Қазақстанның ауыл шаруашылығы өнімдері арасында экспорт бойынша мақта екінші орында
1.1 Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасындағы маңызды өсімдіктердің түрлері, агроклиматтық аудандастырылуы
Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасуы мен қалыптасуы инвестициялық қызметтің дамуымен, оны халық шаруашылығының барлық бағыттары мен салаларында лықтандырумен тікелей байланысты.
Қазіргі уақытта әлемдік аграрлық экономика мен демографияның жаңа үрдістері қалыптасуда, өңірде интеграциялық процестер нақты дамыды, жаһандық климаттық өзгерістер орын алуда. Қазақстан Кеден одағына (КО) кірді, таяу кезеңде Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіру жоспарлануда.
Елді азық-түлікпен қамтамасыз ету, халықты жұмыспен қамтудың өсуі және республиканың экономикалық дамуы үшін ауыл шаруашылығының рөлін Мемлекет басшысы, оның ішінде Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы "Әлеуметтік -- экономикалық жаңғырту-Қазақстан дамуының басты бағыты"атты Қазақстан халқына Жолдауында бірнеше рет атап өтті.
Ауыл шаруашылығы тауарын өндірушіге инвестициялар тарту қажеттілігі -- шешусіз Қазақстанның аграрлық секторын сауықтыру мүмкін болмайтын аса маңызды міндеттердің бірі.
Ауыл шаруашылығына инвестициялық қызметті жандандыру проблемаларын шешу: аграрлық сектор кәсіпорындарын жаңғыртуға және техникалық қайта жарақтандыруға, ішкі және сыртқы нарық үшін бәсекеге қабілетті өнім өндіру үшін қажетті жағдайлар жасауға; отандық ауыл шаруашылығы өндірісін әлемдік кеңістікке біріктіруге және Дүниежүзілік еңбек бөлінісінде өзінің "тауашасын" табуға; ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының өнеркәсіптік кәсіпорындармен тауар алмасуын жақсартуға мүмкіндік береді; өндірістік қуаттылықтардың өсуі есебінен оның кірістілігінің өсуіне ықпал ететін халықты жұмыспен қамту деңгейінің ұлғаюын қамтамасыз ету. Бидай
Мақта талшығы
Арпа
Балық
Көкөністер
Рапс
Күріш
Зығыр
Жүн
Сүт
Жүгері
Алма
Күнбағыс
Соя бұршақтары
Сұлы
Ұсақ мал еті
Құс еті
Қарақұмық
ІҚМ еті
Картоп
Қара бидай
Ет шошқа еті
Ет жылқы еті
Дереккөз: Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитеті (өзара сауданы қоса алғанда)
ҚР АӨК жалпы өнімінің көлемі 2007 жылы 1121 млрд теңгеден 2011 жылы 2256,6 млрд теңгеге дейін және 2007 жылы 464,1 млрд теңгеден 2011 жылы 747,4 млрд теңгеге дейін қайта өңдеу өнімінің тұрақты өсу үрдісін көрсетіп отыр.
Соңғы 5 жылда ауыл шаруашылығы өнімінің орташа жылдық өсу қарқыны 19% -- ., қайта өңдеу өнімі 12,6% -. құрады.
5 жыл ішінде негізгі қайта өңдеу өнімдері өндірісінің орташа жылдық жалпы көлемі 650 млрд теңгеден асты.
ҚР Ауыл шаруашылығы әлемдік азық-түлік нарықтарына интеграцияланған, сауда балансын қалыптастыруға белсенді қатысады және барлық экспорттың 17,6% - және барлық импорттың 15,3% -. алады. Алайда, АӨК қайта өңдеу өнімдерінің көптеген түрлері бойынша Қазақстанның импортқа тәуелділігі қалыптасты. Мәселен, жеміс-көкөніс өнімдері, ет және сүт өңдеу өнімдері бойынша импортқа тәуелділік деңгейі жоғары. 2011 жылы ауыл шаруашылығында мың адам жұмыспен қамтылды (жұмыспен қамтылғандардың жалпы санының 26%), оның ішінде жалдамалы -- 604,8 мың адам (сектордағы жұмыспен қамтылғандардың 27,5%), өз бетінше жұмыспен қамтылғандар -- сектордағы жұмыспен қамтылғандардың 1591,3 мың адамы). Қазақстан Республикасындағы егіс алқаптары 2011 жылы 21 083,0 мың га құрады.бидай үшін барлық егіс алқаптарының шамамен 65,6% (13 848,9 мың га) жұмыспен қамтылды. 2011 жылы дәнді дақылдарға барлық егіс алқаптарының 76,5% (16 125,9 мың га) бөлінді. 2012 жылдың басында мал басының саны 5,7 млн бас ірі қара мал, 18,1 млн бас ұсақ мал, 1,6 млн бас жылқы, 1,2 млн бас шошқа, 0,17 млн бас түйе және 32,9 млн бас құс болды. 2001 жылдан бастап экономикада берілген несиелер көлемі 18 есеге жуық өсті. Жеке банктердің Ауыл шаруашылығын кредиттеуі де өсті, алайда 2012 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша АӨК саласындағы "ҚазАгро "ҰБХ" АҚ -- ның Екінші деңгейдегі банктерінің (ЕДБ) және еншілес ұйымдарының кредиттік портфелі 2003-11 жылдары небәрі 3,88 есе аз ауқымда -- 595 млрд теңге. Ауыл шаруашылығы өндірушілеріне берілген күмәнді және үмітсіз кредиттердің сомасы мынадай негізгі факторлардың әсерінен шамамен 300 млрд теңгені құрады: машина-трактор паркін жаңғырту мен жаңартуға қымбат және қысқа мерзімді кредиттік ресурстарды пайдалану негізінен 2006-2008 жылдары; 2008 жылғы қаржы дағдарысы; қолайлы бағалар кезеңінде астық экспортына тыйым салу (15 сәуірден 1 сәуірге дейін ), валюталық түсімнің төмендеуі және астық экспортының дәстүрлі нарықтарының ішінара жоғалуы; 2009 жылы болмауы. Ресей мен Украинада жақсы өнім алуға байланысты астық өндірушілердің сыртқы нарықтарына шығу мүмкіндіктері, ішкі нарықтың енуі және бағаның күрт төмендеуі; 2009 жылы валюталық кредиторлық берешекті ұлғайтқан теңгенің девальвациясы, 2010 жылғы қолайсыз құрғақ ауа райы жағдайларына, бұл дақылдардың төмен өнімділігіне әкелді. Нәтижесінде ауылшаруашылық кәсіпорындары бұрын қабылданған несиелік міндеттемелер бойынша төлем мәселесіне тап болды: жоғары сыйақы мөлшерлемесі және несиелер бойынша негізгі қарыздың бір бөлігі. Осыған байланысты ауыл шаруашылығы өндірушілерін қайта құрылымдау, қайта қаржыландыру, несиелер мен жобаларды қаржыландыру, сондай-ақ қолда бар берешектерді өтеу үшін ауыл шаруашылығы өндірушілерін қаржыландыру жолымен қаржылық сауықтыру үшін біржолғы шара қолдану қажет. Ол үшін "Самұрық-Қазына "ҰӘҚ" АҚ қаражатын "ҚазАгро "Ұлттық басқарушы холдингі" АҚ (бұдан әрі -- "ҚазАгро "ҰБХ"АҚ) эмитенттелген облигацияларына орналастыру арқылы млрд теңге сомасында пайдалану ұсынылады. Өз кезегінде "ҚазАгро "ҰБХ" АҚ Ауыл шаруашылығы өндірушілерін қаржылық сауықтыруды жүргізу үшін осы қаражатты Екінші деңгейдегі банктерге береді. Жалпы республикалық бюджет қаражатынан АӨК-ні дамытуға 2007-11 жылдар ішінде 1571,9 млн теңге бағытталды, оның ішінде субсидиялар үлесіне (суды пайдалануды субсидиялауды есептемегенде) 25,9% немесе 407 млн теңге жұмсалды. Сондай -- ақ, соңғы жылдары (2007-2011) "ҚазАгро "ҰБХ" АҚ құрамына кіретін қаржы ұйымдары арқылы АӨК-ні қолдауға 891 млрд теңге, оның ішінде кредиттеуге-520 млрд теңгеден астам қаражат жұмсалды[1].
Бидай
Қазақстан әлемдік нарықта дәнді дақылдар, оны ішінде ең алдымен бидай өсіруші мемлекет ретінде танымал. Елімізде дәнді дақылдар өсіруге сонау КСРО заманында басымдық берілді. Бұл алып елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету талабынан туындады деуге болады.
Одақ кезінде (1986-1990) қазақстандық бидайдың өнімділігі орта есеппен гектарына 12.6 центнерден түсті. Тіпті осы кезеңнің өзінде, яғни Одақтың ыдырауы алдында өнімділік қазіргі көрсеткіштен жоғары болды.
1980-ші жылдары Қазақстанда дәнді дақылдар өсіру өндірісті қарқындату есебінен қамтамасыз етілді. Түсімнің 50% - минералды тыңайтқыштардың, 20% - аудандастырылған сұрыптардың есебінен және 30% - технологиялық талаптарды сақтау есебінен қалыптастырылды. Бұл үйлесім аграрлық салада ұйымдық қайта құру, дәнді дақылдарды өсіп-өндіру технологиясының бұзылуы, бағалардың теңсіздігі және басқа да факторлардың салдарынан бұзылды.
Қазақстан бидайдың түсімділігі бойынша оны өсіріп-өндіретін 130 елдің ішінде 109-шы орынға ие. Біздің еліміз негізінен қатты сұрыпты жұмсақ бидай өсіреді. Оның уызы (дәнмаңызы) көп. Бірақ әлсіз сұрыпты жұмсақ бидайларға қарағанда түсімділігі төмен деуге болады. Алайда бидайдың сәйкес сұрыптарын өсіретін елдермен салыстырғанның өзінде қазақстандық бидайдың түсімділігі төмен[2].
1992-1996
1997-2001
2002-2006
2007-2011
2012-2016
2017-2020
Бидайдың әлсіз сұрыптарын өсіретін елдер
Жаңа Зеландия
53
66
75
80
91
92
ЕО елдері
63
65
66
69
72
70
Мысыр
54
63
65
63
66
65
Сауд Арабиясы
45
46
54
60
62
60
Қытай
37
38
43
48
53
56
Украина
30
26
28
31
39
39
Ресей
16
17
19
21
26
28
Бидайдың қуатты сұрыптарын өсіретін елдер
Канада
22
22
25
29
33
34
АҚШ
25
27
28
30
31
33
Аргентина
21
24
25
28
29
31
Аустралия
18
19
15
17
21
17
Қазақстан
8
10
10
11
12
11
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бидай саудасы
Әлемдік бидай саудасында Қазақстанның үлесі шамамен 2%-ды құрайды. Соңғы бес жылда бидай экспортының көлемі елімізде жылына шамамен 5 млн тоннаға тең.
Бидайдың қатты, қуатты сұраптарының түсімділігі төмен болғанымен бағасы жоғары. Мұндай бидайда ақуыз көп болғандықтан, наубайханалық қасиеті жоғары. Сондықтан әлсіз сұрыпты бидай ұнын өндіру барысында оның сапасын жақсартушы ретінде де қолданылуы мүмкін. Сәйкесінше әлдеқайда қолжетімді әлсіз бидайға қарғанда бұл қуатты сұрыптарға деген сұраныс жоғары.
Жұмсақ бидайдың қуатты сұрыптары белгілі бір климаттық белдеулерде өсіріледі. Бұл сұрыптарды бірнеше ел ғана өсіреді: АҚША, Канада, Аустралия, Аргентина және Қазақстан. Бұл жерде әлемдік нарықта Қазақстан сапалы бидай өсіруші елге жатпайды екен. Оған себеп - өсірілетін бидайдың сапасының тұрақсыздығы және әлемдік нарықта оны таныту жұмыстарының нашар жүргізілетіндігі.
Қазақстандық бидайды сатып алушылар - негізінен көрші ТМД елдері. Соңғы 20 жыл ішінде (2001-2021) Қазақстан өз бидайын 72 елге сатып келіпті. Алайда солардың ішінде тек екі ел ғана қазақстандық бидайды осы жылдар ішінде тұрақты көлемде алып келген. Олар - Өзбекстан мен Тәжікстан. Бидай жеткізудің 60-70%-ы осы елдерге тиесілі. Тағы 7 мемлекет қазақстандық бидайды шамалы көлемде тұрақты сатып алады. Мысалы, олардың ішінде Түркия мен Үндістан да бар.
Жағдайда өзгерту үшін бірінші кезекте өсірілетін бидайдың сапасын ағымдағы 3-ші сыныптан 1-2 сыныптарға жоғарылату керек. Одан басқа, қазақстандық бидайды әлемдік нарықта барынша белсенді түрде, ілігерілету, яғни таныту қажет:
халықаралық көрмелерге қатысып, өз бидайының сапасын, тиімді және пайдалы жақтарын паш ету;
қызығушылық білдірген елдерге сынама ретінде тегін бидай партияларын жеткізу;
өсірілетін бидайдың сапасын жоғарылатып, оны тұрақтандыруға қол жеткізу.
Ал енді бидай өсірушілеріміздің өзі бұған мүдделі ме? Егер дәл қазіргі жағдайдың өзі тұрақты табыс әкеліп тұрған болса, оны өзгертуге өндірушілер мен еліміз мүдделі ме екен? Өйткені бұған көлемді қаржы ресурстарын жұмсау керек болады[3].
Бидайдың баламасы
Қызанақ, картоп, алма, өрік және т. б. бойынша егістік алқаптың бір гектарынан түсетін түсім бидай түсімінен асып түседі. Бұл ретте көкөністер мен жемістердің басым бөлігін Қазақстан сырттан сатып алады. Бірақ өзі өндіруге шамасы келеді. Дегенмен бұл жерде бірқатар қиындықтар бар.
Қазір көкөністер мен жемістердің басым бөлігі өнеркәсіптік көлемде емес, жеке шаруа қожалықтарында өсіріледі. Дегенмен өнеркәсіптік сипатта өсірудің келешегі бар екені айдан анық. Егер өнімдердің 1 центнерін жүзеге асырудан түсетін жалпы пайдаға қарайтын болсақ, бидай көкөністер мен жемістерден қалып қояды.
2016
2017
2018
2019
2020
Қызанақтар
16471
8424
1823
27179
24956
Өріктер
8823
-4902
14153
6247
7615
Алмалар
4775
5916
5351
10017
6977
Соялық бұршақтар
1692
2295
3151
6095
3114
Жүгері
1245
1204
814
2510
2935
Зығыр
1882
2687
1459
2781
2921
Картоп
977
2018
2713
3194
1996
Күнбағыс
3289
2582
2105
1455
1793
Бидай
992
807
119
1308
1569
Күріш
1766
731
178
578
257
Қант қызылшасы
-108
34
-103
-1152
-829
Жоғарыда келтірілген деректерге сүйенер болсақ, бидай Қазақстанда аса тиімді дақыл деп айтуға болмайды. Мүмкін өсімдік шаруашылығы өндірісінің құрылымында басымдық берілетін дақылдарды қайта қарау керек шығар. Немесе бидай өсіру тәсілін қайта қарастырып, оны тиімді және табысы жоғары өнімге айналдыру керек болады.
Бидайды ұзақ уақыт бойы өндіру және экспорттау деректері негізінде елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін 10-12 тонна бидай қажет. Қазақстан бұл көлемді қазіргідей экстенсивті жолмен, яғни өндірістің сапасы мен тиімділігіне аса көп ресурс жұмсамай-ақ өндіре алады. Сәйкесінше бидайға арналған егістік жерлерге анағұрлым тиімді дақылдарды егуге болады. Мындай да жолы бар: бидайдың түсімділігін, сапасын арттырып, әлемдік нарықта танымдылығын арттыру үшін өктем маркетингтік саясат жүргізу.
Қазақстанға осы жолдардың қайсысы тиімді: мүмкін бидай экспорттау бойынша көш басына шығуға таласудан көрі, басқа дақылдарды өсірумен белсенді түрде айналысу керек шығар. Немесе жер ресурстары мен климаттық аймақтары Қазақстанға ұқсас Аустралия мен Канада бидайынан қалыспайтын эталонды бидай өндіру керек пе? Мүмкін барлығын да ескеру керек болар? [4]
https:jusananalytics.kzkzosoben nosti-naczionalnogo-selskogo-hozyaj stva-pshenicza
2022-2023 жылғы астық маусымы толық аяқталып, түбегейлі статистика шықпағанына қарамастан, Қазақстан бидай экспорты бойынша рекорд орнатып үлгерді. Ресми статистикаға сәйкес, биылғы астық маусымының 11 айында (қыркүйектен шілдеге дейін) Қазақстан сыртқы нарыққа 7,31 миллион тонна бидай жеткізген. Бұл соңғы бірнеше маусымдағы абсолюттік рекорд. Осы жөнінде World of NAN порталы АПК-Информ агенттігіне сілтеме жасай отырып хабарлайды.
Салыстыру үшін айтар болсақ, 2021-2022 жылдың сәйкес кезеңінде Қазақстан 5,52 млн тонна бидай экспорттаған, ал 2020-2021 жылы - 5,6 млн тонна бидай экспортталды.
Биылғы жылдың экспорттық өсімі негізінен Өзбекстанның есебінен болды, ол Қазақстан астығының бас импортшысы болып қалып қана қоймай, сатып алу көрсеткішін айтарлықтай арттырған. Биылғы маусымның 11 айында Қазақстаннан Өзбекстанға 3,61 миллион тонна бидай экспортталды, бұл рекордтық көрсеткіш болып саналады. Өткен маусымдардың дәл осы кезеңінде бұл сан 3 миллион тоннадан аспаған (202122 ж. - 2,48 миллион тонна, 202021 ж. - 2,9 миллион тонна, 201920 ж. - 2,15 миллион тонна, 201819 ж. - 2,13 миллион тонна). миллион тонна).
Ал Тәжікстан биылғы астық маусымының қыркүйек-шілде айларында 976 мың тонна Қазақстан бидайын импорттады. Бұл көрсеткіш те айтарлықтай жоғары, 2018-2019 жылғы экспорт қана одан көбірек болған (987 мың тонна).
Биылғы маусымның 11 айында Ауғанстанға 741 мың тонна қазақстандық бидай экспортталды, бұл да рекордтық көрсеткіш.
Сонымен қатар, Түркіменстанға да экспорт 448 мың тоннаға дейін ұлғая түскен (бұл кейінгі 5 маусымдағы ең жоғары көрсеткіш).
Сондай-ақ Қытайдың қазақстандық бидайды сатып алуы 344 мың тоннаға дейін өскені байқалды. Алайда бұл көлем 2018-2019 жылдағы (393 мың тонна) көрсеткіш Қазақстандағы бидай экспорты биыл қиындық көріп отыр. Оған астық бағасының тым төмендеп кетуі, сонымен бірге сыртқы нарықтағы басты тұтынушы ел - Иранның біздің ел өнімдерінен бас тарта бастағаны себеп. Осыған байланысты, Қазақстан бидай экспортының көлемін азайтты.
Экспорт көлемінің азаюуына бірнеше факторлар әсер еткен. Соның ең біріншісі - бидай бағасының арзандап кетуі. Ал бидай құнының түсуіне Ресейден келетін арзан бидай себеп болып отыр. Салыстырып қарасақ, Ресейден келетін бида тоннасы бүгінгі күні 93 мың теңге болса, Қазақстанның сыртқа экспорттап отырған бидайының құны 100-110 мың теңге көлемінде. Көрші елдің әлдеқайда арзан бидайы заңсыз жолдармен Орта Азия нарығына шығып кетіп жатқан жағдайлар да тіркелген. Бұл Орталық Азия елдеріне экспортталатын бидай құнын, айтарлықтай құлдыратып жіберді. Дихандар мұндай арзан бағада сатылатын бидайдың өз шығынын өтеуге де жетпейтінін айтып шағымданған.
Ал екінші фактор - Қазақстан бидайының ең ірі тұтынушысы - Иран республикасының біздің өнімге деген сұранысының күрт төмендеуі. Бұл елдің Қазақстан бидайына деген қызығушылығының төмендеуіне өткен жылы Иран жерінде бидайдың мол шығуы себеп. 2022 жылы бұл ел 4,9 миллион гектар жерден 1,5 миллион тонна бидай алған. Бұл көрсеткіштер алдыңғы жылмен салыстырғанда 45 пайызға артық. Сондай-ақ соңғы кездері Иран мен Ресей арасындағы ынтымақтастық артуы да, Қазақстан бидайының экспорттағы жағдайына айтарлықтай әсер етті. Ресей бидай экспортында Иран ең ірі тұтынушы елдер арасында екінші орында тұр. Нақтырақ айтсақ, 2022 жылы Ресейден бұл елге 1.8 млн тонна бидай тасымалданған.
Сонымен қатар Қазақстан секілді Ресей де, бұл мәселеде тығырыққа тірелген. 2022 жылы рекордтық астық түсіміне байланысты Ресейдің де астық қоймаларында үлкен бидай қоры сақтаулы тұр. Көрші ел қоймаларында санкцияларға байланысты логистикалық қиындықтар туындауы себепті 2023 жылы Ресей дихандары өткізе алмаған құны 260 млрд рубльді құрайтын, ондаған миллион тонна бидай бар екен.
Ресей сарапшыларының пікірінше, бұл астық ұзақ сақталған сайын құны да арзандайкішке жете қРесей сарапшыларының пікірінше, бұл астық ұзақ сақталған сайын құны да арзандай береді. Сол себепті де мамандар мұндай тәуекелдердің алдын-алу мақсатында, Ресей ай сайын рекордтық көрсеткішке жақын 4 миллион тоннадан астам астық көлемін экспорттап үлгеруі керек деп санайды. Бұл дегеніміз, Қазақстан бидайының құны жақын күндері көтеріледі деген үмітті жоққа шығарады. Өйткені, санкциялармен әбден қыспаққа алынған көршіміз өз өнімінің бағасын бұдан әрі түсіріп, барынша сыртқы нарыққа көбірек бидай сатуға барынша тырысады.
Қазақстан экспортындағы жағдайға оралсақ, өткен жылдың ортасында Қазақстан үкіметі 2022-2023 жылғы астық түсімінен Иран Ислам Республикасына 1 миллион тонна көлемінде дәнді дақылдар жеткізу туралы меморандумға қол қойды. Десе де, экспорт көлемін бұл көрсеткішке жеткізу қиындай түсетін секілді. Себебі Иран осы жылдың ақпан айында небары 6,6 мың тонна бидай сатып алған. Ал дәл бір жыл бұрын, яғни, 2022 жылдың ақпанында 101,8 мың тонна алған. Яғни өткен жылы 95,2 мың тоннаға артық сатып алған.
Жалпы, 2023 жылдың ақпанында Қазақстан 578,5 мың тонна бидай экспорттаған. Бұл көрсеткіштер 2022 жылдың ақпан айымен салыстырғанда 60 мың тоннаға аз. Экспорт көлемінің төмендеуі 2023 жылғы қаңтарда да байқалған-ды. Мәселен, 2022 жылы қаңтарда 583,4 мың тонна экспортталса, осы жылы 557,4 мың тонна бидай сыртқы нарыққа шыққан. Олардың ішінде көрші ел - Өзбекстан Қазақстан астығының негізгі сатып алушысына айналып үлгерді. Ол елге ақпан айында - 314 мың тонна бидай жіберілген. Одан кейінгі орында Ауғанстан - 83,6 мың тонна, Тәжікстан - 72,6 мың тонна, Түркіменстан - 46,2 мың тонна, Әзірбайжан - 38 мың тонна сатып алды.
Сонымен қатар, бидай бағасының түсуіне, өз еліміздегі логистикалық мәселелер де себеп болған. Экспортшылар транзиттік пойыздар жүретін темір жолдар жүктемесінің артуына байланысты кептеліс болатынын, сондай-ақ ҚТЖ ұлттық тасымалдаушысының локомотивтерінің аздығына байланысты жүктерді дәл мерзімінде жеткізу қиындағанын айтып шағымданған.
Евгений Карабанов, сарапшы, Қазақстан Астық одағының ресми өкілі: Соңғы бірнеше аптада біз бидай бағасының құлдырағанын байқап жатырмыз. Бір айдың ішінде экспорттық бағалар күрт төмендеді. Мәселен, DAP Сарыағаш бидайының экспорттық бағасы тоннасына 285 доллардан, 265 долларға дейін түсті. Дәл осындай жағдай ішкі нарықта да байқалады. Ішкі нарықта бағалар 110 мыңнан 98 мың теңгеге дейін төмендеді. Күзгі науқанда өнім алып, көктемде бағаның көтерілуін күткен дихандар ұтылып қалды. Егер олар, бидайды күзде сатқан болса, тоннасына 125 мың алған болар еді. Ал қазір бидай тоннасы 100 мың теңге ғана, дейді.
Қазіргі таңда шаруаларды алаңдатып отырған арзандаған бағалар ғана емес, сонымен бірге жаңа науқан жұмыстарына қаражаттың жетпей отырғаны да қиындық тудырған.
Шаруалар көктемгі науқанға кірісуі керек. Фермерлерімізге қазір жанар-жағармайға, дәнді-дақылдарға, тыңайтқыштарға қаражат қажет. Сол себепті олар, амал жоқ, бидайды арзан бағаға болса да сатып жатыр. Оған қоса, мемлекеттік қаржы институттарынан берілетін көмек кешіктіріліп жатыр. Сондықтан да, шаруалар үшін қазір оңай емес. Мұның тауар өндірушілердің де экономикалық жағдайына оң ықпал ете қоймасы анық. Ауыл шаруашылығы министрлігі көктемгі егін жұмыстарына қосымша 70 млрд теңгеге сұраныс берді деп естідік. Оған қоса форвардтық сатып алу үшін, азық-түлік корпорацияларын бюджеттен капиталдандыру мәселесі қарастырылған екен. Шаруалардың ендігі үміті үкіметте. Мемлекеттік қаржыландыру институттары несиелеу көлемін арттырса жақсы болар еді, дейді маман.
Сонымен қатар, бидай құнына теңгенің күшейгені де өз әсерін тигізген. Яғни сыртқы нарықта сауда доллармен жүргізіледі. Ал доллардың арзандағанынан теңгеге шаққанда бидай арзанға түседі.
Бұл жағдайға тек нарықтық тетіктер ғана емес, сонымен бірге валюталық фактор да өз әсерін тигізді. Бір жағынан арзандаған доллар, екінші жағынын сұраныстың төмендеуі жағдайды ушықтыра түсті, дейді Евгений Карабанов.
Бұл тығырықтан шығу қиын, десе де, жағдайды реттеудің амалдары жоқ емес дейді сарапшы. Ол үшін шаруаларға бірінші кезекте мемлекеттен берілетін көмек қомақты болуы керек екен.
Мемлекеттік қаржы институттары арқылы несиелеу көлемін арттырып, көктемгі егіс науқанына қаржылай көмек көрсету керек. Агроөнеркәсіп кешенін дамытуға бағытталған Кең дала бағдарламасы жүзеге асырылса, шаруаларды дәл қазіргі таңдағы қиындықтардан шығаруға болар еді, дейді сарапшы.
Тасымалдау көлемінің азаюы, қазақстандық бидайдың экспорттық бағасының төмендеуі, Ресейдегі рекордтық астық түсімі, доллардың арзандауы - осының барлығы Қазақстанның бидай нарығындағы орнын жоғалтып алуына айтарлықтай қауіп төндіріп отыр. Сол себепті де, Қазақстанның Астық өңдеушілер одағы Мемлекеттік кірістер комитеті мен Атамекен Ұлттық Кәсіпкерлер Палатасына ресейлік бидайдың елге контрабандалық жолмен әкелінуімен күресу бойынша ұсыныстарын жолдады. Бұл ұсыныстардың ішінде барлық шекаралық өткізу пунктілерінде жүк таразыларын орнату, сондай-ақ бидай тасымалын бақылап отыру үшін құжаттарды ФГИС Зерно атты ресейлік жүйесіне интеграциялау сынды мәселелер қамтылған.
Сонымен қатар, қазақстандық ұн экспорттаушылар да, өнім бағасы арзандап келе жатқанын айтып отыр[4]. https:kz.kursiv.mediakk2023-03- 03qazaqstandaghy-bidaj-eksporty-ba ghasy-arzandap-syrtqa-satu-qarqyny- bayaulady
Биылғы 2024 жылы Қазақстандағы жалпы бидай былтырғыдан 12 пайызға жоғары болуы мүмкін. Мұндай болжамды АПК-Информ Азия директоры Елена Чередниченко айтты. Бұл туралы World of NAN сараптамалық агенттігіне сілтеме жасай отырып хабарлайды.
Сарапшылардың болжамы бойынша, Қазақстанда жаңа маусымда бидай жинау шамамен 12,53 млн тоннаны құрайды (2023 жылы 11,14 млн тонна жиналған).
2023 жылы өсірілген бидайдың төмен сапасы тұқым сапасына үлкен қауіп төндіреді. Бұл өз кезегінде өнімділіктің төмендеуіне әкелуі мүмкін. Дегенмен жағдай өткен маусымдағыдай ауыр болмайды деп күтеміз, - деді Чередниченко.
Астық балансының басқа қырлары бойынша айтарлықтай өзгерістер болжанбайды[4]. https:world-nan.kzkzblogsvidy- selskogo-khozyayistva-kazakhstana-s egodnyashnie-realii-i-perspektivy-r azvitiya
Ағымдағы жылдың алты айында өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда Қазақстан күріш экспортын 31,1% - ға, $22,3 млн-ға дейін ұлғайтты. Есепті кезеңде күріш импорты 77,5% - ға, $3,5 млн-ға дейін өсті.
Жыл басынан бері күріш 16,4% - ға, ал қант 86,6% - ға, пияз 109,6% - ға қымбаттағаны ата өтіледі. Негізгі себеп ресейлік сатып алушылар тарапынан отандық күрішке сұраныстың артуы.
2021 жылы Қазақстанда 210,7 мың тонна күріш өндірілді, бұл өткен жылмен салыстырғанда 5,3% - ға артық. Ағымдағы жылдың алты айында ҚР-да 135,6 мың тонна күріш өндірілді.
Қазақстанда күріш өндірудің негізгі проблемасы Сырдария өзенінің суы аз болуы болып табылады, ол шаруаларды ылғалдың қажетті көлемімен қамтамасыз ете алмайды.
Өзбекстан күріштің орнына су мәселесіне байланысты бұршақ және басқа да аз сұранысқа ие дақылдарды өсіруді жоспарлап отыр. Сарапшылар атап өткендей, Қазақстан да осындай жолмен жүре алады.
QazTrade мәліметінше, тамыз айының соңына дейін елімізде 2021-2022 аш жыл маусымындағы күріштің қоры жеткілікті. 1 қыркүйекте жаңа егін жиналады. Оның күрішпен бірге шетелдік серіктестерден қазақстандықтардың сұранысын қанағаттандыру үшін жеткілікті болады.
Әлемдік күріш нарығының мөлшері 287,45 жылы 2021 миллиард долларға бағаланды. Болжамдар бойынша жылдық жиынтық өсу қарқыны (CAGR) 2022 жылдан бастап 2028 жылға дейінгі кезеңде 2,2% - ға ұлғаяды [5].
https:eldala.kzkznovostikazahs tan11333-kazahstan-uvelichil-ekspo rt-risa-na-31
Күріш адам өмірінде өте маңызды орын алатын көне дақылдардың біріне жатады. Оның тарихы адамзаттың ерте заманғы даму тарихымен ұштасып жатыр [6].
Қазіргі тарихи, археологиялық, палеоботаникалық, лингвистикалық мәліметтерге қарағанда, күріштің жабайы түрлерін мәдени түрге айналдыру бұдан 20 мың жыл және одан да бұрын Солтүстік Үндіқытайда жүзеге асқан. Үндіқытайдан күріш Қытайға жеткен, одан Маньчжурия, Корея, Жапония елдеріне таралып, егіле бастаған [2,3,4]. Қазіргі таңда дүние жүзінде күріш дақылы 112 елде 150 млн. га шамасында егіліп, одан өндірілетін өнім 620 млн тоннаға жуықтайды. Күріш өнімділігі жөнінен астық дақылдары арасында бірінші орын, ал егіс көлемі және жалпы жиналған өнімі бойынша бидайдан соң екінші орын алады. Күріш өндіру жағынан Қытай мен Үндістан алдыңғы қатарда, олар тиісінше дүниежүзілік күріш өндірісі көлемінің 35 және 21 пайызын өндіреді. Одан кейінгі орындарды Индонезия, Вьетнам, Бангладеш, Тайланд, Бирма, Филиппин, Бразилия, АҚШ иемденеді. Күріш негізінен өндірілген жерінде қолданылатын өнім, оның 14-15 пайызы ғана шет жерлерге сатылады. Күрішті ірі көлемде экспортқа шығарушы елдерге Тайланд, Вьетнам, Индия, АҚШ, Қытай, Пакистан жатса, көп көлемде импорттаушы елдерге Индонезия, Филиппин, Бангладеш, Бразилия, Иран, Жапония жатады[6].
Жоғарыда айтылған Қытай, Жапония, Кореяда, Үндістан мен Индонезияда, Оңтүстік-шығыс Азия елдерінде күріш тек қана азық емес, ол өркениет пен мәдениеттің бір бөлігі. Сондай-ақ, күріш құдайдың сыйы, құнарлылық пен өмірдің символы болып есептеледі.
Күріш шаруашылығында әлемдік экономиканың аграрлық секторындағы еңбек ресурстарының 50 пайыздан астамы айналысатыны, бұл дақылдың көп еңбекті қажет ететінін дәлелдейді. Әлемде күрішке деген тұтынушылық сұраныс жыл сайын артып келе жатқаны белгілі болып отыр. Біріккен Ұлттар Ұйымы жанындағы Азық-түлік және Ауылшаруашылық ұйымының болжамы бойынша 2020 жылға күрішке деген сұраныс 781 млн тоннаны құрап, бидайға деген сұраныстан 2-3 пайызға артады. Сондықтан күріш әлемдегі 4,6-5 млрд. халықтың негізгі азығы бола тұрып, олардың өсіп өркендеуі, әлеуметтік мәселелерінің шешілуі күрішке байланысты болуы әбден мүмкін. Агротехнологияны жетілдірген жағдайда, бұл өнімділік әлеуеті жоғары дақылдан мол дән өнімін өндіруге болады. Күріш өнімділігі гектарына орта есеппен 80-110 цга-ға жеткен жағдайда жер жүзіндегі халықтың 80-90 пайызын күріш өнімімен қамтамасыз етуге болады. Күріш өндірісі мен күріш зерттеу ғылымына мемлекет тарапынан айтарлықтай қолдаулар жасаған елдер дақыл өнімділігін едәуір арттырып отыр.Осындай нақты шаралар нәтижесінде Австралия мен Мысырда күріштің орташа өнімділігі 91-97 цга, Италияда 80цга, Жапонияда 67цга, Кореяда мен Қытайда тиісінше 66 және 62 цга болып отыр .
Күріш Азияның оңтүстік - шығысынан тараған, сондықтан бұл дақыл егісінің көпшілігі -83,4 млн.гектары - Азияда орналасқан. Сондай-ақ күріш Америкада 5,6 млн, Африкада -9,3 млн, Еуропада -0,6 млн гектардан астам жерге өсіріледі.
Біздің елімізде ол жармалық дақыл болып саналады. Күріш жармасының құрамында 30-75% көмірсу, 7,6% ақуыз, 0,4% май және фосфор, минералды тұздар, дәрумендер болады. Жарманың 1 кг шамамен 3600 калорий береді. Күріштің қоректік заттарының сіңімділігі орта есеппен 96%-ды құрайды, яғни оның қоректілігі өте жоғары. Дәмі жақсы, жеңіл қорытылатындықтан диеталық, әсіресе балалар және қарт адамдар тағамы ретінде кеңінен пайдаланылады.Тағамға пайдалану жағынан Шығыс Азия және Оңтүстік Шығыс Азия елдері алдыңғы орындарда, бұл елдерде жылына әрбір адам 100180 кг күріш жармасын тұтынады.Тынық мұхит аралдары елдерінде бұл көрсеткіш 50-100 кг шамасында, Орта Азия елдерінде 10-50 кг күріш өнімі тұтынылса, Еуропа мен Америка құрлығында жан басына күріш пайдалану жылына 5-10 кг-ды құрайды . Қазақстанда кейінгі жылдарда күріш шаруашылығының экономикалық тұрғыдан қиындықтарға тап болуына ең басты себептердің бірі осы саланы техникалық тұрғыдан жарақтандырудың нашарлап кетуі. Ауылшаруашылығы техникаларының тозуы 75,4 пайызға жеткен. Он жылдан астам мерзім бойында үздіксіз пайдаланылып кележатқан тракторлар құрамы 82,1 пайыз, егін жинайтын комбайндар 70 пайыз, барлық техниканың тек 40-50 пайызын ғана жұмысқа жарамды күйде ұстауға мүмкіндік бар. Жұмыстарды жүргізудің мерзімдері де бірнеше есе ұлғайып, сапасы да мүлдем нашарлай түсуде. Күріш шикізатының, одан әрі күріш жармасының сапасының нашарлауына және егін жинау жұмыстарын орындау кезінде егістік алқаптағы астықтың шығын болуына ауылшаруашылығы техникасының жетіспеуі және тозуы себеп болуда. Сонымен қатар, он жылдан астам уақыт бойы үздіксіз қолданылып келе жатқан ауылшаруашылығы техникасының амортизациялық құны күріштің өзіндік құнына мейлінше күшті ықпал етпек, ал ауылшаруашылығы техникасы шетелден қымбат бағаға импорт талады.
Күріш өсірушілер техника паркін жаңартуға тырысуда. Алайда, күріш өсіру саласын дамыту жөнінде көңілге қонымды және стратегиялық саясат әзірге жоқ. Мысалы, 2008 жылы ұзақ жылдар бойы айтылып келген құрғақ уәдеден кейін Үкімет күрішке субсидия беруді 1 гектарға 20 000 теңгеге дейін арттырды. Әрине, шаруашылықтардың осындай қаржыдан дәмеленіп, лизингке техника сатып ала бастауы да қисынды. Ал, бұл 2003-2009 жылдар аралығында жаңартылған техниканың үштен бірі. Алайда, келесі жылы, ешқандай себептерін түсіндірмей-ақ 1 гектарға субсидияны 14 000 теңгеге қысқартып тастады.
Күрішті жалға өсірудің экономикалық тиімділігі
Ауылшаруашылығы мамандарының алдына қойылған негізгі міндет- ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін көтеру, оны өндіркге кететін шығынын төмендетіп, шаруашылықтың әртүрлі саласының рентабельділігін көтеру.Бұл дегеніміз, шаруашылықтың келешегін, айта берсе оның саяси да, экономикалық болмысын анықтайтын категория.
Шараушылықта дақылдарды өсірудің басты көрсеткіші олардың шараушылыққа келтіретін экономикалық тиімділігі. Егерде шарауашылықта өсірілетін негізгі дақылдың тиімділігі төмен болса, ол жалпы шаруашылықтың дамуын тежейді.
Дақылдың экономикалық тиімділігі өсіру технологиясын толықтай қолданғанда ғана жоғарылайтынын білеміз. Мысалы: аймақта немесе шаруашылықта ұсынылған өсіру технологисы дақылдың өнім потенциялын ашып тиімділігін жоғарылатады.
Күріш дақылын өсіруге экономикалық баға бергенде алдымен мына көрсеткіштер белгілі болуы керек.
-- Күріш дәнінің өнімділігі, цга;
Күріш өсіруге 1 гектарға кететін шығын, тг;
Күріш дәнінің 1 центнерінің өзіндік құны, тг;
1 ц күріш дәнінің сатылу бағасы, тг;
1 гектардан түсетін шартты таза пайда, тг;
Рентабельдік деңгейі, % .
Күріш дақылын өндірудің экономикалық тиімділігін арттыру үшін бұл дақылдың қаншаға түскенін зерттей, өнімнің өзіндік құнының құрамы мен құрылымын анықтай отырып, шығынның қай түрінен жоспардағыдан артық немесе кем жұмсалғанын салыстыру шаруашылықтағы шығындардың дұрыс жұмсалуына бақылау жасау болып табылады.
Күрішті жалға өсірудің тиімділігі
Күрішті жалға егу технологиясын қолдану арқылы суды үнемді пайдалану және оның ұтымды шарттары. Күрішті жалға егу технологиясын қолдану су пайдалануды азайтып, суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайын жақсартады, аумақтың экологиялық ахауларының түзелуіне септігін тигізеді, тұқымдық материял мен жанар-жағар майды үнемдейді, соның нәтижесінде фермерлер қаржысын үнемдеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар жаңа технологиялар енгізу жалға себуге арналған жаңа сепкіштер, гербицидтер мен пестицидтер алу арқылы егіншілік мәдениетін жоғарлатуға септігін тигізеді. Сондықтан ресурс шығынын үнемдеуде күріш және күріш ауыспалы егіс дақылдары егістік жерлерінің топырағын өңдеуде лазерлік жер тегістеу негізінде немесе қысқартылған суару қолдана отырып, жерді жеңіл өңдеуді пайдалану көкейтесті мәселелердің бірі.
Күріш өсіру саласын одан әрі экономикалық тұрғыдан қайта құру қисыны сапалық тұрғыдан өркендеудің жаңа сатысына көтерілуді, осы саланың көкейтесті проблемаларын концептуалдық тұрғыдан шешуді талап етеді.
Мемлекет тарапынан қолдау көрсетілмейінше күріш шаруашылығын тұрақты дамыту мүмкін емес. Дамыған елдердің үкіметтері ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерге қолдау көрсетуді мемлекет саясатының маңызды тармағы ретінде бағалайды. Мемлекет тарапынан қолдау күріш егістіктерін суару жүйелерін қайта жаңартуға, тұқым шаруашылығына субсидия беруге, механикаландыру құралдарын жаңартуға, тыңайтқыштар сатып алуға, аграрлық өнеркәсіп кешенін ақпараттық-маркетингілік тұрғыдан қамтамасыз етуге, аграрлық өнеркәсіп кешенін ғылыми, нормативтік-әдістемелік тұрғыдан қамтамасыз етуге және аграрлық өнеркәсіп кешені үшін кадрлар даярлауға, салықтық, бюджеттік, кедендік-тарифтік және техникалық тұрғыдан реттеуге және т.б., сондай-ақ еліміздің аумағы ішінде өнім сатуға қолайлы жағдай жасауға бағытталады.
Күріш өсіруге субсидия беруді ұлғайтудың қажеттігі күріш жармасының бағасы арзандауына орай, тұқым себу және егін жинау жұмыстарын жүргізуге қажетті жанар-жағармай және басқа да тауарлық-материалдық құндылықтар бағасының күрт қымбаттауына да байланысты болып отыр. Кейінгі жылдарда мемлекет тарапынан беріліп отырған субсидияға қарамастан, ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер үшін мұндай шығын түрлері аса маңызды болып табылады. Саланың рентабелділігі субсидиясыз -- 4пайыздан аспайды, субсидияны қоса есептегенде 6-7 пайыз.
Күріш Гималай тауының оңтүстік - шығыс беткейі етегіндегі жауын-шашыны мол жерлерден шыққан, ал күріштің шыққан жері Үндінстан, Үндіқытай немесе Қытай деп есептейді. Алайда физиологиялық қасиеті және анотомиялық құрылымы бойынша күріш - гигрофиттік өсімдік ал оның құрғақтау өсетін кейбір түрлерінің су өсетін түрлерінен шыққан экологиялық топ екенің дәлелдеді .
Қазақстанда күріш егіншілігі екі оазисте шоғырланған, олар Іле мен Қаратал өзендері алқабы және Сыр өңірі, Қызылорда мен Шымкент облыстары территориясында.
Іле мен Қаратал өзендері алқабында күріш егіп өсіруді 1871-1882 жылдары Қытайдың Құлша правинциясынан келген донғандар мен тарагандар бастаған. Олар өздерімен бірге күріш тұқымын әкеліп, ирригациялық құрылыс жұмыстарын жасап, тәжірбиесін үйретті.
Сыр өңірі өте көне суармалы егіншілік аймағына жатады. Мұны ескі қоныс орны мен көне ирригациялық құрылыс жүйесі қалдықтары дәлелдейді. Сыр өңірінде суармалы егіншілік дамыған.Сыр өңірінде ирригациялық құрылыс жүйесі болған. Қаратау етегі алқабында, Талас, Шу өзендері жағасында, Жетісуда суармалы егіншілік дамыған. Отырықшы шаруалар бидай, арпа, тары, күріш т.б дақылдар өсірген. Қызылорда облысы территориясында күріш Орталық Азиядан келген. Ташкент аймағынан және Қызылорда облысы территориясынан Бүкілодақтық өсімдіктер шаруашылығы (Қазіргі бүкіл Ресейлік өсімдік шаруашылығы, ВИР) институты экспедициясы жинаған күріш үлгілеріннің морфологиялық және биологиялық қасиеттерін салыстыра зерттеу нәтижесінде олрдың бір-бірімен тікелей генетикалық байланысты екенін анықтау арқылы Сыр өңіріндегі күріштердің тегі Ташкент оазисы екенін делелденді.
Орта Азия аймағы күріш егіншщілігінің ең көне аймақтарының біріне жатады. Орта Азиядан күріш басқа аймақтарға, оның ішінде Сыр өңіріне тараған. Қазақстанда күріш егіншілігі негізінен Іле мен Қаратал өзендері алқабында (Ақдала мен Қаратал массивтері) және Сырдария өзені бойында (Қызылқұм массиві мен Қызылорда облысынан) орналасқан Іле мен Қаратал өзендері алқабында күріш өсіруді 1871-1882 жылдары Қытайдың Құлжа провинциясынан келген Донгандармен таранғандар бастаған Сыр өңірі өте көне суармалы егіншілік аймағына жатады. Мұны Отырар, Суран т.б көптеген көне қалалармен қоныстар олрындарынан табылған ирригациялық құрылыс жүйесі қалдықтары дәлелдейді. КСРО Ғылым Академиясы Хорезм экспедиециясының мәләметтеріне қарағанда б.з.б. 2-1 мың жылдық кезхінде Сыр өңірінде суармалы егіншілік дамыған. Антикалық дәуір кезінде мұнда 2,2-2,5 млн.га көлемінде мәдени егіншілік алқабы болған. VI - VII Xғасырларда Сыр өңірінде ирригациялық құрылыс жүйесінің іске қосылуына байланысты, Қаратау етегін, Талас, Шу өзендері жағасында, Жетісуда суармалы егіншілік дамып, ондағы отырықшы шаруалар бидай, арпа, тары, күріш т.б. дақылдар өсірген.
Күрішті жалға өсіру технологиясы
Қазақстан Республикасында күріш тұқымын негізінде тар қатарлы(7,5 см) етіп, 1,5-2,0 см тереңдікке немесе СРН-3,6; СЗ-3,6 сепкіштерімен шашып себеді. Әдетте тұқымды сіңіру үшін сепкіш соңына жеңіл тырмалар тіркеледі. Дегенмен, соңғы жылдары көптеген күрішті жалға егу тәсілі кеңінен қолданыла бастады. Оның ерекшелігітері: күріш тұқымы 2-4 қатарға ені 60-120 см-ге дейін жалға, қатар аралығы 25-30 см етіп, гектарына 3,0-4,5 млн (100-150 кг) өнгіш дән себіледі. Қалыптасқан күріш өсіру технологиясында қолданылатын алғашқы суға бастыру кезінде 12-20 см деңгейінде ұстап тұру режимі күріштің көк өскіні пайда болғанша қарық арқылы суару тәсілімен алмастырылады, одан әрі күріш қалыптасқан су режимімен суарылады. Күрішті жалға егу технологиясын қолданғанда су шығыны,тұқым себу мөлшері, топырақ өңдеуге, жанар-жағар майға жұмсалатын шығындар азаяды.
Қазақ күріш шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында ресурс және су үнемдегіш жаңа технологияларды зерттеп, оларды күріштің және күріш ауыспалы егісі дақылдарының (арпа, рапс, соя) бастапқы және элиталық тұқым шаруашылығында пайдалану бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары да қарқынды жүргізілуде. Атап айтқанда, күріш егістігі топырағын нөлдік-минималды өңдеу және күрішті жалға егу технологиялары зерттеліп, олардан оң нәтижелер алынуда. Аталмыш технологияны жүзеге асыру үшін қолданылып жүрген тұқым сепкіштерге культиватор табандарын салу арқылы және арнайы Индияда дайындалған сепкіштерді пайдалануда.
Бүгінгі таңда облыстың күріш шаруашылығы нөлдік технологияны пайдалануға дайын емес. Себебі, мұндай технологияда атыздың бетін суға бастырғаннан кейін өсімдік қалдықтары шіріп, улы заттар түзе бастайды. Сондықтан қолданылып жүрген күрішті тұрақты суға бастыру технологиясын қолданғанда нөлдік технология ұсынылмайды. Алайда, бұл технологияны су қабатын күріш көгін алғаннан кейін көбейтіп, ерте көктемде тұқымды топыраққа терең сіңіріп себу технологиясын қолданғанда әбден болады.
Ылғал және тұқым үнемдеу тұрғысынан қарағанда күрішті жалға (жүйектеп) егу әдісінің болашағы зор. Онда күріш арнайы не модификацияланған (бейімделген) сепкіштермен жалға себіліп, тұрақты немесе үздік-создық суғарудың орнына қысқартылған режиммен суғарылады. Бұл әдісті негізінен тұқым шаруашылығында көбейту питомнигі мен суперэлита егістіктерінде қолдану ұсынылады. Ол үшін жал жасап, оның екі бүйіріне егуге бейімделген арнайы отандық немесе шетелдік (мысалы, үнділік әмбебап сепкіш) сепкіштермен тұқым 2-3 см тереңдікке себіледі. Тұқым себумен бір мезгілде бірден минералды тыңайтқыштар да беруге болады. Себу нормасы әдеттегіден 2-2,5 есеге дейін аз болатындықтан, бұл әдісті қолданғанда тұқым да көп үнемделеді. Бұл әдісті егістікті суға алғашқы бастыру және су деңгейін реттеу жүйектердің бойымен ыңғайлы жүргізілетіндіктен қысқартылған су режимін қолдануға болады.
Күрішті жалға егу технологиясын көпжылдық шөптердің аударма қыртысына, мелиоративтік және күріштен кейінгі танаптарда орналастырған тиімді. Күріштің жоғары әрі тұрақты өнім алуына ауыспалы егіс көп септігін тигізеді.
Қорытынды
Ылғал және тұқым үнемдеу тұрғысынан қарағанда күрішті жалға (жүйектеп) егу әдісінің болашағы зор. Онда күріш арнайы не модификацияланған (бейімделген) сепкіштермен жалға себіліп, тұрақты немесе үздік-создық суғарудың орнына қысқартылған режиммен суғарылады. Бұл әдісті негізінен тұқым шаруашылығында көбейту питомнигі мен суперэлита егістіктерінде қолдану ұсынылады[7].
Қазақстанның ауыл шаруашылығы өнімдері арасында экспорт бойынша мақта екінші орында
Қазақстанда өндірілетін мақта талшығы әлемнің 10 еліне экспортқа шығарылады. Бұл туралы ҚР АШМ Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығы КЕАҚ Басқарма төрағасы Асқар Наметов ОКҚ-да өткен баспасөз мәслихатында мәлім етті, деп хабарлайды ҚазАқпарат ХАА тілшісі. Қазақстанда 1991 жылы жеке, яғни отандық мақта талшығы жоқ болатын. Қазіргі уақытта мақта талшығының 10 түрін (сортын) жасап шығардық. Оның бесеуі мемлекеттік сынақтан өтті, - дейді Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығының төрағасы. Асқар Наметовтың айтуынша, елімізде қазіргі уақытта тазартылмаған мақтаның өнімділігі - 22-23 цга. Ал отандық жаңа мақта талшығының түсімі 38-40 цга көрсеткішке жетеді. Алдағы уақытта бұл көрсеткішті 30-40 пайызға арттыру көзделіп отыр. Сонымен бірге, мақтаның сапасын да арттыру жоспарланған. Бұл бағыттағы жұмыс өз кезегінде ішкі және сыртқы нарықта тауардың бәсекеге қабілеттілігін арттырады, - дейді Асқар Наметов. Белгілі болғандай, қазіргі таңда қазақстандық мақта талшығының сорты 10 елге, атап айтқанда Ресей, Беларусь, Германия, Латвия, Молдова, ҚХР, Бельгия, Иран, Украина, Италия және Оңтүстік Корея елдеріне экспортталады.
Оңтүстік Қазақстан облысының экономикасында агроөнеркәсіп кешенінің, оның өндірістік құрылымдарының орны ерекше маңызды. Жалпы өндірілетін өнімнің үштен бірін ауылшаруашылығы өнімдері құрайды.
Оңтүстік Қазақстан облысы статистика агенттігінің ақпараттары бойынша облыс халқының 64,1 % ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасуы мен қалыптасуы инвестициялық қызметтің дамуымен, оны халық шаруашылығының барлық бағыттары мен салаларында лықтандырумен тікелей байланысты.
Қазіргі уақытта әлемдік аграрлық экономика мен демографияның жаңа үрдістері қалыптасуда, өңірде интеграциялық процестер нақты дамыды, жаһандық климаттық өзгерістер орын алуда. Қазақстан Кеден одағына (КО) кірді, таяу кезеңде Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіру жоспарлануда.
Елді азық-түлікпен қамтамасыз ету, халықты жұмыспен қамтудың өсуі және республиканың экономикалық дамуы үшін ауыл шаруашылығының рөлін Мемлекет басшысы, оның ішінде Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы "Әлеуметтік -- экономикалық жаңғырту-Қазақстан дамуының басты бағыты"атты Қазақстан халқына Жолдауында бірнеше рет атап өтті.
Ауыл шаруашылығы тауарын өндірушіге инвестициялар тарту қажеттілігі -- шешусіз Қазақстанның аграрлық секторын сауықтыру мүмкін болмайтын аса маңызды міндеттердің бірі.
Ауыл шаруашылығына инвестициялық қызметті жандандыру проблемаларын шешу: аграрлық сектор кәсіпорындарын жаңғыртуға және техникалық қайта жарақтандыруға, ішкі және сыртқы нарық үшін бәсекеге қабілетті өнім өндіру үшін қажетті жағдайлар жасауға; отандық ауыл шаруашылығы өндірісін әлемдік кеңістікке біріктіруге және Дүниежүзілік еңбек бөлінісінде өзінің "тауашасын" табуға; ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының өнеркәсіптік кәсіпорындармен тауар алмасуын жақсартуға мүмкіндік береді; өндірістік қуаттылықтардың өсуі есебінен оның кірістілігінің өсуіне ықпал ететін халықты жұмыспен қамту деңгейінің ұлғаюын қамтамасыз ету. Бидай
Мақта талшығы
Арпа
Балық
Көкөністер
Рапс
Күріш
Зығыр
Жүн
Сүт
Жүгері
Алма
Күнбағыс
Соя бұршақтары
Сұлы
Ұсақ мал еті
Құс еті
Қарақұмық
ІҚМ еті
Картоп
Қара бидай
Ет шошқа еті
Ет жылқы еті
Дереккөз: Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитеті (өзара сауданы қоса алғанда)
ҚР АӨК жалпы өнімінің көлемі 2007 жылы 1121 млрд теңгеден 2011 жылы 2256,6 млрд теңгеге дейін және 2007 жылы 464,1 млрд теңгеден 2011 жылы 747,4 млрд теңгеге дейін қайта өңдеу өнімінің тұрақты өсу үрдісін көрсетіп отыр.
Соңғы 5 жылда ауыл шаруашылығы өнімінің орташа жылдық өсу қарқыны 19% -- ., қайта өңдеу өнімі 12,6% -. құрады.
5 жыл ішінде негізгі қайта өңдеу өнімдері өндірісінің орташа жылдық жалпы көлемі 650 млрд теңгеден асты.
ҚР Ауыл шаруашылығы әлемдік азық-түлік нарықтарына интеграцияланған, сауда балансын қалыптастыруға белсенді қатысады және барлық экспорттың 17,6% - және барлық импорттың 15,3% -. алады. Алайда, АӨК қайта өңдеу өнімдерінің көптеген түрлері бойынша Қазақстанның импортқа тәуелділігі қалыптасты. Мәселен, жеміс-көкөніс өнімдері, ет және сүт өңдеу өнімдері бойынша импортқа тәуелділік деңгейі жоғары. 2011 жылы ауыл шаруашылығында мың адам жұмыспен қамтылды (жұмыспен қамтылғандардың жалпы санының 26%), оның ішінде жалдамалы -- 604,8 мың адам (сектордағы жұмыспен қамтылғандардың 27,5%), өз бетінше жұмыспен қамтылғандар -- сектордағы жұмыспен қамтылғандардың 1591,3 мың адамы). Қазақстан Республикасындағы егіс алқаптары 2011 жылы 21 083,0 мың га құрады.бидай үшін барлық егіс алқаптарының шамамен 65,6% (13 848,9 мың га) жұмыспен қамтылды. 2011 жылы дәнді дақылдарға барлық егіс алқаптарының 76,5% (16 125,9 мың га) бөлінді. 2012 жылдың басында мал басының саны 5,7 млн бас ірі қара мал, 18,1 млн бас ұсақ мал, 1,6 млн бас жылқы, 1,2 млн бас шошқа, 0,17 млн бас түйе және 32,9 млн бас құс болды. 2001 жылдан бастап экономикада берілген несиелер көлемі 18 есеге жуық өсті. Жеке банктердің Ауыл шаруашылығын кредиттеуі де өсті, алайда 2012 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша АӨК саласындағы "ҚазАгро "ҰБХ" АҚ -- ның Екінші деңгейдегі банктерінің (ЕДБ) және еншілес ұйымдарының кредиттік портфелі 2003-11 жылдары небәрі 3,88 есе аз ауқымда -- 595 млрд теңге. Ауыл шаруашылығы өндірушілеріне берілген күмәнді және үмітсіз кредиттердің сомасы мынадай негізгі факторлардың әсерінен шамамен 300 млрд теңгені құрады: машина-трактор паркін жаңғырту мен жаңартуға қымбат және қысқа мерзімді кредиттік ресурстарды пайдалану негізінен 2006-2008 жылдары; 2008 жылғы қаржы дағдарысы; қолайлы бағалар кезеңінде астық экспортына тыйым салу (15 сәуірден 1 сәуірге дейін ), валюталық түсімнің төмендеуі және астық экспортының дәстүрлі нарықтарының ішінара жоғалуы; 2009 жылы болмауы. Ресей мен Украинада жақсы өнім алуға байланысты астық өндірушілердің сыртқы нарықтарына шығу мүмкіндіктері, ішкі нарықтың енуі және бағаның күрт төмендеуі; 2009 жылы валюталық кредиторлық берешекті ұлғайтқан теңгенің девальвациясы, 2010 жылғы қолайсыз құрғақ ауа райы жағдайларына, бұл дақылдардың төмен өнімділігіне әкелді. Нәтижесінде ауылшаруашылық кәсіпорындары бұрын қабылданған несиелік міндеттемелер бойынша төлем мәселесіне тап болды: жоғары сыйақы мөлшерлемесі және несиелер бойынша негізгі қарыздың бір бөлігі. Осыған байланысты ауыл шаруашылығы өндірушілерін қайта құрылымдау, қайта қаржыландыру, несиелер мен жобаларды қаржыландыру, сондай-ақ қолда бар берешектерді өтеу үшін ауыл шаруашылығы өндірушілерін қаржыландыру жолымен қаржылық сауықтыру үшін біржолғы шара қолдану қажет. Ол үшін "Самұрық-Қазына "ҰӘҚ" АҚ қаражатын "ҚазАгро "Ұлттық басқарушы холдингі" АҚ (бұдан әрі -- "ҚазАгро "ҰБХ"АҚ) эмитенттелген облигацияларына орналастыру арқылы млрд теңге сомасында пайдалану ұсынылады. Өз кезегінде "ҚазАгро "ҰБХ" АҚ Ауыл шаруашылығы өндірушілерін қаржылық сауықтыруды жүргізу үшін осы қаражатты Екінші деңгейдегі банктерге береді. Жалпы республикалық бюджет қаражатынан АӨК-ні дамытуға 2007-11 жылдар ішінде 1571,9 млн теңге бағытталды, оның ішінде субсидиялар үлесіне (суды пайдалануды субсидиялауды есептемегенде) 25,9% немесе 407 млн теңге жұмсалды. Сондай -- ақ, соңғы жылдары (2007-2011) "ҚазАгро "ҰБХ" АҚ құрамына кіретін қаржы ұйымдары арқылы АӨК-ні қолдауға 891 млрд теңге, оның ішінде кредиттеуге-520 млрд теңгеден астам қаражат жұмсалды[1].
Бидай
Қазақстан әлемдік нарықта дәнді дақылдар, оны ішінде ең алдымен бидай өсіруші мемлекет ретінде танымал. Елімізде дәнді дақылдар өсіруге сонау КСРО заманында басымдық берілді. Бұл алып елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету талабынан туындады деуге болады.
Одақ кезінде (1986-1990) қазақстандық бидайдың өнімділігі орта есеппен гектарына 12.6 центнерден түсті. Тіпті осы кезеңнің өзінде, яғни Одақтың ыдырауы алдында өнімділік қазіргі көрсеткіштен жоғары болды.
1980-ші жылдары Қазақстанда дәнді дақылдар өсіру өндірісті қарқындату есебінен қамтамасыз етілді. Түсімнің 50% - минералды тыңайтқыштардың, 20% - аудандастырылған сұрыптардың есебінен және 30% - технологиялық талаптарды сақтау есебінен қалыптастырылды. Бұл үйлесім аграрлық салада ұйымдық қайта құру, дәнді дақылдарды өсіп-өндіру технологиясының бұзылуы, бағалардың теңсіздігі және басқа да факторлардың салдарынан бұзылды.
Қазақстан бидайдың түсімділігі бойынша оны өсіріп-өндіретін 130 елдің ішінде 109-шы орынға ие. Біздің еліміз негізінен қатты сұрыпты жұмсақ бидай өсіреді. Оның уызы (дәнмаңызы) көп. Бірақ әлсіз сұрыпты жұмсақ бидайларға қарағанда түсімділігі төмен деуге болады. Алайда бидайдың сәйкес сұрыптарын өсіретін елдермен салыстырғанның өзінде қазақстандық бидайдың түсімділігі төмен[2].
1992-1996
1997-2001
2002-2006
2007-2011
2012-2016
2017-2020
Бидайдың әлсіз сұрыптарын өсіретін елдер
Жаңа Зеландия
53
66
75
80
91
92
ЕО елдері
63
65
66
69
72
70
Мысыр
54
63
65
63
66
65
Сауд Арабиясы
45
46
54
60
62
60
Қытай
37
38
43
48
53
56
Украина
30
26
28
31
39
39
Ресей
16
17
19
21
26
28
Бидайдың қуатты сұрыптарын өсіретін елдер
Канада
22
22
25
29
33
34
АҚШ
25
27
28
30
31
33
Аргентина
21
24
25
28
29
31
Аустралия
18
19
15
17
21
17
Қазақстан
8
10
10
11
12
11
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бидай саудасы
Әлемдік бидай саудасында Қазақстанның үлесі шамамен 2%-ды құрайды. Соңғы бес жылда бидай экспортының көлемі елімізде жылына шамамен 5 млн тоннаға тең.
Бидайдың қатты, қуатты сұраптарының түсімділігі төмен болғанымен бағасы жоғары. Мұндай бидайда ақуыз көп болғандықтан, наубайханалық қасиеті жоғары. Сондықтан әлсіз сұрыпты бидай ұнын өндіру барысында оның сапасын жақсартушы ретінде де қолданылуы мүмкін. Сәйкесінше әлдеқайда қолжетімді әлсіз бидайға қарғанда бұл қуатты сұрыптарға деген сұраныс жоғары.
Жұмсақ бидайдың қуатты сұрыптары белгілі бір климаттық белдеулерде өсіріледі. Бұл сұрыптарды бірнеше ел ғана өсіреді: АҚША, Канада, Аустралия, Аргентина және Қазақстан. Бұл жерде әлемдік нарықта Қазақстан сапалы бидай өсіруші елге жатпайды екен. Оған себеп - өсірілетін бидайдың сапасының тұрақсыздығы және әлемдік нарықта оны таныту жұмыстарының нашар жүргізілетіндігі.
Қазақстандық бидайды сатып алушылар - негізінен көрші ТМД елдері. Соңғы 20 жыл ішінде (2001-2021) Қазақстан өз бидайын 72 елге сатып келіпті. Алайда солардың ішінде тек екі ел ғана қазақстандық бидайды осы жылдар ішінде тұрақты көлемде алып келген. Олар - Өзбекстан мен Тәжікстан. Бидай жеткізудің 60-70%-ы осы елдерге тиесілі. Тағы 7 мемлекет қазақстандық бидайды шамалы көлемде тұрақты сатып алады. Мысалы, олардың ішінде Түркия мен Үндістан да бар.
Жағдайда өзгерту үшін бірінші кезекте өсірілетін бидайдың сапасын ағымдағы 3-ші сыныптан 1-2 сыныптарға жоғарылату керек. Одан басқа, қазақстандық бидайды әлемдік нарықта барынша белсенді түрде, ілігерілету, яғни таныту қажет:
халықаралық көрмелерге қатысып, өз бидайының сапасын, тиімді және пайдалы жақтарын паш ету;
қызығушылық білдірген елдерге сынама ретінде тегін бидай партияларын жеткізу;
өсірілетін бидайдың сапасын жоғарылатып, оны тұрақтандыруға қол жеткізу.
Ал енді бидай өсірушілеріміздің өзі бұған мүдделі ме? Егер дәл қазіргі жағдайдың өзі тұрақты табыс әкеліп тұрған болса, оны өзгертуге өндірушілер мен еліміз мүдделі ме екен? Өйткені бұған көлемді қаржы ресурстарын жұмсау керек болады[3].
Бидайдың баламасы
Қызанақ, картоп, алма, өрік және т. б. бойынша егістік алқаптың бір гектарынан түсетін түсім бидай түсімінен асып түседі. Бұл ретте көкөністер мен жемістердің басым бөлігін Қазақстан сырттан сатып алады. Бірақ өзі өндіруге шамасы келеді. Дегенмен бұл жерде бірқатар қиындықтар бар.
Қазір көкөністер мен жемістердің басым бөлігі өнеркәсіптік көлемде емес, жеке шаруа қожалықтарында өсіріледі. Дегенмен өнеркәсіптік сипатта өсірудің келешегі бар екені айдан анық. Егер өнімдердің 1 центнерін жүзеге асырудан түсетін жалпы пайдаға қарайтын болсақ, бидай көкөністер мен жемістерден қалып қояды.
2016
2017
2018
2019
2020
Қызанақтар
16471
8424
1823
27179
24956
Өріктер
8823
-4902
14153
6247
7615
Алмалар
4775
5916
5351
10017
6977
Соялық бұршақтар
1692
2295
3151
6095
3114
Жүгері
1245
1204
814
2510
2935
Зығыр
1882
2687
1459
2781
2921
Картоп
977
2018
2713
3194
1996
Күнбағыс
3289
2582
2105
1455
1793
Бидай
992
807
119
1308
1569
Күріш
1766
731
178
578
257
Қант қызылшасы
-108
34
-103
-1152
-829
Жоғарыда келтірілген деректерге сүйенер болсақ, бидай Қазақстанда аса тиімді дақыл деп айтуға болмайды. Мүмкін өсімдік шаруашылығы өндірісінің құрылымында басымдық берілетін дақылдарды қайта қарау керек шығар. Немесе бидай өсіру тәсілін қайта қарастырып, оны тиімді және табысы жоғары өнімге айналдыру керек болады.
Бидайды ұзақ уақыт бойы өндіру және экспорттау деректері негізінде елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін 10-12 тонна бидай қажет. Қазақстан бұл көлемді қазіргідей экстенсивті жолмен, яғни өндірістің сапасы мен тиімділігіне аса көп ресурс жұмсамай-ақ өндіре алады. Сәйкесінше бидайға арналған егістік жерлерге анағұрлым тиімді дақылдарды егуге болады. Мындай да жолы бар: бидайдың түсімділігін, сапасын арттырып, әлемдік нарықта танымдылығын арттыру үшін өктем маркетингтік саясат жүргізу.
Қазақстанға осы жолдардың қайсысы тиімді: мүмкін бидай экспорттау бойынша көш басына шығуға таласудан көрі, басқа дақылдарды өсірумен белсенді түрде айналысу керек шығар. Немесе жер ресурстары мен климаттық аймақтары Қазақстанға ұқсас Аустралия мен Канада бидайынан қалыспайтын эталонды бидай өндіру керек пе? Мүмкін барлығын да ескеру керек болар? [4]
https:jusananalytics.kzkzosoben nosti-naczionalnogo-selskogo-hozyaj stva-pshenicza
2022-2023 жылғы астық маусымы толық аяқталып, түбегейлі статистика шықпағанына қарамастан, Қазақстан бидай экспорты бойынша рекорд орнатып үлгерді. Ресми статистикаға сәйкес, биылғы астық маусымының 11 айында (қыркүйектен шілдеге дейін) Қазақстан сыртқы нарыққа 7,31 миллион тонна бидай жеткізген. Бұл соңғы бірнеше маусымдағы абсолюттік рекорд. Осы жөнінде World of NAN порталы АПК-Информ агенттігіне сілтеме жасай отырып хабарлайды.
Салыстыру үшін айтар болсақ, 2021-2022 жылдың сәйкес кезеңінде Қазақстан 5,52 млн тонна бидай экспорттаған, ал 2020-2021 жылы - 5,6 млн тонна бидай экспортталды.
Биылғы жылдың экспорттық өсімі негізінен Өзбекстанның есебінен болды, ол Қазақстан астығының бас импортшысы болып қалып қана қоймай, сатып алу көрсеткішін айтарлықтай арттырған. Биылғы маусымның 11 айында Қазақстаннан Өзбекстанға 3,61 миллион тонна бидай экспортталды, бұл рекордтық көрсеткіш болып саналады. Өткен маусымдардың дәл осы кезеңінде бұл сан 3 миллион тоннадан аспаған (202122 ж. - 2,48 миллион тонна, 202021 ж. - 2,9 миллион тонна, 201920 ж. - 2,15 миллион тонна, 201819 ж. - 2,13 миллион тонна). миллион тонна).
Ал Тәжікстан биылғы астық маусымының қыркүйек-шілде айларында 976 мың тонна Қазақстан бидайын импорттады. Бұл көрсеткіш те айтарлықтай жоғары, 2018-2019 жылғы экспорт қана одан көбірек болған (987 мың тонна).
Биылғы маусымның 11 айында Ауғанстанға 741 мың тонна қазақстандық бидай экспортталды, бұл да рекордтық көрсеткіш.
Сонымен қатар, Түркіменстанға да экспорт 448 мың тоннаға дейін ұлғая түскен (бұл кейінгі 5 маусымдағы ең жоғары көрсеткіш).
Сондай-ақ Қытайдың қазақстандық бидайды сатып алуы 344 мың тоннаға дейін өскені байқалды. Алайда бұл көлем 2018-2019 жылдағы (393 мың тонна) көрсеткіш Қазақстандағы бидай экспорты биыл қиындық көріп отыр. Оған астық бағасының тым төмендеп кетуі, сонымен бірге сыртқы нарықтағы басты тұтынушы ел - Иранның біздің ел өнімдерінен бас тарта бастағаны себеп. Осыған байланысты, Қазақстан бидай экспортының көлемін азайтты.
Экспорт көлемінің азаюуына бірнеше факторлар әсер еткен. Соның ең біріншісі - бидай бағасының арзандап кетуі. Ал бидай құнының түсуіне Ресейден келетін арзан бидай себеп болып отыр. Салыстырып қарасақ, Ресейден келетін бида тоннасы бүгінгі күні 93 мың теңге болса, Қазақстанның сыртқа экспорттап отырған бидайының құны 100-110 мың теңге көлемінде. Көрші елдің әлдеқайда арзан бидайы заңсыз жолдармен Орта Азия нарығына шығып кетіп жатқан жағдайлар да тіркелген. Бұл Орталық Азия елдеріне экспортталатын бидай құнын, айтарлықтай құлдыратып жіберді. Дихандар мұндай арзан бағада сатылатын бидайдың өз шығынын өтеуге де жетпейтінін айтып шағымданған.
Ал екінші фактор - Қазақстан бидайының ең ірі тұтынушысы - Иран республикасының біздің өнімге деген сұранысының күрт төмендеуі. Бұл елдің Қазақстан бидайына деген қызығушылығының төмендеуіне өткен жылы Иран жерінде бидайдың мол шығуы себеп. 2022 жылы бұл ел 4,9 миллион гектар жерден 1,5 миллион тонна бидай алған. Бұл көрсеткіштер алдыңғы жылмен салыстырғанда 45 пайызға артық. Сондай-ақ соңғы кездері Иран мен Ресей арасындағы ынтымақтастық артуы да, Қазақстан бидайының экспорттағы жағдайына айтарлықтай әсер етті. Ресей бидай экспортында Иран ең ірі тұтынушы елдер арасында екінші орында тұр. Нақтырақ айтсақ, 2022 жылы Ресейден бұл елге 1.8 млн тонна бидай тасымалданған.
Сонымен қатар Қазақстан секілді Ресей де, бұл мәселеде тығырыққа тірелген. 2022 жылы рекордтық астық түсіміне байланысты Ресейдің де астық қоймаларында үлкен бидай қоры сақтаулы тұр. Көрші ел қоймаларында санкцияларға байланысты логистикалық қиындықтар туындауы себепті 2023 жылы Ресей дихандары өткізе алмаған құны 260 млрд рубльді құрайтын, ондаған миллион тонна бидай бар екен.
Ресей сарапшыларының пікірінше, бұл астық ұзақ сақталған сайын құны да арзандайкішке жете қРесей сарапшыларының пікірінше, бұл астық ұзақ сақталған сайын құны да арзандай береді. Сол себепті де мамандар мұндай тәуекелдердің алдын-алу мақсатында, Ресей ай сайын рекордтық көрсеткішке жақын 4 миллион тоннадан астам астық көлемін экспорттап үлгеруі керек деп санайды. Бұл дегеніміз, Қазақстан бидайының құны жақын күндері көтеріледі деген үмітті жоққа шығарады. Өйткені, санкциялармен әбден қыспаққа алынған көршіміз өз өнімінің бағасын бұдан әрі түсіріп, барынша сыртқы нарыққа көбірек бидай сатуға барынша тырысады.
Қазақстан экспортындағы жағдайға оралсақ, өткен жылдың ортасында Қазақстан үкіметі 2022-2023 жылғы астық түсімінен Иран Ислам Республикасына 1 миллион тонна көлемінде дәнді дақылдар жеткізу туралы меморандумға қол қойды. Десе де, экспорт көлемін бұл көрсеткішке жеткізу қиындай түсетін секілді. Себебі Иран осы жылдың ақпан айында небары 6,6 мың тонна бидай сатып алған. Ал дәл бір жыл бұрын, яғни, 2022 жылдың ақпанында 101,8 мың тонна алған. Яғни өткен жылы 95,2 мың тоннаға артық сатып алған.
Жалпы, 2023 жылдың ақпанында Қазақстан 578,5 мың тонна бидай экспорттаған. Бұл көрсеткіштер 2022 жылдың ақпан айымен салыстырғанда 60 мың тоннаға аз. Экспорт көлемінің төмендеуі 2023 жылғы қаңтарда да байқалған-ды. Мәселен, 2022 жылы қаңтарда 583,4 мың тонна экспортталса, осы жылы 557,4 мың тонна бидай сыртқы нарыққа шыққан. Олардың ішінде көрші ел - Өзбекстан Қазақстан астығының негізгі сатып алушысына айналып үлгерді. Ол елге ақпан айында - 314 мың тонна бидай жіберілген. Одан кейінгі орында Ауғанстан - 83,6 мың тонна, Тәжікстан - 72,6 мың тонна, Түркіменстан - 46,2 мың тонна, Әзірбайжан - 38 мың тонна сатып алды.
Сонымен қатар, бидай бағасының түсуіне, өз еліміздегі логистикалық мәселелер де себеп болған. Экспортшылар транзиттік пойыздар жүретін темір жолдар жүктемесінің артуына байланысты кептеліс болатынын, сондай-ақ ҚТЖ ұлттық тасымалдаушысының локомотивтерінің аздығына байланысты жүктерді дәл мерзімінде жеткізу қиындағанын айтып шағымданған.
Евгений Карабанов, сарапшы, Қазақстан Астық одағының ресми өкілі: Соңғы бірнеше аптада біз бидай бағасының құлдырағанын байқап жатырмыз. Бір айдың ішінде экспорттық бағалар күрт төмендеді. Мәселен, DAP Сарыағаш бидайының экспорттық бағасы тоннасына 285 доллардан, 265 долларға дейін түсті. Дәл осындай жағдай ішкі нарықта да байқалады. Ішкі нарықта бағалар 110 мыңнан 98 мың теңгеге дейін төмендеді. Күзгі науқанда өнім алып, көктемде бағаның көтерілуін күткен дихандар ұтылып қалды. Егер олар, бидайды күзде сатқан болса, тоннасына 125 мың алған болар еді. Ал қазір бидай тоннасы 100 мың теңге ғана, дейді.
Қазіргі таңда шаруаларды алаңдатып отырған арзандаған бағалар ғана емес, сонымен бірге жаңа науқан жұмыстарына қаражаттың жетпей отырғаны да қиындық тудырған.
Шаруалар көктемгі науқанға кірісуі керек. Фермерлерімізге қазір жанар-жағармайға, дәнді-дақылдарға, тыңайтқыштарға қаражат қажет. Сол себепті олар, амал жоқ, бидайды арзан бағаға болса да сатып жатыр. Оған қоса, мемлекеттік қаржы институттарынан берілетін көмек кешіктіріліп жатыр. Сондықтан да, шаруалар үшін қазір оңай емес. Мұның тауар өндірушілердің де экономикалық жағдайына оң ықпал ете қоймасы анық. Ауыл шаруашылығы министрлігі көктемгі егін жұмыстарына қосымша 70 млрд теңгеге сұраныс берді деп естідік. Оған қоса форвардтық сатып алу үшін, азық-түлік корпорацияларын бюджеттен капиталдандыру мәселесі қарастырылған екен. Шаруалардың ендігі үміті үкіметте. Мемлекеттік қаржыландыру институттары несиелеу көлемін арттырса жақсы болар еді, дейді маман.
Сонымен қатар, бидай құнына теңгенің күшейгені де өз әсерін тигізген. Яғни сыртқы нарықта сауда доллармен жүргізіледі. Ал доллардың арзандағанынан теңгеге шаққанда бидай арзанға түседі.
Бұл жағдайға тек нарықтық тетіктер ғана емес, сонымен бірге валюталық фактор да өз әсерін тигізді. Бір жағынан арзандаған доллар, екінші жағынын сұраныстың төмендеуі жағдайды ушықтыра түсті, дейді Евгений Карабанов.
Бұл тығырықтан шығу қиын, десе де, жағдайды реттеудің амалдары жоқ емес дейді сарапшы. Ол үшін шаруаларға бірінші кезекте мемлекеттен берілетін көмек қомақты болуы керек екен.
Мемлекеттік қаржы институттары арқылы несиелеу көлемін арттырып, көктемгі егіс науқанына қаржылай көмек көрсету керек. Агроөнеркәсіп кешенін дамытуға бағытталған Кең дала бағдарламасы жүзеге асырылса, шаруаларды дәл қазіргі таңдағы қиындықтардан шығаруға болар еді, дейді сарапшы.
Тасымалдау көлемінің азаюы, қазақстандық бидайдың экспорттық бағасының төмендеуі, Ресейдегі рекордтық астық түсімі, доллардың арзандауы - осының барлығы Қазақстанның бидай нарығындағы орнын жоғалтып алуына айтарлықтай қауіп төндіріп отыр. Сол себепті де, Қазақстанның Астық өңдеушілер одағы Мемлекеттік кірістер комитеті мен Атамекен Ұлттық Кәсіпкерлер Палатасына ресейлік бидайдың елге контрабандалық жолмен әкелінуімен күресу бойынша ұсыныстарын жолдады. Бұл ұсыныстардың ішінде барлық шекаралық өткізу пунктілерінде жүк таразыларын орнату, сондай-ақ бидай тасымалын бақылап отыру үшін құжаттарды ФГИС Зерно атты ресейлік жүйесіне интеграциялау сынды мәселелер қамтылған.
Сонымен қатар, қазақстандық ұн экспорттаушылар да, өнім бағасы арзандап келе жатқанын айтып отыр[4]. https:kz.kursiv.mediakk2023-03- 03qazaqstandaghy-bidaj-eksporty-ba ghasy-arzandap-syrtqa-satu-qarqyny- bayaulady
Биылғы 2024 жылы Қазақстандағы жалпы бидай былтырғыдан 12 пайызға жоғары болуы мүмкін. Мұндай болжамды АПК-Информ Азия директоры Елена Чередниченко айтты. Бұл туралы World of NAN сараптамалық агенттігіне сілтеме жасай отырып хабарлайды.
Сарапшылардың болжамы бойынша, Қазақстанда жаңа маусымда бидай жинау шамамен 12,53 млн тоннаны құрайды (2023 жылы 11,14 млн тонна жиналған).
2023 жылы өсірілген бидайдың төмен сапасы тұқым сапасына үлкен қауіп төндіреді. Бұл өз кезегінде өнімділіктің төмендеуіне әкелуі мүмкін. Дегенмен жағдай өткен маусымдағыдай ауыр болмайды деп күтеміз, - деді Чередниченко.
Астық балансының басқа қырлары бойынша айтарлықтай өзгерістер болжанбайды[4]. https:world-nan.kzkzblogsvidy- selskogo-khozyayistva-kazakhstana-s egodnyashnie-realii-i-perspektivy-r azvitiya
Ағымдағы жылдың алты айында өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда Қазақстан күріш экспортын 31,1% - ға, $22,3 млн-ға дейін ұлғайтты. Есепті кезеңде күріш импорты 77,5% - ға, $3,5 млн-ға дейін өсті.
Жыл басынан бері күріш 16,4% - ға, ал қант 86,6% - ға, пияз 109,6% - ға қымбаттағаны ата өтіледі. Негізгі себеп ресейлік сатып алушылар тарапынан отандық күрішке сұраныстың артуы.
2021 жылы Қазақстанда 210,7 мың тонна күріш өндірілді, бұл өткен жылмен салыстырғанда 5,3% - ға артық. Ағымдағы жылдың алты айында ҚР-да 135,6 мың тонна күріш өндірілді.
Қазақстанда күріш өндірудің негізгі проблемасы Сырдария өзенінің суы аз болуы болып табылады, ол шаруаларды ылғалдың қажетті көлемімен қамтамасыз ете алмайды.
Өзбекстан күріштің орнына су мәселесіне байланысты бұршақ және басқа да аз сұранысқа ие дақылдарды өсіруді жоспарлап отыр. Сарапшылар атап өткендей, Қазақстан да осындай жолмен жүре алады.
QazTrade мәліметінше, тамыз айының соңына дейін елімізде 2021-2022 аш жыл маусымындағы күріштің қоры жеткілікті. 1 қыркүйекте жаңа егін жиналады. Оның күрішпен бірге шетелдік серіктестерден қазақстандықтардың сұранысын қанағаттандыру үшін жеткілікті болады.
Әлемдік күріш нарығының мөлшері 287,45 жылы 2021 миллиард долларға бағаланды. Болжамдар бойынша жылдық жиынтық өсу қарқыны (CAGR) 2022 жылдан бастап 2028 жылға дейінгі кезеңде 2,2% - ға ұлғаяды [5].
https:eldala.kzkznovostikazahs tan11333-kazahstan-uvelichil-ekspo rt-risa-na-31
Күріш адам өмірінде өте маңызды орын алатын көне дақылдардың біріне жатады. Оның тарихы адамзаттың ерте заманғы даму тарихымен ұштасып жатыр [6].
Қазіргі тарихи, археологиялық, палеоботаникалық, лингвистикалық мәліметтерге қарағанда, күріштің жабайы түрлерін мәдени түрге айналдыру бұдан 20 мың жыл және одан да бұрын Солтүстік Үндіқытайда жүзеге асқан. Үндіқытайдан күріш Қытайға жеткен, одан Маньчжурия, Корея, Жапония елдеріне таралып, егіле бастаған [2,3,4]. Қазіргі таңда дүние жүзінде күріш дақылы 112 елде 150 млн. га шамасында егіліп, одан өндірілетін өнім 620 млн тоннаға жуықтайды. Күріш өнімділігі жөнінен астық дақылдары арасында бірінші орын, ал егіс көлемі және жалпы жиналған өнімі бойынша бидайдан соң екінші орын алады. Күріш өндіру жағынан Қытай мен Үндістан алдыңғы қатарда, олар тиісінше дүниежүзілік күріш өндірісі көлемінің 35 және 21 пайызын өндіреді. Одан кейінгі орындарды Индонезия, Вьетнам, Бангладеш, Тайланд, Бирма, Филиппин, Бразилия, АҚШ иемденеді. Күріш негізінен өндірілген жерінде қолданылатын өнім, оның 14-15 пайызы ғана шет жерлерге сатылады. Күрішті ірі көлемде экспортқа шығарушы елдерге Тайланд, Вьетнам, Индия, АҚШ, Қытай, Пакистан жатса, көп көлемде импорттаушы елдерге Индонезия, Филиппин, Бангладеш, Бразилия, Иран, Жапония жатады[6].
Жоғарыда айтылған Қытай, Жапония, Кореяда, Үндістан мен Индонезияда, Оңтүстік-шығыс Азия елдерінде күріш тек қана азық емес, ол өркениет пен мәдениеттің бір бөлігі. Сондай-ақ, күріш құдайдың сыйы, құнарлылық пен өмірдің символы болып есептеледі.
Күріш шаруашылығында әлемдік экономиканың аграрлық секторындағы еңбек ресурстарының 50 пайыздан астамы айналысатыны, бұл дақылдың көп еңбекті қажет ететінін дәлелдейді. Әлемде күрішке деген тұтынушылық сұраныс жыл сайын артып келе жатқаны белгілі болып отыр. Біріккен Ұлттар Ұйымы жанындағы Азық-түлік және Ауылшаруашылық ұйымының болжамы бойынша 2020 жылға күрішке деген сұраныс 781 млн тоннаны құрап, бидайға деген сұраныстан 2-3 пайызға артады. Сондықтан күріш әлемдегі 4,6-5 млрд. халықтың негізгі азығы бола тұрып, олардың өсіп өркендеуі, әлеуметтік мәселелерінің шешілуі күрішке байланысты болуы әбден мүмкін. Агротехнологияны жетілдірген жағдайда, бұл өнімділік әлеуеті жоғары дақылдан мол дән өнімін өндіруге болады. Күріш өнімділігі гектарына орта есеппен 80-110 цга-ға жеткен жағдайда жер жүзіндегі халықтың 80-90 пайызын күріш өнімімен қамтамасыз етуге болады. Күріш өндірісі мен күріш зерттеу ғылымына мемлекет тарапынан айтарлықтай қолдаулар жасаған елдер дақыл өнімділігін едәуір арттырып отыр.Осындай нақты шаралар нәтижесінде Австралия мен Мысырда күріштің орташа өнімділігі 91-97 цга, Италияда 80цга, Жапонияда 67цга, Кореяда мен Қытайда тиісінше 66 және 62 цга болып отыр .
Күріш Азияның оңтүстік - шығысынан тараған, сондықтан бұл дақыл егісінің көпшілігі -83,4 млн.гектары - Азияда орналасқан. Сондай-ақ күріш Америкада 5,6 млн, Африкада -9,3 млн, Еуропада -0,6 млн гектардан астам жерге өсіріледі.
Біздің елімізде ол жармалық дақыл болып саналады. Күріш жармасының құрамында 30-75% көмірсу, 7,6% ақуыз, 0,4% май және фосфор, минералды тұздар, дәрумендер болады. Жарманың 1 кг шамамен 3600 калорий береді. Күріштің қоректік заттарының сіңімділігі орта есеппен 96%-ды құрайды, яғни оның қоректілігі өте жоғары. Дәмі жақсы, жеңіл қорытылатындықтан диеталық, әсіресе балалар және қарт адамдар тағамы ретінде кеңінен пайдаланылады.Тағамға пайдалану жағынан Шығыс Азия және Оңтүстік Шығыс Азия елдері алдыңғы орындарда, бұл елдерде жылына әрбір адам 100180 кг күріш жармасын тұтынады.Тынық мұхит аралдары елдерінде бұл көрсеткіш 50-100 кг шамасында, Орта Азия елдерінде 10-50 кг күріш өнімі тұтынылса, Еуропа мен Америка құрлығында жан басына күріш пайдалану жылына 5-10 кг-ды құрайды . Қазақстанда кейінгі жылдарда күріш шаруашылығының экономикалық тұрғыдан қиындықтарға тап болуына ең басты себептердің бірі осы саланы техникалық тұрғыдан жарақтандырудың нашарлап кетуі. Ауылшаруашылығы техникаларының тозуы 75,4 пайызға жеткен. Он жылдан астам мерзім бойында үздіксіз пайдаланылып кележатқан тракторлар құрамы 82,1 пайыз, егін жинайтын комбайндар 70 пайыз, барлық техниканың тек 40-50 пайызын ғана жұмысқа жарамды күйде ұстауға мүмкіндік бар. Жұмыстарды жүргізудің мерзімдері де бірнеше есе ұлғайып, сапасы да мүлдем нашарлай түсуде. Күріш шикізатының, одан әрі күріш жармасының сапасының нашарлауына және егін жинау жұмыстарын орындау кезінде егістік алқаптағы астықтың шығын болуына ауылшаруашылығы техникасының жетіспеуі және тозуы себеп болуда. Сонымен қатар, он жылдан астам уақыт бойы үздіксіз қолданылып келе жатқан ауылшаруашылығы техникасының амортизациялық құны күріштің өзіндік құнына мейлінше күшті ықпал етпек, ал ауылшаруашылығы техникасы шетелден қымбат бағаға импорт талады.
Күріш өсірушілер техника паркін жаңартуға тырысуда. Алайда, күріш өсіру саласын дамыту жөнінде көңілге қонымды және стратегиялық саясат әзірге жоқ. Мысалы, 2008 жылы ұзақ жылдар бойы айтылып келген құрғақ уәдеден кейін Үкімет күрішке субсидия беруді 1 гектарға 20 000 теңгеге дейін арттырды. Әрине, шаруашылықтардың осындай қаржыдан дәмеленіп, лизингке техника сатып ала бастауы да қисынды. Ал, бұл 2003-2009 жылдар аралығында жаңартылған техниканың үштен бірі. Алайда, келесі жылы, ешқандай себептерін түсіндірмей-ақ 1 гектарға субсидияны 14 000 теңгеге қысқартып тастады.
Күрішті жалға өсірудің экономикалық тиімділігі
Ауылшаруашылығы мамандарының алдына қойылған негізгі міндет- ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін көтеру, оны өндіркге кететін шығынын төмендетіп, шаруашылықтың әртүрлі саласының рентабельділігін көтеру.Бұл дегеніміз, шаруашылықтың келешегін, айта берсе оның саяси да, экономикалық болмысын анықтайтын категория.
Шараушылықта дақылдарды өсірудің басты көрсеткіші олардың шараушылыққа келтіретін экономикалық тиімділігі. Егерде шарауашылықта өсірілетін негізгі дақылдың тиімділігі төмен болса, ол жалпы шаруашылықтың дамуын тежейді.
Дақылдың экономикалық тиімділігі өсіру технологиясын толықтай қолданғанда ғана жоғарылайтынын білеміз. Мысалы: аймақта немесе шаруашылықта ұсынылған өсіру технологисы дақылдың өнім потенциялын ашып тиімділігін жоғарылатады.
Күріш дақылын өсіруге экономикалық баға бергенде алдымен мына көрсеткіштер белгілі болуы керек.
-- Күріш дәнінің өнімділігі, цга;
Күріш өсіруге 1 гектарға кететін шығын, тг;
Күріш дәнінің 1 центнерінің өзіндік құны, тг;
1 ц күріш дәнінің сатылу бағасы, тг;
1 гектардан түсетін шартты таза пайда, тг;
Рентабельдік деңгейі, % .
Күріш дақылын өндірудің экономикалық тиімділігін арттыру үшін бұл дақылдың қаншаға түскенін зерттей, өнімнің өзіндік құнының құрамы мен құрылымын анықтай отырып, шығынның қай түрінен жоспардағыдан артық немесе кем жұмсалғанын салыстыру шаруашылықтағы шығындардың дұрыс жұмсалуына бақылау жасау болып табылады.
Күрішті жалға өсірудің тиімділігі
Күрішті жалға егу технологиясын қолдану арқылы суды үнемді пайдалану және оның ұтымды шарттары. Күрішті жалға егу технологиясын қолдану су пайдалануды азайтып, суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайын жақсартады, аумақтың экологиялық ахауларының түзелуіне септігін тигізеді, тұқымдық материял мен жанар-жағар майды үнемдейді, соның нәтижесінде фермерлер қаржысын үнемдеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар жаңа технологиялар енгізу жалға себуге арналған жаңа сепкіштер, гербицидтер мен пестицидтер алу арқылы егіншілік мәдениетін жоғарлатуға септігін тигізеді. Сондықтан ресурс шығынын үнемдеуде күріш және күріш ауыспалы егіс дақылдары егістік жерлерінің топырағын өңдеуде лазерлік жер тегістеу негізінде немесе қысқартылған суару қолдана отырып, жерді жеңіл өңдеуді пайдалану көкейтесті мәселелердің бірі.
Күріш өсіру саласын одан әрі экономикалық тұрғыдан қайта құру қисыны сапалық тұрғыдан өркендеудің жаңа сатысына көтерілуді, осы саланың көкейтесті проблемаларын концептуалдық тұрғыдан шешуді талап етеді.
Мемлекет тарапынан қолдау көрсетілмейінше күріш шаруашылығын тұрақты дамыту мүмкін емес. Дамыған елдердің үкіметтері ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерге қолдау көрсетуді мемлекет саясатының маңызды тармағы ретінде бағалайды. Мемлекет тарапынан қолдау күріш егістіктерін суару жүйелерін қайта жаңартуға, тұқым шаруашылығына субсидия беруге, механикаландыру құралдарын жаңартуға, тыңайтқыштар сатып алуға, аграрлық өнеркәсіп кешенін ақпараттық-маркетингілік тұрғыдан қамтамасыз етуге, аграрлық өнеркәсіп кешенін ғылыми, нормативтік-әдістемелік тұрғыдан қамтамасыз етуге және аграрлық өнеркәсіп кешені үшін кадрлар даярлауға, салықтық, бюджеттік, кедендік-тарифтік және техникалық тұрғыдан реттеуге және т.б., сондай-ақ еліміздің аумағы ішінде өнім сатуға қолайлы жағдай жасауға бағытталады.
Күріш өсіруге субсидия беруді ұлғайтудың қажеттігі күріш жармасының бағасы арзандауына орай, тұқым себу және егін жинау жұмыстарын жүргізуге қажетті жанар-жағармай және басқа да тауарлық-материалдық құндылықтар бағасының күрт қымбаттауына да байланысты болып отыр. Кейінгі жылдарда мемлекет тарапынан беріліп отырған субсидияға қарамастан, ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер үшін мұндай шығын түрлері аса маңызды болып табылады. Саланың рентабелділігі субсидиясыз -- 4пайыздан аспайды, субсидияны қоса есептегенде 6-7 пайыз.
Күріш Гималай тауының оңтүстік - шығыс беткейі етегіндегі жауын-шашыны мол жерлерден шыққан, ал күріштің шыққан жері Үндінстан, Үндіқытай немесе Қытай деп есептейді. Алайда физиологиялық қасиеті және анотомиялық құрылымы бойынша күріш - гигрофиттік өсімдік ал оның құрғақтау өсетін кейбір түрлерінің су өсетін түрлерінен шыққан экологиялық топ екенің дәлелдеді .
Қазақстанда күріш егіншілігі екі оазисте шоғырланған, олар Іле мен Қаратал өзендері алқабы және Сыр өңірі, Қызылорда мен Шымкент облыстары территориясында.
Іле мен Қаратал өзендері алқабында күріш егіп өсіруді 1871-1882 жылдары Қытайдың Құлша правинциясынан келген донғандар мен тарагандар бастаған. Олар өздерімен бірге күріш тұқымын әкеліп, ирригациялық құрылыс жұмыстарын жасап, тәжірбиесін үйретті.
Сыр өңірі өте көне суармалы егіншілік аймағына жатады. Мұны ескі қоныс орны мен көне ирригациялық құрылыс жүйесі қалдықтары дәлелдейді. Сыр өңірінде суармалы егіншілік дамыған.Сыр өңірінде ирригациялық құрылыс жүйесі болған. Қаратау етегі алқабында, Талас, Шу өзендері жағасында, Жетісуда суармалы егіншілік дамыған. Отырықшы шаруалар бидай, арпа, тары, күріш т.б дақылдар өсірген. Қызылорда облысы территориясында күріш Орталық Азиядан келген. Ташкент аймағынан және Қызылорда облысы территориясынан Бүкілодақтық өсімдіктер шаруашылығы (Қазіргі бүкіл Ресейлік өсімдік шаруашылығы, ВИР) институты экспедициясы жинаған күріш үлгілеріннің морфологиялық және биологиялық қасиеттерін салыстыра зерттеу нәтижесінде олрдың бір-бірімен тікелей генетикалық байланысты екенін анықтау арқылы Сыр өңіріндегі күріштердің тегі Ташкент оазисы екенін делелденді.
Орта Азия аймағы күріш егіншщілігінің ең көне аймақтарының біріне жатады. Орта Азиядан күріш басқа аймақтарға, оның ішінде Сыр өңіріне тараған. Қазақстанда күріш егіншілігі негізінен Іле мен Қаратал өзендері алқабында (Ақдала мен Қаратал массивтері) және Сырдария өзені бойында (Қызылқұм массиві мен Қызылорда облысынан) орналасқан Іле мен Қаратал өзендері алқабында күріш өсіруді 1871-1882 жылдары Қытайдың Құлжа провинциясынан келген Донгандармен таранғандар бастаған Сыр өңірі өте көне суармалы егіншілік аймағына жатады. Мұны Отырар, Суран т.б көптеген көне қалалармен қоныстар олрындарынан табылған ирригациялық құрылыс жүйесі қалдықтары дәлелдейді. КСРО Ғылым Академиясы Хорезм экспедиециясының мәләметтеріне қарағанда б.з.б. 2-1 мың жылдық кезхінде Сыр өңірінде суармалы егіншілік дамыған. Антикалық дәуір кезінде мұнда 2,2-2,5 млн.га көлемінде мәдени егіншілік алқабы болған. VI - VII Xғасырларда Сыр өңірінде ирригациялық құрылыс жүйесінің іске қосылуына байланысты, Қаратау етегін, Талас, Шу өзендері жағасында, Жетісуда суармалы егіншілік дамып, ондағы отырықшы шаруалар бидай, арпа, тары, күріш т.б. дақылдар өсірген.
Күрішті жалға өсіру технологиясы
Қазақстан Республикасында күріш тұқымын негізінде тар қатарлы(7,5 см) етіп, 1,5-2,0 см тереңдікке немесе СРН-3,6; СЗ-3,6 сепкіштерімен шашып себеді. Әдетте тұқымды сіңіру үшін сепкіш соңына жеңіл тырмалар тіркеледі. Дегенмен, соңғы жылдары көптеген күрішті жалға егу тәсілі кеңінен қолданыла бастады. Оның ерекшелігітері: күріш тұқымы 2-4 қатарға ені 60-120 см-ге дейін жалға, қатар аралығы 25-30 см етіп, гектарына 3,0-4,5 млн (100-150 кг) өнгіш дән себіледі. Қалыптасқан күріш өсіру технологиясында қолданылатын алғашқы суға бастыру кезінде 12-20 см деңгейінде ұстап тұру режимі күріштің көк өскіні пайда болғанша қарық арқылы суару тәсілімен алмастырылады, одан әрі күріш қалыптасқан су режимімен суарылады. Күрішті жалға егу технологиясын қолданғанда су шығыны,тұқым себу мөлшері, топырақ өңдеуге, жанар-жағар майға жұмсалатын шығындар азаяды.
Қазақ күріш шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында ресурс және су үнемдегіш жаңа технологияларды зерттеп, оларды күріштің және күріш ауыспалы егісі дақылдарының (арпа, рапс, соя) бастапқы және элиталық тұқым шаруашылығында пайдалану бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары да қарқынды жүргізілуде. Атап айтқанда, күріш егістігі топырағын нөлдік-минималды өңдеу және күрішті жалға егу технологиялары зерттеліп, олардан оң нәтижелер алынуда. Аталмыш технологияны жүзеге асыру үшін қолданылып жүрген тұқым сепкіштерге культиватор табандарын салу арқылы және арнайы Индияда дайындалған сепкіштерді пайдалануда.
Бүгінгі таңда облыстың күріш шаруашылығы нөлдік технологияны пайдалануға дайын емес. Себебі, мұндай технологияда атыздың бетін суға бастырғаннан кейін өсімдік қалдықтары шіріп, улы заттар түзе бастайды. Сондықтан қолданылып жүрген күрішті тұрақты суға бастыру технологиясын қолданғанда нөлдік технология ұсынылмайды. Алайда, бұл технологияны су қабатын күріш көгін алғаннан кейін көбейтіп, ерте көктемде тұқымды топыраққа терең сіңіріп себу технологиясын қолданғанда әбден болады.
Ылғал және тұқым үнемдеу тұрғысынан қарағанда күрішті жалға (жүйектеп) егу әдісінің болашағы зор. Онда күріш арнайы не модификацияланған (бейімделген) сепкіштермен жалға себіліп, тұрақты немесе үздік-создық суғарудың орнына қысқартылған режиммен суғарылады. Бұл әдісті негізінен тұқым шаруашылығында көбейту питомнигі мен суперэлита егістіктерінде қолдану ұсынылады. Ол үшін жал жасап, оның екі бүйіріне егуге бейімделген арнайы отандық немесе шетелдік (мысалы, үнділік әмбебап сепкіш) сепкіштермен тұқым 2-3 см тереңдікке себіледі. Тұқым себумен бір мезгілде бірден минералды тыңайтқыштар да беруге болады. Себу нормасы әдеттегіден 2-2,5 есеге дейін аз болатындықтан, бұл әдісті қолданғанда тұқым да көп үнемделеді. Бұл әдісті егістікті суға алғашқы бастыру және су деңгейін реттеу жүйектердің бойымен ыңғайлы жүргізілетіндіктен қысқартылған су режимін қолдануға болады.
Күрішті жалға егу технологиясын көпжылдық шөптердің аударма қыртысына, мелиоративтік және күріштен кейінгі танаптарда орналастырған тиімді. Күріштің жоғары әрі тұрақты өнім алуына ауыспалы егіс көп септігін тигізеді.
Қорытынды
Ылғал және тұқым үнемдеу тұрғысынан қарағанда күрішті жалға (жүйектеп) егу әдісінің болашағы зор. Онда күріш арнайы не модификацияланған (бейімделген) сепкіштермен жалға себіліп, тұрақты немесе үздік-создық суғарудың орнына қысқартылған режиммен суғарылады. Бұл әдісті негізінен тұқым шаруашылығында көбейту питомнигі мен суперэлита егістіктерінде қолдану ұсынылады[7].
Қазақстанның ауыл шаруашылығы өнімдері арасында экспорт бойынша мақта екінші орында
Қазақстанда өндірілетін мақта талшығы әлемнің 10 еліне экспортқа шығарылады. Бұл туралы ҚР АШМ Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығы КЕАҚ Басқарма төрағасы Асқар Наметов ОКҚ-да өткен баспасөз мәслихатында мәлім етті, деп хабарлайды ҚазАқпарат ХАА тілшісі. Қазақстанда 1991 жылы жеке, яғни отандық мақта талшығы жоқ болатын. Қазіргі уақытта мақта талшығының 10 түрін (сортын) жасап шығардық. Оның бесеуі мемлекеттік сынақтан өтті, - дейді Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығының төрағасы. Асқар Наметовтың айтуынша, елімізде қазіргі уақытта тазартылмаған мақтаның өнімділігі - 22-23 цга. Ал отандық жаңа мақта талшығының түсімі 38-40 цга көрсеткішке жетеді. Алдағы уақытта бұл көрсеткішті 30-40 пайызға арттыру көзделіп отыр. Сонымен бірге, мақтаның сапасын да арттыру жоспарланған. Бұл бағыттағы жұмыс өз кезегінде ішкі және сыртқы нарықта тауардың бәсекеге қабілеттілігін арттырады, - дейді Асқар Наметов. Белгілі болғандай, қазіргі таңда қазақстандық мақта талшығының сорты 10 елге, атап айтқанда Ресей, Беларусь, Германия, Латвия, Молдова, ҚХР, Бельгия, Иран, Украина, Италия және Оңтүстік Корея елдеріне экспортталады.
Оңтүстік Қазақстан облысының экономикасында агроөнеркәсіп кешенінің, оның өндірістік құрылымдарының орны ерекше маңызды. Жалпы өндірілетін өнімнің үштен бірін ауылшаруашылығы өнімдері құрайды.
Оңтүстік Қазақстан облысы статистика агенттігінің ақпараттары бойынша облыс халқының 64,1 % ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz