Отбасындағы адамгершілік тәрбиенің әдістері
Атырау облысы Білім беру басқармасының "Қ.Дүтбаева атындағы Атырау гуманитарлық колледжі" коммуналдық қазыналық мемлекеттік кәсіпорны
Курстық жұмыстың тақырыбы:
Отбасындағы адамгершілік тәрбиесі
Орындаған: Бекболатова Дильназ Ерланқызы
Қабылдаған:
Тобы: МДТ 4-9 ЖА
Пәні: Мектепке дейінгі педагогика
Бөлімі:"Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту"
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3 I Адамгершілік тәрбиенің ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Адамгершілік және адамгершілік тәрбие туралы жалпы түсінік ... 5
1.2 Мектеп жасына дейінгі бала мен оның адамгершілік тәрбиесі ... .9
II Отбасындағы адамгершілік тәрбиенің мазмұны
2.1 Отбасындағы адамгершілік тәрбиенің әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... .. 16
2.2 Ата-аналар және балалармен жұмыс өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... .25 Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Пайдаланылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 35
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Елімізде білім берудің бүгінгі жайы қоғамдық өмірдің барлық салаларына түбегейлі өзгертуде маңызды мәнге және оның дамуы жалпы мемлекеттік саясаттың басты буыны ретінде қарастырылып отыр. Өйткені экономикалық қоғамдық жаңарудың қазіргі аяқ алысында білім беру жүйесінің алдында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кіруге негізгі тірек болатын білімді азаматтар тәрбиелеп шығару міндеті тұр. Бұл үшін білім беру саласы халықаралық деңгейдегі сатыға көтерілуі тиіс. Міне, осы талап тұрғысынан қарасақ бала тәрбиесі отбасынан басталады. Отбасы - адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр етіп дүниеге келген сәтінен бастап, осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін алады. Сондықтан да отбасы -- адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын мектебі. Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен әсер күшін өмірдегі басқа еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Өйткені ата-ананың балаға деген тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алмайды. Ел болам десең, бесігіңді түзе -- деген нақыл сөз отбасы тәрбиесінің маңызы айқын екенін көрсетеді.
XXI ғасыр білім, ғылым мен мәдениетті жаһандандыру үдерісі кезінде әр ұлт өз мемлекетінің рухани мәдени құндылықтарын сақтай отырып, әлемдік өркениетке кірігуі заңды құбылыс. Бүгінгі тәрбиенің басты міндеті адамзат мәдениетінің сан ғасырлық өркениеттік жетістіктері мен ұлттық рухани-мәдени байлықарын саралай отырып меңгерту, сөйтіп, балаларды өмірге икемделген, жан-жақты жетілген, қабілетті, кез келген тұтқиыл жағдайлардан жол тауып шыға алатын ынталы да іскер, табанды да талантты отансүйгіш азамат етіп тәрбиелеу болып табылады. Ал адамгершілік - адамның қалыпты өмірінің маңызды қасиеттерінің бірі. Бірде-бір қоғам өз мүшелерінің мінез-құлқын реттемей тұра алмады. Адамды тек ақылға қонымды адам (homo sapiens) ретінде ғана емес, моральдық адам (homo moralis) ретінде де анықтауға болады. Бұл моральдің үлкен мәні, ол адамның өз еркімен, ішкі ниетпен, басқа адамдардың, қоғамның игілігі үшін іс-қимыл жасауға мәжбүрлемей-ақ, өз еркімен әрекет ете алатындығымен түсіндіріледі. Бұл қабілет болмаса, адам өмірі өзінің әдеттегі формаларында мүмкін болмас еді, адамдар бұл сөздің толық мағынасында адам болмас еді.
Бүгінгі таңда біздің қоғамымызға қауіп төңдіріп отырған экономиканың құлдырауы емес, саяси жүйенің ауысуы емес - жеке тұлғаның бұзылуынан. Материалдық құндылықтар рухани құндылықтарға басым болғандықтан, жас ұрпақтың қайырымдылыққа, мейірімділікке, адамгершілікке, әділеттілікке, азаматтыққа және отансүйгіштікке көзқарасы бұрмаланған. Бүгінгі күні көше мен бұқаралық ақпарат құралдарының балаға кері әсері туралы көп айтылса да, әлеуметтік зерттеулер отбасының ықпалы басқа факторлардың ықпалынан гөрі күшті екенін көрсетеді. Адамгершілік дамудың міндеті отбасылық тәрбиенің басты міндеті болып табылады. Сондықтан біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбы отбасындағы адамгершілік тәрбиесі жайында болмақ.
Зерттеу мақсаты: мектепке дейінгі балалардың отбасындағы адамгершілік тәрбиесінің теориялық негізін анықтау.
Зерттеу міндеті:
1. Адамгершілік және адамгершілік тәрбие туралы ғылыми-педагогикалық әдебиетке талдау жасау;
2. Адамгершілік, адамгершілік тәрбие түсініктеріне анықтама беру;
3. Мектепке дейінгі жастағы балалардың адамгершілік тәрбиесін отбасында жүзеге асыру әдістерін іріктеу;
4. Мектепке дейінгі жастағы балалармен және олардың ата-аналарымен жұмыс жүргізу.
Зерттеу болжамы: Егер отбасындағы адамгершілік тәрбиенің теориялық негізі анықталса, онда мектеп жасына дейінгі балаларды отбасында адамгершілікке тәрбиелеу нәтижелі жүзеге асады, өйткені отбасында адамгершілік тәрбиені жүзеге асыратын әдістер жүйеленеді.
Зерттеу жаңалығы:
1. Адамгершілік және адамершілік тәрбие туралы ғылыми-педагогикалық әдебиеттерге талдау жасалды;
2. Адамгершілік және адамгершілік тәрбие ұғымдарына түсініктеме берілді;
3. Мектепке дейінгі жастағы балалардың адамгершілік тәрбиесін отбасында жүзеге асыру әдістері іріктелінді;
4. Мектепке дейінгі жастағы балалармен және олардың ата-аналарымен жұмыс жүргізіліп, нәтижесі талданды.
Теориялық маңызы: адамгершілік, адамгершілік тәрбиесі ұғымдарына анықтама берілді.
Тәжірибелік маңызы: іріктелген әдістер тәрбиешілер мен ата-аналарға ұсыныстар ретінде қолданысқа таратылды, эксперимент барысында ата-аналарға тренинг және семинар өткізілді.
Зерттеу нысаны: балабақша тәрбиеленушілерінің отбасындағы тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: балабақша тәрбиеленушілерінің отбасында адамгершілік тәрбиені жүзеге асыратын әдістері.
Зерттеу әдістері: философиялық, педагогикалық еңбектерді, білім беру мәселелеріне қатысты нормативті құжаттарды, әдістемелік кешендерді талдау, бақылау, сауалнама, әңгіме, синтездеу.
Курстық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тараудан, төрт бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады. Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, мақсат, міндеттері, пәні, болжамы, жетекші идеясы, әдістері, ғылыми жаңалығы баяндалған.
I Адамгершілік тәрбиенің ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Адамгершілік және адамгершілік тәрбие туралы жалпы түсінік
Адамгершілік тек адамға тән асыл қасиет. Адамгершіліктің қайнар бұлағы - халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, әдет-ғұрып, дәстүрінде. Адамгершілік - адамның шынайы болмысының мәні, мағынасы. Нағыз адамшылыққа лайық адам өзінің барлық мінез-қылығымен, сипатымен өзгелерді өзін сыйлатуға, құрметтеуге, қолдауға, жақсы көруге мәжбүр етеді. Адамгершілік және оның нормалары кез келген қоғамның адамилығының және өркениетінің негізі. Адамгершілік және оның негіздері құлдырағанда - қоғам да құлдырайды, нәтижесінде адам адами қасиетінен айрылады. Оны адамның руханилығының көрсеткіші десек те артық емес. Адамгершілік негізі - жақсы мен жаманды айыра білуде. Атап айтқанда, қазіргі заманда жақсы мен жаманды айыра білмеу, ажырата білмеу салдарынан адамдар қателікке бойұрып, адамгершілік сипатына қауіп төндіруде. Ұрпаққа рухани азық - адамгершілік тәрбие беру, жас ұрпақтың бойына өмірдің мәні, сүйіспеншілік, бақыт, сыйластық, татулық, бірлік, төзімділік сынды құндылықтарды дарыту арқылы адамның қоғамда өз орнын табуына, қабілет-дарынының ашыла түсуіне, ақыл-парасатын дамытуына, яғни тек өзінің ғана емес, айналасындағылардың да сәнді де, мәнді өмір сүруіне қызмет етеді.
Адамгершілік екі тығыз өзара байланысты формада болады - қоғамдық және жеке, тұлғаның мінез-құлқы нормаларының жүйесі және олардың санасына әсер ету тәсілдері ретінде, және жеке тұлғаның моральдық санасы ретінде, яғни қажеттіліктер мен қабілеттердің, идеалдар мен әдеттердің, сезімдер мен көзқарастар, білім мен нанымдардың, адамның мінез-құлқын белгілі бір әлеуметтік ортақтықтың мүддесімен келісу қажеттілігін білдіретін мінез-құлық ерекшеліктерінің жиынтығы. Осы нақты әлеуметтік идеяға сәйкес келетін адамгершілік тұлға адамгершілік тәрбиенің тікелей мақсаты болып табылады. Ал белгілі бір жолмен тәрбиеленуші тұлға адамгершілік моральдың басқа түріне - қоғамдық - және адамдардың бүкіл өмір салтына әсер етеді. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру - ата-ана мен тәрбиешілердің, ұстаздардың басты міндеті. Көрнекті педагог В.Сухомлинский: Егер біз балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала сондай бола алады дейді. Демек, балаға жан-жақты терең білім беріп қана қоймай, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз. Адамгершілікті адамның өзінің еркіндігін, жекебас құқығын шектеуі деген қате түсінік те ішінара кездесіп қалатындығы жасырын емес. Адамгершілік қасиеттерге ие, адам атына лайық адамды қалыптастыру сияқты аса маңызды тәрбие мәселелерімен мемлекет айналысуы дұрыс болып табылады. Ол тәрбие балалық шақтан басталуы тиіс. Сонда ғана адамгершілік тамырын тереңге жаяды. Адамгершілік тәрбиесінің адам бойында болуы, отбасына, өскен ортасына байланысты. Бала ісінің дұрыс екенін қоштап, оң бағыт беріп, теріс жерін дереу жөндеп, демеп жіберу ата-ана мен тәрбиешіге жүктелген міндет. Білім беріп, бірақ тәрбие бермейтін сабақты балаға пайдасы жоқ сабақ деп түсінген жөн. Мұғалім өзінің пәні бойынша берген сабақтары арқылы тек білім ғана емес басқа тәрбие түрлерімен қатар адамгершілік тәрбиесін де береді. Орыстың ұлы ғалымы Д.И.Менделеевтің Тәрбиесіз берілген білім, ессіздің қолына найза ұстатқанмен пара-пар деуі ақиқат сөз. Тәрбиені бірінші орынға қоюдың сыры осында. Даналарымыз Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш блғанда оны түзете алмайсың, деп бекер айтпаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік, рухани құндылық қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тәрбиелеуде, өзіндік таңдау жасауына ықпал етуде отбасы мен тәрбиешілер шешуші рөл атқарады. Рухани-адамгершілік тәрбие - екіжақты үдеріс. Қай заманда болмасын, адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің ең бастысы - өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы, бойына адамгершілік қасиетті дарытқан ұрпақ тәрбиелеу.
Адамгершілік - ол адамның іс-әрекетін, талап-тілектерін, ойлау бейнесін анықтайтын ішкі рухани құндылығы. Адамның ар-ұяты дегеніміз өзінің ішкі құндылықтарын жасау және өмірде соларды ұстану, басшылыққа алу дегенді білдіреді. Демек, адамгершілік пен ар-ұят тығыз байланысты ұғымдар. Абайдың адамгершілік тәрбиесі мен парасаттылық туралы ойын алып қарайтын болсақ, адамгершілік - бұл сөздік қорымыздағы сөлі ерекше, мәні мәңгілік айқын, салмағы пара-парсыз парасатты сөз. Сөз ғана емес, адамның ең асыл қасиетін анықтайтын бірден-бір аяулы ұғым. Ұғым ғана емес тіршіліктің мәнін, дүниенің тәнін төрт тағандап ұстап тұрған ұлы принцип. Адамгершілікке негізделген жерде ғана не нәрсеге де құдірет тұратындығы мәлім. Осы ұлы күш - адамгершілік қасиет жеке адамның ғана басындағы емес, жалпы қоғамның да қордалы байлығы. Ал, оның белгілі бір адамдар бойындағы аздығынан айналасындағы адамдарға ғана емес, қоғамға да тиетін кесірі көл-көсір. Демек, адамгершілік тәрбиесі дегеніміз - тәлім-тәрбиенің ықпалды әсерімен, адамгершілік сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті, адамгершілік сезімді дамытудың жолы. Абай ақыл, адамгершілік, жоғары саналылық, еңбек тәрбиесіне негізделуін өзінің өлең-жырларының ғақлималарының арқауы етті. Мысалы, Ақыл бітпесе дәулетке, дәулет бітпес келбетке жан-жақты болып жетілу тіреледі еңбекке - деп жырлауы соның айғағы.
Ыбырай Алтынсарин еңбектеріндегі адамгершілік тәрбиесі жайындағы ойы: жас ұрпақты адамгершілікке, имандылыққа, әдептілікке тәрбелеуде мақал-мәтелдер, салт-дәстүр, нақыл сөздер, әдеби мұралар ұлттық сана-сезімінің қайнар бұлағы. Ол барлық еңбектерінде жеке адамның жоғары қасиеттерін қалптастыруда еңбек, адамгершілік, ақыл-ой тәрбиесінің ерекше орын алатынын атап көрсетті. Ыбырай адамгершілікке жеткізетін қарапайымдылық, ұрлықтан аулақтық, мейірімділік, әділдік секілді қасиеттерді қазақтың өмірінен жазған шағын әңгімелерінде жүйелі түрде қазақ балаларының бойына сіңіруге тырысты.
Ұлы ойшыл Я.А.Коменский адамгершіліктің аса тамаша ерекшеліктерінің бірі - эгоизмнен арылу, көпшілік ісінің сәттілігі және әділеттілік үшін әрекет ету деп есептейді. Коменский балалар мен жастар мінезінде ерлік, өзін-өзі билеу, кішіпейілдік, сыпайылық, еңбек сүйгіштік сапаларды тәрбиелеуді талап етті. Коменский мектеп тәртібі жөнінен жаңа пікірлер айтқан. Оның үлкен еңбегі сонда, ол - орта ғасырлық мектептің жазалау тәртібіне қарсы болды, баламен гуманды қатынас орнатуды жақтады, сонымен бірге мұғалім оқушыларынан тиісті мектеп тәртібін талап ете білу керек деді. Бұл туралы оның мынандай пікірі бар Егер егістікті отамайтын болса, егіске қауіп төндіретін арамшөп өседі. Егер ағаш бұтақтары кесіліп, отырылмаса, жабайыланады. Коменский адамгершілік қасиеттерді дамытудың 16 ережесін ұсынған болатын, оны В қосымшадан көруге болады. Бұл пікірден мектепте ұрып-соғу, жазалау орын алсын демеген, мұғалімдер де, оқушылар да сергек және бірін-бірі қадірлеп отыратын болсын, тәртіптің үлгісін мұғалімнің өзі көрсетіп отырсын дегені анық. Коменскийдің балаларға қандай гуманистік және оптимистік көзқараспен қарағанын оның мына сөздерінен айқын көрінеді: Балалардың қандай болып туары ешкімгі де байланысты емес, бірақ дұрыс тәрбие беру арқылы олардың жақсы болып шығуы - біздің қолымыздағы нәрсе.
Әбунасыр әл-Фараби мұраларында ізгілік идеясына өте үлкен мән берілген. Ұлы ғұлама өзінің еңбегінде Тәрбие дегеніміз - халықтардың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерді дарыту деп өзіндік тұрғыдан пайымдаған. Ал Әлеуметтік-этикалық трактаттар атты шығармасында ізгілікке Жақсы мінез-құлық пен ақыл күші болып, екеуі біріккенде бұлар адамшылық қасиеттері болып табылады. Қасиеттер дегенде біз әрбір нәрсенің игілікті жағы, соның өзінің және оның әрекеттерінің абзалдығында және жетілгендігінде деген мағынада. Егер осы екеуі бірдей болып келсе, біз өз бойымыздан және өз әрекеттерімізден абзалдық пен жетілгендікті табамыз және осы екеуінің арасында біз ізгілік қасиеті мол, игілікті және қайырымды адам боламыз деп анықтама береді. Біз өмір сүріп жатқан қоғамда Адамгершілік екінші бір адамға жақсылық жасап, көмек көрсетуден тұрады деген ұғым қалыптасқан. Ал Әбунасыр әл-Фараби жоғары айтылған ойларында адамгершілік адамның өз басынан, өзіне деген өзіндік ізгі көзқарасынан бастау алу керектігін айтқан.
Сонымен, ағартушы-ғалымдардың адамгершілік жайында сөздеріне сүйене отырып, адамгершілік - деген сөзге анықтама беретін болсақ, белгілі бір рухани ұстанымдарды: ар-ұят, әділеттілік, махаббат және мейірімділік, қайырымдылық ұстанымдарын ұстану, оларды өз өмірімізде басшалаққа ала отырып, өмір сүру.
Ал, адамгершілік тәрбиесі - жеке тұлға бойында мінез-құлықтың, белгілі бір сипаттардың, олардың бір-біріне, отбасына, өзге адамдарға, мемлекетке, Отанға қатынасын анықтайтын мінез нормалары мен ережелерін дарыту үшін тәрбиешілердің арнаулы мақсат көздеген қызметі. Адамгершілікке тәрбиелеу адамның дүниеге, адамдарға көзқарасын анықтайды, педагогикалық ықпал негізінде мінез-құлқын, сезімдерін қалыптастырады. адамгершілік - адам - ардың бір-біріне, қоғамға қатынасын қамтитын мінез-құлық ұстанымдары мен ережелерінің жиынтығы. Оның мәні түрлі қоғамдық қатынастар барысында жеке тұлғаның өзара қатынасына арқау боларлық міне-құлық әрекеттерімен анықталады. Біріншіден, адамгершілік тәрбиесі халықтық мұра ретінде қарастырылады; екіншіден, жалпы адамзаттық құндылықтармен бірлікте айқындалады; үшіншіден, қоғамның экономикалық, әлеуметтік, рухани заңдылықтарымен түсіндіріледі. Адамгершіліктің ерекшелігі - өзімшілдіктен, өз басын ғана ойлаудан арылу, көпшілікке қызмет ту, халықтық істің сәттілігі, мемлекеттік игілік, әділеттілік үшін әрекет ету болып есептеледі. Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз - оқушылардың бойында белгілі бір мінез - құлықтардың сипаттарын қалытастыру, өзіне және өзге адамдарға, отбасы мүшелеріне, туған жеріне ,табиғат пен қоғамға, мемлекет пен Отанға деген қатынасын анықтайтын мінез-құлық, тәртіп нормалары мен ережелерін дарыту мақсатын жүзеге асыру бағытындағы ересек адамдардың, тәрбиеші, мұғалімдердің қызметі. Абай Адамның адамшылығы, адамгершілігі ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан деген. Адамгершілік тәрбиесі - меңгерген идея, қоғамдық мораль нормалары мен ұстанымдары, іс-тәжірибелік әрекетке қатысу негізінде тұрақты моральді сапаны, адамгершілік қажеттілікті, сенімді және сезімді, қасиетті, дағдыны және мінез-құлық әдетін, әдепті қалыптастыру үдерісі. Жеке адамның үйлесімді дамуының, рухани ізгілікнегізінде қалыптасуының жетекші жағы. Адамгершілік адам жанының қабылдап алған рухани сапасы. Адамның жақсы қасиеті оның табиғатынан тыс болуы мүмкін емес. Табиғат адамға игіліктерді, адамдық қадір-қасиетті түсінуіне, қабылдауына мүмкіндіктер береді. Бұл мүмкіндіктер бара-бара шын мәніндегі адам жанының жақсы сапаларының біріне айналады.
Бүгінгі таңда мектепке дейінгі тәрбие жүйесі әр елде алуан түрлі даму деңгейінде болып отыр. Оның басы себептері: мектепке дейінгі тәрбиеге мемлекет пен қоғамның қатынасына, қоғамдағы әлеуметтік экономикалық жағдайларға, әр елдің салт-дәстүрі мен мәдениетіне, аймақтық ерекшелігіне де байланысты болмақ.
1.2 Мектеп жасына дейінгі бала мен оның адамгершілік тәрбиесі
Адамгершілік тәрбиеі жеке адам және қоғам туралы ғылымдардан бөліп алып қарауға болмайды. Ол - философия, психология, физиологияның табыстарына сүйеніп, оның дамуына ерекше әсер ететін этика ғылымы. Қазіргі уақытта ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеу деңгейі жалпы қоғамды қанағаттандырмайтыны - педагогиканың өзекті мәселелерінің бірі. Теріс факторлар әсер ететін адамның ішкі адамгершілік тұрақтылығын қалай нығайтуға болады? Бұл сұрақтарға жауап отбасы тәрбиесінде жатыр: ерте жастан бастап баланы тек қана алу ғана емес, сонымен қатар беру қабілетін қалыптастыру; риясыз, қайырымдылықты, біреуге мейірімді іс жасаған адамның қуанышын сезінуін дамыту. Осылайша, отбасындағы адамгершілік тәрбиенің үш шарты ерекшеленеді: өз баласын білуі, оны отбасылық қатынастар мен іс-әрекет жүйесіне қосуы және ата-аналардың өзін-өзі жетілдіруі. Балалардың бойында адамгершілік - ерік, дербестік, ұйымшылдық, табандылық, жауапкершілік, тәртіптілік сияқты қасиеттерін тәрбиелеу өзекті міндет болып табылады. Шаруашылық-тұрмыстық, қол еңбегі, өсімдіктер мен жануарларды күту бойынша еңбек - отбасы жағдайында дербестік, ұйымшылдық, табандылық, жауапкершілік сияқты қасиеттерді тәрбиелеу үшін неғұрлым тиімді. Ата-аналар өз баласының еңбек қызметіне адамгершілік мотивтерді енгізуі тиіс: көмек көрсету, көңіл бөлу, қамқорлық көрсету сияқты, бұл мотивтерді қызмет мақсатында байланыстыру, осы байланысты әртүрлі әдістермен бекіту, балада жұмысты қажетті нәтижеге дейін сапалы жеткізуге ұмтылысын туғызу. Еңбек қуаныш әкелуі керек. Еңбек баланың дене күшін, баланың денсаулығын нығайтады. Ол назарды, ақыл-ойды, көңіл-күйді талап етеді, есте сақтау қабілетін нығайтады, ойлауды дамытады. Отбасындағы балалардың өз уақытын жалқаулықпен өткізбес үшін, өмірін осылай мақсатқа ұмтыларлықтай ұйымдастыру маңызды. Айналасындағыларға қамқор болу - отбасы тәрбиесіндегі ең бағалы рухани сапа болып табылады. Бала тұлғасының адамгершілік бағыты оны қоршаған ортамен байланыстыратын қарым-қатынас негізінде қалыптасады және бұл қарым-қатынас адамгершіліктің қаншалықта мазмұнды екеніне байланысты болады. Бала көрсететін қамқорлық әр түрлі себептерге негізделуі мүмкін: бір бала ересек адамға қуаныш сыйлағысы келеді, оның еңбегін жеңілдетеді, ал екіншісі өзінің көмегі мен қамқорлығы үшін сыйақы алуға үміттенеді. Өзімшіл балалардың ата-аналары балаға ештеңе талап етпей, бәрін өздері жасаған жағдайларда пайда болады. Балалардың қамқор бола білуі көбінесе отбасылық тәрбие жағдайларына байланысты. Бір отбасында ата-аналар адамгершілік тәрбие мәселелеріне мұқият қарайды. Бірақ жалпы жағдай ата-аналардың тұтынушылық сұраныстарымен, адамгершілік тәрбие мәселелеріне қызығушылықтың болмауымен анықталатын отбасылар да кездеседі. Мұндай отбасыларда отбасы мүшелерінің арасында қамқорлық жоқ. Осындай отбасыларының балалары мектепте басқаларды құрметтейтін немесе сүйетін мұғалімнің немесе тәрбиешінің тікелей ықпалымен ғана қамқорлық жасай алады. Ата-аналардың мақұлдауы оның жұмысын ынталандыратын сүйгіштігін нығайтады. Формаларының жалпы заңдылықтарын талдайды. Баланың моральдік бет-бейнесі, ең алдымен оқу, еңбек, ойын қоғамдық пайдалы жұмыс кезінде әр түрлі қызмет процесінде және өзін қоршаған адамдармен қарым-қатынас процесі үстінде қалыптасады. Сонымен бірге,балаларды тұрақты түрде адамгершілік жағынан ағарту ісінің, олардың моралық нормалар мен ережелер білімдермен қаруландырудың маңызы зор. Адамгершілік тәрбиесіне профессор Н.И.Болдырев былай анықтама береді: Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз - балаларда мақсатқа негізделген моральдық сенімдер мен жағымды мінез-құлық дағдылары мен әрекеттерін қалыптастыру және адамгершілік сезімдерін дамыту. Мектеп жасаны дейінгі 3-4 жас аралығындағы баланың адамгершілік көрсеткіштері кесте №1 көрсетілген.
Адамгершілік сапалары
Көрсеткіштері
Жауапкершілік
Өзін-өз сыйлау, жаттығу жасау, өз заттары мен ойыншықтарына ие болу;
Еңбекқорлық
Үй жануарларына, өсімдіктерге күтім жасау;
Махаббат
Ата-анасын, отбасын, достарын, елін, табиғатты сүю
Ақыл
Үйде, балабақшада берілген тапсырмаларды орындау;
Әділеттілік
Тәртіпсіздікпен, қателіктермен күресу, оларға жол бермеу;
Мейірімділік
Жақын адамдарының, достарының, ертегі кейіпкерлерінің жағдайларына қайырымдылық сезімін ояту, аяушылық білдіру, жылы сөздер айту
Әдеп
Үлкендердің үйретуі бойынша сыпайы сөздерді: рахмет, сәлеметсіз бе, қайырлы түн айту.
Патриотизм
Қазақстанда тұратынын білу;
Кесте №1
Адамгершілікке тәрбиелеу ісі білім берумен шектелмейді, бұл баланың сезіміне әсер ету арқылы ішкі дүниесін оятудың нәтижесінде оның дүниетанымын қалыптастырады. Адамзаттық құндылықтар бала бойына іс-әрекет барысында, түрлі ойындар, хикаялар, қойылымдар арқылы берілгені жөн. Өйткені, өзгенің басындағыны өз басынан өткізетіндей етіп қабылдауы баланың болашағын аңғаруына, айналасындағылардың іс-әрекетін түсінуіне, ой елегінен өткізіп, сезінуіне ықпал етуі тиіс. Адамгершілік тәрбиенің міндеттері:
oo Балаларды қоғам моральдық нормасын орындауға қатыстыру;
oo Балалардың тәртіп және мінез-құлық тәрбиесін қалыптастыру;
oo Балалардың санасына және мінезіне педагогикалық ықпал жасаудың бірлігін қамтамасыз ету;
oo Отанға, халқымызға, еңбек және қоғамдық іс-әрекетке балалардың жауапкершілік сезімін тәрбиелеу.
Мектепке дейінгі кіші жастағы 3-4 жас балаларды әлеуметтік адамгершілікке тәрбиелеу адамдармен өзара қарым-қатынаста дұрыс бағдар беруге, дұрыс іс-әрекеттер мен әдет-дағдылар туралы, керісінше жағымсыз мінез-құлық туралы алғашқы көзқарастарын қалыптастыруға бағытталған. Мектеп жасына дейінгі кіші жастағы балаларды әлеуметтік-адамгершілікке тәрбиелеудің міндеттері:
Балалардың жақын адамдарына, үлкендерге, құрбы-достарына жақсы қарым-қатынасын дамыту, айналасындағыларға жағымды қарым-қатынастың пайда болуына ықпал ету. Мысалы, ата-анасына деген сүйіспеншілік, тәрбиеші мен достарына деген сыйластық;
Жақын адамдарының, достарының, ертегі кейіпкерлерінің жағдайларына қайырымдылық сезімін ояту, аяушылық білдіру, жылы сөздер айту;
Мәдени мінез-құлық пен қарым-қатынастың қарапайым ережелерін орындауға үйрету;
Үлкендердің үйретуі бойынша сыпайы сөздерді: рахмет, сәлеметсіз бе, қайырлы түн айтады;
Еліктеу ойындарындағы сезім жағдайларын қабылдауда ақыл-ойын дамыту;
Балаларды 4-5 жастан бастап адамгершілікке тәрбиелеу айналасындағы адамдарды түсіне білуін одан әрі дамытуға, олармен жақсы қарым-қатынас туғызуға бір-біріне ықпал етуге бағытталған. Бұл істің маңыздылығы балалардың ересек адамдар туралы түсінігін тереңдетуіне, қоршаған орта жөнінде жалпы көзқарасын кеңейтуіне, мінез- құлық пен қарым-қатынас мәдениетінің нормалары мен ережесі бойынша әлеуметтік бағдар қалыптастыруына, айналасындағылардың көңіл-күйін сезінуін, сезімталдығын дамытуында. Тәрбиелеу міндеттері:
Балаларды көшеде, қоғамдық орындарда мәдени мінез-құлық ережесіне сәйкес өзін-өзі ұстай білуге тәрбиелеу, амандасу, өз өтінішін дұрыс жеткізу;
Балалардың айналасандағы адамдарға қарым-қатынастың адамгершілік нормалары жөнінде көзқарасын қалыптастыру, жақсылық ойлау, әділ, шыншыл болуды үйрету;
Бейтаныс адамдармен, үлкендермен сыйлы болуға үйрету;
Балаларды халық дәстүрі мен мәдениетті құрметтеуге үйрету;
Туған жерін сүюге тәрбиелеу.
Ересек 5-6 жастағы балардың адамгершілік бағдары мен ақыл-ойын дамытуды жалғастырады. Адамдардың қарым-қатынасы туралы түсінігін толықтырады. Балалардың назары адамдардың физиологиялық жағдайы мен көңіл күйіне аударылады. Олар эмоциялық мимикаға, сөйлеу интонациясына қарай түсінуге үйренеді. Ересек жастағылар үлкендермен, құрбылармен араласу мәдениетін қоғамдық жерде өзін-өзі ұстау мәдениетін игереді. Жанұя, туыстық қатынас туралы түсінігі тереңдейді. Балалар жақын адамдарымен жақсы қарым-қатынас әрекетінде белсенділік көрсетуге үйретеді. Балалардың сөздік қоры жағымды сөздермен толықтырылады. Олар сәлемдесу, қоштасу, көңіл білдірудің түрлі формаларын игереді.
Адамгершілік тәрбие проблемасының өзектілігі - қазіргі таңда адамзат күрделі тарихи кезеңдердің бірін бастан өткеруімен байланысты. Бүгінгі таңда біздің қоғамымызға қауіп төңдіріп отырған экономиканың құлдырауы емес, саяси жүйенің ауысуы емес - жеке тұлғаның бұзылуынан. Материалдық құндылықтар рухани құндылықтарға басым болғандықтан, жас ұрпақтың қайырымдылыққа, мейірімділікке, адамгершілікке, әділеттілікке, азаматтыққа және отансүйгіштікке көзқарасы бұрмаланған. Бүгінгі күні көше мен бұқаралық ақпарат құралдарының балаға кері әсері туралы көп айтылса да, әлеуметтік зерттеулер отбасының ықпалы басқа факторлардың ықпалынан гөрі күшті екенін көрсетеді. Адамгершілік тәрбиенің негізі - бала өмір сүретін, оның қалыптасуы мен дамып отырған ортаның мәдениеті болып табылатыны белгілі. Бірінші кезекте, бұл отбасылық тәрбиенің кемшіліктері мен кемшіліктерін өтеу функциясын өзіне алуға мәжбүр болған отбасы мен білім беру мекемесінің мәдениеті. Ғылыми тұрғыдан алғанда, белгіленген қарама-қайшылықты жеңуге көмектесу үшін:
oo балаларды тәрбиелеуде отбасын әлеуметтік-педагогикалық қолдау және сүйемелдеу, "отбасы мен білім беру мекемесінің өзара іс-қимылы" феномендерін теориялық талдау;
oo білім беру мекемелерінің әртүрлі отбасы типтерімен кешенді жұмысының ерекшелігін сипаттау қажет;
oo адамгершілік тәрбие мәселелерінде білім беру мекемесі мен отбасының тиімді өзара іс-қимылын қамтамасыз етудің ұйымдастырушылық-педагогикалық негіздерін (яғни мақсаттар мен міндеттердің мазмұнын, нысандарын, әдістерін, құралдары мен жағдайларын айқындайтын іргелі ережелерді) әзірлеу;
oo білім беру мекемесі мен отбасының педагогикалық өзара іс-қимыл моделін құру, отбасы тәрбиесін педагогикалық сүйемелдеудің вариативті бағдарламалары мен технологияларын әзірлеу;
oo сондай-ақ білім беру мекемелерінің нақты тәжірибесінде әзірленген материалдарды пайдалану бойынша әдістемелік ұсыныстар жасау.
Педагогикалық әдебиетте білім беру мекемесі мен отбасының күш-жігерін біріктіру мәселелері бойынша балаларды тәрбиелеу мәселелерінде осы үдерістің мынадай синонимдік бірқатар атаулары пайдаланылады: отбасымен жұмыс, бірлескен жұмыс, ынтымақтастық, бірлескен қызмет, педагогикалық сүйемелдеу, отбасын әлеуметтік-педагогикалық қолдау. Отбасыны педагогикалық қолдау жөніндегі барлық жұмыстың негізіне жүйелік тәсіл қойылуы тиіс. Жүйелі тәсілдің логикасында отбасын қолдау үдерісі - ол мектепке дейінгі ұйым деңгейінде болған түрлі өзара іс-қимыл деңгейінде жүзеге асырылуы мүмкін. Балалар мен ата-аналарға адамгершілік тәрбие беру, отбасын педагогикалық қолдау жөніндегі бағдарламалық-әдістемелік материалдардың негізіне алынуы тиіс жалпы стратегиялық принциптер:
oo балаларды тәрбиелеуде жас және жеке тәсілдің дәстүрлі, белгілі және өзгермейтін принципі;
oo отбасылық және қоғамдық тәрбиенің отандық дәстүрлерін біртұтас тәрбиелеу - білім беру кеңістігін құру арқылы біртұтас дамыту процесіне біріктіруге негізделген жүйелілік принципі;
oo отбасы сұраныстары мен нақты жағдайын ескере отырып, балалар мен ата-аналарды тәрбиелеу мен білім беру формаларын, жеке тұлғаға бағытталған тәсілдерді қолдануға бағытталған интерактивтілік принципі;
oo педагогикалық процестің барлық қатысушыларының белсенді адамгершілік санасын қалыптастыру принципі;
oo отандық әлеуметтік-мәдени дәстүрлердің сабақтастығын қамтамасыз етуге, оларды тұлғалық даму перспективасында негізгі рухани-адамгершілік тірек және басты құндылықтық бағдарлар ретінде бекітуге ықпал етуге қабілетті мәдениеттілік принципі;
oo тәрбие бағдарламалары мен білім беру мекемелерінің отбасымен өзара іс-қимыл бағдарламалары мазмұнының әлеуметтік-мәдени және психологиялық бейімделу принципі.
Бұл қағидаттар "бала - тәрбиеші - ата-ана" дамып келе жатқан динамикалық жүйесін құруда басым болып табылады, оның әртүрлі сипаттамалары білім беру мекемесінің, өңірдің, әлеуметтік тапсырыстың ерекшелігіне байланысты өзгеруі мүмкін. Отбасын зерттеу, ата-аналардың білім алу қажеттілігін анықтау, оның мүшелерімен қарым-қатынас орнату мақсатында, балаға тәрбиелік ықпалдарды келісу үшін "балабақша мен отбасының ынтымақтастығы" сауалнамасын жасауға болады. Нақты көріністі алып, жиналған мәліметтер негізінде әр баланың туыстық байланыстары құрылымының ерекшеліктерін, отбасы ерекшелігін және мектепке дейінгі баланың отбасылық тәрбиесін талдап, әр ата-анамен қарым-қатынас жасау тактикасын қалыптастыруға болады. Бұл тәрбиешілерді әр отбасының педагогикалық қажеттіліктерін жақсы бағдарлауға, оның жеке ерекшеліктерін ескеруге көмектеседі. Ата-аналармен бірлескен жұмыс түрінің жоспары:
oo адамгершілік тақырыптарға арналған ата-аналар жиналысы, жеке тұлғаны тәрбиелеудегі отбасының рөлі, отбасындағы Мәңгілік шындық, бұқаралық ақпарат құралдарының тұлғаның дамуына әсері, әдебиет және өнер туындыларының көмегімен балалардың ең жақсы адами қасиеттерін қалыптастыру, өз балаларын қалай сүю керек;
oo Ашық есік күні;
oo Бірлескен іс-шаралар өткізу, менің әжемнің рецептісі, ата-бабаларымыздың ойындары, біздің отбасымыздың құпиялары, отбасылық әзіл-сықақ;
oo Отбасындағы адамгершілік тәрбие үдерісіндегі қателерді анықтау және түзету мақсатында ата-аналарға сауалнама жүргізу және тестілеу;
oo Жеке және топтық консультациялар;
oo Көрнекі құралдар: ата-аналарға арналған ақпараттық стендтер, жылжымалы папкалар, балалар жұмыстарының көрмелері, буклеттер, флаерлер, біздің тату отбасы отбасылық альбомдар;
oo Балалармен бірге мерекелерді өткізу, спорттық отбасы, Ана Күні, Отбасы күні.
2. Отбасындағы адамгершілік тәрбиенің мазмұны
2.1 Отбасындағы адамгершілік тәрбиенің әдістері
Отбасы - некеге немесе қандас туыстыққа негізделген қоғамдық шағын топ, адам тұрмысын ұйымдастырудың бастапқы нысаны, яғни тұрмысының ортақтығымен және өзара моральдік жауапкершілік, көмекпен байланысқан адамдардың бірлесуі. Отбасы қоғамның дамуында маңызды рөл атқарады. Онда адам дүниеге келіп, ұрпақ жалғасады. Отбасында бастапқы әлеуметтену үдерісі жүзеге асады, балалар азаматтық кәмелетке толғанша тәрбиеленеді, қоғамның еңбекке жарамсыз қарт мүшелеріне қамқорлық жасау міндеттемесі іске асырылады. Отбасы сондай-ақ тұрмысты ұйымдастырудың ұйтқысы, ошағы және маңызды тұтынушылық бірлік әрі негізгі әлеуметтік саясат объектілерінің бірі болып табылады. Отбасының мәні оның міндеті мен құрылымы, мүшелерінің атқаратын рөлі деген ұғымдар арқылы көрініс табады. Отбасының міндеттері, бір жағынан, отбасы мен қоғамның, екінші жағынан, отбасы мен жеке адамның өзара іс-қимылын көрсетеді. Қоғам дамуына қарай оның белгілі бір әлеуметтік қажеттерін қанағаттандыруға тиіс әлеуметтік институт ретінде отбасының мазмұны да, әлеуметік міндеттері де өзгеріп отырады. Отбасының аса маңызды міндеттері - артына ұрпақ қалдыру және оны тәрбиелеу мен асырау. Ал, философиялық сөздікте, отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ерлі-зайыпты одаққа және туыстық байланыстарға, яғни ері мен әйелінің, ата-аналар мен балалардың, аға-інілер мен апа-қарындастардың және бірге тұрып,орта шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы сан - алуан қатынастарға негізделген жеке тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы. Отбасы өмірі әр түрлі материалдық (биологиялық, шаруашылық) және рухани (адамгершілік, құқықтық, психологиялық, эстетикалық) процестермен сипатталады. Отбасының әлеуметтік ролі адамның өзін өсіруге, адам тегін ұзартуға тікелей қатысымен анықталады. Отбасы - тарихи категория. Оның типтері, формалары және функциялары өмір сүріп отырған өндірістік қатынастардың сипатына, сондай-ақ қоғамның мәдени дамуы деңгейіне байланысты.
Отбасы тәрбиесі - көзделген нәтижеге жету мақсатында ата-аналар мен жанұя мүшелерінің тарапынан жасалатын ықпал үдерістерінің жалпы атамасы. Әлеуметтік, отбасы, балабақша және мектеп тәрбиесі ажырамас бірлікте орындалатын істер ауқымын құрайды. Отбасының жетекшілік маңызы онда тәрбиеленіп жатқан адамның тән-дене және рухани дамуына әсер етуші ықпалдар мәні мен мағыналарының тереңдігіне тәуелді келеді. Бала үшін отбасы бір жағынан тіршілік қоршауы болса, екінші тарапынан тәрбиелік орта. Баланың алғашқы өмір жағдайындағы отбасы ықпалды басқа жағдайлар мен кейінгі жас кезеңдерінде болатын ықпалдардан басым. Зерттеу деректеріне сүйенсек, отбасы - бұл мектеп те, ақпарат көзі де, қоғамдық ұйымдар да, еңбек ұжымы да, дос-жарандары да, отбасы - бұл әдеп пен өнер кілті. Осыдан педагогтар нақты да дәл тұжырымға келіп отыр: тұлғаның қалыптасу нәтижелілігі ең алдымен отбасыға тәуелді. Неғұрлым отбасы жақсы болып, оның тәрбиелік ықпалы ұнамды келсе, тұлғаның тән-дене, рухани-адамгершілік, еңбек тәрбиесінің өнімі де жоғары. Аса бір кездейсоқтық болмаса, әр уақыт тұлғаның кемелденуі келесі заңдылыққа тәуелді: жанұя қандай болса, онда өсіп, ер жеткен адам да сондай. Жеке адамның қалыптасу үдерісі мен оның нәтижесін көрсететін отбасы тәрбиесінің күші мен қуатын мойындайтын болсақ, ендеше мемлекет пен қоғам да тәрбиелік шараларын дұрыс жолмен ұйымдастыруда, ең алдымен отбасыға үлкен назар аударған жөн. Отбасында адамаралық қатынастар негізі қаланады., бүкіл өмірге жетер еңбектік және әлеуметтік бағыт-бағдар түзіледі. Отбасында өз ретімен қарапайым да жеңіл шешіліп жатқан көптеген жағдайлар, бала есейген, ересек шағында бітіскен шшырғалаң күйге түсіп жатады.
Отбасы тәрбиесінің негізгі мәні отбасындағы өзара ынтымақтастық пен түсіністік болып табылады. Балалар ата-анасының еңбектегі ісіне көңіл бөліп, оны түсінуге тырысады. Ата-аналар да балаларының күн сайынғы әрекеттерін қадағалап жағдайларын біліп отырады. Отбасының берік негізі міне, осы рухани мүдденің бірлігінде. Оның біртұтас ынтымақта болуы, береке бірлігі ең алдымен ата-ана мүддесінің мәні мен мағынасында, ата-ананың бір-біріне, балаларына, олардың достары мен жолдастарына деген қарым-қатынасына байланысты. Босағасы берік отбасында әрбір адам өзара қамқорлық пен татулыққа, үй іші жұмыстарын жұмыла кірісіп орындауға, жақсы мен жаман туралы пікірлерін ортаға салып ұштастыруға, еңбекпен табылған ақша құнын бағалап, қадірлеуге үйренеді. Отбасындағы тіршіліктің дұрыс ұйымдастырылуы балалардың еңбекқор болуы, әр нәрсеге жоғары жауапкершілік сезіммен қарау, адамды құрметтеу сияқты адамершілік қасиеттердің қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Баланың адамдармен қарым-қатынас жасауы, қоғамға енуі отбасынан басталады. Сондай-ақ, отбасының баланың дамуы мен қалыптасуы процесіндегі рөлі де ерекше. Ұяда не көрсең, ұшқанда соны аласың дегендей бала тәрбиесі ол дүниеге келген алғашқы күннен басталады. Бала өскен сайын, оның тәрбиесі де күрделеніп, оған қойылатын талаптар да күшейе түседі. Ақыл - ойының дамуы, ұнамды мінез-құлқын қалыптастыру ең негізгі міндетке айналады. Оның негізі отбасында мектепке дейінгі жаста жаста қаланады. Бала жақсы адам болып өсуі үшін ол күн сайын отбасы мүшелері арасындағы ең жарасымды, ең әділетті қарым-қатынастардың куәсі болуы керек. Отбасының негізгі міндеті - баланы еңбек етуге, жарқын сезімдер мен нұрлы мұраттарға тәрбиелеу және адамдар арасында өмір сүре білуге үйрету. Бұл қасиеттердің бәрі негізінен отбасы - ошақ қасында қалыптасып нығаяды. Әсіресе, отбасындағы ересек адамдар өздерінің жеке басатрының өнегесі арқылы жас балалардың бойында осындай сезімдерді қалыптастырады. Өз ата-анасын сыйлап, құрметтеп үйренген бала өзге ата-аналарды да құрметтей біледі, қашан да үлкендер алдында өзін дұрысұстап, құрмет пен қамқорлық таныта біледі.
Отбасының бала тәрбиесіндегі рөлі чехтің ұлы педагогі Я.А. Коменский еңбектерінің төрінен орын алған. Ол тәрбие негізі ретінде отбасын бөлп, қарастырып, оны білім беру жүйесінің алғашқы сатысы Ана мектебі деп көрсетеді. Өйткені, бала адамгершіліктің негізгі түсініктерін отбасында алып, алғашқы адами қасиеттерін отбасында қалыптастырады. Орыстың ұлы педагогі К.Д. Ушинский баланы дұрыс тәрбиелеу туралы былай деп жазады: Адамның жеке қара басы біреудің жеке басының қалыптасуына және дамуына әсер ете алады, мінезді қалыптастыру үшін де мінезбен әсер ету керек. Бала тәрбиелеу оңай жұмыс емес, ол үлкен шеберлік пен шыдамдылықты талап етеді. Сондықтан халық өмір есігін енді ғана ашқан бөбек тәрбиесін бесіктен бастаған. Қазақтың ұлы ақыны Абай да отбасындағы баланы тәрбиелеуде ата-аналар тарапынан жол берілетін кемшіліктерді ескерте отырып, отбасы тәрбиесін ұйымдастыруға кеңестер береді. Нақтырақ айтатын болсақ, Абай өзінің оныншы қара сөзінде: Әуелі балаңды өзің алдайсың: әне, оны берем, міне, мұны берем деп, басты балаңды алдағаныңа мәз боласың. Соңында балаң алдамшы болса, кімнен көресің? деп балаларына теріс тәрбие беретін ата-аналарды сынайды. Қазақ ағартушыларынан С.Көбеев те отбасы тәрбиесі мәселелеріне аса үлкен мән берген. Ол өзінің Баланы отбасыда тәрбиелеу деген еңбегінде ата-аналардың балалары алдындағы беделі отбасындағы тәрбие нәтижесі екендігін атап көрсетеді. Ұзақ жылдар бойы отбасы тәрбиесі баланы тәрбиелеудің бірден-бір формасы болып келеді. Қазіргі қоғамдағы отбасы баланың шыр етіп дүниеге келген күнінен бастап өмірінің соңына дейін тәрбиелік ықпал жасайтын негізгі ошақ. Педагогикадағы отбасы тәрбиесінің дамуына ежелгі Рим философы Квинтилиан, педагогика ғылымының негізін салушы Я.А.Коменский, ағылшын философы Дж. Локк, француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо, орыс педагогы К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой, кенес педагогтары Н.К.Крупская, А.С. Макаренко өз үлестерін қосты.
Балаға өскен ортаның әсері мол. Жақсы қасиет болсын, жаман қасиет болсын бала көбіне отбасынан және жүрген ортасында көргенінен үйренеді, соны қайталайды. Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер, Ұлың өссе - ұлы жақсымен ауылдас бол, қызың өссе - қызы жақсымен ауылдас бол деген халық даналығының бәрі тәжірибеден, өмірден алынған.Бұл мақал-мәтелдің түйіні бала ата-анаға, өскен ортаға қарап өнеге алады, үлкендердің іс-әрекетінен тәлім алады дегенді білдіреді. Мысал келтіретін болса, барлық ата-аналар балаларына әдепті бол, үлкенді сыйла деп ақыл айтады. Ал өздері үй ішінде дөрекі сөйлеп, үйдегі үлкендерді ренжітеді. Бала дөрекілікті үйде жиі естісе, оған баланың жаны да, еті де үйреніп кетеді. Сол тәрбиемен өскен бала өз ата-анасына не сый көрсетпек? Балаға еңбексүйгіш бол, еріншек болма деп үйретіп, өздері не қызмет істемей, не үй шаруасын тындырмай, тамақтың дайынына жүгіріп, бос уақытын құр өткізетін адамның бос ақылынан не пайда? Ата-ананың үйдегі басқа да ересектердің балаға сөзден гөрі күнделікті іс жүзінде жақсы әдет-ғұрып өнегесімен ететін әсері күшті болатынын ескеру керек. Айтқан ақыл қаншалықты дұрыс болғанымен, өз өнегесі, өз әдет-қылығы керісінше болып жатса, жалаң ақылдан ештеңе де шықпайды. Сондықтан, кейіннен бармақ тістемес үшін, баланы сәби кезінен дұрыс тәрбиелеуге, бала бақытының шынайы бағбаны болуға атсалысқан дұрыс. Бұл ата-ананың ұрпақ алдындағы, сол өмір сүріп отырған қоғам алдындағы парызы ғана емес, халық, Отан алдындағы азаматтық парыз. Демек, бала бақытының кепілі - ата-ананың өнегелі тәрбиесінде. Отбасы - тәрбиенің негізі. Адам тірішілік процесінде қажеттілігіне байланысты от жақты, үй салды, жұптасып отбасын құрды, ұрпақ сүйіп, өмірін ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырады. Отбасы мәні терең, адамның әлеуметтік өмірін анықтайды. Отбасы тәрбиесі - барлық тәрбиенің негізі. Өйткені баланы туған кезінен бастап, есейгенге дейінгі аралықта өміріне арқау болатын тәлім-тәрбие отбасы мүшелері арқылы беріледі. Олар баланы ата-бабаларының өміріндегі еңбек және қоғамдық іс-әрекеттің барысында ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесінен өнеге алыр, оны құрметтеуге, жаманнан жиреніп, жақсыға ұмтылуға, қоршаған ортасын тауып, онымен қарым-қатынас жасауға және баланы өз бетімен әрекет етуге бейімдеп отырған. Ата-ана - бір отбасының екі арнасы, бала-шағаның тірегі, сүйеніші. Тәрбие негізі адамгершілік асыл қасиеттердің дұрыс қалыптасуы отбасындағы өзара қарым-қатынасқа, ата-аналардың күнделікті тыныс-тіршілігене, эстетикалық талғамы мен мәдениет деңгейіне байланысты. Өйткені, бала отбасында естіген-көргендерінің бәрін бойына сіңіріп, ата-аналарының жағымды, жағымсыз қылықтарына еліктейді. Халықтың ұғымынша, бала өз ата-анасына еліктеу арқылы олардың жағымды, жағымсыз қасиеттерін, мәнерін, қылықтарын мұра етіп алады. Ата-ана балаларын тәрбиелейді, оларды өнегелі, өнерлі, саналы, білімді етіп өсіруге міндетті.
Адамдарды сүю, оған жақсылық жасау, жанашыр болу - адамгершiлiктiң белгiсi. Адамның шынайы байлығы затта емес, рухани қазынада, - В. Сухомлинский. Отбасы - адамзат баласының түп қазығы, алтын ұясы. Бала тәрбиесiнде отбасының алатын орны ерекше, оны қоғамдық тәрбиенiң қай саласы болса да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыстың тақырыбы:
Отбасындағы адамгершілік тәрбиесі
Орындаған: Бекболатова Дильназ Ерланқызы
Қабылдаған:
Тобы: МДТ 4-9 ЖА
Пәні: Мектепке дейінгі педагогика
Бөлімі:"Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту"
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3 I Адамгершілік тәрбиенің ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Адамгершілік және адамгершілік тәрбие туралы жалпы түсінік ... 5
1.2 Мектеп жасына дейінгі бала мен оның адамгершілік тәрбиесі ... .9
II Отбасындағы адамгершілік тәрбиенің мазмұны
2.1 Отбасындағы адамгершілік тәрбиенің әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... .. 16
2.2 Ата-аналар және балалармен жұмыс өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... .25 Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Пайдаланылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 35
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Елімізде білім берудің бүгінгі жайы қоғамдық өмірдің барлық салаларына түбегейлі өзгертуде маңызды мәнге және оның дамуы жалпы мемлекеттік саясаттың басты буыны ретінде қарастырылып отыр. Өйткені экономикалық қоғамдық жаңарудың қазіргі аяқ алысында білім беру жүйесінің алдында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кіруге негізгі тірек болатын білімді азаматтар тәрбиелеп шығару міндеті тұр. Бұл үшін білім беру саласы халықаралық деңгейдегі сатыға көтерілуі тиіс. Міне, осы талап тұрғысынан қарасақ бала тәрбиесі отбасынан басталады. Отбасы - адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр етіп дүниеге келген сәтінен бастап, осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін алады. Сондықтан да отбасы -- адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын мектебі. Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен әсер күшін өмірдегі басқа еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Өйткені ата-ананың балаға деген тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алмайды. Ел болам десең, бесігіңді түзе -- деген нақыл сөз отбасы тәрбиесінің маңызы айқын екенін көрсетеді.
XXI ғасыр білім, ғылым мен мәдениетті жаһандандыру үдерісі кезінде әр ұлт өз мемлекетінің рухани мәдени құндылықтарын сақтай отырып, әлемдік өркениетке кірігуі заңды құбылыс. Бүгінгі тәрбиенің басты міндеті адамзат мәдениетінің сан ғасырлық өркениеттік жетістіктері мен ұлттық рухани-мәдени байлықарын саралай отырып меңгерту, сөйтіп, балаларды өмірге икемделген, жан-жақты жетілген, қабілетті, кез келген тұтқиыл жағдайлардан жол тауып шыға алатын ынталы да іскер, табанды да талантты отансүйгіш азамат етіп тәрбиелеу болып табылады. Ал адамгершілік - адамның қалыпты өмірінің маңызды қасиеттерінің бірі. Бірде-бір қоғам өз мүшелерінің мінез-құлқын реттемей тұра алмады. Адамды тек ақылға қонымды адам (homo sapiens) ретінде ғана емес, моральдық адам (homo moralis) ретінде де анықтауға болады. Бұл моральдің үлкен мәні, ол адамның өз еркімен, ішкі ниетпен, басқа адамдардың, қоғамның игілігі үшін іс-қимыл жасауға мәжбүрлемей-ақ, өз еркімен әрекет ете алатындығымен түсіндіріледі. Бұл қабілет болмаса, адам өмірі өзінің әдеттегі формаларында мүмкін болмас еді, адамдар бұл сөздің толық мағынасында адам болмас еді.
Бүгінгі таңда біздің қоғамымызға қауіп төңдіріп отырған экономиканың құлдырауы емес, саяси жүйенің ауысуы емес - жеке тұлғаның бұзылуынан. Материалдық құндылықтар рухани құндылықтарға басым болғандықтан, жас ұрпақтың қайырымдылыққа, мейірімділікке, адамгершілікке, әділеттілікке, азаматтыққа және отансүйгіштікке көзқарасы бұрмаланған. Бүгінгі күні көше мен бұқаралық ақпарат құралдарының балаға кері әсері туралы көп айтылса да, әлеуметтік зерттеулер отбасының ықпалы басқа факторлардың ықпалынан гөрі күшті екенін көрсетеді. Адамгершілік дамудың міндеті отбасылық тәрбиенің басты міндеті болып табылады. Сондықтан біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбы отбасындағы адамгершілік тәрбиесі жайында болмақ.
Зерттеу мақсаты: мектепке дейінгі балалардың отбасындағы адамгершілік тәрбиесінің теориялық негізін анықтау.
Зерттеу міндеті:
1. Адамгершілік және адамгершілік тәрбие туралы ғылыми-педагогикалық әдебиетке талдау жасау;
2. Адамгершілік, адамгершілік тәрбие түсініктеріне анықтама беру;
3. Мектепке дейінгі жастағы балалардың адамгершілік тәрбиесін отбасында жүзеге асыру әдістерін іріктеу;
4. Мектепке дейінгі жастағы балалармен және олардың ата-аналарымен жұмыс жүргізу.
Зерттеу болжамы: Егер отбасындағы адамгершілік тәрбиенің теориялық негізі анықталса, онда мектеп жасына дейінгі балаларды отбасында адамгершілікке тәрбиелеу нәтижелі жүзеге асады, өйткені отбасында адамгершілік тәрбиені жүзеге асыратын әдістер жүйеленеді.
Зерттеу жаңалығы:
1. Адамгершілік және адамершілік тәрбие туралы ғылыми-педагогикалық әдебиеттерге талдау жасалды;
2. Адамгершілік және адамгершілік тәрбие ұғымдарына түсініктеме берілді;
3. Мектепке дейінгі жастағы балалардың адамгершілік тәрбиесін отбасында жүзеге асыру әдістері іріктелінді;
4. Мектепке дейінгі жастағы балалармен және олардың ата-аналарымен жұмыс жүргізіліп, нәтижесі талданды.
Теориялық маңызы: адамгершілік, адамгершілік тәрбиесі ұғымдарына анықтама берілді.
Тәжірибелік маңызы: іріктелген әдістер тәрбиешілер мен ата-аналарға ұсыныстар ретінде қолданысқа таратылды, эксперимент барысында ата-аналарға тренинг және семинар өткізілді.
Зерттеу нысаны: балабақша тәрбиеленушілерінің отбасындағы тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: балабақша тәрбиеленушілерінің отбасында адамгершілік тәрбиені жүзеге асыратын әдістері.
Зерттеу әдістері: философиялық, педагогикалық еңбектерді, білім беру мәселелеріне қатысты нормативті құжаттарды, әдістемелік кешендерді талдау, бақылау, сауалнама, әңгіме, синтездеу.
Курстық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тараудан, төрт бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады. Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, мақсат, міндеттері, пәні, болжамы, жетекші идеясы, әдістері, ғылыми жаңалығы баяндалған.
I Адамгершілік тәрбиенің ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Адамгершілік және адамгершілік тәрбие туралы жалпы түсінік
Адамгершілік тек адамға тән асыл қасиет. Адамгершіліктің қайнар бұлағы - халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, әдет-ғұрып, дәстүрінде. Адамгершілік - адамның шынайы болмысының мәні, мағынасы. Нағыз адамшылыққа лайық адам өзінің барлық мінез-қылығымен, сипатымен өзгелерді өзін сыйлатуға, құрметтеуге, қолдауға, жақсы көруге мәжбүр етеді. Адамгершілік және оның нормалары кез келген қоғамның адамилығының және өркениетінің негізі. Адамгершілік және оның негіздері құлдырағанда - қоғам да құлдырайды, нәтижесінде адам адами қасиетінен айрылады. Оны адамның руханилығының көрсеткіші десек те артық емес. Адамгершілік негізі - жақсы мен жаманды айыра білуде. Атап айтқанда, қазіргі заманда жақсы мен жаманды айыра білмеу, ажырата білмеу салдарынан адамдар қателікке бойұрып, адамгершілік сипатына қауіп төндіруде. Ұрпаққа рухани азық - адамгершілік тәрбие беру, жас ұрпақтың бойына өмірдің мәні, сүйіспеншілік, бақыт, сыйластық, татулық, бірлік, төзімділік сынды құндылықтарды дарыту арқылы адамның қоғамда өз орнын табуына, қабілет-дарынының ашыла түсуіне, ақыл-парасатын дамытуына, яғни тек өзінің ғана емес, айналасындағылардың да сәнді де, мәнді өмір сүруіне қызмет етеді.
Адамгершілік екі тығыз өзара байланысты формада болады - қоғамдық және жеке, тұлғаның мінез-құлқы нормаларының жүйесі және олардың санасына әсер ету тәсілдері ретінде, және жеке тұлғаның моральдық санасы ретінде, яғни қажеттіліктер мен қабілеттердің, идеалдар мен әдеттердің, сезімдер мен көзқарастар, білім мен нанымдардың, адамның мінез-құлқын белгілі бір әлеуметтік ортақтықтың мүддесімен келісу қажеттілігін білдіретін мінез-құлық ерекшеліктерінің жиынтығы. Осы нақты әлеуметтік идеяға сәйкес келетін адамгершілік тұлға адамгершілік тәрбиенің тікелей мақсаты болып табылады. Ал белгілі бір жолмен тәрбиеленуші тұлға адамгершілік моральдың басқа түріне - қоғамдық - және адамдардың бүкіл өмір салтына әсер етеді. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру - ата-ана мен тәрбиешілердің, ұстаздардың басты міндеті. Көрнекті педагог В.Сухомлинский: Егер біз балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала сондай бола алады дейді. Демек, балаға жан-жақты терең білім беріп қана қоймай, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз. Адамгершілікті адамның өзінің еркіндігін, жекебас құқығын шектеуі деген қате түсінік те ішінара кездесіп қалатындығы жасырын емес. Адамгершілік қасиеттерге ие, адам атына лайық адамды қалыптастыру сияқты аса маңызды тәрбие мәселелерімен мемлекет айналысуы дұрыс болып табылады. Ол тәрбие балалық шақтан басталуы тиіс. Сонда ғана адамгершілік тамырын тереңге жаяды. Адамгершілік тәрбиесінің адам бойында болуы, отбасына, өскен ортасына байланысты. Бала ісінің дұрыс екенін қоштап, оң бағыт беріп, теріс жерін дереу жөндеп, демеп жіберу ата-ана мен тәрбиешіге жүктелген міндет. Білім беріп, бірақ тәрбие бермейтін сабақты балаға пайдасы жоқ сабақ деп түсінген жөн. Мұғалім өзінің пәні бойынша берген сабақтары арқылы тек білім ғана емес басқа тәрбие түрлерімен қатар адамгершілік тәрбиесін де береді. Орыстың ұлы ғалымы Д.И.Менделеевтің Тәрбиесіз берілген білім, ессіздің қолына найза ұстатқанмен пара-пар деуі ақиқат сөз. Тәрбиені бірінші орынға қоюдың сыры осында. Даналарымыз Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш блғанда оны түзете алмайсың, деп бекер айтпаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік, рухани құндылық қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тәрбиелеуде, өзіндік таңдау жасауына ықпал етуде отбасы мен тәрбиешілер шешуші рөл атқарады. Рухани-адамгершілік тәрбие - екіжақты үдеріс. Қай заманда болмасын, адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің ең бастысы - өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы, бойына адамгершілік қасиетті дарытқан ұрпақ тәрбиелеу.
Адамгершілік - ол адамның іс-әрекетін, талап-тілектерін, ойлау бейнесін анықтайтын ішкі рухани құндылығы. Адамның ар-ұяты дегеніміз өзінің ішкі құндылықтарын жасау және өмірде соларды ұстану, басшылыққа алу дегенді білдіреді. Демек, адамгершілік пен ар-ұят тығыз байланысты ұғымдар. Абайдың адамгершілік тәрбиесі мен парасаттылық туралы ойын алып қарайтын болсақ, адамгершілік - бұл сөздік қорымыздағы сөлі ерекше, мәні мәңгілік айқын, салмағы пара-парсыз парасатты сөз. Сөз ғана емес, адамның ең асыл қасиетін анықтайтын бірден-бір аяулы ұғым. Ұғым ғана емес тіршіліктің мәнін, дүниенің тәнін төрт тағандап ұстап тұрған ұлы принцип. Адамгершілікке негізделген жерде ғана не нәрсеге де құдірет тұратындығы мәлім. Осы ұлы күш - адамгершілік қасиет жеке адамның ғана басындағы емес, жалпы қоғамның да қордалы байлығы. Ал, оның белгілі бір адамдар бойындағы аздығынан айналасындағы адамдарға ғана емес, қоғамға да тиетін кесірі көл-көсір. Демек, адамгершілік тәрбиесі дегеніміз - тәлім-тәрбиенің ықпалды әсерімен, адамгершілік сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті, адамгершілік сезімді дамытудың жолы. Абай ақыл, адамгершілік, жоғары саналылық, еңбек тәрбиесіне негізделуін өзінің өлең-жырларының ғақлималарының арқауы етті. Мысалы, Ақыл бітпесе дәулетке, дәулет бітпес келбетке жан-жақты болып жетілу тіреледі еңбекке - деп жырлауы соның айғағы.
Ыбырай Алтынсарин еңбектеріндегі адамгершілік тәрбиесі жайындағы ойы: жас ұрпақты адамгершілікке, имандылыққа, әдептілікке тәрбелеуде мақал-мәтелдер, салт-дәстүр, нақыл сөздер, әдеби мұралар ұлттық сана-сезімінің қайнар бұлағы. Ол барлық еңбектерінде жеке адамның жоғары қасиеттерін қалптастыруда еңбек, адамгершілік, ақыл-ой тәрбиесінің ерекше орын алатынын атап көрсетті. Ыбырай адамгершілікке жеткізетін қарапайымдылық, ұрлықтан аулақтық, мейірімділік, әділдік секілді қасиеттерді қазақтың өмірінен жазған шағын әңгімелерінде жүйелі түрде қазақ балаларының бойына сіңіруге тырысты.
Ұлы ойшыл Я.А.Коменский адамгершіліктің аса тамаша ерекшеліктерінің бірі - эгоизмнен арылу, көпшілік ісінің сәттілігі және әділеттілік үшін әрекет ету деп есептейді. Коменский балалар мен жастар мінезінде ерлік, өзін-өзі билеу, кішіпейілдік, сыпайылық, еңбек сүйгіштік сапаларды тәрбиелеуді талап етті. Коменский мектеп тәртібі жөнінен жаңа пікірлер айтқан. Оның үлкен еңбегі сонда, ол - орта ғасырлық мектептің жазалау тәртібіне қарсы болды, баламен гуманды қатынас орнатуды жақтады, сонымен бірге мұғалім оқушыларынан тиісті мектеп тәртібін талап ете білу керек деді. Бұл туралы оның мынандай пікірі бар Егер егістікті отамайтын болса, егіске қауіп төндіретін арамшөп өседі. Егер ағаш бұтақтары кесіліп, отырылмаса, жабайыланады. Коменский адамгершілік қасиеттерді дамытудың 16 ережесін ұсынған болатын, оны В қосымшадан көруге болады. Бұл пікірден мектепте ұрып-соғу, жазалау орын алсын демеген, мұғалімдер де, оқушылар да сергек және бірін-бірі қадірлеп отыратын болсын, тәртіптің үлгісін мұғалімнің өзі көрсетіп отырсын дегені анық. Коменскийдің балаларға қандай гуманистік және оптимистік көзқараспен қарағанын оның мына сөздерінен айқын көрінеді: Балалардың қандай болып туары ешкімгі де байланысты емес, бірақ дұрыс тәрбие беру арқылы олардың жақсы болып шығуы - біздің қолымыздағы нәрсе.
Әбунасыр әл-Фараби мұраларында ізгілік идеясына өте үлкен мән берілген. Ұлы ғұлама өзінің еңбегінде Тәрбие дегеніміз - халықтардың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерді дарыту деп өзіндік тұрғыдан пайымдаған. Ал Әлеуметтік-этикалық трактаттар атты шығармасында ізгілікке Жақсы мінез-құлық пен ақыл күші болып, екеуі біріккенде бұлар адамшылық қасиеттері болып табылады. Қасиеттер дегенде біз әрбір нәрсенің игілікті жағы, соның өзінің және оның әрекеттерінің абзалдығында және жетілгендігінде деген мағынада. Егер осы екеуі бірдей болып келсе, біз өз бойымыздан және өз әрекеттерімізден абзалдық пен жетілгендікті табамыз және осы екеуінің арасында біз ізгілік қасиеті мол, игілікті және қайырымды адам боламыз деп анықтама береді. Біз өмір сүріп жатқан қоғамда Адамгершілік екінші бір адамға жақсылық жасап, көмек көрсетуден тұрады деген ұғым қалыптасқан. Ал Әбунасыр әл-Фараби жоғары айтылған ойларында адамгершілік адамның өз басынан, өзіне деген өзіндік ізгі көзқарасынан бастау алу керектігін айтқан.
Сонымен, ағартушы-ғалымдардың адамгершілік жайында сөздеріне сүйене отырып, адамгершілік - деген сөзге анықтама беретін болсақ, белгілі бір рухани ұстанымдарды: ар-ұят, әділеттілік, махаббат және мейірімділік, қайырымдылық ұстанымдарын ұстану, оларды өз өмірімізде басшалаққа ала отырып, өмір сүру.
Ал, адамгершілік тәрбиесі - жеке тұлға бойында мінез-құлықтың, белгілі бір сипаттардың, олардың бір-біріне, отбасына, өзге адамдарға, мемлекетке, Отанға қатынасын анықтайтын мінез нормалары мен ережелерін дарыту үшін тәрбиешілердің арнаулы мақсат көздеген қызметі. Адамгершілікке тәрбиелеу адамның дүниеге, адамдарға көзқарасын анықтайды, педагогикалық ықпал негізінде мінез-құлқын, сезімдерін қалыптастырады. адамгершілік - адам - ардың бір-біріне, қоғамға қатынасын қамтитын мінез-құлық ұстанымдары мен ережелерінің жиынтығы. Оның мәні түрлі қоғамдық қатынастар барысында жеке тұлғаның өзара қатынасына арқау боларлық міне-құлық әрекеттерімен анықталады. Біріншіден, адамгершілік тәрбиесі халықтық мұра ретінде қарастырылады; екіншіден, жалпы адамзаттық құндылықтармен бірлікте айқындалады; үшіншіден, қоғамның экономикалық, әлеуметтік, рухани заңдылықтарымен түсіндіріледі. Адамгершіліктің ерекшелігі - өзімшілдіктен, өз басын ғана ойлаудан арылу, көпшілікке қызмет ту, халықтық істің сәттілігі, мемлекеттік игілік, әділеттілік үшін әрекет ету болып есептеледі. Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз - оқушылардың бойында белгілі бір мінез - құлықтардың сипаттарын қалытастыру, өзіне және өзге адамдарға, отбасы мүшелеріне, туған жеріне ,табиғат пен қоғамға, мемлекет пен Отанға деген қатынасын анықтайтын мінез-құлық, тәртіп нормалары мен ережелерін дарыту мақсатын жүзеге асыру бағытындағы ересек адамдардың, тәрбиеші, мұғалімдердің қызметі. Абай Адамның адамшылығы, адамгершілігі ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан деген. Адамгершілік тәрбиесі - меңгерген идея, қоғамдық мораль нормалары мен ұстанымдары, іс-тәжірибелік әрекетке қатысу негізінде тұрақты моральді сапаны, адамгершілік қажеттілікті, сенімді және сезімді, қасиетті, дағдыны және мінез-құлық әдетін, әдепті қалыптастыру үдерісі. Жеке адамның үйлесімді дамуының, рухани ізгілікнегізінде қалыптасуының жетекші жағы. Адамгершілік адам жанының қабылдап алған рухани сапасы. Адамның жақсы қасиеті оның табиғатынан тыс болуы мүмкін емес. Табиғат адамға игіліктерді, адамдық қадір-қасиетті түсінуіне, қабылдауына мүмкіндіктер береді. Бұл мүмкіндіктер бара-бара шын мәніндегі адам жанының жақсы сапаларының біріне айналады.
Бүгінгі таңда мектепке дейінгі тәрбие жүйесі әр елде алуан түрлі даму деңгейінде болып отыр. Оның басы себептері: мектепке дейінгі тәрбиеге мемлекет пен қоғамның қатынасына, қоғамдағы әлеуметтік экономикалық жағдайларға, әр елдің салт-дәстүрі мен мәдениетіне, аймақтық ерекшелігіне де байланысты болмақ.
1.2 Мектеп жасына дейінгі бала мен оның адамгершілік тәрбиесі
Адамгершілік тәрбиеі жеке адам және қоғам туралы ғылымдардан бөліп алып қарауға болмайды. Ол - философия, психология, физиологияның табыстарына сүйеніп, оның дамуына ерекше әсер ететін этика ғылымы. Қазіргі уақытта ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеу деңгейі жалпы қоғамды қанағаттандырмайтыны - педагогиканың өзекті мәселелерінің бірі. Теріс факторлар әсер ететін адамның ішкі адамгершілік тұрақтылығын қалай нығайтуға болады? Бұл сұрақтарға жауап отбасы тәрбиесінде жатыр: ерте жастан бастап баланы тек қана алу ғана емес, сонымен қатар беру қабілетін қалыптастыру; риясыз, қайырымдылықты, біреуге мейірімді іс жасаған адамның қуанышын сезінуін дамыту. Осылайша, отбасындағы адамгершілік тәрбиенің үш шарты ерекшеленеді: өз баласын білуі, оны отбасылық қатынастар мен іс-әрекет жүйесіне қосуы және ата-аналардың өзін-өзі жетілдіруі. Балалардың бойында адамгершілік - ерік, дербестік, ұйымшылдық, табандылық, жауапкершілік, тәртіптілік сияқты қасиеттерін тәрбиелеу өзекті міндет болып табылады. Шаруашылық-тұрмыстық, қол еңбегі, өсімдіктер мен жануарларды күту бойынша еңбек - отбасы жағдайында дербестік, ұйымшылдық, табандылық, жауапкершілік сияқты қасиеттерді тәрбиелеу үшін неғұрлым тиімді. Ата-аналар өз баласының еңбек қызметіне адамгершілік мотивтерді енгізуі тиіс: көмек көрсету, көңіл бөлу, қамқорлық көрсету сияқты, бұл мотивтерді қызмет мақсатында байланыстыру, осы байланысты әртүрлі әдістермен бекіту, балада жұмысты қажетті нәтижеге дейін сапалы жеткізуге ұмтылысын туғызу. Еңбек қуаныш әкелуі керек. Еңбек баланың дене күшін, баланың денсаулығын нығайтады. Ол назарды, ақыл-ойды, көңіл-күйді талап етеді, есте сақтау қабілетін нығайтады, ойлауды дамытады. Отбасындағы балалардың өз уақытын жалқаулықпен өткізбес үшін, өмірін осылай мақсатқа ұмтыларлықтай ұйымдастыру маңызды. Айналасындағыларға қамқор болу - отбасы тәрбиесіндегі ең бағалы рухани сапа болып табылады. Бала тұлғасының адамгершілік бағыты оны қоршаған ортамен байланыстыратын қарым-қатынас негізінде қалыптасады және бұл қарым-қатынас адамгершіліктің қаншалықта мазмұнды екеніне байланысты болады. Бала көрсететін қамқорлық әр түрлі себептерге негізделуі мүмкін: бір бала ересек адамға қуаныш сыйлағысы келеді, оның еңбегін жеңілдетеді, ал екіншісі өзінің көмегі мен қамқорлығы үшін сыйақы алуға үміттенеді. Өзімшіл балалардың ата-аналары балаға ештеңе талап етпей, бәрін өздері жасаған жағдайларда пайда болады. Балалардың қамқор бола білуі көбінесе отбасылық тәрбие жағдайларына байланысты. Бір отбасында ата-аналар адамгершілік тәрбие мәселелеріне мұқият қарайды. Бірақ жалпы жағдай ата-аналардың тұтынушылық сұраныстарымен, адамгершілік тәрбие мәселелеріне қызығушылықтың болмауымен анықталатын отбасылар да кездеседі. Мұндай отбасыларда отбасы мүшелерінің арасында қамқорлық жоқ. Осындай отбасыларының балалары мектепте басқаларды құрметтейтін немесе сүйетін мұғалімнің немесе тәрбиешінің тікелей ықпалымен ғана қамқорлық жасай алады. Ата-аналардың мақұлдауы оның жұмысын ынталандыратын сүйгіштігін нығайтады. Формаларының жалпы заңдылықтарын талдайды. Баланың моральдік бет-бейнесі, ең алдымен оқу, еңбек, ойын қоғамдық пайдалы жұмыс кезінде әр түрлі қызмет процесінде және өзін қоршаған адамдармен қарым-қатынас процесі үстінде қалыптасады. Сонымен бірге,балаларды тұрақты түрде адамгершілік жағынан ағарту ісінің, олардың моралық нормалар мен ережелер білімдермен қаруландырудың маңызы зор. Адамгершілік тәрбиесіне профессор Н.И.Болдырев былай анықтама береді: Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз - балаларда мақсатқа негізделген моральдық сенімдер мен жағымды мінез-құлық дағдылары мен әрекеттерін қалыптастыру және адамгершілік сезімдерін дамыту. Мектеп жасаны дейінгі 3-4 жас аралығындағы баланың адамгершілік көрсеткіштері кесте №1 көрсетілген.
Адамгершілік сапалары
Көрсеткіштері
Жауапкершілік
Өзін-өз сыйлау, жаттығу жасау, өз заттары мен ойыншықтарына ие болу;
Еңбекқорлық
Үй жануарларына, өсімдіктерге күтім жасау;
Махаббат
Ата-анасын, отбасын, достарын, елін, табиғатты сүю
Ақыл
Үйде, балабақшада берілген тапсырмаларды орындау;
Әділеттілік
Тәртіпсіздікпен, қателіктермен күресу, оларға жол бермеу;
Мейірімділік
Жақын адамдарының, достарының, ертегі кейіпкерлерінің жағдайларына қайырымдылық сезімін ояту, аяушылық білдіру, жылы сөздер айту
Әдеп
Үлкендердің үйретуі бойынша сыпайы сөздерді: рахмет, сәлеметсіз бе, қайырлы түн айту.
Патриотизм
Қазақстанда тұратынын білу;
Кесте №1
Адамгершілікке тәрбиелеу ісі білім берумен шектелмейді, бұл баланың сезіміне әсер ету арқылы ішкі дүниесін оятудың нәтижесінде оның дүниетанымын қалыптастырады. Адамзаттық құндылықтар бала бойына іс-әрекет барысында, түрлі ойындар, хикаялар, қойылымдар арқылы берілгені жөн. Өйткені, өзгенің басындағыны өз басынан өткізетіндей етіп қабылдауы баланың болашағын аңғаруына, айналасындағылардың іс-әрекетін түсінуіне, ой елегінен өткізіп, сезінуіне ықпал етуі тиіс. Адамгершілік тәрбиенің міндеттері:
oo Балаларды қоғам моральдық нормасын орындауға қатыстыру;
oo Балалардың тәртіп және мінез-құлық тәрбиесін қалыптастыру;
oo Балалардың санасына және мінезіне педагогикалық ықпал жасаудың бірлігін қамтамасыз ету;
oo Отанға, халқымызға, еңбек және қоғамдық іс-әрекетке балалардың жауапкершілік сезімін тәрбиелеу.
Мектепке дейінгі кіші жастағы 3-4 жас балаларды әлеуметтік адамгершілікке тәрбиелеу адамдармен өзара қарым-қатынаста дұрыс бағдар беруге, дұрыс іс-әрекеттер мен әдет-дағдылар туралы, керісінше жағымсыз мінез-құлық туралы алғашқы көзқарастарын қалыптастыруға бағытталған. Мектеп жасына дейінгі кіші жастағы балаларды әлеуметтік-адамгершілікке тәрбиелеудің міндеттері:
Балалардың жақын адамдарына, үлкендерге, құрбы-достарына жақсы қарым-қатынасын дамыту, айналасындағыларға жағымды қарым-қатынастың пайда болуына ықпал ету. Мысалы, ата-анасына деген сүйіспеншілік, тәрбиеші мен достарына деген сыйластық;
Жақын адамдарының, достарының, ертегі кейіпкерлерінің жағдайларына қайырымдылық сезімін ояту, аяушылық білдіру, жылы сөздер айту;
Мәдени мінез-құлық пен қарым-қатынастың қарапайым ережелерін орындауға үйрету;
Үлкендердің үйретуі бойынша сыпайы сөздерді: рахмет, сәлеметсіз бе, қайырлы түн айтады;
Еліктеу ойындарындағы сезім жағдайларын қабылдауда ақыл-ойын дамыту;
Балаларды 4-5 жастан бастап адамгершілікке тәрбиелеу айналасындағы адамдарды түсіне білуін одан әрі дамытуға, олармен жақсы қарым-қатынас туғызуға бір-біріне ықпал етуге бағытталған. Бұл істің маңыздылығы балалардың ересек адамдар туралы түсінігін тереңдетуіне, қоршаған орта жөнінде жалпы көзқарасын кеңейтуіне, мінез- құлық пен қарым-қатынас мәдениетінің нормалары мен ережесі бойынша әлеуметтік бағдар қалыптастыруына, айналасындағылардың көңіл-күйін сезінуін, сезімталдығын дамытуында. Тәрбиелеу міндеттері:
Балаларды көшеде, қоғамдық орындарда мәдени мінез-құлық ережесіне сәйкес өзін-өзі ұстай білуге тәрбиелеу, амандасу, өз өтінішін дұрыс жеткізу;
Балалардың айналасандағы адамдарға қарым-қатынастың адамгершілік нормалары жөнінде көзқарасын қалыптастыру, жақсылық ойлау, әділ, шыншыл болуды үйрету;
Бейтаныс адамдармен, үлкендермен сыйлы болуға үйрету;
Балаларды халық дәстүрі мен мәдениетті құрметтеуге үйрету;
Туған жерін сүюге тәрбиелеу.
Ересек 5-6 жастағы балардың адамгершілік бағдары мен ақыл-ойын дамытуды жалғастырады. Адамдардың қарым-қатынасы туралы түсінігін толықтырады. Балалардың назары адамдардың физиологиялық жағдайы мен көңіл күйіне аударылады. Олар эмоциялық мимикаға, сөйлеу интонациясына қарай түсінуге үйренеді. Ересек жастағылар үлкендермен, құрбылармен араласу мәдениетін қоғамдық жерде өзін-өзі ұстау мәдениетін игереді. Жанұя, туыстық қатынас туралы түсінігі тереңдейді. Балалар жақын адамдарымен жақсы қарым-қатынас әрекетінде белсенділік көрсетуге үйретеді. Балалардың сөздік қоры жағымды сөздермен толықтырылады. Олар сәлемдесу, қоштасу, көңіл білдірудің түрлі формаларын игереді.
Адамгершілік тәрбие проблемасының өзектілігі - қазіргі таңда адамзат күрделі тарихи кезеңдердің бірін бастан өткеруімен байланысты. Бүгінгі таңда біздің қоғамымызға қауіп төңдіріп отырған экономиканың құлдырауы емес, саяси жүйенің ауысуы емес - жеке тұлғаның бұзылуынан. Материалдық құндылықтар рухани құндылықтарға басым болғандықтан, жас ұрпақтың қайырымдылыққа, мейірімділікке, адамгершілікке, әділеттілікке, азаматтыққа және отансүйгіштікке көзқарасы бұрмаланған. Бүгінгі күні көше мен бұқаралық ақпарат құралдарының балаға кері әсері туралы көп айтылса да, әлеуметтік зерттеулер отбасының ықпалы басқа факторлардың ықпалынан гөрі күшті екенін көрсетеді. Адамгершілік тәрбиенің негізі - бала өмір сүретін, оның қалыптасуы мен дамып отырған ортаның мәдениеті болып табылатыны белгілі. Бірінші кезекте, бұл отбасылық тәрбиенің кемшіліктері мен кемшіліктерін өтеу функциясын өзіне алуға мәжбүр болған отбасы мен білім беру мекемесінің мәдениеті. Ғылыми тұрғыдан алғанда, белгіленген қарама-қайшылықты жеңуге көмектесу үшін:
oo балаларды тәрбиелеуде отбасын әлеуметтік-педагогикалық қолдау және сүйемелдеу, "отбасы мен білім беру мекемесінің өзара іс-қимылы" феномендерін теориялық талдау;
oo білім беру мекемелерінің әртүрлі отбасы типтерімен кешенді жұмысының ерекшелігін сипаттау қажет;
oo адамгершілік тәрбие мәселелерінде білім беру мекемесі мен отбасының тиімді өзара іс-қимылын қамтамасыз етудің ұйымдастырушылық-педагогикалық негіздерін (яғни мақсаттар мен міндеттердің мазмұнын, нысандарын, әдістерін, құралдары мен жағдайларын айқындайтын іргелі ережелерді) әзірлеу;
oo білім беру мекемесі мен отбасының педагогикалық өзара іс-қимыл моделін құру, отбасы тәрбиесін педагогикалық сүйемелдеудің вариативті бағдарламалары мен технологияларын әзірлеу;
oo сондай-ақ білім беру мекемелерінің нақты тәжірибесінде әзірленген материалдарды пайдалану бойынша әдістемелік ұсыныстар жасау.
Педагогикалық әдебиетте білім беру мекемесі мен отбасының күш-жігерін біріктіру мәселелері бойынша балаларды тәрбиелеу мәселелерінде осы үдерістің мынадай синонимдік бірқатар атаулары пайдаланылады: отбасымен жұмыс, бірлескен жұмыс, ынтымақтастық, бірлескен қызмет, педагогикалық сүйемелдеу, отбасын әлеуметтік-педагогикалық қолдау. Отбасыны педагогикалық қолдау жөніндегі барлық жұмыстың негізіне жүйелік тәсіл қойылуы тиіс. Жүйелі тәсілдің логикасында отбасын қолдау үдерісі - ол мектепке дейінгі ұйым деңгейінде болған түрлі өзара іс-қимыл деңгейінде жүзеге асырылуы мүмкін. Балалар мен ата-аналарға адамгершілік тәрбие беру, отбасын педагогикалық қолдау жөніндегі бағдарламалық-әдістемелік материалдардың негізіне алынуы тиіс жалпы стратегиялық принциптер:
oo балаларды тәрбиелеуде жас және жеке тәсілдің дәстүрлі, белгілі және өзгермейтін принципі;
oo отбасылық және қоғамдық тәрбиенің отандық дәстүрлерін біртұтас тәрбиелеу - білім беру кеңістігін құру арқылы біртұтас дамыту процесіне біріктіруге негізделген жүйелілік принципі;
oo отбасы сұраныстары мен нақты жағдайын ескере отырып, балалар мен ата-аналарды тәрбиелеу мен білім беру формаларын, жеке тұлғаға бағытталған тәсілдерді қолдануға бағытталған интерактивтілік принципі;
oo педагогикалық процестің барлық қатысушыларының белсенді адамгершілік санасын қалыптастыру принципі;
oo отандық әлеуметтік-мәдени дәстүрлердің сабақтастығын қамтамасыз етуге, оларды тұлғалық даму перспективасында негізгі рухани-адамгершілік тірек және басты құндылықтық бағдарлар ретінде бекітуге ықпал етуге қабілетті мәдениеттілік принципі;
oo тәрбие бағдарламалары мен білім беру мекемелерінің отбасымен өзара іс-қимыл бағдарламалары мазмұнының әлеуметтік-мәдени және психологиялық бейімделу принципі.
Бұл қағидаттар "бала - тәрбиеші - ата-ана" дамып келе жатқан динамикалық жүйесін құруда басым болып табылады, оның әртүрлі сипаттамалары білім беру мекемесінің, өңірдің, әлеуметтік тапсырыстың ерекшелігіне байланысты өзгеруі мүмкін. Отбасын зерттеу, ата-аналардың білім алу қажеттілігін анықтау, оның мүшелерімен қарым-қатынас орнату мақсатында, балаға тәрбиелік ықпалдарды келісу үшін "балабақша мен отбасының ынтымақтастығы" сауалнамасын жасауға болады. Нақты көріністі алып, жиналған мәліметтер негізінде әр баланың туыстық байланыстары құрылымының ерекшеліктерін, отбасы ерекшелігін және мектепке дейінгі баланың отбасылық тәрбиесін талдап, әр ата-анамен қарым-қатынас жасау тактикасын қалыптастыруға болады. Бұл тәрбиешілерді әр отбасының педагогикалық қажеттіліктерін жақсы бағдарлауға, оның жеке ерекшеліктерін ескеруге көмектеседі. Ата-аналармен бірлескен жұмыс түрінің жоспары:
oo адамгершілік тақырыптарға арналған ата-аналар жиналысы, жеке тұлғаны тәрбиелеудегі отбасының рөлі, отбасындағы Мәңгілік шындық, бұқаралық ақпарат құралдарының тұлғаның дамуына әсері, әдебиет және өнер туындыларының көмегімен балалардың ең жақсы адами қасиеттерін қалыптастыру, өз балаларын қалай сүю керек;
oo Ашық есік күні;
oo Бірлескен іс-шаралар өткізу, менің әжемнің рецептісі, ата-бабаларымыздың ойындары, біздің отбасымыздың құпиялары, отбасылық әзіл-сықақ;
oo Отбасындағы адамгершілік тәрбие үдерісіндегі қателерді анықтау және түзету мақсатында ата-аналарға сауалнама жүргізу және тестілеу;
oo Жеке және топтық консультациялар;
oo Көрнекі құралдар: ата-аналарға арналған ақпараттық стендтер, жылжымалы папкалар, балалар жұмыстарының көрмелері, буклеттер, флаерлер, біздің тату отбасы отбасылық альбомдар;
oo Балалармен бірге мерекелерді өткізу, спорттық отбасы, Ана Күні, Отбасы күні.
2. Отбасындағы адамгершілік тәрбиенің мазмұны
2.1 Отбасындағы адамгершілік тәрбиенің әдістері
Отбасы - некеге немесе қандас туыстыққа негізделген қоғамдық шағын топ, адам тұрмысын ұйымдастырудың бастапқы нысаны, яғни тұрмысының ортақтығымен және өзара моральдік жауапкершілік, көмекпен байланысқан адамдардың бірлесуі. Отбасы қоғамның дамуында маңызды рөл атқарады. Онда адам дүниеге келіп, ұрпақ жалғасады. Отбасында бастапқы әлеуметтену үдерісі жүзеге асады, балалар азаматтық кәмелетке толғанша тәрбиеленеді, қоғамның еңбекке жарамсыз қарт мүшелеріне қамқорлық жасау міндеттемесі іске асырылады. Отбасы сондай-ақ тұрмысты ұйымдастырудың ұйтқысы, ошағы және маңызды тұтынушылық бірлік әрі негізгі әлеуметтік саясат объектілерінің бірі болып табылады. Отбасының мәні оның міндеті мен құрылымы, мүшелерінің атқаратын рөлі деген ұғымдар арқылы көрініс табады. Отбасының міндеттері, бір жағынан, отбасы мен қоғамның, екінші жағынан, отбасы мен жеке адамның өзара іс-қимылын көрсетеді. Қоғам дамуына қарай оның белгілі бір әлеуметтік қажеттерін қанағаттандыруға тиіс әлеуметтік институт ретінде отбасының мазмұны да, әлеуметік міндеттері де өзгеріп отырады. Отбасының аса маңызды міндеттері - артына ұрпақ қалдыру және оны тәрбиелеу мен асырау. Ал, философиялық сөздікте, отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ерлі-зайыпты одаққа және туыстық байланыстарға, яғни ері мен әйелінің, ата-аналар мен балалардың, аға-інілер мен апа-қарындастардың және бірге тұрып,орта шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы сан - алуан қатынастарға негізделген жеке тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы. Отбасы өмірі әр түрлі материалдық (биологиялық, шаруашылық) және рухани (адамгершілік, құқықтық, психологиялық, эстетикалық) процестермен сипатталады. Отбасының әлеуметтік ролі адамның өзін өсіруге, адам тегін ұзартуға тікелей қатысымен анықталады. Отбасы - тарихи категория. Оның типтері, формалары және функциялары өмір сүріп отырған өндірістік қатынастардың сипатына, сондай-ақ қоғамның мәдени дамуы деңгейіне байланысты.
Отбасы тәрбиесі - көзделген нәтижеге жету мақсатында ата-аналар мен жанұя мүшелерінің тарапынан жасалатын ықпал үдерістерінің жалпы атамасы. Әлеуметтік, отбасы, балабақша және мектеп тәрбиесі ажырамас бірлікте орындалатын істер ауқымын құрайды. Отбасының жетекшілік маңызы онда тәрбиеленіп жатқан адамның тән-дене және рухани дамуына әсер етуші ықпалдар мәні мен мағыналарының тереңдігіне тәуелді келеді. Бала үшін отбасы бір жағынан тіршілік қоршауы болса, екінші тарапынан тәрбиелік орта. Баланың алғашқы өмір жағдайындағы отбасы ықпалды басқа жағдайлар мен кейінгі жас кезеңдерінде болатын ықпалдардан басым. Зерттеу деректеріне сүйенсек, отбасы - бұл мектеп те, ақпарат көзі де, қоғамдық ұйымдар да, еңбек ұжымы да, дос-жарандары да, отбасы - бұл әдеп пен өнер кілті. Осыдан педагогтар нақты да дәл тұжырымға келіп отыр: тұлғаның қалыптасу нәтижелілігі ең алдымен отбасыға тәуелді. Неғұрлым отбасы жақсы болып, оның тәрбиелік ықпалы ұнамды келсе, тұлғаның тән-дене, рухани-адамгершілік, еңбек тәрбиесінің өнімі де жоғары. Аса бір кездейсоқтық болмаса, әр уақыт тұлғаның кемелденуі келесі заңдылыққа тәуелді: жанұя қандай болса, онда өсіп, ер жеткен адам да сондай. Жеке адамның қалыптасу үдерісі мен оның нәтижесін көрсететін отбасы тәрбиесінің күші мен қуатын мойындайтын болсақ, ендеше мемлекет пен қоғам да тәрбиелік шараларын дұрыс жолмен ұйымдастыруда, ең алдымен отбасыға үлкен назар аударған жөн. Отбасында адамаралық қатынастар негізі қаланады., бүкіл өмірге жетер еңбектік және әлеуметтік бағыт-бағдар түзіледі. Отбасында өз ретімен қарапайым да жеңіл шешіліп жатқан көптеген жағдайлар, бала есейген, ересек шағында бітіскен шшырғалаң күйге түсіп жатады.
Отбасы тәрбиесінің негізгі мәні отбасындағы өзара ынтымақтастық пен түсіністік болып табылады. Балалар ата-анасының еңбектегі ісіне көңіл бөліп, оны түсінуге тырысады. Ата-аналар да балаларының күн сайынғы әрекеттерін қадағалап жағдайларын біліп отырады. Отбасының берік негізі міне, осы рухани мүдденің бірлігінде. Оның біртұтас ынтымақта болуы, береке бірлігі ең алдымен ата-ана мүддесінің мәні мен мағынасында, ата-ананың бір-біріне, балаларына, олардың достары мен жолдастарына деген қарым-қатынасына байланысты. Босағасы берік отбасында әрбір адам өзара қамқорлық пен татулыққа, үй іші жұмыстарын жұмыла кірісіп орындауға, жақсы мен жаман туралы пікірлерін ортаға салып ұштастыруға, еңбекпен табылған ақша құнын бағалап, қадірлеуге үйренеді. Отбасындағы тіршіліктің дұрыс ұйымдастырылуы балалардың еңбекқор болуы, әр нәрсеге жоғары жауапкершілік сезіммен қарау, адамды құрметтеу сияқты адамершілік қасиеттердің қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Баланың адамдармен қарым-қатынас жасауы, қоғамға енуі отбасынан басталады. Сондай-ақ, отбасының баланың дамуы мен қалыптасуы процесіндегі рөлі де ерекше. Ұяда не көрсең, ұшқанда соны аласың дегендей бала тәрбиесі ол дүниеге келген алғашқы күннен басталады. Бала өскен сайын, оның тәрбиесі де күрделеніп, оған қойылатын талаптар да күшейе түседі. Ақыл - ойының дамуы, ұнамды мінез-құлқын қалыптастыру ең негізгі міндетке айналады. Оның негізі отбасында мектепке дейінгі жаста жаста қаланады. Бала жақсы адам болып өсуі үшін ол күн сайын отбасы мүшелері арасындағы ең жарасымды, ең әділетті қарым-қатынастардың куәсі болуы керек. Отбасының негізгі міндеті - баланы еңбек етуге, жарқын сезімдер мен нұрлы мұраттарға тәрбиелеу және адамдар арасында өмір сүре білуге үйрету. Бұл қасиеттердің бәрі негізінен отбасы - ошақ қасында қалыптасып нығаяды. Әсіресе, отбасындағы ересек адамдар өздерінің жеке басатрының өнегесі арқылы жас балалардың бойында осындай сезімдерді қалыптастырады. Өз ата-анасын сыйлап, құрметтеп үйренген бала өзге ата-аналарды да құрметтей біледі, қашан да үлкендер алдында өзін дұрысұстап, құрмет пен қамқорлық таныта біледі.
Отбасының бала тәрбиесіндегі рөлі чехтің ұлы педагогі Я.А. Коменский еңбектерінің төрінен орын алған. Ол тәрбие негізі ретінде отбасын бөлп, қарастырып, оны білім беру жүйесінің алғашқы сатысы Ана мектебі деп көрсетеді. Өйткені, бала адамгершіліктің негізгі түсініктерін отбасында алып, алғашқы адами қасиеттерін отбасында қалыптастырады. Орыстың ұлы педагогі К.Д. Ушинский баланы дұрыс тәрбиелеу туралы былай деп жазады: Адамның жеке қара басы біреудің жеке басының қалыптасуына және дамуына әсер ете алады, мінезді қалыптастыру үшін де мінезбен әсер ету керек. Бала тәрбиелеу оңай жұмыс емес, ол үлкен шеберлік пен шыдамдылықты талап етеді. Сондықтан халық өмір есігін енді ғана ашқан бөбек тәрбиесін бесіктен бастаған. Қазақтың ұлы ақыны Абай да отбасындағы баланы тәрбиелеуде ата-аналар тарапынан жол берілетін кемшіліктерді ескерте отырып, отбасы тәрбиесін ұйымдастыруға кеңестер береді. Нақтырақ айтатын болсақ, Абай өзінің оныншы қара сөзінде: Әуелі балаңды өзің алдайсың: әне, оны берем, міне, мұны берем деп, басты балаңды алдағаныңа мәз боласың. Соңында балаң алдамшы болса, кімнен көресің? деп балаларына теріс тәрбие беретін ата-аналарды сынайды. Қазақ ағартушыларынан С.Көбеев те отбасы тәрбиесі мәселелеріне аса үлкен мән берген. Ол өзінің Баланы отбасыда тәрбиелеу деген еңбегінде ата-аналардың балалары алдындағы беделі отбасындағы тәрбие нәтижесі екендігін атап көрсетеді. Ұзақ жылдар бойы отбасы тәрбиесі баланы тәрбиелеудің бірден-бір формасы болып келеді. Қазіргі қоғамдағы отбасы баланың шыр етіп дүниеге келген күнінен бастап өмірінің соңына дейін тәрбиелік ықпал жасайтын негізгі ошақ. Педагогикадағы отбасы тәрбиесінің дамуына ежелгі Рим философы Квинтилиан, педагогика ғылымының негізін салушы Я.А.Коменский, ағылшын философы Дж. Локк, француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо, орыс педагогы К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой, кенес педагогтары Н.К.Крупская, А.С. Макаренко өз үлестерін қосты.
Балаға өскен ортаның әсері мол. Жақсы қасиет болсын, жаман қасиет болсын бала көбіне отбасынан және жүрген ортасында көргенінен үйренеді, соны қайталайды. Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер, Ұлың өссе - ұлы жақсымен ауылдас бол, қызың өссе - қызы жақсымен ауылдас бол деген халық даналығының бәрі тәжірибеден, өмірден алынған.Бұл мақал-мәтелдің түйіні бала ата-анаға, өскен ортаға қарап өнеге алады, үлкендердің іс-әрекетінен тәлім алады дегенді білдіреді. Мысал келтіретін болса, барлық ата-аналар балаларына әдепті бол, үлкенді сыйла деп ақыл айтады. Ал өздері үй ішінде дөрекі сөйлеп, үйдегі үлкендерді ренжітеді. Бала дөрекілікті үйде жиі естісе, оған баланың жаны да, еті де үйреніп кетеді. Сол тәрбиемен өскен бала өз ата-анасына не сый көрсетпек? Балаға еңбексүйгіш бол, еріншек болма деп үйретіп, өздері не қызмет істемей, не үй шаруасын тындырмай, тамақтың дайынына жүгіріп, бос уақытын құр өткізетін адамның бос ақылынан не пайда? Ата-ананың үйдегі басқа да ересектердің балаға сөзден гөрі күнделікті іс жүзінде жақсы әдет-ғұрып өнегесімен ететін әсері күшті болатынын ескеру керек. Айтқан ақыл қаншалықты дұрыс болғанымен, өз өнегесі, өз әдет-қылығы керісінше болып жатса, жалаң ақылдан ештеңе де шықпайды. Сондықтан, кейіннен бармақ тістемес үшін, баланы сәби кезінен дұрыс тәрбиелеуге, бала бақытының шынайы бағбаны болуға атсалысқан дұрыс. Бұл ата-ананың ұрпақ алдындағы, сол өмір сүріп отырған қоғам алдындағы парызы ғана емес, халық, Отан алдындағы азаматтық парыз. Демек, бала бақытының кепілі - ата-ананың өнегелі тәрбиесінде. Отбасы - тәрбиенің негізі. Адам тірішілік процесінде қажеттілігіне байланысты от жақты, үй салды, жұптасып отбасын құрды, ұрпақ сүйіп, өмірін ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырады. Отбасы мәні терең, адамның әлеуметтік өмірін анықтайды. Отбасы тәрбиесі - барлық тәрбиенің негізі. Өйткені баланы туған кезінен бастап, есейгенге дейінгі аралықта өміріне арқау болатын тәлім-тәрбие отбасы мүшелері арқылы беріледі. Олар баланы ата-бабаларының өміріндегі еңбек және қоғамдық іс-әрекеттің барысында ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесінен өнеге алыр, оны құрметтеуге, жаманнан жиреніп, жақсыға ұмтылуға, қоршаған ортасын тауып, онымен қарым-қатынас жасауға және баланы өз бетімен әрекет етуге бейімдеп отырған. Ата-ана - бір отбасының екі арнасы, бала-шағаның тірегі, сүйеніші. Тәрбие негізі адамгершілік асыл қасиеттердің дұрыс қалыптасуы отбасындағы өзара қарым-қатынасқа, ата-аналардың күнделікті тыныс-тіршілігене, эстетикалық талғамы мен мәдениет деңгейіне байланысты. Өйткені, бала отбасында естіген-көргендерінің бәрін бойына сіңіріп, ата-аналарының жағымды, жағымсыз қылықтарына еліктейді. Халықтың ұғымынша, бала өз ата-анасына еліктеу арқылы олардың жағымды, жағымсыз қасиеттерін, мәнерін, қылықтарын мұра етіп алады. Ата-ана балаларын тәрбиелейді, оларды өнегелі, өнерлі, саналы, білімді етіп өсіруге міндетті.
Адамдарды сүю, оған жақсылық жасау, жанашыр болу - адамгершiлiктiң белгiсi. Адамның шынайы байлығы затта емес, рухани қазынада, - В. Сухомлинский. Отбасы - адамзат баласының түп қазығы, алтын ұясы. Бала тәрбиесiнде отбасының алатын орны ерекше, оны қоғамдық тәрбиенiң қай саласы болса да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz