлiндегi басылым дүниеге келдi. Газет орыс тiлiнде шығатын "Акмолинские областные ведомости" газетiне қосымша ретiнде екi тiлде орысшасы "Особое прибавление к Акмолинским областным ведомости" деген атпен шықты. Ал 1884 жылы газет құрылымы қайта өзгертiлiп, қазақшасы "Дала уалаятының газетi" деген атпен, орысшасы "Киргизская степная газета" деген атпен шыға бастады. Газет 1902 жылдың алғашқы үш айына дейiн аптасына бiр мәрте шығарылды. Басылым жергiлiктi әкiмшiлiк орнының ресми басылымы болғандықтан, оны қаржыландыру да, басшылық жасау да генерал губернатордың қадағалауында болды[3,5]. "Дала уалаятының газетi" патша үкiметiнiң ресми органының ресми құралы болғанымен, өзiнен сәл бұрын шыққан "Түркiстан уалаятының газетi" -не қарағанда таралымы жағынан болсын, көтерген саяси-әлеуметтiк мәселелерi жағынан болсын анағұрлым озық болды. Газеттің жалпы таралымы жөнінде Б. Әбілқасымов Басылымның барлық тиражы бiзге мәлiм емес, бiрақ бiр мәлiметтерде газетке "мiндеттi жазылушылар" дегеннiң (болыстық, ауылдық қызмет адамдары) саны 1332 адам екенi көрсетiлген-деп көрсеткен[1,13].
Басылым патша үкiметiнiң жергiлiктi әкiмшiлiктiң жетегiнде болғанымен, газет төңiрегiне қазақтың оқыған, көзi ашық азаматтары топтасты. Сонымен қатар газеттiң халықтың мұң-мұқтажын, қоғамдық саяси мәселелерiн көтеруде бағыт-бағдар берiп, жөн сiлтеуде патша үкiметiнiң саясатына қарсы шыққан, бостандықты көксеген Г.Н. Потанин, Н. М. Ядринцев, Л.К. Чермак секiлдi орыс азаматтарының көмегi ерекше болған[4,10].Газет беттерiнде жергiлiктi ұлт өкiлдерiн отырықшылдыққа, егiншiлiкке, өнер-бiлiмге, мәдениетке үндеген көптеген мақалалармен қатар, қазақ және орыс елiнiң ауыз әдебиетi үлгiлерi, ағартушы тұлғалардың шығармалары, шығыс елдерiнiң әдебиет нұсқалары секiлдi материалдарды көптеп кездестiремiз. Бұдан басқа да газет беттерiнде медициналық, ветеринарлық кеңестерi, жаратылыс құбылыстары туралы қызықты мәлiметтер, ауыз әдебиет үлгiлерi, ертегiлер, аңыздар т.б. көптеген құнды материалдарды кездестiремiз.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы "Түркістан уалаят газеті" және "Дала уаляты газеті" жазба әдеби тiлiмiздiң қалыптасып, дамуында ерекше маңызды рөл атқарғандығын көремiз. Ең алдымен бұл басылымдар жергiлiктi әкiмшiлiк орындарының отаршылдық саясатында негiзгi құралы бола тұра, қазақтың мерзiмдi баспасөзiнiң көш басы ретiнде аталатындығы ақиқат. Екiншiден, бұл басылымдар қазақ тiлiнде бұрын болмаған қоғамдық - публицистикалық және ресми iс-қағаздары стильдерiн қалыптастырды. Бұл басылымдардың алдыңғысы үш тiлде, кейiнгiсi екi тiлде жарық көргендiктен аударма iсiнiң де алғашқы қадамдары жасалғандығын көремiз.
Жазба жәдігерлер дүниеге келген дәуірінен хабар беріп қана қоймай, сол кезеңдегінің халықтың тұрмыс- тіршілігінен, тілінен, мәдениетінен, қоғамдағы болып жатқан түрлі өзгерістер мен құбылыстарға сай өзіндік пікірлеріне мол мағұлмат береді. Өткен тарихымыздағы баспа бетін көрген түрлі тарихи жәдігерлерді бүгінгі ғылым салаларымен байланыстыра зерттеу, құнды дүниелерді келешек ұрпақтың керегіне жарату, бүгінгі зерттеушілеріміздің еншісінде екендігі ақиқат.
Ұлттық жазба әдеби тілдің қалыптасуы мен дамуында өзіндік орны бар жоғарыда аталған қазақтың алғашқы мерзімді баспасөз құралдары бүгінгі күнге дейін зерттелмей қалған жоқ. Алғашқы мерзімді баспасөз құралдары ғылымның әр саласы бойынша біршама ғалымдарымыздың зерттеу нысаналарына айналып, жарыққа шыққан еңбектері қалың көпшілік қауымның шынайы ықыласына бөленді. Б. Кенжебаев, Х. Бекхожин, Ү. Субханбердина, Б.Әбiлқасымов, С.Исаев, Қ. Атабаев, Ө.Әбдiманов Б.Момынова, Қайрат Сақ, Қ.Есенова, Ф.Жақсыбаева, Б. Райымбекова, Р. Омарова секілді ғалымдарымыздың және осы ғалымдарымыздың ізімен келе жатқан өзге де зерттеушілерде атауға болады.
Біздің зерттеу жұмысымыз жоғарыда аталған, бүгінгі күндегі қазақтың ұлт тіліндегі мерзімді баспасөз құралдарының көшбасы, қазіргі кездегі қазақ елінің сан мыңдаған бұқаралық ақпарат құралдарының алғашқы қарлығаштары ретінде тарих төрінен өз орнын алған Түркістан уалаятының газеті және Дала уалаятының газеті жөнінде болмақ. Зерттеу жұмысымыз тілі білімінің қазіргі кездегі жаңа бағыттарынан саналатын когнитивті лингвистика және прагматикалық лингвистика шеңберінде жүргізіледі. Яғни, қазақ тіліндегі алғашқы медиа-мәтінді когнитивті-прагматика аясында қарастырамыз.
Зерттеудің өзектілігі. Қай кезеңде болмасын дүниеге келген қолжазба болсын немесе баспа бетін көрген басылымдар болсын өз заманының өмір сүріп отырған көпшілік қауымына түсінікті болуын ескеретіндігі анық. Ал, тіл уақыт көшімен ілесе отырып, дамитындығын ескерсек, біз сөз еткелі отырған алғашқы газеттердің тілдік бейнесі, ондағы жарияланған материалдардағы тілдік дүниенің берілуі, лингвомәдени бірліктердің қолдану деңгейі антропоцентристік тұрғыдан талдау жасау жұмысымыздың өзектілігі болып саналады.
Зерттеудің нысаны. Түркістан уалаяты және Дала уалаяты газеттерінде жарияланған мәтіндердегі дүниенің тілдік бейнесінің концептілік аясы және лингвомәдени бірліктердің қолданысы, тілдік бірліктерді қолданудағы прагматикалық ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты - XIX ғасырдың екінші жартысында дүниеге келген қазақтың алғашқы мерзімді басылымдарының сол кездегі қоғам өмірінде болып жатқан түрлі өзгерістерді суреттеудегі тілдік бірліктерді пайдалану ерекшелігі, прагматикасы анықталып көрсетіледі.
Осының негізінде мынадай міндеттер белгіленді:
- Түркістан және дала уалаяты газеттеріндегі дүниенің тілдік бейнесі;
- Алғашқы медиа-мәтіннің вербальды-семантикалық деңгейі;
-Алғашқы медиа-мәтіннің лингво-когнитивтік деңгейі, концептілер өрісі когнитивті-прагматикалық тұрғыда анықтау;
-Алғашқы медиа-мәтіннің прагматикалық деңгейі;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақтың алғашқы мерзімді басылымдарының
Зерттеу әдістері. Жұмыстың зерттеу нышанының ерекшеліктеріне сәйкес сипаттау, талдау, тарихи-салыстырмалы, баяндау әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Диссертациялық жұмыстың негізгі материалдары мен теориялық тұжырымдары жоғарғы оқу орындарында оқытылатын Когнитивті лингвистика, Прагмалингвистика, Қазақ әдеби тілінің тарихы пәндеріне пайдалануға, Сондай-ақ, мерзімді баспасөз құралдарының тілін зерттеушілірге көмегі бар.
Қорғауға ұсынылып отырған негізгі тұжырымдар. XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың алғашқы кезеңіндегі қазақтың тұңғыш мерзімді баспасөз құралдары Түркістан уалаятының, Дала уалаятының газеттері біріншіден,сол кезеңдегі қоғам өмірінде болып жатқан түрлі саяси өзгерістерді көпшілікке таратып отырды. Екіншіден, қазіргі қазақ жазба әдеби тілін қалыптастырушы ретінде еңбегі кемел. Себебі, алғашқы газеттер қазақ халқының сан ғасырлар ұрпақтан ұрпаққа ауызша тарап келе жатқан ауыз әдебиеті үлгілерін хатқа түсіріп, әдеби тіліміздің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық жағынан нормалануында да ерекше қызмет атқарды.
Жұмыстың әдістанымдық негізі. Зерттеуімізде қазақтың көрнекті ғалымдары және тақырыпқа қатысы бар ғылым кандидаттарының авторефераттарын пайдаландық. Жалпы, теориялық мәселелерде М. Оразов, Қ.Есенова, У. Нұргелді, Б. Момынова, Нұрдаулетова Б.И. С. Жиренов секілді ғалымдардың еңбектерін негізге алдық және пайдаландық.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақтың алғашқы мерзімді баспасөзіндегі дүниенің тілдік бейнесі
Түркістан және дала уалаяты газеттерін тіл білімінің қазіргі
кездегі жаңа бағыттарымен сабақтастыра зерттеу.
Адам баласы көне дәуірден бастап-ақ өзінің ғұмырында айналасындағы болып жатқан түрлі табиғаттың тылсым құбылыстарына және өзге де қоғам өмірінде болып жатқан өзгешеліктерге өз қызығушылығы шегінде өмірге, қоғамға деген түрлі пікірлерін қалаптастырды. Осының негізінде қоғамда түрлі ғылым салалары қалыптасты. Адамзатпен бірге жасасып келе жатқан ғылым салалары уақыт өткен сайын дамып, жетіліп, өзінің зерттеу аясын кеңейтіп отырды. Ғылым салалары дамыған сайын бір ғылым салалары жаңа заңдылықтарды өмірге келтіріп жатса, енді бір ғылым салаларынан өзге жаңа бір ғылым салалары бөлініп шығып жататындығы заңды құбылыс. Қазіргі күндегі тіл білімі төңірегіндегі зерттеулерді қарайтын болсақ осы жағдайдан айналып өтпегендігін көреміз. XX ғасырдың екінші жартысынан бастап лингвистикада жаңа ғылым салалары қалыптасып, ғылыми зерттеу еңбектер дүниеге келе бастады. Әлемдік және отандық лингвистикада сол кезге дейін қалыптасып келген ішкі жүйелік зеттеулермен қатар, антропоцентристік бағыттағы тіл біліміндегі жаңа ғылым салаларына байланысты зерттеулер жарыққа шыға бастады. Яғни, тіл білімінде психолингвистика, паралингвистика, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, әлеуметтік лингвистика, когнитивті лингвистика секілді ғылым салалары қалаптасты. Бүгінгі күнде осы аталған ғылым салаларының теориялық тұжырымдары бағытында, ұлттың өткен тарихи кезеңдерінен хабар беретін жазба жәдігерлерін, жеке тұлғалардың шығармашылығында тілдік бірліктерді пайдалану ерекшеліктері жөніндегі көптеген ғылыми дүниелер жарыққа шықты. Өткен дәуірлердегі халықтың тұрмыс тіршілігінен хабар беретін жазба дүниелерін зерттеп, зерделеп, бүгінгі тіл біліміндегі қалыптасқан жаңа бағыттарымен сабақтастыра қарап, келешек ұрпақтың керегіне жарату, қазақ тіл біліміндегі негізгі мәселелердің бірі.
Тіл біліміндегі жаңа ғылым салалары адамзаттың тілмен және тілдің адамзатпен байланысы аясында зерттеулерін жүргізе бастады. Осының негізінде тілді өз зерттеулерінің нысанасы етіп алған ғалымдар тіл туралы түрлі өзіндік пікірлерін қалыптастыра отырып, зерттеу еңбектерін жариялады. Т.Р. Қордабаев тілге берілген анықтамаларды үш мәселенің аясында топтастыруға болады дейді. Ғалым "Біріншісі-тілдің экспрессивтік қызметін негізгі критерий етіп берілген анықтамалар"-деп, оған "Тіл-ойды туғызатын орган" (В.Гумбольдт), "Тіл-ойдың дыбыстық көрінісі" (А.Шлейхер), "Тіл-ойдың формасы" (А.Потебня), "Тіл-теориялық ой-сананың сыртқы көрсеткіші"(Гегель) секілді ғалымдардың тілге берілген анықтамаларын келтірсе, "Екіншісі-тілдің коммуникативтік қызметін негізгі критерий етіп берілген анықтамалар"-деп, бұл топтағы зерттеушілердің пікірі тіл-қоғам мүшелерінің, яғни, адамзаттың бір-бірімен өз ара түсінісуі үшін жаралған деген пікірдегілер дейді, "Үшінші- тілдің құрылымдық, жүйелік сипатын басшылыққа алудан, соны критерий етуден туған анықтамалар"- деп, оған "Тіл-идеяны білдіретін таңбалар(знак) жүйесі"(Ф. де Соссюр), "Тіл-шартты таңбалар жүйесі"(Г. Эббингхаус), "Тіл дегеніміз-дыбыстық құрылым" (Ф.Кайнц), "Тіл-таза қатынастардың құрылымы" (Л. Ельмслев), "Тіл-семиотикалық жүйе"(С.К. Шаумян) деген секілді пікірлерді келтіре отырып, оларды саралай келе "Шынында да, тіл атқаратын қызметі жағынан алғанда, қатынас құралы, ойды қалыптастырушы, болып табылады да, өзіндік сипаты, құрылымдық белгісі жағынан алғанда, таңбалар жүйесі, семиотикалық жүйе. Осы айтылған екі түрлі қасиетін, яғни, қызметі мен құрылымдық белгісін қоса алғанда, тіл- коммуникативтік, экспрессивтік қызметін атқарушы таңбалардың тарихи қалыптасқан жүйесі"-деген тоқтамға келген[5,81-82]. Кез-келген халықтың тілі өзінің қарым-қатынастық негізгі қызметін атқара отырып, атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып, уақыт өткен сайын сөздік қорын молайтып, сол ұлттың ұлттық болмысынан хабар беретін негізгі дүниесі.
Қазақ тілінің алғашқы грамматикасын жазған, ұлт тілінің реформаторы А. Байтұрсынов "Тіл-адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі"-деп анықтама береді[6,141] С. М. Қарымбаева "Тіл- адам баласының қарым-қатынас және танымдық қызмет атқаратын механизм ғана емес, ақиқат әлем туралы ақпарат беретін саналы құбылыс. Тіл-ұлт қазынасы, халық тілі- сол халықтың шынайы болмысының айнасы"[7,175]. "Тіл қарым-қатынас құралы ғана емес, ол-мәдениеттің, тұтас адамзатттың даму тарихының бір тұтас формасы. Ол өндірістік құралдар мен өндіргіш күштердің жетілуі жене күшеюінен байқалмай, адамдардың ақыл-ойының әрі оның бейнелеу қабілетінің өткірлігі, жүйелілігі, икемділігінен де байқалады"[8,120]. Ә, Қайдаров "Бүгінгі таңда еркін дамып, толыға да, молыға түскен қазақ тілінің сөз байлығын, оның сан алуан сыры мен сипатын жан-жақты зерттеу, оның табиғатына үңіле, өзіндік ерекшелігін анықтай беру- сол тілдің қадір-құрметін біле-білген жанкүйер қауымның, зерделі де, зейінді сөз зергерлерінің, әсіресе, тамырынан тап басып, табиғатын танитын тіл мамандарының алдында тұрған жауапты да, ардақты міндеттердің бірі"-деп көрсетеді[9,62].
Антропроцентристік бағыттағы тіл білімінің жаңа бағыттарының бірі-когнитивтік лингвистика. Қазақ тіл білімі саласында өткен ғасырдың екінші жартысында зерттеле бастаған ғылым саласы. Бұл ғылым саласы адам тілінің танымдық қызметі тұрғысынан қарастырады. Яғни, дүниенің бейнесі бірінші адам санасында орын алса, одан соң ол тіл арқылы беріледі. В.Г.Гак былай деп көрсетеді, "Все идет от действительности через мысль в язык, и все от языка возвращается через мысль в действительность" - деп көрсетеді [9.22].
Қазақ тіл білімінде когнитивті лингвистика бүгінгі күнге дейі біршама ғалымдарымыздың зерттеу нысаналарына айналып, түрлі деңгейдегі еңбектері жарық көре бастады. Қазақ тіл білімінде когнитивті лингвистика бағытындағы алғашқы пікірлер А. Байтұрсынов[10], Қ. Жұбанов[11], С. Аманжолов[12] секілді ғалымдардың еңбектерінен көреміз. Бұл еңбектерде когнитивті лингвистика ғылымына арнайы тоқталмағанымен, тілдің танымдық қасиеті мен адамның сөйлеу әрекеттері, тіл мен ойлау жөнінде өз пікірлерін білдірген. А. Байтұрсынов "Сөз өнері адам санасының үш негізіне тіреледі: 1. Ақылға. 2. Қиялға. 3. Көңілге. Ақыл ісі-аңдау, яғни, нәрселердің жайын ұғу. тану, ақылға салып ойлау, қиял ісі-меңзеу, яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің тұрпатына бейнесіне ұқсату, бейнелеу суреттеп ойлау, көңіл ісі-түю, талғау. Тілдің міндеті-ақылдың аңдауын аңдағанынша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау"[10,10].
Когнитивті лингвистика төңірегіндегі пікірлерге саралай келе, Б. Қалиұлы когнитивті лингвистикаға берілген анықтамаларды талдай келе, "Когнитивтік тіл білімі - таным (когниция) мен тілдің арасындағы байланысты, қарым-қатынасты, сәйкестікті білдіретін ғылым"[13.150].
Когнитивті ғылым ақпарат теориясынан ақпарат ұғымы, білім құрылымы, ақпаратты өңдеу, оны жадыда сақтау, одан қажетті мәліметтерді алу, тілдік формалар мен адам санасындағы ақпараттарды таратып түсіндіру (репрезентация) туралы мәселелерді иемденеді және адам санасы қалай ұйымдастырылған, адам дүниені қалай таниды, дүние туралы қандай мәліметтер білімге жатады, ментальды кеңістік қалай жасалады деген сұрақтарға жауап табуға ұмтылады [14.9].
Когнитивтік лингвисика (лат. сognition - білім, түсінік, көзқарас)-тіл біліміндегі бағыт. Тілді игеру, табиғи тіл механизмін түсіндіру үшін білім жинау, қолдану және оны түсіну моделін құру тұрғысынан зерттеледі. Когнитивтік лингвистика бұл модельді тек бүкіл когнитивті ғылымдар шеңберінде ғана жасай алады. Ол ғылым білімнің әр түрлі типтерін, олардың ұйымдастырылу және өзара әрекеттесу тәсілдерін зерттейді. Екінші жағынан, бүгінгі тілдерді зерттеу интенция, ес, семантикалық қорытынды, есте сақтау, түсіну, жоспарлау, дискурсты басқару сияқты когнитивтік категориялардың қатысуынсыз мүмкін емес. Оларда тілдік, сенсорлық, моторлық және басқа информациялар қамтылады. Когнитивтік лингвистика - тіл көмегімен информацияларды беру, сақтау құрылымдары мен тәсілдері туралы көзқарастарды тереңдетуге арналған [15, 181б].
А. Е. Карлинский когнитивтік лингвистикаға байланысты зерттеулерге шолу жасай отырып, "Нами была предпринята робкая попытка определить предмет когнитивной лингвистики как особого раздела науки о языке с трех позиций: отношения "сознание и язык", "мышление иречь" и связь между ними (коммуникация)" - дей келе, бұл айтылған үш мәселені төмендегідей саралап көрсетеді.
1) "Проблема связи языка и сознания выдвигает на первюе место исследование возникновения языковых категорий (лексических и грамматических) на основе человеческого опыта, накопленного в процессе преобразовательной и познаваельной деятельности. Иначе говоря, речь идет в данном случае о вопросе филогенеза языковой картины мира.
2) Вторая задача когнитивной лингвистики - изучить отношение "реч-мышление" в процессе речемыслительной деятельности идеального индивида.
3) Третья задача когнитивной лингвистики заключается в исследовании реальной коммуникации (двустороннего дискурса). С точки зрения соотношения языка - сознания и речи - мышления в процесса обмена мыслями между конкретными собеседниками в конкретной ситуации общения" [16,85]. В.А. Маслова когнитивті лингвистикаға байланысты,"В когнитивистике главное внимание уделяется человеческой когниции, исследуются не просто наблюдаемые действия, а их ментальные "[17,10].
""""[]""[]
""""[]""""[]""""[]
1. АЛҒАШҚЫ ГАЗЕТТЕР ТІЛІНДЕГІ БҰЙРЫҚ РАЙЫ
1.1. Алғашқы газеттер тіліндегі I жақ бұйрық рай, тұлғасы мен мағынасы
Мысалы, Ұры үйге кіралмай тиразаның түбіне келб үйдің есигин жылдам аш есикди ашбасаң үйді отқа өртиб жибарармыз диб дауыстабды[ТУГ 1874,№5]. Бай асғұп тысқа шғп бара жатқан кизде қатұнна айтұбды синде қолұңға бр қару алб минм артымдан жүгрүб жлдам тсқа шық дибди[ТУГ 1874,№5]. Егерим Ташкент жақтан шыға қалса Алтыбай биге бирүлсүн, өзга жирдан шықса ойазнай бастұғмызға хабар бирүлсүн[ТУГ 1876,№28].
-Ей, әулие, тоқта, сен маған айт, мен қашан, қалайша өлсем керек?-дейдіДУГ топ. 1990,154.
-Ей кісі тұр, бізге жол бер, біз өтіп кетелік,-дейдіДУГ топ. 1990,155. "Диірменші, сен мені сойма, мен саған бек үлкен қызмет етіп, байлыққа жеткізейін, хан қызын алып берейін, ћәм хан орнына отырғызайын, сен, бірақ мені өлтірме, ғұмырымша асырап сақта"ДУГ топ. 1990,131. "Шырағым, сүйіншіге еліңе қайтқың келсе, азат қылайын, тұрамын десең екеуіңді бала қылайын" ДУГ топ. 1990,332, деген сөйлемдегі аш, шық, бирүлсүн, тоқта, айт, тұр, бер деген сөздерден бұйрық мәнін анық аңғаратын болсақ, сойма, жеткізейін, берейін, отырғызайын, өлтірме, сақта, қылайын, дегендер бұйрық мәнінен гөрі өтіну, қалау, келісу мағыналары басым. Сондықтан бұйрық райдың қосымшалары арқылы жасалған сөйлемдердің мағыналарын талдағанда, оның мағыналық ауқымын кең түсінуді қажет етеді.
Қазіргі кездегі қазақ тілінің грамматикасы туралы жазылған оқулықтарда бұйрық райдың үш жақта қолданатындығын көрсетіп жүр
Мысалы: "Ендi онан соң болған қабарларны бастан айақ жазайн"ТУГ 1875,N24. "Политсиадан көб ксидер келб Филиб Астахофды ұстаб алайн дисе, бұл Филиб Астахоф қолындағы пышағын жалаңдатыб айтұбды жандарұңдан үмид үзүб өлейн десеңдер тек қана осы үйге атдаб кирңдер мен синдерди пышақ минан қойдай қилиб бауиздаб тастай берейн"ТУГ 1874,N15. "Жирдң үлкәдүги минан қандай иканн сөйләйк"ТУГ 1875,N15."Енди Лондон дигин қаланың қандай үлкин икенн бiраз жазайқ"ТУГ 1876,N13. "Мырза қатунның көркамдигна ғашық болб шақрб алуб айтубды ириңниң борышдарын төлейн, бірақ біздің үйге түнде қоныб жүр деб"ДУГ 1890,N5. "Қатун әуели ирмнан сұрайн дебди"ДУГ 1890,N5.
Бұйрық рай көрсеткiштерiндегi дауысты дыбыстардың бiрiнiң түсiрiлiп берiлуi тек алғашқы газеттер тiлiне ғана тән құбылыс емес, XIX ғасырдың екiншi жартысында және XX ғасырдың алғашқы жылдарында баспадан шыққан жеке кiтаптардың тілінде де кездеседi. Мысалы: "Жолдан адасып куп кун журсек бзге тамак керек болыр, уйректи де устаб алайк". "Е - деди би, азуы алты карыс Арғынның Кошкарұлы Джанибек Алшинниң бiр алжиган шалын келемеж ғылып кетеин деп едим десеңши"Ы А. Кир хр.
Қазақ ауыз әдебиетi үлгiлерiн жеке жинақ ретiнде шығарушы орыс түркологтарының бiрi - Н. Н. Пантусовтың "Материалы к изучению казак-киргизского наречия"- атты еңбегiнiң 4-шi шығарылымында бұйрық рай 1- жақ көсеткiшi -айын, -ейiн тұлғасы екi түрлi вариантта берiлген. Бiрi, орыс алфавитiмен берiлген бөлiмiнде -аjын, -аjiн тұлғасында берiлсе, араб графикасымен берiлген бөлiмiнде бұл тұлғалар -айұн - айұн түрiнде кездеседi.
Мысалы: "Сен болсаң жекай сылкым, тiл катаjын,
Берi кел судан өтiп ап- жатаjын."
Немесе "Тура тур батыр болсаң жалтактамай,
агамды Әли, Муса ойатаjын".
"Науке, сен кеткен соң мен кетаjiн,
даусымды конур каздай торлантайұн"
Осы сөйлемдердегi "катаjын, жатаjын, ойатаjын" сөздерi, араб графикасы негізімен берiлген бөлiмiнде "қатайұн, жатайұн, ойатайұн" түрiнде берiлген Пантусов Н. Н.
шыққан "Қазақ" газетінің тілінде қазіргі әдеби тілдің нормасы ретінде қалыптасқан - айын, -ейін тұлғасы қолданылған. Мысалы,
Құлағың сал сөзіме,
Мен айтайын өзіңе,
Көбікті деген қалмақ бар,
Көрсетейін көзіңе"Қазақ" газ. топ. 173.
Мұжыққа жазылған қазақ қайта қазаққа жазылайын десе, бұған бөгет жоқ"Қазақ" газ. топ. 304. Сонда да Жағыпаров қолым тисе Каспий суын өтіп, Түркістан аралайын деп олқы-солқы уағда берген болды"Қазақ" газ. топ. 320. Тоңайын дедім, шинелімді әкелші киейін"Қазақ" газ. топ. 220.
Алғашқы газеттер "ТУГ", және "ДУГ" тілінде бұйрық райдың I жақ жекеше -айын, -ейiн тұлғалары бірнеше мағыналық реңктерде жұмсалған. Мәселен, -айын, -ейiн тұлғалары келер шақтық мағынада қолданылғанда, екі түрлі мәнде жұмсалған. Яғни, бір сөйлемдер іс-әрекеттің алдыңғы кезеңде орындалатынымен, орындалу уақыты белгісіз болса, бір сөйлемдер айтушының айтып тұрған сәтімен сәйкес немесе айтушының сөзінен кейін жақын арада орындалатындығын көрсетеді. Мысалы, "Ә-ә", дейді қарт,- балам 120 жасқа келдім, ел бастап, жұрт билейін деген ұл екенсің, сөз бастап, би болайын деген ұл екенсіңДУГ топ. 89,122."Жалғыз торы биені ұйықтамастан бағып, ерінбестен сауып, соның сүтімен асырап жатайын"ДУГ топ. 89,163. "Сонан соң жауабын мен беріп, сені бұл пәледен құтқарайын"ДУГ топ. 89,129. "Мен шейхті іздеп табайын шамдалды беріп, күтіп тұрайын, шамдалды қайтарып бергенім үшін көп сый берер" ДУГ топ. 90,178. "Енді мен осындай өнеріммен ел таң қалғандай іс қылайын, ћәм өзім-ақ жолымменен мүлік жиып алайын" ДУГ топ. 90,192. "Бірақ қатын мейлінше әдепті, ынсапты кісі екен, айтыпты, мен болсам қатын еркім жоқ, әуелі ерімнен сұрайын"ДУГ топ. 90,100. Деген сөйлемдердегі -айын, -ейін тұлғалы сөздерге назар аударсақ, амал әрекеттің немесе айтушының ниетін, ұсынысын, пікірінің алдыңғы уақытта орындалуға тиіс екендігін, бірақ қай уақытта болатындығы белгісіз болса, Ал төмендегі сөйлемдерге қарар болсақ, айтушының сөзімен амал әрекеттің сәйкес немесе айтушының сөзінен кейін жақын арада болатындығына көз жеткіземіз. ұры айтты: "Егер іс олай болса, мен де әдепсіздік қылмайын, жүр сені сүйген жігітіңнің жанына апарайын"-дедіДУГ топ. 89,136. Сонда Көсе айтады:
-Естігенімді айтайын ба?
-Көргенімді айтайын ба?-дейдіДУГ топ. 89,133.
Патша тасты алып:
"-Мұжық, саған мен саған қандай сый қылайын?-депті"ДУГ топ. 89,73. "Ақ көңіл ханым, мен айтайын, сен тыңда-деп сөйлей бастады" ДУГ топ. 90,49."Ақырында Қаси айтты-ал енді жарайды, мынандай істейік, мен жарты жүзді кемітейін, сен жарты жүзді қос-деді" ДУГ топ. 92,307.
Сонымен қатар, алғашқы газеттер тілінде бұйрық райдың бұл тұлғалары төмендегідей мағыналық реңктерде жұмсалған.
1. Айтушының орындалатын амал әрекеті екінші бір тұлғаның амал әрекетіне байланысты : Апам деп, сен сағынып келдің маған,
жоқ болған менен басқа інің, ағаң.
Патшам хұзрәтлері рұқсат берсе,
Кетейін бір әңгіме айтып саған ДУГ топ. 90,240.
Айт, берейін құдайдан болса нәсіп.
Айтайын мен бір ақыл маған нансаң,
Тілін қой жануарлардың тілімді алсаң ДУГ топ. 90,296.
Білемін үндемесем өлерімді,
үзбеймін күні бұрын күдерімді.
Хан сонда рұқсат беріп сөйлеттірсе,
білейін өзім сонда не дерімді ДУГ топ. 90,240.
Шырағым: "Сүйіншіге еліңе қайтқың келсе, азат қылайын, тұрамын десең екеуіңді бала қылайын, сен-ағасы, ол-інің болсын"-депті ДУГ топ. 90,332.
Егерим газит алушидар бұрынғы өткин жылдардан көбейсе, гинирал губинатордың бұл газитті ар жұма сайын бір басылұб шығатұған газит қылайын деген ойы бар ТУГ , 1874 N20.
2. Айтушының амал әрекетті орындауға қалауын, ынтасын білдіреді:
Үшбу жақта қарт атамыз бар дегенге сәлем беріп, бес-алты ауыз сөз үйренейін деп келіп едім-дейдіДУГ топ. 89,123. Сол жерде патшаның баласым деп сөйлейін деген екен, өзге жазалы адамдармен бірге абақтыға салыптыДУГ топ. 89,63. Сондай адамның ойында жоқ бақытқа душар қылғаны үшін рақымына мол құдайға шүкірана қылайын деп барыпдұға қылдымДУГ топ. 89,254.
-Бұқарбай сатшы маған атыңды, мен саған жиырма жылқы берейін, өзің жылқыдан қалағаныңды ал және де сондай қой берейінДУГ топ. 92,108.
Бір күні қарт айтты дейді,- уа балалар, сендерге бір әңгіме айтайын, маған да баяғыда бір қарт айтып едіДУГ топ. 89,208.
3. Амал әрекеттің нақты емес, белгісіздік мағынасында қолданылуы:
Алдар Көсе жолыққан соң бай мырзалау болайын депті деген сөз барДУГ топ. 89,133. Сұлтан әуелі бұл ескі досын буындырып өлтірейін деп еді, қайтадан ойладыДУГ топ. 90,191. Бір қасқыр қойға шабайын деп бара жатып желдің ық жағыменен, ойнайды қойдың тозаңымененДУГ топ. 89,111.
4. Амал әрекеттің лажсыздан орындалуы, яғни, айтушының іс-әрекеті лажсыздан орындалуы:
Қайыр, енді барайын жұрт тыныштығы деген бір құдайға да жарасарДУГ топ. 90,414. Көпке дейін айтпай отырды, ақырында - жарайды мырза айтайын, бірақ күзетші солдат тұрмайды дедіДУГ топ. 90,292.
5. Айтушының амал әрекетті орындауда бір шешімге, тоқтамға келгендігі мағынасында: -"Ах, сен жұрттан шыққан ит!- деп зіркілдейді Боғыс, міне, қазір сенің барша арам тәніңді боршалап турап тастайын!" ДУГ топ. 92,523. Судан шықтым сол сөзді ойлай-ойлай,
Бауыздайын қасаптағы сойған қойдай.
Бұл ниетпен судан өзім шығып тұрмын,
Енді мен өлтіремін тірі қоймайДУГ топ. 90,263.
6. Айтушының іс-әрекетінде шарасыздық мағынасы басым, яғни айтушының амал әрекетті амалсыздан орындағандық мағынасында:
-Шырағым, қарындасым азбай қайтейін, бірталай күннен бері тамағыма түк салғаным жоқДУГ топ. 89,92. Үйге қарайтын ешкім болмады, не қылайын! Сағындым, ойладым, рас-ақ алдымда бір жақсылық маған жоқ па, -депДУГ топ. 90,293.
Алғашқы газеттер тiлiнде бұйрық райының I жақ көпше көрсеткiшi ретiнде -айық, -ейiк, -айқ, -ейк, -алық, елiк -алқ, елк және - алы, -елі тұлғалары қолданылған. Мысалы, "Жирдiң үлкандиги минан қандай иканiн сөйлайк"ТУГ 1875,№15."Қазақ тiлi қандай жарасұб бiр-бiрiне жарасұб тұрғанын бiлгiңiз килсе, бiз бiр-ики ауыз сөз жазалық"ТУГ 1876,№29. Жүз жылдай бір-бірінен айрылып жүргендері турасынан біздер мұнда баян етпейміз, бірақ қара қырғыз турадакрынан айталықДУГ топ. 92,372. Бұрынғылардан қалған иски жұмбақдан біраз орұс жұмбағын жазалықТУГ 1875,№2.
Газеттер тiлiнде бұйрық райдың I жақ көпше түрiнiң көрсеткiшi арқылы жасалған сөйлемдер көбiне таза бұйрық мәнiнде қолданылмай, бұл тұлғалар арқылы жасалған сөйлемдер айтушының белгiлi бiр iстi атқаруға шешiм еткендiгi, көпшiлiктi белгiлi бiр iске жұмылдыру, қозғау салу, түрткi болу секiлдi мағыналық реңктерде қолданылған. Мысалы:"Енди жер үстiнде қай уақытда қай жирде қыс, қай шама жаз болғанын және күнiң ұзұн және қысқалығұн жазалық"ТУГ 1876, №14."Енди Лондон деген қаланың қандай үлкин икинин жазайық"ТУГ 1876, №13. Алтын жақ күміс қыран қолға алайық,
Сахараға ит жүгіртіп құс салайық.
Көңілдегі қапалық кетсін тарқап,
Аң аулауға далаға жүр барайықДУГ топ. 90,227.
Түсірді тізесінен диюдың басын,
Қыз келді екеуіне керіп қасын,
Ағаштан түсіңіздер сөйлесейік,
Жастықтың құрайық деп уақиғасынДУГ топ. 90,282.
Қолдағы санап бұлды қақ бөлейік,
Жартысын саудаға сап жол жүрейік.
Күнінде малсыз қалсаң керек болар,
Бір жерге қақ жарымын біз көмейікДУГ топ. 90,251.
Алғашқы газеттер тiлiнде бұйрық райдың I жақ жекеше түрiнiң қолданылуы секiлдi, көпше түрiнiң көрсеткiштерiнiң де дауысты дыбыстардың бiрi түсiрiлiп көрсетiлген. Мәселен:"Жазайық, жазалық, айтайық, айталық"- деген сөздер "Жазайқ, жазалқ, айтайқ, айталқ" түрiнде берiлген.
Бұйрық райдың -айық, -ейiк тұлғалары тiл тарихында қолданылуы кейiнгi дәуiрлерден басталады. Яғни XV-XVI ғасырларда дүниеге келген жәдiгерлер тiлiнде кездеседi. өзбек ғалымы Ш.Шукуров -айық, -ейiк тұлғаларының қолданылуын XVI ғасырлардан басталады деп, сол кезеңнiң жәдiгерлерiне жататын Бабыр және өзге де еңбектерден мысалдар бередi. Сэңә берәийк(Б.Н), өзимизниң ахвалымызны алайық (Ш. Турк) 44,32. Сондай-ақ ғалым бұл тұлғалардың өзбек тiлiнiң тарихында XX ғасырдың басына дейiнгi кезеңдерге дейiн және сол кезеңде жарық көрген мерзiмдi баспасөз құралдарында кеңiнен қолданылғандығын, ал қазiргi кезде бұл тұлғалардың диалектiлiк сипатқа ие екендiгiн көрсетедi44,33. М. Оразов "Бұйрық райдың бұл көсеткiштерi XV-XVI ғасырларда диалектiлiк сипатқа ие болуы мүмкiн, себебi XV-XVI ғасырлардағы Бабыр еңбектерiнде кездесiп, Науаиы шығармаларының тiлiнде кездеспейдi"-дейдi33,238.
Газеттер тiлiнде бұйрық райдың I жақ көпше тұлғасы ретiнде -айық, -ейiк көрсеткiштерiмен қатар -алық, -елiк тұлғалары да қатар қолданылған.Бірақ, бұл екі тұлғаның арасында айтарлықтай айырмашылықтар жоқ. Мысалы: "Бұрұнғылардан қаған ески жұмбақдан бiраз орұс жұмбағын жазалқ" ТУГ 1875,№2. "Қырғыздың заңғы тақрубды бiр - ики сөз айталқ"ТУГ 1876,№28.
Бұйрық райдың I жақ көпше түрiнде қолданылатын бұл тұлғалар тiл тарихында XIII-XIV ғасырлардан бастап қолданыла бастаған. Сол кезеңнiң жазбаларына зерттеу жұргiзген А. И. Чайковская -алық, -елiк тұлғаларын осы кезеңнiң жазба жәдiгерлерiне жататын "Ат-тухфа" ескерткiшi тiлiнде қолданылған дейдi40,85. Ал ертедегi жазба ескерткiштер тiлiнде, яғни Орхон-Енисей және көне ұйғыр жазба ескерткiштер тiлiнде бұйрық райдың көпше түрiнiң грамматикалық көрсеткiшi ретiнде -алым, -елiм, -лым, -лiм тұлғаларының қолданылғандығын Ғ. Айдаров, Б. Қасымова өз еңбектерiнде атап көрсеткен37,97;106,95.
Газеттер тілінде қолданылған тұлғалардың бірі - алы, -елі тұлғасы. Бірақ, бұл тұлға Дала уалаяты газетінің тілінде өте сирек қолданылған, Түркістан уалаяты газетінің тілінде мүлдем кездеспейді.
Тіл тарихына қатысты зерттеулердің көпшілігінде ғалымдар бұл тұлғаны бұйрық райдың I жақ көпше түрінің көрсеткiшi деп есептегендерімен, газет тілінде басқа мағыналық реңкте қызмет атқарған. Мысалы,
"Сені ата-анаң саталы
Қалың малға баталы"ДУГ топ. 89,591 деген мысалды алсақ мұнда бұйрық райдың көрсеткіші ретінде емес, тіліміздегі - ады, -еді тұлғасының қызметінде жұмсалып тұрған секілді.
"Дала уалаяты газеті" тілінде қолданылған бұл тұлға негізінен көне тұлғалардың бірінен саналады. А. М. Щербак -алы, -елі тұлғасын Предлагательно-желательное наклонение- деп ала отырып, "Аффикс 1-го лица множественного числа -- -(а)лі ~ -(ä)li, см. Мах: Кïлалï" "сделаем-ка", алалï "возьмем-ка", ічäli "выпьем-ка" - деп бірнеше мысалдар берумен шектелген[39,156]. Ш. Шукуров өзбек тілінің рай категориясының тарихын зерттей отырып, бұл тұлғаны Буйруқ-истак майл- деп, бұл тұлғаны XV-XIX ғасырлардағы өзбек тіліне қатысты жазбалар тілінде (Алшер Новоий, Юсуф Амирий және т.б.) бұйрық-қалау (буйруқ-истак) райының І жақ жақ көпше тұлғасы ретінде өте актив, қолданылғандығын және қазіргі кезде өзбек тілінде диалектілік сипатқа ие екендігін көрсеткен[44,25]. А. Н. Гаркавец XVI-XVII ғасыр жазбасына жататын Кодекс Куманикс тілінде бұйрық райдың І жақ көпше тұлғасы ретінде -алым, -елім тұлғаларымен бірге - алы, -әлі тұлғаларының қолданылғандығын атап өткен[109,63]. -Алы, -елі тұлғасы қазіргі кезде түркі тілдерінің көпшілігінде бұйрық райдың І жақ көпше тұлғасы ретінде немесе диалектілерінде қолданылады. Мәселен, Алтай тілінде: келелі-келейік[110,157], ұйғыр тілінде: gilajli-қылайық[56,81]. Қарақалпақ диалектісінде: Ай йарым, бакь ишінде сырлашалы екимиз, джаъа шыкъкъан тал шыбыкътай шырмашалы екимиз[64,450]. Түркімен тілінде де бұл тұлға қолданылады. Бірақ - алы, -елі тұлғасы бұл тілде бұйрық райдың І жақ көпше тұлғасы ретінде қолданылғанымен, мағынасын да өзге түркі тілдерінен өзгешерек мағына бар. Яғни, бұл тілде - алы, -елі тұлғасы тіркескен сөздер қимыл іс-әрекеттің тыңдаушымен қатар айтушының өзіне де қатыстылығын білдіретін мағына бар[111,300].
Ал, қазақ тілінде бұл тұлға әдеби тілдің нормасы болмағанымен, диалектілік сипатқа ие және қазақ жерінің көптеген жерлерінде қолданылады. Мәселен, Ж.Досқараев Оңтүстік Қазақстанның Сайрам, Түлкібас, Бәйдібек аудандарында кездеседі десе[112.195], Ж. Болатов Алматы облысының Жамбыл ауданының қазақтарының тілінде кездесетіндігін көрсеткен[113,180]. Ал, С.Омарбеков Маңғыстау және Ақтөбе облысының Маңғыстау облысымен шектес жатқан аудандарының тілінде кездеседі дейді [110,154-158].
-Алы, -елі тұлғасының этимологиясы туралы пікір айтқан ғалымдар оның екі элементтен тұратындығын атап көрсетеді. Мәселен, В.Котвич өзге тұлғалармен - алы, -елі тұлғасында талдай келе, олардың екіге бөліп, оның бірінші элементі (а) қалау мәнін білдіретін қосымша деп көрсетсе, екінші элементі (-лы) жіктік жалғауының қосымшасы дейді [114,255-267]. Н.А.Баскаков бұл тұлғаны талдай отырып, -алы, -елі қосымшасын - алық, -елік қосымшасымен байланыстыра қарайды да, бірінші а элементін көсемше қосымшасы десе, -лы, -ли элементін І жақ жіктік жалғауының қосымшасы деп есептеген[64,450].
- алы, -елі тұлғасы ерте кезден қалыптасқандықтан көптеген түркі тілдерінде қолданылады. Бұл тұлғаның негізгі мағынасы (бұйрық райдың І жақ көпше тұлғасының бірі ретінде қолданылып) қалау-тілек, тыңдаушыны білгілі бір іске жұмылдыру болғанымен, кей түркі тілдерінде басқа да мағыналық реңктері қолданылған.
Жалпы тiл тарихына қатысты жазбалар тілінде өзбек ғалымы Ш.Шукуровтың көрсетуiнше(ғалым бұйрық-қалау райы деп көсеткен. Б.Н.) бұйрық райдың грамматикалық көрсеткiштерi ретiнде төмендегiдей тұлғалар қолданылған:
1. - алы, -әли.
2. - алым, -әлим.
3. - алың, -әлиң.
4. -ғалым, -гәлим.
5. -ғалың, -галиң.
6. -ғалы, -гәли.
7. - авуз, -әвуз.
8. -алық, -әлик.
9. -айлық, -әйлiк.
10. - айық, әйiк 44,10.
Тіл тарихына қатысты жазбаларда жоғарыдағы аталған тұлғалар қолданылғанмен, алғашқы газеттер тілінде бұйрық райдың I жақ жекеше тұлғасы ретінде - айын, -ейін, -айұн, -ейүн, -айн, -ейн тұлғалық варианттары, ал, I жақ көпше тұлғасы ретінде - айық,-ейік, -алық, -елік, -айқ, -ейк -алқ, -елк, -алы, -елі тұлғалары қолданылған.
Жалпы, бұйрық райдың I жақ жекеше, көпше тұлғаларының көне түркі жазбаларынан бастап-ақ қолданыла бастағандығын көреміз. Бұл тұлғалардың тіл тарихында сан ғасырларды артқа қалдырып, уақыт көшімен ілесе отырып, көптеген түркі халықтарында қолданылғандығын және өзінің бастапқы мағыналық ерекшелігінен көп ауытқымағандығын көруге болады. Оны біз жоғарыда талдаған мысалдардан және тіл тарихына қатысты көне және орта ғасыр жазбалар тілін зерттеген қазақ және түркі халықтарының ғалымдарының еңбектерінен көре аламыз.
Бұйрық райдың I жақ жекеше тұлғасы - айын, -ейін, -айұн, -ейүн, -айн, -ейн тұлғалары, көпше тұлғасы - айық,-ейік, -алық, -елік, -айқ, -ейк тұлғалары қазақ тілінде алғаш рет жарық көрген мерзімді баспасөздері дүниеге келгенге дейін жазба тілде болсын, ауызекі сөйлеу тілінде болсын өз мағынасында кеңінен қолданылғандығын және газеттер тілінде бұйрық райдың жекеше, көпше тұлғалары қазіргі әдеби тіліміздің нормасы ретінде тұрақталып, қалыптасқан тұлғаларының көш басы деуге болады. Себебі, алғашқы газеттер тілінде бұл тұлғаларды өз керегінше пайдалана отырып, олардың әдеби тіліміздің нормасы ретінде қалыптасуына өз үлесін қосты.
1.2. Алғашқы газеттер тіліндегі II жақ бұйрық рай, тұлғасы мен мағынасы
XIX ғасырдың екiншi жартысында, яғни алғашқы газеттер тiлiнде бұйрық райының II жақ жекеше және көпше түрiнiң грамматикалық көрсеткiшi ретiнде төмендегiдей тұлғалар қолданылған:
1. Бұйрық райдың нольдiк тұлғасы, яғни түбiр етiстiктер арқылы: Игерим дәнеме түспеген болса қармақты алб келТУГ 1875,№2. Баланы ана қатынға бер, өлтiрме, балам тiрi қалсынДУГ топ.90,112. Өзи үйге кiралмай тиразаниң түбiне келб үйдiң исигiн аш деб дауыстадыТУГ 1874,№5.
2. -ғыл, -гiл, -қыл, -кiл тұлғалары арқылы "Тапқыл, кешiргiл".
3. -ғын, -гiн, -қын, -кiн тұлғалары арқылы "Айтқын, барғын".
4. - сана, -сене тұлғасы арқылы "Барсана, айтсана".
5. - ың, -ыңдар, -ұңдар, ұңыз, ұңыздар, ыңыздар.
Қазiргi тiлiмiзде диалектiлiк сипатқа ие, бiрақ әдеби тiлiмiзде қолданылмайтын, алғашқы газеттер тiлiнде бұйрық райдың екiншi жақ жекеше тұлғасы ретiнде қолданылған қосымшалардың бiрi -ғыл, -гiл, -қыл, -кiл тұлғалары. Мысалы: "Итбай хан "Тiзесiн жүгiнiп отырып, құдай тағалаға жалбарына бердi" құдая, кешiре гөр, кешiргiл, кешiргiл"-дедiДУГ топ. 90,117."Мұнан соң аттан түстi де былайша деп айтты: -Мен қызғанамын деп, соқыр болып адасқан екенмiн сен менi кешiргiл - дейдi"ДУГ топ. 90,76.
"Аман болғыл жан достым,
ендi сенсiз тұрғанмен"ДУГ топ. 92,262.
"Кетпес қайғы тұскендұр ақыл тапқыл жан достым"ДУГ топ. 92,250.
Газеттер тiлiнде бұйрық райдың екiншi жақ -ғыл, -гiл, -қыл, -кiл тұлғалары бұйрық мәнiнен гөрi, қалау, өтiну, сұрану, құптау секiлдi түрлі мағыналық реңктерде қолданылған.
Өзбек тiлiнiң тарихын зерттеушiлердiң бiрi - Матгазиев А -ғыл, -гiл тұлғасы туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz