Жамбыл облысына тарихи тұрғыдан сипаттама
1 Жамбыл облысына тарихи тұрғыдан сипаттама
1.1 Аймақтың құрылу тарихы
1.2 Жамбыл облысындағы тарихи орындар
1.3 Аймақтағы киелі жерлер тарихы
2 Жамбыл облысына кешенді географиялық баға беру
2.1 Аймақтың географиялық орны, кешенді сипаттама
2.2 Ауданның әлеуметтік жағдайларын бағалау
2.3 Халқының саны, құрамы және табиғи өсім
3 Жамбыл облысының экономикалық-географиялық және экологиялық баға беру.
3.1 Ауыл шаруашылығы және экономикалық даму мүмкіндіктерін сараптау.
3.2 Ауданның экологиялық жағдайына баға беру
3.3 Жамбыл облысында туризмді дамыту мүмкіндіктері
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Туризмді құрумаңыздылығының басты себебі бәсекеге қабілеттілігі, туристер үшін тартымды нысандардың болуымен қатар, туристер санының ұлғаюы, көлік, мәдениет, сауда, қонақ үйбизнесі мен экономиканың басқа салаларының дамуынаықпал жасау мүмкіндігімен айқындалады. Елімізде туризм негізінде дамытуға барлық алғышарттар қалыптасқан, яғнибұл тарихи және архитектуралық ескерткіштердің, емдеусауықтыру орындарының, қорықтар мен қаржы, білім беру, мәдени орталықтар ретінде дамыған қалалардың туристергетартымды болуымен ерекшеленеді. Мұндай келіс іріинвестициялық жобалар жүзеге асырылатын экономиканыңперспективті саласы ретінде есептелінетін, туризм жәнеспорттың дамуына қатысты. Туризмдік даму республикағаинвестиция ретінде капитал көлемін ұлғайтып құрылыс, көлік, көңіл көтеру индустриясын дамуына ықпал жасайды. Сонымен бірге, туризм қазіргі уақытта аса назарғаалынбаған әлуетті туристік ресуртарға ие Қазақстанаймақтарының бір қалыпты дамуына мүмкіндік жасайды. Туризмнің дамуын қолдау мемлекеттік және жекесектордың кешенді іс-әрекеттеріне, атап айтсақ, өңірдідамытудың қалыпты және серпінді әлеуметтік-экономикалық деңгейіне жету мақсатында бәсекегеқабілетті туристік индустрия құрудың басымдылығынтүсінуге негізделеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Жамбыл облысында туризмді дамытудың теориялық және практикалықнегіздерін зерттеу мен құру бойынша нақты ұсыныстардыжасау.
Зерттеу мақсатына байланысты туындайтын негізгіміндеттер:
-туристік салада саясатты жүзеге асырудың негізгі бағыттарын көрсету;
-Жамбыл облысына қазіргі заманға сай кластерді құрумүмкіндіктерін негіздеу;
-туризмнің бәсекеге қабілеттілігін анықтау.
Зерттеудің пәні - туризмді дамыту мен облыстың туристікәлеуетін арттыруға мүмкіндік беретін негізгі бағыттардыанықтау және даму перспективаларын бағалау.
Зерттеудің нысаны - Облыстың туризм саласыныңкөрсеткіштері, туризм қатысушыларының қызметі мен осы салаға тиесілі инфрақұрылым жағдайы негізінде саланыңбәсекеге қабілеттігінің деңгейі.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелікнегіздері. Зерттеу барысындағы қарастырылып отырғанмәселелер төңірегіндегі шетелдік және отандықғалымдардың еңбектері жұмыстың теориялық жәнеәдістемелік негіздері болып табылады. Зерттеуматериалдарын өңдеуде логикалық, жүйелік, статистикалықжәне салыстырмалы талдау әдістері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық негізі ретіндеБүкіләлемдік Туристік Ұйымның, Қазақстан Республикасытуризм және спорт Агенттігінің, Қазақстан Республикасыстатистика Агенттігінің мәліметтері пайдаланылды.
1 Жамбыл облысына тарихи тұрғыдан сипаттама
Аймақтың құрылу тарих
Аудан 1928 жылы Әули еата ауданы атымен (шамамен 956-992 ж. өмір сүрген Қарахан әулетінен Әулие ата атанған екінші ханның мекені болған) Сырдария өлкесіні құрамында өмірге келген. Аудан орталығы Әулие ата қаласында болған. Бұл Кеңестер Одағының жер жерде коллективтендіру науқанын жүргізе бастаған шағы. Аудан алғаш құрылғанда 18 ауыл шаруашылық артелі жұмыс істеген. 1932 жылдың 20 ақпанында Сырдария өлкесі,Қызылорда Түркістан облысы болып екіге бөлініп Әулие ата ауданы Оңтүстік Қазақстан облысының құрамында қалды. Ал, 1926 жылдың 10 қаңтарында Әулие ата ауданы сол кездегі Қазақстанның басшысы Мирзоянның есімімен аталды. Қазақтар Мырзажан немесе Мырза бала атаған. Мирзоян 1928 жылы халық жауы болып ұсталып кеткен соң, ауданға осы жылдың 3 шілдесінде қазақ халқының Гомері атанған ұлы Жамбылдың есімі беріледі.
Ұлы жұт - ашаршылықтан кейінгі 1935 жылы аудандағы колхоздардың саны 60қа жетті. Алайда ауыл шаруашылығы өндірісін жетік білетін маман кадрлар, құрал сайман жетіспеді. Жүк ауырын нар көтереді деген, осы тұста елдің белін көтеріп, колхоз қабырғасын өруге Құлманбаев, Б.Кейкиев, Б.Тайшап, А.Байзақ, Үкібаев сияқты арда азаматтар келіп, қыруар шаруаның қыл шылбырын есті, үлкен ұйымдастырушылық іс жүргізді.
1937 жылдың наурызында Жамбыл ауданының құрамынан Свердлов, Луговой аудандары бөлініп шықты. Сол кезде ауданда 7 селолық совет, 40 колхоз, 5 совхоз, 3 МТС болды. Колхоздар мен МТС-терді ұйымдық жағынан нығайту, олардың материалдық-техникалық базасын күшейту нәтижесінде егіс көлемі, мал саны едәуір көбейді, ауыл шаруашылығы өнімі арта түсті.
1938 жылдың 14 қазанында Жамбыл облысы Оңтүстік Қазақ стан облысынан бөлініп шығып, өз алдына облыс болып құрылды. Жамбыл ауданы осы облыстың құрамында қалды. Орталығы да Жамбыл қаласының өзінде болды. Осы жылы ауданның құрамында Ақбүлім, Ақжар, Ақкөл, Аса, Беріксары, Алтыағаш, Билекөл, Головачевка, Градекова, Есентөбе, Қаратөбе, Қараөзек, Қостөбе, Болатқосшы сияқты 14 ауылдық кеңес жұмыс істеді.
50ші жылдары экономикасы әлсіз колхоздар ірілендіріліп, 1957 жылы техникамен жарақтанған қуатты 14 колхоз аудан әлеуетін дамыту мақсатына түсті. Ал жетпісінші жылы ауданда даму жолынан өткен 6 колхоз, 12 совхоз болды. Шаруашылықтардың барлығы қуаттана түсті. Мысалы Ақкөл колхозының өзінде 35-дан астам трактор, 20 комбайн, 42 авто машинасы мен басқа техникасы жыл сайын қыруар пайда табуға мүмкіндік берді.
Киелі топырақ ұлылық туғызбай қоймайды. Ауданды әр уақытта қазақтың озық ойлы, зиялылары басқарып, ауданның экономикасының көтерілуіне үлестерін қосты. Х.Баймуханбет - аудандық партия комитетінің алғашқы бірінші хатшысы. Одан кейінгі аудан тізгінін ұстаған Күләш Әскей кейін облыстық атқару комитеті төрағасының орынбасары және басқа да басшы қызметте болды. Өткен ғасырымыздың 50ші жылдарының соңына қарай аудан тізгігін ұстаған Т.Ақбозов, одан кейін аудандық партия комитетінің 1ші хатшысы болған Ш.Қалдыбаевты аудан халқы үнемі еске алып, олардың жақсы істері жайлы әлі күнге әңгімелеп отырады.
60шы жылдардың басында Жамбыл ауданы таратылып, Жуалы, Байзақ (ол кезде Звердлов) аудандарының құрамына берілді. Арада 2 жыл өткеннен кейін 1966 жылдың қысында Жамбыл ауданы қайта құрылды. Аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Н.Ыбырай, аудандық Кеңес атқару комитетінің төр ағасы болып Ә.Сандыбай тағайындалды. Жаңадан құрылған ауданды бұлар қысқа мерзім ішінде аяғына қойып, облыстағы алдыңғы қатарлы аудандарының санатынан көрінді. А.Аширов, В.И.Костенко, А.Л.Костянкин сияқты білікті азаматтар өздеріне сеніп тапсырған ұжым шаралардың дәулетін шалқытып, бай шаруашылықтар қатарына жеткізді. Әнуарбек Сандыбай аудан тізгігін он жылдай ұстады. Ол кісі тынымсыз еңбек етіп, ауданның әлеуметтік жағдайын көтерді. Әнекеңнен кейін ауданды С.Қожақан, Т.Б.Мүсірали, Зайцев, Ю.Н.Морозов, В.И.Синельник, Д.Тоқберген, Ә.Әсілбек, М.Байгедиевтер басқарды. Халықтың ажары осындай халық бағбаны атанған зиялы азаматтармен ашық екен. Бұлардың қай-қайсысы болмасын өздеріне тапсырылған жұмыстарды мінсіз атқарып, аудан жұртшылығының есінде қалды. Қазіргі таңда ауданды Жуалы ауданының перзенті М.А.Дүйсембаев басқаруда. Бұлардың қай-қайсысы болмасын аудан экономикасын көтеріп, халқының әлеуметтік-экономикалық жағдайын көтеруге күш салды.
Өткен ғасырдың отызыншы жылдарындағы құйынды да дүрмекті күндерді, дүние тамұқтың отына оранған зұл мат кезеңді, аудан халқының бастан кешіргені белгілі. Ел енді-енді еңсесін көтеріп, жағдайы түзеле бастағанда батыстан соққан қара дауыл талай кеудедегі көктемнің қызғалдағын жұлып кетті. 1942 жылдың 23 маусымы күні басталған қанқасап соғыстың салған лаңын күні бүгінге дейін кәрі де, жас та ұмытқан жоқ. 1419 күн мен түнге ұласқан, өмір мен өлім айқасқан, бораған оқ ішінде жүріп, сол соғыстан елге аман оралған ардагерлеріміздің қатары да жылдан жылға сиреп келеді.
Сол сұрапыл жылдары ерен ерлік үлгісін көрсетіп, есімі бүкіл одаққа тараған аудан азаматтары да болды. Құралайды көзбен атқан мерген Ыбырайым Сүлейменов Қазақстанда жасалған 103 бригада құрамында соғысып, Новель қаласының түбінде ерлікпен қаза тапты. Бір өзі 283 немістің көзін жойды. Қайтыс болғаннан кейін оны Кеңестер Одағының Батыры атағын беруге ұсынды. Қазір батыр атында Таразда үлкен көше бар.
Ыбырайым Сүлейменов соғысқа дейін Жамбыл МТА-де тракторшы болып жұмыс істеген. Жыл сайын жазда егін орағына қатысып, тындырылымдығымен, өжеттілігімен ұжымшар басшылары мен колхозшылардың көңілінен шығып отырған екен. Оны көзі көргендер күні бүгінге дейін жыр етіп әңгімелейді.
Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқталғаннан кейін ел еңсесі көтеріліп еңбекке деген құлшынысы артты. 1950 жылға дейін 16 адамға Социалистік Еңбек Ері атағы беріліп, 57 еңбеккер Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды. 21 адамның омырауында Ленин ордені жарқырады. 103 адам Еңбектегі ерлігі үшін медалінің иегері атанды. Бәйгелді Кейкиев басқарған Кеңес төбе колхозының өзінен 9 Социалистік Еңбек Ерінің шығуы ауылдың даңқын аспандатып тастады. Олар: Науат Егембердиева, Міртай Бейсали, Рысқұлбек Тұрғынбай, Шынтас Тілеубай, Күртібай Жанбосын, Тастемір Дәуренбек, Поштабай Қырбас. Осы кезеңде ауданның басқа ұжымдарынан да одақтағы ең құрметті атақты иеленгендер аз болған жоқ. Солардың қатарында Күлімжан Күтімова, Сейдуалы Есімов, Әзімбек Ысмайылов, Мариям Мырзахметова, Түйте Пірімқұлов, Ысқақ Сүлейменов, Серафима Васильевна Таркаева, Әжібай Тілеубердиев, Патыш Юнусова, Жәнібек Жанталиев, Ақын Жақсылықов, Мария Тимофеевна Енькова (Радченко), Сәрсен Қазанғапов, Әбден Батыров сынды қиын шақта ел байлығын еселеген абзал азаматтар бар.
Жібек жолының бойына орналасқан Жамбыл ауданының соғыстан соң ел экономикасын көтеруге, халықтың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жақсартуға бір жола көшті. Ұсақ шаруашылықтар біріктіріліп, ірілендірілді. Аудан орталығы Аса ауылына көшіріліп әкелініп, енді жұмыс істей бастаған шақта, 1965 жылы Қазақ КСР Кеңес Президиумының Жарлығымен аудан таратылды. Ауданның Аса, Алтыжылдық, Биліөзен, Головачев, Ерназар, Есентөб, Сарытөбе және Көлқайнар селолық кеңестері Жуалы ауданына, Бес ағаш, Гродеково, Қостөбе, Болатқосшы селолық кеңестері Свердлов (қазіргі Байзақ) ауданының құрамына берілді.
1967 жылдың 30 қаңтарында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен Жамбыл ауданы қайта құрылып, орталығы Жамбыл қаласы болып белгіленді. Ауданның құрамына Аса, Головачевка, Ерназар, Қаракемер, Сарытөбе селолық кеңестері Жуалы ауданынан, Жетіағаш, Гродеково, Жамбыл, Қайнар, Пионер және Болатқосшы селолық кеңестері Байзақ ауданынан қайтарылып берілді. Аудандық партия комитетінің 1-хатшысы болып бұған дейін облыстық тәжірибе стансасының директоры болған Нұртаза Ыбырай сайланды. Аудандық атқару комитетінің төрағасы болып бұрын Жуалы аудандық партия комитетінің, кейіннен ауатком төрағасының бірінші орынбасары болған Ә.Сандыбаев аудан экономикасын жақсарту жұмысын білікті маман кадрлар дайындаудан бастады.1973 жылдан Аса ауылы аудан орталығы.
Ауданда 7 ұжым шар, 12 кең шар және 3 тәжірибе стансасы жұмыс істеді. Іргелі шаруашылықтардың бірі - Крупская атындағы ұжымшарды Бейсенбек Тайшап 26 жыл басқарды. Ол ауданда бірінші болып Өрнек ауылы орталығына жаңа мектеп ғимаратын салғызды. Қазір сол мектепке екі дүркін Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған Тайшаповтың есімі берілген. Табыстың тай қазанын қайнатуға ХХІІ партсъез атындағы ұжымшардың тізгінін ұстаған Арнольд Лазарев Костянкин, Октябрь ұжымшарын отыз жылдай басқарған Махмуд Искакұлы Аширов, Сарыкөл ұжымшарындағы қожырап кеткен жұмысты жолға қойған Виктор Илларенович Костенко, Жас өркен кеңшарын біліктілікпен басқарып, қазіргі Қызылқайнар ауылын гүлдендірген Әзімбек Жанболат, Қызыл Октябрь ұжымшарына абырой әперген С.Дауылбай, Амангелді атындағы ұжымшарға ырыс әкелген Б.Шахан қомақты үлес қосты. Жыл сайын аудан жас кадрлармен толықтырылып тұрды. Ауданды Т.Б.Мүсірали басқарған кезеңде Е.Жатқанбаев, М.Сыздық, С.Мұсабек, Н.Тілеген, М.Байгелді, С.Садық сияқты мамандар шаруашылықтарды басқаруға жіберілді. Қатардағы еңбек адамдары арасынан да республикаға танымал болғандары аз емес. Олардың қатарында Айша бибі ауылының тұрғыны, КОКП ХХV сьезінің делегаты, екі дүркін Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты Бегай Кабаш бағалы техникалық дақыл өсіруден биік көрсеткішке қол жеткізгені үшін Еңбек Қызыл Туы, Октябрь Революциясы ның ордендерімен марапатталса, ауданымыздың құрметті азаматының бірі, сүт бұлағын ағызған балды бармақ сауыншы Валентина Ивановна Ивановаа Еңбек Даңқы орденінің толық иегері атанды. Октябрь кеңшарының сауыншысы өзі еңбек еткен 26 жыл ішінде ерен еңбектің үлгісін көрсетті
. 1.2 Жамбыл облысындағы тарихи орындар
Жамбыл жері тарихи ескерткіштерге бай өңірлердің бірі. Осы облысқа кіретін Талас жәнеде Шу өзендерінің аралығында Қазақ хандығының іргесі қаланған. Керей мен Жәнібек құрған мемлекет бүгінгі біздің егемен елдің алғашқы іргетасы болғандықтан, сол жерде биіктігі 35 метрге жететін монумент тұрғызылған. Сол сияқты Тараз қаласында Көне Тараз археологиялық саябағы бар. Ол Қазақ хандығының 550 жылдық мерей тойына орай, 2015 жылы Тараздың орталық базарының орнына салынып, Көне Тараз деген атауға ие болды. Оны салудағы мақсат - аймақтық жәнеде халық аралық туризмді дамыту үшін археология нысаны ретінде көпшілікке таныстыру, аспан астындағы мұражайға айналдыру. Саябақ аумағында басқа да тарихымыздан сыр шертетін ескерткіштер ашылып, сән беріп тұр. Жалпы, Жамбыл облысында көптеген кесенелер, мешіт пен қалашықтар бар.
Діни сәулет ескерткіші ХІ - ХІІІ ғасырларға жатқызылады. Кесене Жамбыл ауданында қарасты, Айша бибі ауылында орын тепкен. Бұл облысқа саяхаттап бара қаласаңыз, міндетті түрде Айша бибі кесенесіне баруыңыз керек . Бірнеше ғасырларды артқа тастаған кесенеден тек батысындағы қабырғамен, жап сарлас қабырға қалдықтары ғана қалған еді. Ғимаратты толық жөндеу жұмыстары 2001 мен 2004 жылдар арасында жүргізіліп, баяғы көз тарталық кейпіне келді. Кесененің қабырғалары қолдан ойылып жасалған оюлар мен 62- ден аса түрлері бар террадот қыш тақтайларымен өрнектелген. Мұндағы өрнектердің әр қилылығы, түрлі-түрлі гүлдердің пішіні және де геометриялық ерекшеліктері көзге ұрып тұрады. Айша бибі кесенесі толығымен ою-өрнекпен көмкерілген еліміздегі бірден-бір ескерткіш болып табылады. Бұл тарихи нысан қазақ ұлтының көнеден келе жатқан ою-өрнегін бүгінгі күнге жеткізуші мұражайдай көрінеді. Кесене қабырғаларында жебе секілді иіндермен өрнектелген тереңдеу қуыстар кездеседі. Ал колонналардың жоғарғы тұсы ваза іспетті салынған. Бұрыштық коллон налардың төбесіндегі сүйірленіп келген белдеушелеріндегі гүлденген өрнектердің қыш тақталардың он сегізіншісінде арабтық куфа алфавиттерімен терілген тылсымға толы ерекше сөздерді (күз, бұлт, таңғажайып) көруге болады. Ескерткішке жер сілкінісі және тағы басқа табиғи апаттарға шыдас беру үшін арша ағашы арнайы қолданған.
Жамбыл облысы бойынша Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің тізімі
N
Ескерткіштің атауы
Ескерткіштің түрі
Ескерткіштің орналасқан жері
1
Тараз қалашығы 1-18 ғғ
археология
тараз қаласы
2
Талас өзені арқылы өтетін көпір 13 ғ
қала құрылысы және сәулет
Тараз қаласы, қаланың оңтүстік-шығыс шеті, Самарқант және Жангелдин көшелерінің Талас өзенінен шығар жерде, Тектұрмас кешенінің жәнінде.
3
Қал моншасы ХІХ -XX ғғ.
қала құрылысы және сәулет
Тараз қаласы
4
Қарахан ХІІ ғ.
қала құрылысы және сәулет
Тараз қаласы.
5
Тектұрмас кесенесі ХІVғ.
қала құрылысы және сәулет
Тараз қаласы,
6
Шомансур (Дәуітбек) кесенесі, ХІІІ ғ.
қалақұрылысы және сәулет
Тараз қаласы
7
Әбдіқадыр медресесі ХІХ ғ.
қала құрылысы және сәулет
Тараз қаласы
8
Қали Жүніс (Әулие ата) мешіті 1906 ж.
қала құрылысы және сәулет
Тараз қаласы
9
Нәметбай мешіті XX ғ.
қала құрылысы және сәулет
Тараз қаласы,
10
Ж.Жабаевтың ескерткіші 1961 ж.
қала құрылысы және сәулет
Тараз қаласы
11
Төменгі барысхан ХҮ-ХІХ ғғ.
археология
Байзақ ауданы, Талас ауылы
12
Түймекент VI-ХІІ ғғ.
археология
Байзақ ауданы, Түймекент ауылы
13
Оххум VI-ХІІ ғғ.
археология
Байзақ ауданы, Шахан ауылы
14
Айша бибі ХІ-ХІІ ғғ.
қала құрылысы және сәулет
Жамбыл ауданы, Айша-бибі ауылы
.
15
Бабаджа хатун Х-ХІ ғғ.
қала құрылысы және сәулет
Жамбыл ауданы, Айша-бибі ауылы
16
Ақыртас қаласы VІІІ - ІХ ғғ.
археология
Жамбыл ауданы, Тараз.
17
ЖалпақтөбеVІІ-ХІІ ғғ.
археология
Жамбыл ауданы, Жалпақтөбе (б.Дунгановка)
18
Берікқара обалары Б.д.д ІІ-ІҮ ғғ.
археология
Жуалы ауданы, Қарабастау ауылы
19
Меркі VІІІ-ХІІІ ғғ.
археология
Меркі ауданы, Меркі.
20
Екі мәрте Социалистік Еңбек Ері Қуанышбаевтың ескерткіші
қала құрылысы және сәулет
Мойынқұм ауданы, Бірлік ауылы
21
Шоқай дотқа мазары ХІХ ғ.
қала құрылысы және сәулет
Сарысу ауданы, Саудакент
22
Ақкөл шелль-ашелль
археология
Талас ауданы, Ақкөл ауылы,.
23
Беріқазған шелль-ашелль
археология
Талас ауданы, Қызылаут ауылы
24
Тәңірқазған шелль-ашелль
археология
Талас ауданы, Қызылаут.
25
Қарақож мешіті 1907 ж.
қала құрылысы және сәулет
Талас ауданы, Сейілбек ауылының шетінде орналасқан.
26
Абдолла иман мешіті XX ғ-дың басы
қала құрылысы және сәулет
Талас ауданы, Үшарал ауылы, Ештайбек көшесі 7
27
Құлан қалашығы VІ-ХІІІ ғғ.
археология
Т. Рысқұлов ауданы, Құлан ауылының территориясында және оның маңында шоғырланған әр уақыт ескерткіштерінің кешені.
28
Баласағұн VІІ -ХІІІ ғғ.
археология
Шу ауданы, Ақсу ауылының оңтүстік-шығысынан 3 шақырым, Ақсу өзенінің қос жағалауында орналасқан.
.
1.3 Аймақтағы киелі жерлер тарихы
Айша бибі кесенесі
Кесене аңыз бойынша бізге жеткен Айша бибінің басына арнайы салынғандығы айтылады. Ол Тараздың ханы Қараханмен көрісу үшін алыс сапарға аттанады. Бірақ, діттеген жеріне жетпей, жылан шағып о дүниелік болып кетеді. Сүйікті сінен қапыда айырылған Қарахан оның басына осындай сәулетті ескерткіш тұрғызыпты. Бұл кесене мәңгілік махаббаттың, пәктіктің символы болған қасиетті орын ретінде көпке танымал.
Қарахан кесенесі Діни сәулет ескерткіші ХІ - ХІІІ ғасырларға жатқызылады. Кесене Жамбыл ауданына қарасты, Айша бибі ауылында орын тепкен. Бұл облысқа саяхаттап бара қаласаңыз, міндетті түрде Айша бибі кесенесіне ат басын бұра кетіңіз. Бірнеше ғасырларды артқа тастаған кесенеден тек батысындағы қабырғамен, жапсарлас қабырға қалдықтары ғана қалған еді. Ғимаратты толық жөндеу жұмыстары 2001 мен 2004 жылдар арасында жүргізіліп, баяғы көз тарталық кейпіне келді. Кесененің қабырғалары қолдан ойылып жасалған оюлар мен 62- тан аса түрлері бар терракот қыш тақтайларымен өрнектелген. Мұндағы өрнектердің әр қилылығы, түрлі-түрлі гүлдердің пішіні және де геометриялық ерекшеліктері көзге ұрып тұрады. Айша бибі кесенесі толығымен ою-өрнекпен көмкерілген еліміздегі бірден-бір ескерткіш болып табылады. Бұл тарихи нысан қазақ ұлтының көнеден келе жатқан ою өрнегін бүгінгі күнге жеткізуші мұражайдай көрінеді. Кесене қабыр ғаларында жебе секілді иіндермен өрнектелген тереңдеу қуыстар кездеседі. Ал колонна лардың жоғарғы тұсы ваза іспетті салынған. Бұрыштық коллонналардың төбесіндегі сүйірленіп келген белдеушелеріндегі гүлденген өрнектердің қыш тақталардың он сегізіншісінде арабтық куфа алфавиттерімен терілген тылсымға толы ерекше сөздерді (күз, бұлт) көруге болады. Ескерткішке жер сілкінісі және тағы басқа табиғи апаттарға шыдас беру үшін арша ағашы арнайы қолданған.
Тараз қаласының дәл орта тұсынан орын тепкен, шамамен ХІ-ХІІІ ғасырларға жататын Қарахан кесенесі діни нысанға жатқызылады. Ол қараханидтер әулетіне кіретін Шах Махмуд Қараханға арнап тұрғызылған. Оны салған сәулетшінің де, алғашқы нұсқасы да бүгінге күнге жетпеген екен. ХХ ғасырдың бас кезінде жергілікті халықтың ықпалымен бірінші кесененің орнына қайта кесене тұрғызылғанымен, оның да сәндік өрнектері түгелімен жойылып кеткен. Бірінші нұсқасы мен сәулетінің қандай болғандығын 1903 жылы түсірілген фото арқылы ғана көруге болады. Онда нысан шаршы пішінді. Ал бас қасбетте кірпіштен қаланған өрнектер кездеседі. ХХ ғасырдың 62-жылдары жүргізілген зерттеу жұмыстарында кесенені әрлеу мақсатында отыздан аса әртүрлі терракаттар қолданылғаны белгілі болды. Кіреберістегі иін сүйірлене келіп, колоннаға тіреледі. Тараз қаласы Қараханның құрметіне 1836 мен 1936 жылдарда Әулиеата деген атау алғаны туралы ақпараттар кездеседі. Бүгінде нысан орталық залдан және үш жағында үш худжра бөлмелерден тұратын порталды-күмбезді құрылыстың бірі. Оның қабырғалары патша дәуіріндегі кірпіштерден қаланған, күмбезі, сондай-ақ, аркалық ойықтары ХІ ғасырға жататын плитка тәрізді кірпіштерден тұрғызылған. Кірер тұста Алладан басқа құдай жоқ, Мұхаммед оның елшісі деген сөзді оқуға болады. Ең соңғы қайта жөндеу жұмыстарын қаланың екі мың жылдық мерейтойына орай, Қазқайтажаңғыртау мекемесі жүргізген еді.
Тектұрмас кесенесіТалас өзенінің оң жағалауында орын тепкен Тектұрмас кесенесінің салынған уақыты деп ХІV ғасырды көрсетеді. Ол орналасқан төбеде тек мұсылмандық емес, зорастризм, xpиcтиaндық pәсiмдер де өткізілген екен. Ал төбенің төменгі тұсында көне жерасты жолы мен өзеннің арғы бетіне өткізер көпір болған. ХХ ғасырдағы құдайға сенбейтіндердің саясаты кесірінен еліміздегі бірнеше мәдени маңызға ие тарихи кесенелеріміз түгелдей болмаса да, айтарлықтай зардап шеккені белгілі. Міне, соған байланысты, Тектұрмас кесенесінің ХІХ ғасырдың 80-жылдары түсірілген фотосуреті ғана қалады. Оның құрылыс пішіні қарапайым болған. Бұл орынға ХХ ғасырдың басында А.Итенов арнайы қазба жұмыстарын жүргізіп, көптеген тың деректерге кезігеді. Осы археологиялық қазбадан соң, бірден жаңа кесене тұрғызу ісі қолға алынып, 2002 жылы ол бой көтерді. Жалпы, кесене Сұлтан Махмұд жерленген орын ретінде көпке мәлім. Ал Тектұрмас сөзінің түрікшеден аударғанда мағынасы тынымсыз орын дегенге саяды. Ілгеріде айтып кеткендей, төбе түрлі рәсімдерді өткізетін орын болғандықтан, халық жиі келіп отырған. Сол себепті де, тынымсыз орын ретінде тарихта қалса керек.
Төрткөл қалашығы
Тараздағы Сүлейменов көшесінің бойында орналасқан Төрткөл қалашығы VI - VІІІ ғасырларға жатқызылады. Ғалымдардың айтуынша, ол жер керуен сарайдан қалған орын болуы ықтимал. Қалашық төрт бұрышты пішінде салынған. Биік-биік қабырғалары мен жаудан қорғану үшін тұрғызылған қамалдар болған екен. Бұл аймақтан көптеген қыштан жасалған ыдыстардың сынықтары табылған. Ал қаланың оң мен сол жағы тұрғын-жайлармен біткен. Күні бүгінге дейін Төрткөл қалашығының орны зерттеліп, қалыпқа келтіру үшін қызу жұмыстар жүргізіліп келеді.
Құлан қалашығы
Қалашық Тұрар Рысқұлов ауданына қарасты Құлан аулының маңында орын тепкен. Бұл қалашық туралы алғашқы деректер VІІ ғасырдың І жартысына жатқызылады. Қытайлық Сюан-Цзяның жол картасында, сол секілді Тан династияның мәліметтерінде қаланың аты Цзюй-Лань деп көрсетіледі. Құлан туралы да Ұлы Жібек жолының бойын мекен еткен қалалар туралы айтып кеткен араб жазушыларының да мәліметтерінде бар. Арабтық географ Ал-Максиди: Бұл қала бекіністі болып келеді, мұнда мешіт салынған, ол үлкен Тараздың жолында тұр дейді. Құлан қалашығымен көптеген тарихи оқиғаларды байланыстыруға болады. Мысалы, 740 жылы Түргеш қағанатының билеушісі Құрсұл батыс-түріктің ең соңғы билеушісі Ашин Сыньды осы жерде өлтіреді, ал 840 жылы арабтың жауынгерлері Құланға келіп жеткен екен. Қаланың топографиясына көз салса, шахристан мен күн шығыс тұсынан бекініссіз рабаттардың ізін көруге болады. Ал қаланың орта тұсының қирандылары елді-мекеннен бір жарым шақырым алысырақ орын тепкен. Ішкі қамалдың қирандылары солтүстік-батыс бетінде жатыр. Оның бүгінгі бейнесі биіктігі бірнеше метрге жететін төртбұрышты, төбе тұсы алаң іспеттес болып келеді. Ол қамалдың барлық дерлік бұрыштарының мұнарасы бар. Құланның сырты тереңдігі бір метрге жететін, ені он бес метр болатын ормен қоршаулы. Қалашыққа екі тұстан кіретін есіктер салынған. Оның бірі - оңтүстікте, екіншісі қабатты екінші кезеңге жатқызады. Ал қазып алынған керамика сынық тары мен - күншығыс бетте. Қазба жұмыстары қаланың өмірін үш кезеңге бөліп қарастыруды ұсынған еді. Олар: VІ - VІІІ ғасырлар, ІХ - Х ғасырлар және ХІ - ХІІ ғасырларының аралығы. Ғалымдардың зерттеуінше ішкі қамалдың орнында алғашқы кезеңде пақсадан салынған тұрғын-жайлар болған. Жаңа құрылыстың орны ежелгі қала қалдықтарының үстіне жайғасқан. Археологиялық қазба кезінде табылған түрлі өрнектермен әрлеген қыш ыдыстар ол құрылыс жасайтын құралдар қалашықта ХІ - ХІІ ғасырларда тіршілік болғанынан хабардар етеді. Бұл мерзімді үйлердің еденінен алынған қарахандықтарға жататын тиындар дәлелдей түседі.
Меркі қалашығы
Меркі қалашығы - бүгінге дейін аты сақталған тарихи қалашықтардың бірі. Зерттеушілер қалашықты VІІ - ХІІІ ғасырларға жатқызады. Меркі туралы алғашқы дерек ІХ - Х ғасырларда жазылған Қудама Ибн Хордадбектің қолжазбаларынан көруге болады. Автор қаланы ірі елді-мекен ретінде көрсетіп кетеді. Ал толық сипаттама тек Әл-Максидидің жазбаларында бар: Мирки - орташа аумақты алып жатқан, бекемі мықты ішкі қамалы да бар қала. Соборлы мешітпен бірге шіркеуі де болған дейді. Қаланың орталық бөлігіндегі қиранды орны дөңес іспетті төртбұрышты болып келген орын. Ал оңтүстік-батысындағы ішкі қамалдың қалдықтары биіктеу. Ол биіктігі екі метрге жететін қорған қабырғамен бөлініп тұр. Ал қабырға бұрыштары дөңгелектенген мұнаралмен нығайтылған, қаланың ішіне кіреберісте екі мұнара салынған. Ішкі қаланың биіктігі үш метрге жетеқабыл аздап желінген қабырғалармен қоршалған төртбұрышты дөңеске ұқсайды. Меркінің батысында табиғи қорған болса, оң жағында биіктеу келген жарқабақтар мен балшықты Көлтоған өзені болған екен. Бұл аймақтан бедерленген өрнектері бар өте қарпайым қыш қақпағының шыршалы суретпен өрнектелген оқпан істпетті сынықтардың қазылып алынуы Меркі қалашығының тарих сахнасына келу дәуірін алыс VІІ - VІІІ ғасырларға жатқызады. Ал ХІІІ ғасырдағы моңғолдардың шабуылынан кейін қала қиратылады. Ал оның қайта тұрғызылған уақыты ретінде ХІХ ғасырда қоқандықтардың кезеңімен байланыстырса болады. Мұнда бүгінде Меркі ауданының орталығы жатыр.
Оххум қалашығы
Аталған қалашық Жамбыл облысы, Байзақ ауданы, Шахан елді-мекенінен солтүстік-шығысқа қарай 11-13 км қашықтықта орналасқан. Қалашықтың өмір сүрген уақыты деп VІ - ХІІ ғасыры белгіленеді. Топографиялық жағынан өте күрделі әрі екі қатарлы қабырғалармен қоршалған ғимарат. Жоғарыдағы қалалар секілді мұндағы төртбұрышты келген алаңның бекініс қабырғалары дөңестеу болып келіп, төрт жақа қарай жайылып кетеді. Ал мұнаралар қабырғалардың бұрышына периметр болып бекітілген. Таластың сол сағасы Қарабақыр өзен суын пайдаланған Оххум қалашығының жанынан көне жер суару жүйелерінің ізін аңғаруға болады.
Түймекент қалашығы
Түймекент қалашығы - Байзақ ауданына қарасты Түймекент елді-мекенінің аумағында, Талас өзенінің оң жағалауында орын тепкен. Тікбұрышты болып келген бұрыштары төрт бағытқа қарай орналасқан қалашықтың барлық жағынан биік мұнаралармен қоршалған екен. Ал орталығында тұрған төбелер ішкі бекіністің қалған бөлігі. Қалашықтың үстіңгі қабатынан қазылып алған қыш кірпіштер VІ - ХІІ ғасырға жатқызылады. Бұл орында сегіз жылдан бері зерттеу жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Төменгі Барысхан қалашығы
Төменгі Барысхан қалашығы да Байзақ ауданында жатыр. Ол Тараздан бір жарым шақырым жерде орналасқан. Кудама Ибн Хордадбектің қалдырған жазбаларында: Барысхан - Тараздан күншығысқа қарай орын тепкен, адам даусы жететін жерде тұр. Оның айналасында бүгіндері құлап қалған қабырға тұр. Ал үлкен мешіт болса, базарлардың ортасынан орын алған. Археологиялық жұмыстардың нәтижесінде қалашықтан тіктөртбұрышты, сондай-ақ шаршы пішінді көптеген үй-жайлардың орны аршылды. Ал жерден ошақтардың тұрған орны табылған еді. Алаңның маңында жерге қазылып көмілген өте-өте үлкен бөшке істпетті ыдыс бар. Ол ыдыста шарап әзірленгені белгілі болды. Бұл жерде 2004 жылдан бері қазба жұмыстары жүргізіліп келеді. Сол жұмыстардың нәтижесі ретінде табылған бірнеше көлемді ыдыстар мен тұрғын және шаруашлыққа тұрғызылған үйлерді айта кетуге болады. Қалашықта VІ - ХІІ ғасырлар аралығында тіршілік болғаны айтылады.
Ақыртас сарай кешені
VІІІ - ХІІ ғасырларға жатқызылатын Ақыртас кешені тарихқа көптеген жаңалықтар алып келді. Ол Тараз қаласынан шығысқа қарай 40 км жерде, Қырғыз Алатауының етегінде орналасқан. Бұл орынға алғаш назар аударған орыстың суретшісі Знаменский болған. Ол 1864 жылы қала орнына барып, қалған қабырғалардың бөліктерін сызып жақсы деректер қалдырады. Халық арасында осы орынға байланысты көптеген әңгімелер тараған. Расымен де, Ақыртас құпияға толы жер ме?
Арнайы жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде көптеген нысандар табылған еді. Олардың алғашқылары керуен сарай кешені. Монументальды құрылыс оңтүстіктен солтүстікке қарай бағытталған. Қабырғалары өңделіп әзірленген қызыл құмтастармен тұрғызылған, бір - бір жарым метрге дейін көтерілген. Ал қаланың сыртында қабырғалары қыштан қаланған, көлемі 2,5 гектарды алып жатқан биік қабырғалармен қоршалған тұрғын-жайлар орын тепкен. Барлық қалашықтар секілді Ақыртастан да қамалдың орны табылды. Оның биіктігі үш жарым метрге жетеді. Қамалдың ішкі бөлмелері бойлықтың бойында орналасқан үш бөлмеден құралған. Ақыртастан тас өңдейтін карьердің орнын көруге болады. Оның жалпы ұзындығы 400 метрге жетеді. Бүгінге дейін бұл маңнан тегістелген, жартылай ғана өңделген тастардың қалдықтары жатыр. Тек тасты ғана емес ақыртастықтар саз балшығын да өңдеп, қолданысқа пайдаланған екен. Оған дәлел қалашықтан 500 м ары орналасқан карьердің табылуы. Онда кірпіш пен қышқа қолданылатын негізгі материал сары топырақтың орны бар. Кірпішті күйдіруге арналған пеш, күйген кірпіштің қалдықтары мен күлі сөзімізді нақтылай түседі.
Қалашықтың солтүстік бетінде екі су қойма болған. Оның біреуінің ауданы 40х40, тереңдігі екі метрге жетеді. Оған 3200 текше метр су сыйған екен. Ал бірінің диаметрі мұнымен салыстырған аздап кішілеу. Қалашықтың құрылысы үш бөліктен тұрғанымен, оны төртке бөліп қарастырады: Шеберлер ауылы, Хан ордасы, Құмтас кешені және де Ақыртас ғимараты.
Бүгінде бұл қалашықта зерттеу жұмыстары жалғасып келеді. Бәрі де уақыттан қорықса, уақыт Пирамидадан қорқады деген сөзге арқау болған Египет жеріндегі 7 кереметтің бірі, Афины Акропольдары мен Рим колозейі және тағы басқа кереметтердің барлығы Ақыртастың да жерінде болғанына күмән келтірмейміз. Бүгінде Ақыртас Қазақстанның киелі нысандарының тізімінде тұр. Тек жергілікті ғалымдар емес, әлемнің түкпір-түкпірінен келіп зерттеп жүрген археологтар жетерлік
2 Жамбыл облысына кешенді географиялық баға беру
2.1 Аймақтың географиялық орны, кешенді сипаттама
Жамбыл облысы -- Қазақстан Республикасының оңтүстігінде орналасқан. Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды облыстарымен және Қырғызстанның Талас пен Шу облыстарымен көршілес болып табылады.
Облыстың аты қазақ және кеңес ақыны Жамбыл Жабайұлының құрметіне қойылған. Жамбыл облысының территориясы Бетпақдаладан Тянь-Шаньға, Шудан Қаратауға дейін созылып жатыр. Жер аумағы -- 144,2 мың км².
Облыс орталығы, әрі ең үлкен қаласы -- Тараз. Облыста барлығы 10 аудан, 4 қала, 153 кенттік және ауылдық округтерде 379 ауыл бар.
Географиясы
Географиялық тұрғыдан облыс аумағы негізінен жазықтық. Климаты - едәуір құрғақ және континентальды.
Табиғаты
Облыстың айтарлықтай аумағын Бетпақдала және Мойынқұм алады, тек оңтүстік-батыс, оңтүстік және оңтүстік-шығыс шеті таулармен шектелген (Қаратау, Қырғыз және Шу-Іле Алатау таулары). Рельефтің бұл ерекшелігі облыс климатына әртүрлілік ендіреді.
Табиғи ландшафтардың флорасы мен фаунасы кең және әртүрлі. Облыста өсімдіктердің 3 мыңнан астам түрі бар. Аң аулайтын өңірдің жалпы алаңы 13,9 мың га құрайды, онда жануарлардың 40-тан астам түрі мекендейді.
27,8 мың га алаңды құрайтын балықшаруашылық қоры 74 су айдынынан тұрады, оның ішінде 73 су айдыны балық шаруашылығына жарамды. Ірі бөгендерден Тасөткел және Теріс-Ащыбұлақ бар. Балық аулау кәсібінде толстолобик, ақмарқа, карп, сазан, көк серке, тыран балық, краль, торта балықтарын аулау кең таралған.
Облыс аумағында 3 мемлекеттік табиғи (кешенді) қаумалы бар:
- Мемлекеттік (кешенді) қаумал Берікқара шатқалы -- 17,5 мың га алаңды алады, онда қызыл кітапқа енгізілген аса бағалы ағаш бұтасының және шөп өсімдігінің 50-ден астам түрін, ал жануарлардан - арқарды, үнді жайрасын, жұмақ шыбыншыны кездестіруге болады;
- Жалпы алаңы 3,07 мың га құрайтын мемлекеттік табиғи (кешенді) қаумал Қарақоңыз шатқалы (ботаникалық), Зайлы Алатаудың батыс сілемінде орналасқан. Алма, шие, алша, жүзім ағаштарының жемісті көшеттері үйеңкі орманның, боз қарағанның, тұт ағашының, түйе жаңғағының алаңдарымен ауыстырылады;
- Жалпы алаңы 1000 мың га құрайтын Андасай мемлекеттік (кешенді) қаумал (зоологиялық) Мойынқұм ауылынан батысқа Шу өзенінің жағасының бойында орналасқан. Өсімдік қабатында селеу шөбі, бетеге, қара сексеуіл, талдың ну бұтасы басымды. Жануарлар әлемінде арқарлар, құландар, жайрандар, еліктер, қабандар, қояндар, қырғауылдар, құрлар басым.
Облыстың аудандары
Байзақ ауданы -- Сарыкемер ауылы
Жамбыл ауданы -- Аса ауылы
Жуалы ауданы -- Момышұлы ауылы
Қордай ауданы -- Қордай
Меркі ауданы -- Меркі ауылы
Мойынқұм ауданы -- Мойынқұм
Тұрар Рысқұлов ауданы -- Құлан ауылы
Сарысу ауданы -- Жаңатас қаласы
Талас ауданы -- Қаратау (қала)
Шу ауданы -- Төле би ауылы
2.2 Ауданның әлеуметтік жағдайларын бағалау
Жамбыл облысы өнеркәсіпте де, ауыл шарушылығында да әлеуетке ие өңірлердің бірі. Сондай-ақ экономиканың барлық саласы бойынша жыл сайын тұрақты өсімін көрсетіп келеді. 2022 жылдың 10 айының қортындысы бойынша өңірде барлық бағыттар бойынша даму бар.
Әлеуметтік-экономикалық даму
Жамбыл облысының 2022 жылдың қаңтар-қазан айларындағы әлеуметтік-экономикалық дамуында барлық көрсеткіштер бойынша оң динамика байқалды. Жалпы өңірлік өнім көлемі 2022 жылдың өткен алты айында 1057,4 млрд теңгені құрап, нақты көлем индексі 103,1% деңгейінде қалыптасты. Ал қаңтар-қазан айларындағы экономикалық өсім 105,7%-ды құрады (ҚР - 103,1%).
Өнеркәсіп саласында да ілгерлеушілік бар. Мәселен: өңірдегі өнеркәсіп өндірісінің көлемі 111,1% деңгейінде (717,2 млрд теңге) (ҚР - 101,4%)) қалыптасты (оның ішінде кен өндіру өнеркәсібінде - 84,4 млрд теңге (НКИ - 98,0%), өңдеу өнеркәсібінде 521,7 млрд теңге (111,0%).
Ауыл шаруашылығында 527,0 млрд теңгенің өнімі өндіріліп, өсім 4,9%-ды құрады (ҚР - 108,2%) (оның ішінде өсімдік шаруашылығында - 359,9 млрд. теңгеге (106,9%) және мал шаруашылығында - 166,3 млрд теңгеге (100,3%).
Құрылыс көлемі 154,8 млрд теңгені құрап, 4,3%-ға артты, (ҚР - 105,0%). 546,0 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді (101,9%) (ҚР - 101,1%). Сауда айналымы 104,1% (ҚР - 104,1%), байланыс қызметі 101,6% (ҚР - 107,1%) деңгейінде қалыптасты. Көлік және қоймалау 100,6% (ҚР - 103,9%), жүк тасымалы 96,5% (107,6 млн тонна), жолаушы тасымалы 109,7% (385,6 млн адам) құрады.
Тұтыну бағаларының индексі (инфляция) 2022 жылдың қазан айында 2021 жылдың желтоқсанына қарағанда 115,5%-ды құрады, бұл республикалық орташа деңгейден 1,7%-дық тармаққа төмен.
Осы жылдың 3 тоқсанында орташа жалақы көлемі 216,4 мың теңгені құрап, номиналды көріністе 17,4%-ға өсті. Халықтың орта есеппен жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табысы 2022 жылдың 2 тоқсанында 107,4 мың теңгені құрап, 2021 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда атаулы көрініс 17,5%-ға артты. Жұмыссыздық деңгейі 2022 жылдың 3 тоқсанында 4,9%-ды құрады.
Бүгінде еліміз индустриалды-инновциялық дамудың дербес даңғылын таңдап, жеделдетілген бағытын ұстанған. Яғни, экономиканың қуатын күшейтіп, тамырын тереңдету үшін заманауи талапқа сай өнімді күштердің жаңа құрылымын жасап жатыр. Өйткені экономикалық мүддеге сүйенген елдің келешегі кемел. Осы орайда Жамбыл обылысы да 2025 жылға дейінгі даму жоспарының жаңа сипаттағы жобасын әзірледі. Мақсат анық, ауыл шаруашылығы және өнеркәсіпті дамыта отырып, ауыл тұрғындары үшін тұрақты жұмыс орындарын құру, тұрмыс жағдайын жақсарту, табысын арттыру.
Сонымен қатар халықтың әлеуметтік игілігі де басты назарда. Мемлекеттік қызметке орналасудың тетіктері жан-жақты қарастырылып жатыр. Жалпы, жергілікті тұрғындардың салауатты өмір сүру ортасын қалыптастыра отырып, жүктелген міндеттерді шешуді көздеп отыр.
Даму жоспары негізгі 3 бөлімнен тұрады. Атап айтқанда:
Инвестициялық жобалар
Бюджеттік инвестициялық жобалар
Жұмыспен қамту
Ел экономикасының қуаттылығы қазба байлық пен минералдық ресурстар базасының көлеміне емес, алысты аңғаратын экономикалық реформаларда. Бүгінде Қазақстанның өзіндік саяси бағыт-бағдары, үдемелі үдерісі бар. Индустриалды-инновциялық жобалар жүзеге асырылып жатыр. Соның бірі Жамбыл облысында да қолға алынған.
Инвестициялық жобалар
Бұл 2025 жылға дейінгі ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп салаларындағы ірі жобалар. Оның құны 2 трлн теңгені құрайды. Осы жобалар іске асса 14,4 мың адам жұмыспен қамтылмақ.
Осы даму жоспары аясындағы агроөнеркәсіп саласына қатысты 711 жоба іске асырылады. Жалпы құны 73,5 млрд теңге. 4,3 мың жаңа жұмыс орынын ашу көзделген.
Биыл аталған салада жалпы 110 жоба іске қосылып, 400-ге жуық адам тұрақты жұмысқа орналасады. Агроөнеркәсіп кешенін дамыту мына бағыттар бойынша жүргізіледі:
- 451 жылыжай кешені салынады (2022 жылы - 47);
- 40 су үнемдеу технологиялары енгізіледі (2022 жылы - 12);
- 37 жеміс және көкөніс сақтау қоймалары салынады (2022 жылы - 4);
- 29 сүтті қайта өңдеу кәсіпорындары ашылады (2022 жылы - 4);
- 9 сүт тауарлы ферма салынады (2022 жылы - 1);
- 51 мал бордақылау алаңдары салынады (2022 жылы - 17);
- 26 құс фермалары салынады (2022 жылы - 5);
- 36 балық шаруашылықтары ашылады (2022 жылы - 10).
Ауыл - халқымыз үшін руханиятымыздың темірқазығы, ұлттық құндылықтарымыздың алтын бесігі, береке мен мерекенің бастауы болған. Осы орайда елді-мекендерде кооперация жүйесін дамыту мақсаты тұр. Бұл мақсатқа Жамбыл облысындағы аудан әкімдері ауыл шаруашылығы саласы әлеуетін түбегейлі зерделеп, әр ауылдық округтің өнім өндіру, қайта өңдеу және өнімді өткеруде кластерлік тәсілді қолданып, жоспарын әзірледі. Ол тәселді жүзеге асыру үшін өңірдің 10 ауданынын бір-бірден ауыл және Тараз қаласынан бір массив таңдап алынды. Аталған жобалар кластерлік бағытта Бір ауылда - бір жоба қағидатымен жүзеге асырылатын болады.
2021 жылы ауыл шаруашылығы саласын қолдауға барлық көздерден 36,3 млрд теңге, оның ішінде 19,4 млрд теңге субсидия қарастырылған болса, биыл бұл мақсатқа 60 млрд теңге бөлінді. Оның 31,2 млрд теңгесі субсидияға бағытталып, көлемі 49% артты. Аталған қолдау шараларымен әрбір ауыл, әрбір кәсіпкер қамтылуы тиіс. Бұл жұмыстарды нәтижелі іске асыру үшін аудан және ауылдық округтердің әкімдеріне міндеттелді.
2019 жылы бастау алған ауыл тұрғындарының тұрмыстық табысын жақсарту бағытындағы пилоттық жоба өзінің жалғасын табады. Бір ай бұрын облысқа арнайы келген Үкіметтік делегация жобаның тиімділігіне көз жеткізді. Пилоттық жобамен өңірдегі қалған 139 ауылдық округті қамтуға 75,5 млрд теңге қажет.
Сонымен қатар мемлекет тарапынан кәсіпкерлерге тұрақты түрде қолдау көрсетіледі. Оның айғағы - бірнеше бағдарламаның қолданысқа енуі. Кәсіп иелерінің игілігіне жарауы. Үстіміздегі жылдың 26 қарашасында өткен Ұлықтау рәсімінде Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев кәсіпкерлік саласына жеңілдік жасай отырып, елдің дамуына қадам жасаймыз деп мәлімдеді. Осы орайда Жамбыл облысы да кәсіпкерлерге жағдай жасап, олардың мәселесін шешуді басты назарда ұстаған. Аталған саладағы жұмыстарды жетілдіру, инвесторлармен тығыз қарым-қатынас орнату, әрі тиімділігін арттыру мақсатында арнайы 4 алаңның жұмысын іске қосты. Апта сайын өтіп тұратын инвестициялық штаб жұмысын бастап та кетті. Штаб жұмысына кез келген кәсіпкер қатысып, өз жобасын ұсына алады. Бүгінге дейін штабтың 7 отырысы өтіп, 37 жоба қаралды. Оның 17-сі жаңа жобалар. Қаралған жобалардың жалпы құны 1,5 трлн теңгені құрайды.
Әрбір кәсіпкердің құқығы мен мүддесін қорғау керек. Осыған орай прокуратура жанынан құрылған сараптамалық кеңес жұмысын одан әрі жалғастыруда. Атамекен кәсіпкерлер палатасы жанындағы Өңірлік кеңес және палата жанындағы іскер әйелдер кеңесі де кәсіпкерлерге қолдау көрсету алаңына айналатын болады.
Жалпы облыстың даму жоспарында айқындалғандай, өнеркәсіп саласында жалпы құны 2,1 трлн теңгені құрайтын 443 жобаны іске қосып, 10,1 мың жаңа жұмыс орындарын ашу көзделуде.
Агроөнеркәсіп кешенін кластерлік тәсілмен дамыту мақсаты да бар. Өңірдегі ірі инвестициялық жобаларда да қолдауға ие. Егер осы жобалар жүзеге асып жатса өңірдегі еңбек өнімділігі 8,5%-ға, өнеркәсіп өнімінің көлемі 275 млрд теңгеге артып, экспорт көлемі 95,9 млрд теңгені құрайтын болады. Сондай-ақ инфляция деңгейін төмендету мақсатында импорт алмастыруды 180 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Аймақтың құрылу тарихы
1.2 Жамбыл облысындағы тарихи орындар
1.3 Аймақтағы киелі жерлер тарихы
2 Жамбыл облысына кешенді географиялық баға беру
2.1 Аймақтың географиялық орны, кешенді сипаттама
2.2 Ауданның әлеуметтік жағдайларын бағалау
2.3 Халқының саны, құрамы және табиғи өсім
3 Жамбыл облысының экономикалық-географиялық және экологиялық баға беру.
3.1 Ауыл шаруашылығы және экономикалық даму мүмкіндіктерін сараптау.
3.2 Ауданның экологиялық жағдайына баға беру
3.3 Жамбыл облысында туризмді дамыту мүмкіндіктері
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Туризмді құрумаңыздылығының басты себебі бәсекеге қабілеттілігі, туристер үшін тартымды нысандардың болуымен қатар, туристер санының ұлғаюы, көлік, мәдениет, сауда, қонақ үйбизнесі мен экономиканың басқа салаларының дамуынаықпал жасау мүмкіндігімен айқындалады. Елімізде туризм негізінде дамытуға барлық алғышарттар қалыптасқан, яғнибұл тарихи және архитектуралық ескерткіштердің, емдеусауықтыру орындарының, қорықтар мен қаржы, білім беру, мәдени орталықтар ретінде дамыған қалалардың туристергетартымды болуымен ерекшеленеді. Мұндай келіс іріинвестициялық жобалар жүзеге асырылатын экономиканыңперспективті саласы ретінде есептелінетін, туризм жәнеспорттың дамуына қатысты. Туризмдік даму республикағаинвестиция ретінде капитал көлемін ұлғайтып құрылыс, көлік, көңіл көтеру индустриясын дамуына ықпал жасайды. Сонымен бірге, туризм қазіргі уақытта аса назарғаалынбаған әлуетті туристік ресуртарға ие Қазақстанаймақтарының бір қалыпты дамуына мүмкіндік жасайды. Туризмнің дамуын қолдау мемлекеттік және жекесектордың кешенді іс-әрекеттеріне, атап айтсақ, өңірдідамытудың қалыпты және серпінді әлеуметтік-экономикалық деңгейіне жету мақсатында бәсекегеқабілетті туристік индустрия құрудың басымдылығынтүсінуге негізделеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Жамбыл облысында туризмді дамытудың теориялық және практикалықнегіздерін зерттеу мен құру бойынша нақты ұсыныстардыжасау.
Зерттеу мақсатына байланысты туындайтын негізгіміндеттер:
-туристік салада саясатты жүзеге асырудың негізгі бағыттарын көрсету;
-Жамбыл облысына қазіргі заманға сай кластерді құрумүмкіндіктерін негіздеу;
-туризмнің бәсекеге қабілеттілігін анықтау.
Зерттеудің пәні - туризмді дамыту мен облыстың туристікәлеуетін арттыруға мүмкіндік беретін негізгі бағыттардыанықтау және даму перспективаларын бағалау.
Зерттеудің нысаны - Облыстың туризм саласыныңкөрсеткіштері, туризм қатысушыларының қызметі мен осы салаға тиесілі инфрақұрылым жағдайы негізінде саланыңбәсекеге қабілеттігінің деңгейі.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелікнегіздері. Зерттеу барысындағы қарастырылып отырғанмәселелер төңірегіндегі шетелдік және отандықғалымдардың еңбектері жұмыстың теориялық жәнеәдістемелік негіздері болып табылады. Зерттеуматериалдарын өңдеуде логикалық, жүйелік, статистикалықжәне салыстырмалы талдау әдістері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық негізі ретіндеБүкіләлемдік Туристік Ұйымның, Қазақстан Республикасытуризм және спорт Агенттігінің, Қазақстан Республикасыстатистика Агенттігінің мәліметтері пайдаланылды.
1 Жамбыл облысына тарихи тұрғыдан сипаттама
Аймақтың құрылу тарих
Аудан 1928 жылы Әули еата ауданы атымен (шамамен 956-992 ж. өмір сүрген Қарахан әулетінен Әулие ата атанған екінші ханның мекені болған) Сырдария өлкесіні құрамында өмірге келген. Аудан орталығы Әулие ата қаласында болған. Бұл Кеңестер Одағының жер жерде коллективтендіру науқанын жүргізе бастаған шағы. Аудан алғаш құрылғанда 18 ауыл шаруашылық артелі жұмыс істеген. 1932 жылдың 20 ақпанында Сырдария өлкесі,Қызылорда Түркістан облысы болып екіге бөлініп Әулие ата ауданы Оңтүстік Қазақстан облысының құрамында қалды. Ал, 1926 жылдың 10 қаңтарында Әулие ата ауданы сол кездегі Қазақстанның басшысы Мирзоянның есімімен аталды. Қазақтар Мырзажан немесе Мырза бала атаған. Мирзоян 1928 жылы халық жауы болып ұсталып кеткен соң, ауданға осы жылдың 3 шілдесінде қазақ халқының Гомері атанған ұлы Жамбылдың есімі беріледі.
Ұлы жұт - ашаршылықтан кейінгі 1935 жылы аудандағы колхоздардың саны 60қа жетті. Алайда ауыл шаруашылығы өндірісін жетік білетін маман кадрлар, құрал сайман жетіспеді. Жүк ауырын нар көтереді деген, осы тұста елдің белін көтеріп, колхоз қабырғасын өруге Құлманбаев, Б.Кейкиев, Б.Тайшап, А.Байзақ, Үкібаев сияқты арда азаматтар келіп, қыруар шаруаның қыл шылбырын есті, үлкен ұйымдастырушылық іс жүргізді.
1937 жылдың наурызында Жамбыл ауданының құрамынан Свердлов, Луговой аудандары бөлініп шықты. Сол кезде ауданда 7 селолық совет, 40 колхоз, 5 совхоз, 3 МТС болды. Колхоздар мен МТС-терді ұйымдық жағынан нығайту, олардың материалдық-техникалық базасын күшейту нәтижесінде егіс көлемі, мал саны едәуір көбейді, ауыл шаруашылығы өнімі арта түсті.
1938 жылдың 14 қазанында Жамбыл облысы Оңтүстік Қазақ стан облысынан бөлініп шығып, өз алдына облыс болып құрылды. Жамбыл ауданы осы облыстың құрамында қалды. Орталығы да Жамбыл қаласының өзінде болды. Осы жылы ауданның құрамында Ақбүлім, Ақжар, Ақкөл, Аса, Беріксары, Алтыағаш, Билекөл, Головачевка, Градекова, Есентөбе, Қаратөбе, Қараөзек, Қостөбе, Болатқосшы сияқты 14 ауылдық кеңес жұмыс істеді.
50ші жылдары экономикасы әлсіз колхоздар ірілендіріліп, 1957 жылы техникамен жарақтанған қуатты 14 колхоз аудан әлеуетін дамыту мақсатына түсті. Ал жетпісінші жылы ауданда даму жолынан өткен 6 колхоз, 12 совхоз болды. Шаруашылықтардың барлығы қуаттана түсті. Мысалы Ақкөл колхозының өзінде 35-дан астам трактор, 20 комбайн, 42 авто машинасы мен басқа техникасы жыл сайын қыруар пайда табуға мүмкіндік берді.
Киелі топырақ ұлылық туғызбай қоймайды. Ауданды әр уақытта қазақтың озық ойлы, зиялылары басқарып, ауданның экономикасының көтерілуіне үлестерін қосты. Х.Баймуханбет - аудандық партия комитетінің алғашқы бірінші хатшысы. Одан кейінгі аудан тізгінін ұстаған Күләш Әскей кейін облыстық атқару комитеті төрағасының орынбасары және басқа да басшы қызметте болды. Өткен ғасырымыздың 50ші жылдарының соңына қарай аудан тізгігін ұстаған Т.Ақбозов, одан кейін аудандық партия комитетінің 1ші хатшысы болған Ш.Қалдыбаевты аудан халқы үнемі еске алып, олардың жақсы істері жайлы әлі күнге әңгімелеп отырады.
60шы жылдардың басында Жамбыл ауданы таратылып, Жуалы, Байзақ (ол кезде Звердлов) аудандарының құрамына берілді. Арада 2 жыл өткеннен кейін 1966 жылдың қысында Жамбыл ауданы қайта құрылды. Аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Н.Ыбырай, аудандық Кеңес атқару комитетінің төр ағасы болып Ә.Сандыбай тағайындалды. Жаңадан құрылған ауданды бұлар қысқа мерзім ішінде аяғына қойып, облыстағы алдыңғы қатарлы аудандарының санатынан көрінді. А.Аширов, В.И.Костенко, А.Л.Костянкин сияқты білікті азаматтар өздеріне сеніп тапсырған ұжым шаралардың дәулетін шалқытып, бай шаруашылықтар қатарына жеткізді. Әнуарбек Сандыбай аудан тізгігін он жылдай ұстады. Ол кісі тынымсыз еңбек етіп, ауданның әлеуметтік жағдайын көтерді. Әнекеңнен кейін ауданды С.Қожақан, Т.Б.Мүсірали, Зайцев, Ю.Н.Морозов, В.И.Синельник, Д.Тоқберген, Ә.Әсілбек, М.Байгедиевтер басқарды. Халықтың ажары осындай халық бағбаны атанған зиялы азаматтармен ашық екен. Бұлардың қай-қайсысы болмасын өздеріне тапсырылған жұмыстарды мінсіз атқарып, аудан жұртшылығының есінде қалды. Қазіргі таңда ауданды Жуалы ауданының перзенті М.А.Дүйсембаев басқаруда. Бұлардың қай-қайсысы болмасын аудан экономикасын көтеріп, халқының әлеуметтік-экономикалық жағдайын көтеруге күш салды.
Өткен ғасырдың отызыншы жылдарындағы құйынды да дүрмекті күндерді, дүние тамұқтың отына оранған зұл мат кезеңді, аудан халқының бастан кешіргені белгілі. Ел енді-енді еңсесін көтеріп, жағдайы түзеле бастағанда батыстан соққан қара дауыл талай кеудедегі көктемнің қызғалдағын жұлып кетті. 1942 жылдың 23 маусымы күні басталған қанқасап соғыстың салған лаңын күні бүгінге дейін кәрі де, жас та ұмытқан жоқ. 1419 күн мен түнге ұласқан, өмір мен өлім айқасқан, бораған оқ ішінде жүріп, сол соғыстан елге аман оралған ардагерлеріміздің қатары да жылдан жылға сиреп келеді.
Сол сұрапыл жылдары ерен ерлік үлгісін көрсетіп, есімі бүкіл одаққа тараған аудан азаматтары да болды. Құралайды көзбен атқан мерген Ыбырайым Сүлейменов Қазақстанда жасалған 103 бригада құрамында соғысып, Новель қаласының түбінде ерлікпен қаза тапты. Бір өзі 283 немістің көзін жойды. Қайтыс болғаннан кейін оны Кеңестер Одағының Батыры атағын беруге ұсынды. Қазір батыр атында Таразда үлкен көше бар.
Ыбырайым Сүлейменов соғысқа дейін Жамбыл МТА-де тракторшы болып жұмыс істеген. Жыл сайын жазда егін орағына қатысып, тындырылымдығымен, өжеттілігімен ұжымшар басшылары мен колхозшылардың көңілінен шығып отырған екен. Оны көзі көргендер күні бүгінге дейін жыр етіп әңгімелейді.
Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқталғаннан кейін ел еңсесі көтеріліп еңбекке деген құлшынысы артты. 1950 жылға дейін 16 адамға Социалистік Еңбек Ері атағы беріліп, 57 еңбеккер Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды. 21 адамның омырауында Ленин ордені жарқырады. 103 адам Еңбектегі ерлігі үшін медалінің иегері атанды. Бәйгелді Кейкиев басқарған Кеңес төбе колхозының өзінен 9 Социалистік Еңбек Ерінің шығуы ауылдың даңқын аспандатып тастады. Олар: Науат Егембердиева, Міртай Бейсали, Рысқұлбек Тұрғынбай, Шынтас Тілеубай, Күртібай Жанбосын, Тастемір Дәуренбек, Поштабай Қырбас. Осы кезеңде ауданның басқа ұжымдарынан да одақтағы ең құрметті атақты иеленгендер аз болған жоқ. Солардың қатарында Күлімжан Күтімова, Сейдуалы Есімов, Әзімбек Ысмайылов, Мариям Мырзахметова, Түйте Пірімқұлов, Ысқақ Сүлейменов, Серафима Васильевна Таркаева, Әжібай Тілеубердиев, Патыш Юнусова, Жәнібек Жанталиев, Ақын Жақсылықов, Мария Тимофеевна Енькова (Радченко), Сәрсен Қазанғапов, Әбден Батыров сынды қиын шақта ел байлығын еселеген абзал азаматтар бар.
Жібек жолының бойына орналасқан Жамбыл ауданының соғыстан соң ел экономикасын көтеруге, халықтың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жақсартуға бір жола көшті. Ұсақ шаруашылықтар біріктіріліп, ірілендірілді. Аудан орталығы Аса ауылына көшіріліп әкелініп, енді жұмыс істей бастаған шақта, 1965 жылы Қазақ КСР Кеңес Президиумының Жарлығымен аудан таратылды. Ауданның Аса, Алтыжылдық, Биліөзен, Головачев, Ерназар, Есентөб, Сарытөбе және Көлқайнар селолық кеңестері Жуалы ауданына, Бес ағаш, Гродеково, Қостөбе, Болатқосшы селолық кеңестері Свердлов (қазіргі Байзақ) ауданының құрамына берілді.
1967 жылдың 30 қаңтарында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен Жамбыл ауданы қайта құрылып, орталығы Жамбыл қаласы болып белгіленді. Ауданның құрамына Аса, Головачевка, Ерназар, Қаракемер, Сарытөбе селолық кеңестері Жуалы ауданынан, Жетіағаш, Гродеково, Жамбыл, Қайнар, Пионер және Болатқосшы селолық кеңестері Байзақ ауданынан қайтарылып берілді. Аудандық партия комитетінің 1-хатшысы болып бұған дейін облыстық тәжірибе стансасының директоры болған Нұртаза Ыбырай сайланды. Аудандық атқару комитетінің төрағасы болып бұрын Жуалы аудандық партия комитетінің, кейіннен ауатком төрағасының бірінші орынбасары болған Ә.Сандыбаев аудан экономикасын жақсарту жұмысын білікті маман кадрлар дайындаудан бастады.1973 жылдан Аса ауылы аудан орталығы.
Ауданда 7 ұжым шар, 12 кең шар және 3 тәжірибе стансасы жұмыс істеді. Іргелі шаруашылықтардың бірі - Крупская атындағы ұжымшарды Бейсенбек Тайшап 26 жыл басқарды. Ол ауданда бірінші болып Өрнек ауылы орталығына жаңа мектеп ғимаратын салғызды. Қазір сол мектепке екі дүркін Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған Тайшаповтың есімі берілген. Табыстың тай қазанын қайнатуға ХХІІ партсъез атындағы ұжымшардың тізгінін ұстаған Арнольд Лазарев Костянкин, Октябрь ұжымшарын отыз жылдай басқарған Махмуд Искакұлы Аширов, Сарыкөл ұжымшарындағы қожырап кеткен жұмысты жолға қойған Виктор Илларенович Костенко, Жас өркен кеңшарын біліктілікпен басқарып, қазіргі Қызылқайнар ауылын гүлдендірген Әзімбек Жанболат, Қызыл Октябрь ұжымшарына абырой әперген С.Дауылбай, Амангелді атындағы ұжымшарға ырыс әкелген Б.Шахан қомақты үлес қосты. Жыл сайын аудан жас кадрлармен толықтырылып тұрды. Ауданды Т.Б.Мүсірали басқарған кезеңде Е.Жатқанбаев, М.Сыздық, С.Мұсабек, Н.Тілеген, М.Байгелді, С.Садық сияқты мамандар шаруашылықтарды басқаруға жіберілді. Қатардағы еңбек адамдары арасынан да республикаға танымал болғандары аз емес. Олардың қатарында Айша бибі ауылының тұрғыны, КОКП ХХV сьезінің делегаты, екі дүркін Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты Бегай Кабаш бағалы техникалық дақыл өсіруден биік көрсеткішке қол жеткізгені үшін Еңбек Қызыл Туы, Октябрь Революциясы ның ордендерімен марапатталса, ауданымыздың құрметті азаматының бірі, сүт бұлағын ағызған балды бармақ сауыншы Валентина Ивановна Ивановаа Еңбек Даңқы орденінің толық иегері атанды. Октябрь кеңшарының сауыншысы өзі еңбек еткен 26 жыл ішінде ерен еңбектің үлгісін көрсетті
. 1.2 Жамбыл облысындағы тарихи орындар
Жамбыл жері тарихи ескерткіштерге бай өңірлердің бірі. Осы облысқа кіретін Талас жәнеде Шу өзендерінің аралығында Қазақ хандығының іргесі қаланған. Керей мен Жәнібек құрған мемлекет бүгінгі біздің егемен елдің алғашқы іргетасы болғандықтан, сол жерде биіктігі 35 метрге жететін монумент тұрғызылған. Сол сияқты Тараз қаласында Көне Тараз археологиялық саябағы бар. Ол Қазақ хандығының 550 жылдық мерей тойына орай, 2015 жылы Тараздың орталық базарының орнына салынып, Көне Тараз деген атауға ие болды. Оны салудағы мақсат - аймақтық жәнеде халық аралық туризмді дамыту үшін археология нысаны ретінде көпшілікке таныстыру, аспан астындағы мұражайға айналдыру. Саябақ аумағында басқа да тарихымыздан сыр шертетін ескерткіштер ашылып, сән беріп тұр. Жалпы, Жамбыл облысында көптеген кесенелер, мешіт пен қалашықтар бар.
Діни сәулет ескерткіші ХІ - ХІІІ ғасырларға жатқызылады. Кесене Жамбыл ауданында қарасты, Айша бибі ауылында орын тепкен. Бұл облысқа саяхаттап бара қаласаңыз, міндетті түрде Айша бибі кесенесіне баруыңыз керек . Бірнеше ғасырларды артқа тастаған кесенеден тек батысындағы қабырғамен, жап сарлас қабырға қалдықтары ғана қалған еді. Ғимаратты толық жөндеу жұмыстары 2001 мен 2004 жылдар арасында жүргізіліп, баяғы көз тарталық кейпіне келді. Кесененің қабырғалары қолдан ойылып жасалған оюлар мен 62- ден аса түрлері бар террадот қыш тақтайларымен өрнектелген. Мұндағы өрнектердің әр қилылығы, түрлі-түрлі гүлдердің пішіні және де геометриялық ерекшеліктері көзге ұрып тұрады. Айша бибі кесенесі толығымен ою-өрнекпен көмкерілген еліміздегі бірден-бір ескерткіш болып табылады. Бұл тарихи нысан қазақ ұлтының көнеден келе жатқан ою-өрнегін бүгінгі күнге жеткізуші мұражайдай көрінеді. Кесене қабырғаларында жебе секілді иіндермен өрнектелген тереңдеу қуыстар кездеседі. Ал колонналардың жоғарғы тұсы ваза іспетті салынған. Бұрыштық коллон налардың төбесіндегі сүйірленіп келген белдеушелеріндегі гүлденген өрнектердің қыш тақталардың он сегізіншісінде арабтық куфа алфавиттерімен терілген тылсымға толы ерекше сөздерді (күз, бұлт, таңғажайып) көруге болады. Ескерткішке жер сілкінісі және тағы басқа табиғи апаттарға шыдас беру үшін арша ағашы арнайы қолданған.
Жамбыл облысы бойынша Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің тізімі
N
Ескерткіштің атауы
Ескерткіштің түрі
Ескерткіштің орналасқан жері
1
Тараз қалашығы 1-18 ғғ
археология
тараз қаласы
2
Талас өзені арқылы өтетін көпір 13 ғ
қала құрылысы және сәулет
Тараз қаласы, қаланың оңтүстік-шығыс шеті, Самарқант және Жангелдин көшелерінің Талас өзенінен шығар жерде, Тектұрмас кешенінің жәнінде.
3
Қал моншасы ХІХ -XX ғғ.
қала құрылысы және сәулет
Тараз қаласы
4
Қарахан ХІІ ғ.
қала құрылысы және сәулет
Тараз қаласы.
5
Тектұрмас кесенесі ХІVғ.
қала құрылысы және сәулет
Тараз қаласы,
6
Шомансур (Дәуітбек) кесенесі, ХІІІ ғ.
қалақұрылысы және сәулет
Тараз қаласы
7
Әбдіқадыр медресесі ХІХ ғ.
қала құрылысы және сәулет
Тараз қаласы
8
Қали Жүніс (Әулие ата) мешіті 1906 ж.
қала құрылысы және сәулет
Тараз қаласы
9
Нәметбай мешіті XX ғ.
қала құрылысы және сәулет
Тараз қаласы,
10
Ж.Жабаевтың ескерткіші 1961 ж.
қала құрылысы және сәулет
Тараз қаласы
11
Төменгі барысхан ХҮ-ХІХ ғғ.
археология
Байзақ ауданы, Талас ауылы
12
Түймекент VI-ХІІ ғғ.
археология
Байзақ ауданы, Түймекент ауылы
13
Оххум VI-ХІІ ғғ.
археология
Байзақ ауданы, Шахан ауылы
14
Айша бибі ХІ-ХІІ ғғ.
қала құрылысы және сәулет
Жамбыл ауданы, Айша-бибі ауылы
.
15
Бабаджа хатун Х-ХІ ғғ.
қала құрылысы және сәулет
Жамбыл ауданы, Айша-бибі ауылы
16
Ақыртас қаласы VІІІ - ІХ ғғ.
археология
Жамбыл ауданы, Тараз.
17
ЖалпақтөбеVІІ-ХІІ ғғ.
археология
Жамбыл ауданы, Жалпақтөбе (б.Дунгановка)
18
Берікқара обалары Б.д.д ІІ-ІҮ ғғ.
археология
Жуалы ауданы, Қарабастау ауылы
19
Меркі VІІІ-ХІІІ ғғ.
археология
Меркі ауданы, Меркі.
20
Екі мәрте Социалистік Еңбек Ері Қуанышбаевтың ескерткіші
қала құрылысы және сәулет
Мойынқұм ауданы, Бірлік ауылы
21
Шоқай дотқа мазары ХІХ ғ.
қала құрылысы және сәулет
Сарысу ауданы, Саудакент
22
Ақкөл шелль-ашелль
археология
Талас ауданы, Ақкөл ауылы,.
23
Беріқазған шелль-ашелль
археология
Талас ауданы, Қызылаут ауылы
24
Тәңірқазған шелль-ашелль
археология
Талас ауданы, Қызылаут.
25
Қарақож мешіті 1907 ж.
қала құрылысы және сәулет
Талас ауданы, Сейілбек ауылының шетінде орналасқан.
26
Абдолла иман мешіті XX ғ-дың басы
қала құрылысы және сәулет
Талас ауданы, Үшарал ауылы, Ештайбек көшесі 7
27
Құлан қалашығы VІ-ХІІІ ғғ.
археология
Т. Рысқұлов ауданы, Құлан ауылының территориясында және оның маңында шоғырланған әр уақыт ескерткіштерінің кешені.
28
Баласағұн VІІ -ХІІІ ғғ.
археология
Шу ауданы, Ақсу ауылының оңтүстік-шығысынан 3 шақырым, Ақсу өзенінің қос жағалауында орналасқан.
.
1.3 Аймақтағы киелі жерлер тарихы
Айша бибі кесенесі
Кесене аңыз бойынша бізге жеткен Айша бибінің басына арнайы салынғандығы айтылады. Ол Тараздың ханы Қараханмен көрісу үшін алыс сапарға аттанады. Бірақ, діттеген жеріне жетпей, жылан шағып о дүниелік болып кетеді. Сүйікті сінен қапыда айырылған Қарахан оның басына осындай сәулетті ескерткіш тұрғызыпты. Бұл кесене мәңгілік махаббаттың, пәктіктің символы болған қасиетті орын ретінде көпке танымал.
Қарахан кесенесі Діни сәулет ескерткіші ХІ - ХІІІ ғасырларға жатқызылады. Кесене Жамбыл ауданына қарасты, Айша бибі ауылында орын тепкен. Бұл облысқа саяхаттап бара қаласаңыз, міндетті түрде Айша бибі кесенесіне ат басын бұра кетіңіз. Бірнеше ғасырларды артқа тастаған кесенеден тек батысындағы қабырғамен, жапсарлас қабырға қалдықтары ғана қалған еді. Ғимаратты толық жөндеу жұмыстары 2001 мен 2004 жылдар арасында жүргізіліп, баяғы көз тарталық кейпіне келді. Кесененің қабырғалары қолдан ойылып жасалған оюлар мен 62- тан аса түрлері бар терракот қыш тақтайларымен өрнектелген. Мұндағы өрнектердің әр қилылығы, түрлі-түрлі гүлдердің пішіні және де геометриялық ерекшеліктері көзге ұрып тұрады. Айша бибі кесенесі толығымен ою-өрнекпен көмкерілген еліміздегі бірден-бір ескерткіш болып табылады. Бұл тарихи нысан қазақ ұлтының көнеден келе жатқан ою өрнегін бүгінгі күнге жеткізуші мұражайдай көрінеді. Кесене қабыр ғаларында жебе секілді иіндермен өрнектелген тереңдеу қуыстар кездеседі. Ал колонна лардың жоғарғы тұсы ваза іспетті салынған. Бұрыштық коллонналардың төбесіндегі сүйірленіп келген белдеушелеріндегі гүлденген өрнектердің қыш тақталардың он сегізіншісінде арабтық куфа алфавиттерімен терілген тылсымға толы ерекше сөздерді (күз, бұлт) көруге болады. Ескерткішке жер сілкінісі және тағы басқа табиғи апаттарға шыдас беру үшін арша ағашы арнайы қолданған.
Тараз қаласының дәл орта тұсынан орын тепкен, шамамен ХІ-ХІІІ ғасырларға жататын Қарахан кесенесі діни нысанға жатқызылады. Ол қараханидтер әулетіне кіретін Шах Махмуд Қараханға арнап тұрғызылған. Оны салған сәулетшінің де, алғашқы нұсқасы да бүгінге күнге жетпеген екен. ХХ ғасырдың бас кезінде жергілікті халықтың ықпалымен бірінші кесененің орнына қайта кесене тұрғызылғанымен, оның да сәндік өрнектері түгелімен жойылып кеткен. Бірінші нұсқасы мен сәулетінің қандай болғандығын 1903 жылы түсірілген фото арқылы ғана көруге болады. Онда нысан шаршы пішінді. Ал бас қасбетте кірпіштен қаланған өрнектер кездеседі. ХХ ғасырдың 62-жылдары жүргізілген зерттеу жұмыстарында кесенені әрлеу мақсатында отыздан аса әртүрлі терракаттар қолданылғаны белгілі болды. Кіреберістегі иін сүйірлене келіп, колоннаға тіреледі. Тараз қаласы Қараханның құрметіне 1836 мен 1936 жылдарда Әулиеата деген атау алғаны туралы ақпараттар кездеседі. Бүгінде нысан орталық залдан және үш жағында үш худжра бөлмелерден тұратын порталды-күмбезді құрылыстың бірі. Оның қабырғалары патша дәуіріндегі кірпіштерден қаланған, күмбезі, сондай-ақ, аркалық ойықтары ХІ ғасырға жататын плитка тәрізді кірпіштерден тұрғызылған. Кірер тұста Алладан басқа құдай жоқ, Мұхаммед оның елшісі деген сөзді оқуға болады. Ең соңғы қайта жөндеу жұмыстарын қаланың екі мың жылдық мерейтойына орай, Қазқайтажаңғыртау мекемесі жүргізген еді.
Тектұрмас кесенесіТалас өзенінің оң жағалауында орын тепкен Тектұрмас кесенесінің салынған уақыты деп ХІV ғасырды көрсетеді. Ол орналасқан төбеде тек мұсылмандық емес, зорастризм, xpиcтиaндық pәсiмдер де өткізілген екен. Ал төбенің төменгі тұсында көне жерасты жолы мен өзеннің арғы бетіне өткізер көпір болған. ХХ ғасырдағы құдайға сенбейтіндердің саясаты кесірінен еліміздегі бірнеше мәдени маңызға ие тарихи кесенелеріміз түгелдей болмаса да, айтарлықтай зардап шеккені белгілі. Міне, соған байланысты, Тектұрмас кесенесінің ХІХ ғасырдың 80-жылдары түсірілген фотосуреті ғана қалады. Оның құрылыс пішіні қарапайым болған. Бұл орынға ХХ ғасырдың басында А.Итенов арнайы қазба жұмыстарын жүргізіп, көптеген тың деректерге кезігеді. Осы археологиялық қазбадан соң, бірден жаңа кесене тұрғызу ісі қолға алынып, 2002 жылы ол бой көтерді. Жалпы, кесене Сұлтан Махмұд жерленген орын ретінде көпке мәлім. Ал Тектұрмас сөзінің түрікшеден аударғанда мағынасы тынымсыз орын дегенге саяды. Ілгеріде айтып кеткендей, төбе түрлі рәсімдерді өткізетін орын болғандықтан, халық жиі келіп отырған. Сол себепті де, тынымсыз орын ретінде тарихта қалса керек.
Төрткөл қалашығы
Тараздағы Сүлейменов көшесінің бойында орналасқан Төрткөл қалашығы VI - VІІІ ғасырларға жатқызылады. Ғалымдардың айтуынша, ол жер керуен сарайдан қалған орын болуы ықтимал. Қалашық төрт бұрышты пішінде салынған. Биік-биік қабырғалары мен жаудан қорғану үшін тұрғызылған қамалдар болған екен. Бұл аймақтан көптеген қыштан жасалған ыдыстардың сынықтары табылған. Ал қаланың оң мен сол жағы тұрғын-жайлармен біткен. Күні бүгінге дейін Төрткөл қалашығының орны зерттеліп, қалыпқа келтіру үшін қызу жұмыстар жүргізіліп келеді.
Құлан қалашығы
Қалашық Тұрар Рысқұлов ауданына қарасты Құлан аулының маңында орын тепкен. Бұл қалашық туралы алғашқы деректер VІІ ғасырдың І жартысына жатқызылады. Қытайлық Сюан-Цзяның жол картасында, сол секілді Тан династияның мәліметтерінде қаланың аты Цзюй-Лань деп көрсетіледі. Құлан туралы да Ұлы Жібек жолының бойын мекен еткен қалалар туралы айтып кеткен араб жазушыларының да мәліметтерінде бар. Арабтық географ Ал-Максиди: Бұл қала бекіністі болып келеді, мұнда мешіт салынған, ол үлкен Тараздың жолында тұр дейді. Құлан қалашығымен көптеген тарихи оқиғаларды байланыстыруға болады. Мысалы, 740 жылы Түргеш қағанатының билеушісі Құрсұл батыс-түріктің ең соңғы билеушісі Ашин Сыньды осы жерде өлтіреді, ал 840 жылы арабтың жауынгерлері Құланға келіп жеткен екен. Қаланың топографиясына көз салса, шахристан мен күн шығыс тұсынан бекініссіз рабаттардың ізін көруге болады. Ал қаланың орта тұсының қирандылары елді-мекеннен бір жарым шақырым алысырақ орын тепкен. Ішкі қамалдың қирандылары солтүстік-батыс бетінде жатыр. Оның бүгінгі бейнесі биіктігі бірнеше метрге жететін төртбұрышты, төбе тұсы алаң іспеттес болып келеді. Ол қамалдың барлық дерлік бұрыштарының мұнарасы бар. Құланның сырты тереңдігі бір метрге жететін, ені он бес метр болатын ормен қоршаулы. Қалашыққа екі тұстан кіретін есіктер салынған. Оның бірі - оңтүстікте, екіншісі қабатты екінші кезеңге жатқызады. Ал қазып алынған керамика сынық тары мен - күншығыс бетте. Қазба жұмыстары қаланың өмірін үш кезеңге бөліп қарастыруды ұсынған еді. Олар: VІ - VІІІ ғасырлар, ІХ - Х ғасырлар және ХІ - ХІІ ғасырларының аралығы. Ғалымдардың зерттеуінше ішкі қамалдың орнында алғашқы кезеңде пақсадан салынған тұрғын-жайлар болған. Жаңа құрылыстың орны ежелгі қала қалдықтарының үстіне жайғасқан. Археологиялық қазба кезінде табылған түрлі өрнектермен әрлеген қыш ыдыстар ол құрылыс жасайтын құралдар қалашықта ХІ - ХІІ ғасырларда тіршілік болғанынан хабардар етеді. Бұл мерзімді үйлердің еденінен алынған қарахандықтарға жататын тиындар дәлелдей түседі.
Меркі қалашығы
Меркі қалашығы - бүгінге дейін аты сақталған тарихи қалашықтардың бірі. Зерттеушілер қалашықты VІІ - ХІІІ ғасырларға жатқызады. Меркі туралы алғашқы дерек ІХ - Х ғасырларда жазылған Қудама Ибн Хордадбектің қолжазбаларынан көруге болады. Автор қаланы ірі елді-мекен ретінде көрсетіп кетеді. Ал толық сипаттама тек Әл-Максидидің жазбаларында бар: Мирки - орташа аумақты алып жатқан, бекемі мықты ішкі қамалы да бар қала. Соборлы мешітпен бірге шіркеуі де болған дейді. Қаланың орталық бөлігіндегі қиранды орны дөңес іспетті төртбұрышты болып келген орын. Ал оңтүстік-батысындағы ішкі қамалдың қалдықтары биіктеу. Ол биіктігі екі метрге жететін қорған қабырғамен бөлініп тұр. Ал қабырға бұрыштары дөңгелектенген мұнаралмен нығайтылған, қаланың ішіне кіреберісте екі мұнара салынған. Ішкі қаланың биіктігі үш метрге жетеқабыл аздап желінген қабырғалармен қоршалған төртбұрышты дөңеске ұқсайды. Меркінің батысында табиғи қорған болса, оң жағында биіктеу келген жарқабақтар мен балшықты Көлтоған өзені болған екен. Бұл аймақтан бедерленген өрнектері бар өте қарпайым қыш қақпағының шыршалы суретпен өрнектелген оқпан істпетті сынықтардың қазылып алынуы Меркі қалашығының тарих сахнасына келу дәуірін алыс VІІ - VІІІ ғасырларға жатқызады. Ал ХІІІ ғасырдағы моңғолдардың шабуылынан кейін қала қиратылады. Ал оның қайта тұрғызылған уақыты ретінде ХІХ ғасырда қоқандықтардың кезеңімен байланыстырса болады. Мұнда бүгінде Меркі ауданының орталығы жатыр.
Оххум қалашығы
Аталған қалашық Жамбыл облысы, Байзақ ауданы, Шахан елді-мекенінен солтүстік-шығысқа қарай 11-13 км қашықтықта орналасқан. Қалашықтың өмір сүрген уақыты деп VІ - ХІІ ғасыры белгіленеді. Топографиялық жағынан өте күрделі әрі екі қатарлы қабырғалармен қоршалған ғимарат. Жоғарыдағы қалалар секілді мұндағы төртбұрышты келген алаңның бекініс қабырғалары дөңестеу болып келіп, төрт жақа қарай жайылып кетеді. Ал мұнаралар қабырғалардың бұрышына периметр болып бекітілген. Таластың сол сағасы Қарабақыр өзен суын пайдаланған Оххум қалашығының жанынан көне жер суару жүйелерінің ізін аңғаруға болады.
Түймекент қалашығы
Түймекент қалашығы - Байзақ ауданына қарасты Түймекент елді-мекенінің аумағында, Талас өзенінің оң жағалауында орын тепкен. Тікбұрышты болып келген бұрыштары төрт бағытқа қарай орналасқан қалашықтың барлық жағынан биік мұнаралармен қоршалған екен. Ал орталығында тұрған төбелер ішкі бекіністің қалған бөлігі. Қалашықтың үстіңгі қабатынан қазылып алған қыш кірпіштер VІ - ХІІ ғасырға жатқызылады. Бұл орында сегіз жылдан бері зерттеу жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Төменгі Барысхан қалашығы
Төменгі Барысхан қалашығы да Байзақ ауданында жатыр. Ол Тараздан бір жарым шақырым жерде орналасқан. Кудама Ибн Хордадбектің қалдырған жазбаларында: Барысхан - Тараздан күншығысқа қарай орын тепкен, адам даусы жететін жерде тұр. Оның айналасында бүгіндері құлап қалған қабырға тұр. Ал үлкен мешіт болса, базарлардың ортасынан орын алған. Археологиялық жұмыстардың нәтижесінде қалашықтан тіктөртбұрышты, сондай-ақ шаршы пішінді көптеген үй-жайлардың орны аршылды. Ал жерден ошақтардың тұрған орны табылған еді. Алаңның маңында жерге қазылып көмілген өте-өте үлкен бөшке істпетті ыдыс бар. Ол ыдыста шарап әзірленгені белгілі болды. Бұл жерде 2004 жылдан бері қазба жұмыстары жүргізіліп келеді. Сол жұмыстардың нәтижесі ретінде табылған бірнеше көлемді ыдыстар мен тұрғын және шаруашлыққа тұрғызылған үйлерді айта кетуге болады. Қалашықта VІ - ХІІ ғасырлар аралығында тіршілік болғаны айтылады.
Ақыртас сарай кешені
VІІІ - ХІІ ғасырларға жатқызылатын Ақыртас кешені тарихқа көптеген жаңалықтар алып келді. Ол Тараз қаласынан шығысқа қарай 40 км жерде, Қырғыз Алатауының етегінде орналасқан. Бұл орынға алғаш назар аударған орыстың суретшісі Знаменский болған. Ол 1864 жылы қала орнына барып, қалған қабырғалардың бөліктерін сызып жақсы деректер қалдырады. Халық арасында осы орынға байланысты көптеген әңгімелер тараған. Расымен де, Ақыртас құпияға толы жер ме?
Арнайы жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде көптеген нысандар табылған еді. Олардың алғашқылары керуен сарай кешені. Монументальды құрылыс оңтүстіктен солтүстікке қарай бағытталған. Қабырғалары өңделіп әзірленген қызыл құмтастармен тұрғызылған, бір - бір жарым метрге дейін көтерілген. Ал қаланың сыртында қабырғалары қыштан қаланған, көлемі 2,5 гектарды алып жатқан биік қабырғалармен қоршалған тұрғын-жайлар орын тепкен. Барлық қалашықтар секілді Ақыртастан да қамалдың орны табылды. Оның биіктігі үш жарым метрге жетеді. Қамалдың ішкі бөлмелері бойлықтың бойында орналасқан үш бөлмеден құралған. Ақыртастан тас өңдейтін карьердің орнын көруге болады. Оның жалпы ұзындығы 400 метрге жетеді. Бүгінге дейін бұл маңнан тегістелген, жартылай ғана өңделген тастардың қалдықтары жатыр. Тек тасты ғана емес ақыртастықтар саз балшығын да өңдеп, қолданысқа пайдаланған екен. Оған дәлел қалашықтан 500 м ары орналасқан карьердің табылуы. Онда кірпіш пен қышқа қолданылатын негізгі материал сары топырақтың орны бар. Кірпішті күйдіруге арналған пеш, күйген кірпіштің қалдықтары мен күлі сөзімізді нақтылай түседі.
Қалашықтың солтүстік бетінде екі су қойма болған. Оның біреуінің ауданы 40х40, тереңдігі екі метрге жетеді. Оған 3200 текше метр су сыйған екен. Ал бірінің диаметрі мұнымен салыстырған аздап кішілеу. Қалашықтың құрылысы үш бөліктен тұрғанымен, оны төртке бөліп қарастырады: Шеберлер ауылы, Хан ордасы, Құмтас кешені және де Ақыртас ғимараты.
Бүгінде бұл қалашықта зерттеу жұмыстары жалғасып келеді. Бәрі де уақыттан қорықса, уақыт Пирамидадан қорқады деген сөзге арқау болған Египет жеріндегі 7 кереметтің бірі, Афины Акропольдары мен Рим колозейі және тағы басқа кереметтердің барлығы Ақыртастың да жерінде болғанына күмән келтірмейміз. Бүгінде Ақыртас Қазақстанның киелі нысандарының тізімінде тұр. Тек жергілікті ғалымдар емес, әлемнің түкпір-түкпірінен келіп зерттеп жүрген археологтар жетерлік
2 Жамбыл облысына кешенді географиялық баға беру
2.1 Аймақтың географиялық орны, кешенді сипаттама
Жамбыл облысы -- Қазақстан Республикасының оңтүстігінде орналасқан. Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды облыстарымен және Қырғызстанның Талас пен Шу облыстарымен көршілес болып табылады.
Облыстың аты қазақ және кеңес ақыны Жамбыл Жабайұлының құрметіне қойылған. Жамбыл облысының территориясы Бетпақдаладан Тянь-Шаньға, Шудан Қаратауға дейін созылып жатыр. Жер аумағы -- 144,2 мың км².
Облыс орталығы, әрі ең үлкен қаласы -- Тараз. Облыста барлығы 10 аудан, 4 қала, 153 кенттік және ауылдық округтерде 379 ауыл бар.
Географиясы
Географиялық тұрғыдан облыс аумағы негізінен жазықтық. Климаты - едәуір құрғақ және континентальды.
Табиғаты
Облыстың айтарлықтай аумағын Бетпақдала және Мойынқұм алады, тек оңтүстік-батыс, оңтүстік және оңтүстік-шығыс шеті таулармен шектелген (Қаратау, Қырғыз және Шу-Іле Алатау таулары). Рельефтің бұл ерекшелігі облыс климатына әртүрлілік ендіреді.
Табиғи ландшафтардың флорасы мен фаунасы кең және әртүрлі. Облыста өсімдіктердің 3 мыңнан астам түрі бар. Аң аулайтын өңірдің жалпы алаңы 13,9 мың га құрайды, онда жануарлардың 40-тан астам түрі мекендейді.
27,8 мың га алаңды құрайтын балықшаруашылық қоры 74 су айдынынан тұрады, оның ішінде 73 су айдыны балық шаруашылығына жарамды. Ірі бөгендерден Тасөткел және Теріс-Ащыбұлақ бар. Балық аулау кәсібінде толстолобик, ақмарқа, карп, сазан, көк серке, тыран балық, краль, торта балықтарын аулау кең таралған.
Облыс аумағында 3 мемлекеттік табиғи (кешенді) қаумалы бар:
- Мемлекеттік (кешенді) қаумал Берікқара шатқалы -- 17,5 мың га алаңды алады, онда қызыл кітапқа енгізілген аса бағалы ағаш бұтасының және шөп өсімдігінің 50-ден астам түрін, ал жануарлардан - арқарды, үнді жайрасын, жұмақ шыбыншыны кездестіруге болады;
- Жалпы алаңы 3,07 мың га құрайтын мемлекеттік табиғи (кешенді) қаумал Қарақоңыз шатқалы (ботаникалық), Зайлы Алатаудың батыс сілемінде орналасқан. Алма, шие, алша, жүзім ағаштарының жемісті көшеттері үйеңкі орманның, боз қарағанның, тұт ағашының, түйе жаңғағының алаңдарымен ауыстырылады;
- Жалпы алаңы 1000 мың га құрайтын Андасай мемлекеттік (кешенді) қаумал (зоологиялық) Мойынқұм ауылынан батысқа Шу өзенінің жағасының бойында орналасқан. Өсімдік қабатында селеу шөбі, бетеге, қара сексеуіл, талдың ну бұтасы басымды. Жануарлар әлемінде арқарлар, құландар, жайрандар, еліктер, қабандар, қояндар, қырғауылдар, құрлар басым.
Облыстың аудандары
Байзақ ауданы -- Сарыкемер ауылы
Жамбыл ауданы -- Аса ауылы
Жуалы ауданы -- Момышұлы ауылы
Қордай ауданы -- Қордай
Меркі ауданы -- Меркі ауылы
Мойынқұм ауданы -- Мойынқұм
Тұрар Рысқұлов ауданы -- Құлан ауылы
Сарысу ауданы -- Жаңатас қаласы
Талас ауданы -- Қаратау (қала)
Шу ауданы -- Төле би ауылы
2.2 Ауданның әлеуметтік жағдайларын бағалау
Жамбыл облысы өнеркәсіпте де, ауыл шарушылығында да әлеуетке ие өңірлердің бірі. Сондай-ақ экономиканың барлық саласы бойынша жыл сайын тұрақты өсімін көрсетіп келеді. 2022 жылдың 10 айының қортындысы бойынша өңірде барлық бағыттар бойынша даму бар.
Әлеуметтік-экономикалық даму
Жамбыл облысының 2022 жылдың қаңтар-қазан айларындағы әлеуметтік-экономикалық дамуында барлық көрсеткіштер бойынша оң динамика байқалды. Жалпы өңірлік өнім көлемі 2022 жылдың өткен алты айында 1057,4 млрд теңгені құрап, нақты көлем индексі 103,1% деңгейінде қалыптасты. Ал қаңтар-қазан айларындағы экономикалық өсім 105,7%-ды құрады (ҚР - 103,1%).
Өнеркәсіп саласында да ілгерлеушілік бар. Мәселен: өңірдегі өнеркәсіп өндірісінің көлемі 111,1% деңгейінде (717,2 млрд теңге) (ҚР - 101,4%)) қалыптасты (оның ішінде кен өндіру өнеркәсібінде - 84,4 млрд теңге (НКИ - 98,0%), өңдеу өнеркәсібінде 521,7 млрд теңге (111,0%).
Ауыл шаруашылығында 527,0 млрд теңгенің өнімі өндіріліп, өсім 4,9%-ды құрады (ҚР - 108,2%) (оның ішінде өсімдік шаруашылығында - 359,9 млрд. теңгеге (106,9%) және мал шаруашылығында - 166,3 млрд теңгеге (100,3%).
Құрылыс көлемі 154,8 млрд теңгені құрап, 4,3%-ға артты, (ҚР - 105,0%). 546,0 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді (101,9%) (ҚР - 101,1%). Сауда айналымы 104,1% (ҚР - 104,1%), байланыс қызметі 101,6% (ҚР - 107,1%) деңгейінде қалыптасты. Көлік және қоймалау 100,6% (ҚР - 103,9%), жүк тасымалы 96,5% (107,6 млн тонна), жолаушы тасымалы 109,7% (385,6 млн адам) құрады.
Тұтыну бағаларының индексі (инфляция) 2022 жылдың қазан айында 2021 жылдың желтоқсанына қарағанда 115,5%-ды құрады, бұл республикалық орташа деңгейден 1,7%-дық тармаққа төмен.
Осы жылдың 3 тоқсанында орташа жалақы көлемі 216,4 мың теңгені құрап, номиналды көріністе 17,4%-ға өсті. Халықтың орта есеппен жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табысы 2022 жылдың 2 тоқсанында 107,4 мың теңгені құрап, 2021 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда атаулы көрініс 17,5%-ға артты. Жұмыссыздық деңгейі 2022 жылдың 3 тоқсанында 4,9%-ды құрады.
Бүгінде еліміз индустриалды-инновциялық дамудың дербес даңғылын таңдап, жеделдетілген бағытын ұстанған. Яғни, экономиканың қуатын күшейтіп, тамырын тереңдету үшін заманауи талапқа сай өнімді күштердің жаңа құрылымын жасап жатыр. Өйткені экономикалық мүддеге сүйенген елдің келешегі кемел. Осы орайда Жамбыл обылысы да 2025 жылға дейінгі даму жоспарының жаңа сипаттағы жобасын әзірледі. Мақсат анық, ауыл шаруашылығы және өнеркәсіпті дамыта отырып, ауыл тұрғындары үшін тұрақты жұмыс орындарын құру, тұрмыс жағдайын жақсарту, табысын арттыру.
Сонымен қатар халықтың әлеуметтік игілігі де басты назарда. Мемлекеттік қызметке орналасудың тетіктері жан-жақты қарастырылып жатыр. Жалпы, жергілікті тұрғындардың салауатты өмір сүру ортасын қалыптастыра отырып, жүктелген міндеттерді шешуді көздеп отыр.
Даму жоспары негізгі 3 бөлімнен тұрады. Атап айтқанда:
Инвестициялық жобалар
Бюджеттік инвестициялық жобалар
Жұмыспен қамту
Ел экономикасының қуаттылығы қазба байлық пен минералдық ресурстар базасының көлеміне емес, алысты аңғаратын экономикалық реформаларда. Бүгінде Қазақстанның өзіндік саяси бағыт-бағдары, үдемелі үдерісі бар. Индустриалды-инновциялық жобалар жүзеге асырылып жатыр. Соның бірі Жамбыл облысында да қолға алынған.
Инвестициялық жобалар
Бұл 2025 жылға дейінгі ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп салаларындағы ірі жобалар. Оның құны 2 трлн теңгені құрайды. Осы жобалар іске асса 14,4 мың адам жұмыспен қамтылмақ.
Осы даму жоспары аясындағы агроөнеркәсіп саласына қатысты 711 жоба іске асырылады. Жалпы құны 73,5 млрд теңге. 4,3 мың жаңа жұмыс орынын ашу көзделген.
Биыл аталған салада жалпы 110 жоба іске қосылып, 400-ге жуық адам тұрақты жұмысқа орналасады. Агроөнеркәсіп кешенін дамыту мына бағыттар бойынша жүргізіледі:
- 451 жылыжай кешені салынады (2022 жылы - 47);
- 40 су үнемдеу технологиялары енгізіледі (2022 жылы - 12);
- 37 жеміс және көкөніс сақтау қоймалары салынады (2022 жылы - 4);
- 29 сүтті қайта өңдеу кәсіпорындары ашылады (2022 жылы - 4);
- 9 сүт тауарлы ферма салынады (2022 жылы - 1);
- 51 мал бордақылау алаңдары салынады (2022 жылы - 17);
- 26 құс фермалары салынады (2022 жылы - 5);
- 36 балық шаруашылықтары ашылады (2022 жылы - 10).
Ауыл - халқымыз үшін руханиятымыздың темірқазығы, ұлттық құндылықтарымыздың алтын бесігі, береке мен мерекенің бастауы болған. Осы орайда елді-мекендерде кооперация жүйесін дамыту мақсаты тұр. Бұл мақсатқа Жамбыл облысындағы аудан әкімдері ауыл шаруашылығы саласы әлеуетін түбегейлі зерделеп, әр ауылдық округтің өнім өндіру, қайта өңдеу және өнімді өткеруде кластерлік тәсілді қолданып, жоспарын әзірледі. Ол тәселді жүзеге асыру үшін өңірдің 10 ауданынын бір-бірден ауыл және Тараз қаласынан бір массив таңдап алынды. Аталған жобалар кластерлік бағытта Бір ауылда - бір жоба қағидатымен жүзеге асырылатын болады.
2021 жылы ауыл шаруашылығы саласын қолдауға барлық көздерден 36,3 млрд теңге, оның ішінде 19,4 млрд теңге субсидия қарастырылған болса, биыл бұл мақсатқа 60 млрд теңге бөлінді. Оның 31,2 млрд теңгесі субсидияға бағытталып, көлемі 49% артты. Аталған қолдау шараларымен әрбір ауыл, әрбір кәсіпкер қамтылуы тиіс. Бұл жұмыстарды нәтижелі іске асыру үшін аудан және ауылдық округтердің әкімдеріне міндеттелді.
2019 жылы бастау алған ауыл тұрғындарының тұрмыстық табысын жақсарту бағытындағы пилоттық жоба өзінің жалғасын табады. Бір ай бұрын облысқа арнайы келген Үкіметтік делегация жобаның тиімділігіне көз жеткізді. Пилоттық жобамен өңірдегі қалған 139 ауылдық округті қамтуға 75,5 млрд теңге қажет.
Сонымен қатар мемлекет тарапынан кәсіпкерлерге тұрақты түрде қолдау көрсетіледі. Оның айғағы - бірнеше бағдарламаның қолданысқа енуі. Кәсіп иелерінің игілігіне жарауы. Үстіміздегі жылдың 26 қарашасында өткен Ұлықтау рәсімінде Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев кәсіпкерлік саласына жеңілдік жасай отырып, елдің дамуына қадам жасаймыз деп мәлімдеді. Осы орайда Жамбыл облысы да кәсіпкерлерге жағдай жасап, олардың мәселесін шешуді басты назарда ұстаған. Аталған саладағы жұмыстарды жетілдіру, инвесторлармен тығыз қарым-қатынас орнату, әрі тиімділігін арттыру мақсатында арнайы 4 алаңның жұмысын іске қосты. Апта сайын өтіп тұратын инвестициялық штаб жұмысын бастап та кетті. Штаб жұмысына кез келген кәсіпкер қатысып, өз жобасын ұсына алады. Бүгінге дейін штабтың 7 отырысы өтіп, 37 жоба қаралды. Оның 17-сі жаңа жобалар. Қаралған жобалардың жалпы құны 1,5 трлн теңгені құрайды.
Әрбір кәсіпкердің құқығы мен мүддесін қорғау керек. Осыған орай прокуратура жанынан құрылған сараптамалық кеңес жұмысын одан әрі жалғастыруда. Атамекен кәсіпкерлер палатасы жанындағы Өңірлік кеңес және палата жанындағы іскер әйелдер кеңесі де кәсіпкерлерге қолдау көрсету алаңына айналатын болады.
Жалпы облыстың даму жоспарында айқындалғандай, өнеркәсіп саласында жалпы құны 2,1 трлн теңгені құрайтын 443 жобаны іске қосып, 10,1 мың жаңа жұмыс орындарын ашу көзделуде.
Агроөнеркәсіп кешенін кластерлік тәсілмен дамыту мақсаты да бар. Өңірдегі ірі инвестициялық жобаларда да қолдауға ие. Егер осы жобалар жүзеге асып жатса өңірдегі еңбек өнімділігі 8,5%-ға, өнеркәсіп өнімінің көлемі 275 млрд теңгеге артып, экспорт көлемі 95,9 млрд теңгені құрайтын болады. Сондай-ақ инфляция деңгейін төмендету мақсатында импорт алмастыруды 180 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz