Музыкалық тәрбие эстетикалық тәрбиенің ерекше саласы
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1.Қазақстан Республикасы ҚР БМЖБМС 2.003-2002 жалпы орта білім берудің бастауыш сыныптарға арналған мемлекеттік стандарты. Негізгі ережелер. Алматы, 2002.
2.Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдама.
АНЫҚТАМАЛАР
Тәрбие - қойылған мақсатқа жетуге бағытталған тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара тиімді іс-әрекеттері (достастық).
Тәрбиелік үдеріс - ол өзіндік даму, өзін-өзі тәрбиелеу, өзін-өзі іске асыруға бағыттау мақсатында. Педагогтар мен балалардың өзара іс-әрекеттері.
Тәрбие жұмысы - ол анағұрлым толық өзіндік дамуы мен өзін-өзі табысты көрсету мақсатында ересектер мен балалардың бірлескен тіршілік әрекеттерін ұйымдастыру жөнінде мақсатты бағытталған қызмет.
Тәрбиелік жүйе - 1) тәрбиенің негізгі компоненттерінің өзара іс-қимылдары үдерісінде туындайтын (мақсаттар, субъектілер, олардың қызметі, пікірлесу, қарым-қатынас, материалдық база) және ұжымдық өмір бейнесі ретінде интегративті сипаттамалар мен оның психологиялық жағдайы қамтылған тұтас әлеуметтік организм; 2) өзінің басты қызметі - тәрбиеге қатысты ретке келтірілген ашық әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық жүйе.
Қосымша білім беру - білім алушылардың білім алу үдерісінде сұраныстарын жан-жақты қанағаттандыру мақсатында жүзеге асырылатын тәрбие және оқу үдерісі Қосымша білім беруді ұйымдастыру тұлғаның жеке дамуына, кәсіби шеберлігін анықтауына, балалардың шығармашылық еңбекке бейімделуіне, олардың қабілеттерін көрсете білуіне, қоғамдық өмірге бейімделуіне, азаматтық өзіндік санасын қалыптастыруына барлық жағдайды жасайды.
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Шығармашылық саласында музыка оқу әрекетінің басты мақсаттары-балалардың эстетикалық талғамын қалаптастыру,музыкалық шығармашылық іс-әрекеттер арқылы эмоциялық қатынасын білдіруге баулу,әдемілік пен сұлулыққа тәрбиелеу.
Балаларға қоршаған ортаның кейбір құбылыстарын бейнелейтін музыкалық шығармаларды таныстыру,олардың түрлері мен мәнерлілігі туралы түсініктерінің қалыптасуына әсер ету,музыканың дыбысын естіп,түсінуге,адамгершілік-эстетик алық сезімдерге тәрбиелеу-осы саланың негізгі міндеттері болып табылады.
Жас ерекшеліктеріне,қабілеттеріне байланысты әрбір бала музыканы қызығушылықпен қабылдайды.Баланың есту қабілеті музыканың дыбыс биіктігін,сипатын,ырғағын,тембрін ажыратып,түсінуіне әсер етеді.
Дидактикалық ойындар музыка жетекшілерінің оқу іс-әрекетін түрлендіріп,мазмұнын байыта,көркемдей түседі.Ойындар балалардың бойындағы музыкаға деген қызығушылығы мен құмарлығын оятады,балалық қиялдарын қозғап,түсініктерін кеңейте түседі.Балалардың шығармашылық қабілетерін дамытып,оларды әдемілікке,музыкалық үндестікке баулиды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев: Көп ұлтты жастардың өздерін Қазақстан тарихына, өткен буынның маңызды өмірлік құндылықтарымен сәйкестендіруіне үйрету керек, жастарға нақты өмірлік бағыт беру керек деген. Бұл сөз бізге тікелей қатысты деп білеміз. Иә, халқымыздың барлық топтарының әлеуметтік жағдайлары және қажеттіліктері өзгеріп жатқан шақтарда жастарды музыка өнеріне тәрбиелеуге ден қойып, болашақ еліміздің өнер майталмандары етіп тәрбиелеу, ойлаған асыл армандарына жеткізу - ол біздің тікелей міндетіміз. Осы арада жастар өз ұлтының патриоты болуы, халқының мәдениеті мен тарихына жанашыр бола отырып, үздік оқу басты арманға айналуы керектігін ұмытпауы қажет. Сондықтанда мектеп қабырғасында бүгінгі таңда өнерге деген тәрбиені қай бағытта жүзеге асыру керектігі бұрынғыдан да маңызды мәселе болуы тиіс. Өнер арқылы адам өзінің шын мәніндегі өз ішкі көңіл-күйін білдіреді. Олай болса, қазіргі таңда оқу орындарында өнердің басты бір мақсаты - ол адам баласының барлық әрекетіндегі өнер арқылы патриоттық сезімталдыққа жастарды тәрбиелеу. Әуенді сөзбен жеткізу мүмкін емес, оны тек музыканы жан дүниесімен түсінетін адам ғана әуен ырғағымен қабылдайды. Өйткені музыка-жүрек тілі, яғни сезім, қобалжу, көңіл-күйдің тілі деп ұққан жөн. Мектепке дейінгі мекемелерде жалпы тәрбиенің нәрімен сусындататын тәрбие салаларының бірі - музыкалық тәрбие. Балалардың өнерге құштарлығы мен қаблетін дамытуда музыкалық тәрбиенің жүйелі жолға қойылып, дұрыс ұйымдастыруынының маңызы айырықша. Өнерде тәрбие құралдары (музыка-дыбыс, суретте-бояу, әдебиетте-сөз) жасалған көркем бейне арқылы оқушылардың кеңейтіп, өмір шындығын, әсемдікті сезіне білу қаблетін дамытуға жағдай жасайды. Музыка пәнінің негізгі мақсаты балаға ұлттық өнердің құндылығын таныту. Балаларды музыкалық- эстетикалық тұрғыдан тәрбиелеу оларды көркем шығармашылық, әлеуметтік маңызды және қоршаған әлемді игеруге, тануға бағытталған істерге тарту арқылы өткізу керек. Тек өнер ғана адамның шындыққа тарихи қалыптасқан эстетикалық қарым-қатынас тәжірибесін ашады, қорытындылайды. Бұл музыка-эстетикалық тәрбие беруде ешнәрсемен алмастыруға болмайды. Өнердің эстетикалық тәрбие беруге қатысуы, оның міндетті қызметтерінің бірі болып табылады. Әр халықтың эстетикалық дүние танымы, көркемдік өзіне тән өнер туындыларымен ерекшеленетіні өмір шындығы. Ұрпақ тәрбиесінде, туған халқымыздың ұлттық өнерін, оның нәзік те көркем сырын ұғындыру мектепке дейінгі тәрбиеде баланы әсемдікті сүйсіне білуге баулу құралы екені сөзсіз. Сондықтан, өнерге деген қызығушылықты қалыптасты-руда халық өнері мен мәдениетінің сан-алуан түрлері жайында қарапайым түсініктер беру көзделеді. Бүгінгі таңда, жас ұрпаққа көркемдік білім мен тәрбие беру жүйесінде көркем әдебиет, музыка өнері, бейнелеу өнері, ұлттық қолөнер сияқты эстетикалық мәндегі пәндер арқылы оның ішінде, халықтық дәстүрлі өнерін игерте отырып, бала бойындағы әсемдікті қабылдау, сезіну, өнер шығармаларын әсемдік заңдылықтарына сәйкес бағалай білу қаблеттерін, көркемдік талғам деңгейінде қалыптастыру қажеттігі маңызды мәселенің бірі. Музыкалық тәрбие өмірдегі, табиғат пен өнердің әсемдікті қабылдап, бағалауға және түсінуге қаблетті адамды пәрменді түрде қалыптастырудың нысаналы жүйесі. Әл - Фараби өзінің Музыка туралы үлкен трактатында музыка ғылымының мәселелерін зерттейді (музыкалық дыбыстардың құрылысынан музыка мен поэзияның байланысына дейін). Музыканың жақсы жақтары мен оның тәрбиелік мәнін жан-жақты ашып көрсетеді. Музыканың әр түрлі жанрын жетілдіруде пайда болатын адам дарындылығының дәрежелерін талдайды. Әлеуметтік өмірдің шындығына тән кереметтілік тұрмыстық құбылыстардың шындығын көрсете білуде екенін дәлелдейді. Қазақстан мәдениетінің бірінші өзіне тән ерекшілігі халықтың қолданбалы өнерде, той-думандарда, қолөнер кәсіпшілігіне және т.б. өз көрінісін тапты. Музыкалық тәрбие - эстетикалық тәрбие көзі. Музыка-адамның өмір бойы серігі. Музыканы жат көретін адамдарда бола қоймас, ол әркімге де керек дүние. Музыка тіліне әрбір тыңдаушы қанығады. Мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндерге музыкалы-эстетикалық тәрбие беруде, сонымен қатар олардың музыкалық қаблетін арттыруда ән айту мен оны ұйымдастыру жұмысын дұрыс жолға қоя білу аса маңызды. Мектепке дейінгі ұйымдарда музыкалық тәрбие берудің басты міндеті - балаларды музыканы дұрыс тыңдап, түсінуге және оны әсерлі орындай білуге баулу. Орындаушылық шеберлікті шыңдау ән-хор дағдыларын жүйелі түрде жолға қоя білумен тығыз байланысты. Сабақта ән салу дағдыларын негізінен жаттығулар айтқандай үйренеміз де, ал ән үйрену кезінде оларды пысықтап қайталау арқылы есте қалдыруды көздейміз. Мектепке дейінгі ұйымдарда барлық пәндер сияқты, музыка пәні де тәрбиеленушілерді азаматтық рухта тәрбиелеп, олардың дүниетанымын дамытып, ой-өрісін кеңейтуді, сонымен қатар музыка саласында білімін жетілдіруді мақсат етеді. Алайда музыка жай пән емес, өнер пәні болғандықтан оның өзіндік ерекшеліктері және атқаратын міндеттері өте көп. Атап айтқанда балалардың дүниетанымы, өмірге деген көз қарасы, музыкалық шығармаларды тыңдау немесе орындау кезінде алған әсерлену сезімі деген ұғым әр сабақтың ең өзекті мәселесі болып отыруы шарт. Олай болса, тәрбиеленушінің ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті кезінде қолданылған барлық әдістері осы түйінді мәселені ашуға бағытталуы тиіс. Ал ән айту, музыка тыңдаву дағдыларын үйрену музыканың сұлулығын, әсем сазын терең түсініп, одан эстетикалық әсер, нәр алу жолдарын жеңілдетеді. Қазіргі кезде жалпы білім беретін оқулықтарының тәжірибесіне, әдет-ғұрыптарына, салт- дәстүріне, рухани қазынасына, саяси- әлеуметтік, экономикалық ерекшеліктеріне ыңғайланып жасалуда. Бұны біз ұрпақтарымызға, қасиеттерімізді сіңірудің қажеттілігінен туындаған жағдай деп түсінуіміз керек. Яғни, ұрпағымызға ұлттық тәрбие беру қажет. М.Жұмабаев бұл мәселе жөнінде былай деп ой түйеді: Әрбір ұлттың балаға тәрбие беру туралы ескіден келе жатқан жеке-жеке жылдары бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, көп қолданылып келе жатқан болғандықтан, әрбір тәрбиеші, сөз жоқ ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиісті. Және әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында, өз ұлты үшін қызмет атқаратын болғандықтан, тәрбиеленетін баланы сол ұлттық тәрбиесімен тәрбиелеуге міндетті. Қазақ мәдениетіндегі маңызды салаларының бірі- музыка. Музыка-ой мен сезім бірлігі арқылы әлемнің тұтастай көрінісін жасайтын адам әрекетінің бір түрі. Халық өз салты мен дәстүрін, мәдениетін қазірге дейін жеткізе білген. Осы ғасырлар бойы жиған-тергенін асыл рухани қазыныларын, жас ұрпақтың бойына сіңіріп, дүниетанымын қалыптастыруда музыкалық өнер арқылы тәрбиелеу өзекті мәселелрдің бірі. Музыканы сүйген қауым адам баласына тән ізгі қасиетті, шынайы достық пен махабатты, әсем мінез-қылықты қастерлейді. Қазақтың әні мен күйін естіп өскен адамды биік мұраттарға жетелейді. Оның көп жақты сырын игеру, түсіну, қабылдау тым ерте, яғни сәби шағынан басталуы тиіс. Сонау Эллада дәуірінде ақылмен Аристотель адамның жан-жақты мәдени және рухани дамуына ерекше мән беріп, әсіресе, өнер, соның ішінде музыка адамдарды тәрбиелеудің негізгі құралы деп таныған. Біз қазір музыка саласында өзіміздің халқымыздың дәстүрінен, дүниежүзілік классикалық үлгіден айырылмай, ілгерілей беруіміз қажет,-дейді ғалымдар Ә.Нысанбаев пен Т.Әбжановтар, - өйткені музыка халқымыздың адамгершілік пен парасаттылық қасиетке жетудің жолы дейді. Өте тура да әділ айтылған пікір. Ендеше осы халқымыздың дәстүріндегі әсем ән мен тәтті күйіміз, бізді адамгершілік пен парасаттылыққа жетелейтін жол. Осы бір аса бай рухани қазыналардың бүгінгі таңда жастарға тәрбие берудегі ролі де айырықша. Сол үшін де өнер сүйген қауым тәтті ізгі қасиетті қастерлейді. Әл-Фараби бабамыз музыканың адам психологиясына әсері жөнінде-Музыка денені шынықтыратын гимнастика тәріздес, ол адамның жанын жетілдіреді. Алдымен ләззатқа бөлейді, одан соң құмарлықты оятады, қиялға жетелейді, - деп пікір айтқан. Ал ұлы грек ойшылы Платон: Музыка-адам жан дүниесін еріксіз еліктіріп, тұрмыс-тіршіліктің қандайда болсын мұң-заласын ұмыттыратын қасиетті күш,-деп, ой түйіндеген. Халқымыздың бірнеше ғасырлар көлемінде жинақталып қалыптасқан бай музыкалық фольклоры бар. Атап айтар болсақ: тарихи әуендер, эпикалық жырлар, тұрмыс-салт жырлары, лирикалық әндер т.б. Міне, осы фольклорымызбен-ақ ұлттық-тәрбиемізді, болмысымызды қалыптастыратын тәлім-тәрбие беріп отырған тарихи шындық. Ата-бабаларымыз ғасырлар бойы армандаған тәуелсіздікке қолы жеткен еліміздің білім, тәрбие беру ісіндегі басты мақсат-рухани жан дүниесі биік, жеке тұлға қалыптастыру. Ал тұлғаны музыкаға тәрбиелеу дегеніміз-ол баланың бойында белгілі бір қызығушылықты ояту, қажетті құндылық бағдарын, соның ішінде пайдалы іс-әрекеттерді қалыптастыру, дарындылық көзін ашу деген сөз.
Педагогикалық-психологиялық еңбектерді оқып-үйрену, мұғалімдердің іс-тәжірибесімен танысу және талдау оқыту үрдісінде білімнің сапасын қамтамасыз ету үшін мектепке дейінгі ұйымдарда музыка сабағын тәрбиелік құрал ретінде пайдалану қажеттігі бізге дипломдық жұмыстың тақырыбын Музыка сабағының тәрбиелік мәні деп таңдап алуға себепші болды.
Зерттеу мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балаларға әнді дұрыс ырғақпен айтуға үйрету және музыкалық қабылдау ерекшеліктерімен таныстыру және теориялық-әдістемелік тұрғысынан зерттеу болып табылады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Мектеп жасына дейінгі балалар өміріндегі музыканың алатын орнын анықтау;
2. Мектеп жасына дейінгі балаларды ән салуға үйретудің тәрбиелік маңызын негіздеу;
3. Мектепке дейінгі музыкалық тәрбиеде инновациялық технологияларды қарастыру;
4. Дидактикалық ойындарды музыка сабағында қолданудың әдіс-тәсілдерін зерделеу;
5. Музыка сабағының тәрбиелік маңызы туралы тәжірибелік зерттеу жұмыстарын өткізу;
6. Музыка сабағының тәрбиелік маңызы туралы тәжірибелік зерттеу жұмысының нәтижесін талдау.
Дипломдық зерттеудің теориялық қолданылуы: Мектеп жасына дейінгі кіші топ балаларының сенсорлық-дидактикалық ойындар арқылы танымдық қабілттерін дамыту жолдарын анықтау. Ойын технологиясын қолдану баланың танымдық қабылдауын қалыптастыру.
Дипломдық зерттеудің практикалық қолданылуы: Зерттеу жұмысының нәтижелері мектеп жасына дейінгі балаларға музыка сабағы барысында эстетикалық тәрбие беру мүмкіндіктерін жасайды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Мектеп жасына дейінгі балалар.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі музыка әдістемесі.
Зерттеу тақырыбның зерттелу деңгейі: Бұл жұмыста іс-тәжірибе, әдебиеттер жинау, оларды талдау-жинақтау, салыстыру әдістері пайдала-нылды. Білім беруде белсенді оқу әдістерінің көмегімен оқушыда оқуға ынтасын тудыру жолдарын көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу болжамы: Мектеп жасына дейінгі балалардың музыка сабағында эстетикалық тәрбие беру қабілттерін дамыту жолдарын тиімді меңгеру.
Дипломдық жұмыстың зерттеу жаңалығы: Мектеп жасына дейінгі балаларға музыка сабағында эстетикалық тәрбие беру қабілттерін дамыту жолдарын тиімді қолдану.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, ІІ бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімде тақырыптың көкейкестілігі, зерттеудің ғылыми аппараты: мақсаты, міндеттері, обьектісі мен пәні, зерттеу әдістері, зерттеу базасы анықталады.
1-тарауда ғылыми педагогикалық, психологиялық әдебиттерге сүйене отырып, музыка сабағының тәрбиелік пәнінің теориялық негізі, мазмұны мен мәні, негізгі тиімді жолдары мен ерекшеліктері қарастырылады.
2-тарауда музыка сабағын тәрбиелік құрал ретінде пайдалану бойынша озат мұғалімдердің іс-тәжірибелеріне талдау жасап, оқу тәрбие үрдісінде оқушылардың білім, білік, дағдыларын қалыптастыруға, ықпалын анықтауға байланысты жүргізілген зерттеу нәтижелері келтірілген.
Қорытындыда музыка сабағында қолданылатын әдістерді пайдалануға байланысты ой қорытындылары мен ұсыныстар қатары берілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І МУЗЫКА САБАҒЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалар өміріндегі музыканың алатын орны
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болғалы бері экономи- калық, әлеуметтік, рухани - мәдениеттік және т.б. үлкен жаңаруларды жүзеге асыруда. Ел басы, Н.Ә.Назарбаев құндылықтар жүйесінің қоғам үшін маңыздылығы жайлы зиялы қауыммен кездесуде: Қандай қиын - қыстау жағдайда да адамдар үшін өзекті болып қала беретін даусыз құндылықтар әрдайым болған және бола береді. Қоғамның адамгершілік деңгейін анықтайтын рухани байлық пен мәдениет осылардың қатарына жатады. Мүмкін осы қиындыққа толы қым - қуат жылдарды өзіміздің басты құндылықтарымызды сақтап қала білгендігі-міз біздің басты жетістігіміз болар - деген. Әр халықтың эстетикалық дүние танымы, көркемдік мәдениеті өзіне тән өнер туындыларымен ерекшеленетіні өмір шындығы.Ұрпақ тәрбиесінде, туған халқымыздың ұлтттық өнерін, оның нәзік те көркем сырын ұғындыру мектепке дейінгі тәрбиеде баланың әсемдікті түйсіне білуге баулу құралы екені сөзсіз. Сондықтан, мектепке дейінгі мекемелерде өнерге деген қызығушылықты қалыптастыруда халық өнері мен мәдениетінің саналуан түрлері жайында қарапайым түсініктер беру көзделеді. Бүгінгі бүлдіршін - ертеңгі біздің болашағымыз Қазақстанның келешегі жеткіншектерінің қолында екені бәрімізге мәлім. Олай болса, ХХІ ғасыр жас жеткіншектердің жан - жақты терең білімді, интелектуалды деңгейі жоғары болуын талап етеді. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 8 - бабында былай делінген. Білім беру бағдарламасын меңгеру үшін жағдайлар жасау, жеке адамның шығармашылық рухани мүмкіндіктерін дамыту; жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы ителлектісін байыту. Сондықтан да бүгінгі күні әрбір оқушыны жеке тұлға ретінде жан - жақты дамыған, білімді азамат етіп тәрбиелеу - біздің парызымыз. Олай болса музыка саласында халқымыздың өскенініе терең үңіліп, сол өнер қазынамызды балаларымызға белгілі бір жүйелі бағатта теориялық және іс тәжірибеде қолдана білсе, сонда біз жас жеткіншектердің рухани байлығын шығармашылық бағытта тәрбиелей алуымыз мүмкін. Бүгінгі таңда, мектепке дейінгі ұйымдарда жас ұрпаққа көркемдік білім мен тәрбие беру жүйесінде көркем әдебиет, музыка өнері, бейнелеу өнері, ұлттық қолөнер сияқты эстетикалық мәндегі пәндер арқылы оның ішінде, халықтық дәстүрлі өнерін игерте отырып, тәрбиеленушінің бойындағы әсемдікті қабылдау, сезіну, өнер шығармаларын әсемдік заңдылықтарына сәйкес бағалай білу қаблеттерін, көркемдік талғам деңгейінде қалыптастыру қажеттігі маңызды мәселенің бірі. Сонымен бірге, қазақ халқы-мызды көркемдік мәдениетін, өнердегі салт - дәстүрін зерттеу мәселесі де ұрпақ тәрбиесі үшін ерекше маңызға ие болып отыр. Қазіргі білім беру мазмұнын байыту мүмкіндіктерін кеңірек пайдалану, білімге, шығарма-шылықпен қарау, жастардың өмірінде жасампаздық ахуал тудыру, тәрбиенің барлық құралдармен жастардың бойында білім мен еңбекке дұрыс көзқарасты, дүниетанымды, адамгершілік пен шынайы эстетикалық мәдениетті қалыптас-тыруға мейлінше тиімді ықпал жасаудың жолдарын белгілеу - бүгінгі таңда кезек күттірмейтін мәселе. Әл - Фараби өзінің Музыка туралы үлкен трактатында музыка ғылымының мәселелерін зерттейді (музыкалық дыбыстардың құрылысынан музыкамен поэзияның байланысына дейін). Музыканың жақсы жақтары мен оның тәрбиелік мәнін жан - жақты ашып көрсетеді. Музыканың әр түрлі жанрын жетілдіруде пайда болатын адам дарындылығының дәрежелерін талдайды. Әлеуметтік өмірдің шындығына тән кереметтілік тұрмыстық құбылыстардың шындығын көрсете білуде екенін дәлелдейді. Ы.Алтынсарин қазақ музыкасын өте жоғары қастерлеген, ол әсіресе, жас буын жеткіншектерге музыкалық тәрбие беруге зор көңіл аударған. Ол бірінші рет музыкалық сауат жоқ кезде ән сабағын мекткепте міндетті пән ретінде енгізген. Ы.Алтынсаринның ұстаздық тәжірибесінде көрініс тапқан жас жеткіншектерге музыкалық тәрбие беру идеясы балалар мен жас өспірімдердің рухани өсуіне көп себептігін тигізді. Сондайақ ірі ғалым-педагог Н.К.Крупская: Балаға музыка арқылы өзінің ойлары мен сезімдерін тереңірек түсінуіне, айқынырақ ойлап, тереңірек сезінуіне көмектесу қажет..., - деп сипаттаған болатын. В.А.Сухомлинскийдің: Егер сәби шақта музыкалық шығарманың әсемдігін жүрекке жеткізе білсек, егер дыбыстардан бала адам сезімінің санқырлы реңін сезіне білсе, ол мәдениеттің ешқандай құралдармен жетуге болмайтын сатысына көтеріледі. Музыкалық тәрбие бұл музыкантты тәрбиелеу емес, ең алдымен адамды тәрбиелеу - деуінде үлкен шындық жатқанын көреміз. Жоғарыда аталған ғалым - педагогтардың айтып өткендерін талдай келе шыққан нәтиже - музыкалық тәрбиені жанұядан кейін мектепке дейінгі мекемелерден бастап қалыптастырып, бала мектепке келместен бұрын алғашқы музыкалық тәрбиені бала бақшаларынан музыка сабақтарынан алып, оларды музыка әлеміне терең бойлатып, түсініп қабылдауына, талғамдары артып, эмоциялық сезімдерін қалыптастырып, жан - жақты білімді, мәдениетті болып өсуіне зор ықпал ететін музыка сабағының орны ерекше. Музыка - адам сезiмiнiң нәзiк тiлi, яғни адамдардың бiр-бiрiмен
эстетикалық тәрбие беруде адам өмiрiнде музыканың атқаратын рөлi аса зор.
Сондықтан жаcтарымызды музыка мәдениетiне тәрбиелеу iсiн жан-жақты
ойластырып, олардың музыкалық талғамын әрдайым дамытып отыруға мейлiнше көнiл бөлуiмiз керек. Екі жастағы бала музыка мен көркемсөзге әуес келеді. Балалар би және байсалды орындалатын музыканы түрліше қабылдайды. Қарапайым ән айту ырғақтары пайда болады, балалар жеке буындарға қосылып, ырғақты қайталайды. Қимылдарын музыкамен сәйкестендіру қабілеттері дамиды, қарапайым ырғақтылығы пайда болады, музыкамен орындалатын қимылдар әртүрлі болады. Музыкалық ойлау - күрделі эмоциялық сенсорно - интелектуалдық
білімділік процесс және музыкалық шығарманы бағалауы. Күрделі деген, әлі де не музыкатануда, не психологияда, не педагогикада ортақ шешім жоқ деген сөз. Оны не интелектуалды қабылдауы, музыкаға адамның сәулесі,
музыканы меңгеру дейді т.с. Сондықтан, 4 пен 7 жас кезінде баланың
музыкалық - қабылдау ойлауы бірлік пен қарым - қатынасы екі негізгі бағытта дамиды: а) өз-өзіндік интонациялық қабылдауда және музыканы сезінуі; ә) өмірлік пен тәжірибе алған баланың жеке қабылдаушылығы. Музыкалық импровизация - өнімді көркем іс-әрекетінің формасы, одан
жаңа туынды туады. Осы әрекетте баланың шығармашылық музыкалық ойлауы жатыр, ол музыкалық тіл арқылы қалыптасады. Музыкалық тіл - бұл арнайы құрал, ол арқылы музыкалық ақпаратты
жеткізеді және сақтайды. Музыкалық тіл - грамматикалық норма жүйесі,
қолдану ережесі, сөз-моделді қосуы. Музыкалық тіл - барлық дыбыс құрылысының байланыс жүйесі, оның нақты мағынасы. Музыкалық тіл - музыкалық әрекетінің фундаменті және музыканы жүзеге асыру. Балалардың музыкалық шығармашылығында қалыптасуы ол: түрлі және сұлу әуендегі музыкалық аспаптар; балалар алдында қызығушылық музыкалық- танымдық мақсат қою, олардың өмірлік және көркемдік әсемдігінің актуалдығы, қор жинау т.б.; үлкен кісілердің бала шығармашылығына қатынасы, баланың музыкада өз-өзінің әсерлігі. Музыка сабағының мұғалімі - шығармашылық фантазиясы мол, арнайы бір аспапты еркін меңгере алатын, музыкалық сауатты, жан - жақты ғылым- білімнен хабардар, ой-өрісі кең маман болғанда ғана жас жеткіншектерге жүйелі музыкалық білім бере алады. Музыкалық тәрбие мен білім беруде музыка сабағында оқытудың әр түрлі тәсілдерін қолдану; сөздік (баяндау, түсіндіру, әңгімелеу), көрнектілік (музыкалар иллюстрациялар, диафильм, бейнефильм-дерден үзінділер) көрсету (үйретілетін әнді орындап беру, би қимылдарын көрсету, аспаптарда ойнап беру). Кейбір тапсырмалар алдында жағдаяттар туғызу, оқытудың белсенді тәсілдері іскерлік ойындар жүргізу т.б. оқытушының іс - тәрбиесі мен шығармашылығынан туындайтын оқыту тәсілдері, әдістері сабақ үрдістері-не оқытудың жаңа технологиясын түрлендіре түседі. Оқытудың жаңа технологиясы тәрбиеленушілермен жеке, топ болып жұмыс істеудің тиімді тәсілдерін түрлендіруді талап етеді. Жалпыға білім беретін орта мектептің Музыка бағдарламасының мақсаттарын, міндеттерін, принциптерін бүгінгі заман талабымен байланыстыра жүргізу басты мәселе болуы керек. Ең алдымен музыка арқылы балаларды тәрбиелеу дегеніміз не екенін айтпас бұрын, музыканың қандай ұғым екенін айтқанымыз жөн. Сонымен бәрін мазалайтын сұрақтардың бірі, музыка деген не? Адам өмірінде, қоғамда музыка қандай орын алады? Әлемнің көркем мәдениетінің ерекше форма ретіндегі маңызы неде? Оны қалай танимыз? Осыған музыкатану жауап береді. Музыкатану - музыка өнерді ізденуі, оның әлеуметтік - тарихи шындыққа қатысуы, басқадай адамзат рухының мәдениеті саласына оның ішкі көзқарас заңдылықтары мен ерекшеліктері. Музыкалық өнерді, музыкалық мәдениетті, оның жүйесін, нақты болмысты, музыкалық шығармаларды, жанрларды, шығармашылығы, тарихы, стиль процесінің өзгеруін, музыкалық жанр эволюциясының өзгеруі, әлеумет мәдениеті, музыкалық шығармашылықтың ұлттық негізі деп сеземіз. Музыкалық білім туралы зерттеуі көне заманнан дамып, қалыптасып келеді. Музыка табиғатын, оның қызметтерін осы білім арқылы байытып, то-лықтырып, музыкатанушылық білімі музыкалық - педагогикалық көзқа- растарда көрінеді. Сондықтан, музыкатану мен музыкалық білім беру педагогикасы өзінің тарихи дамуында өз-өздерін толықтыру жолында болды. Жаңа музыкалық - педагогикалық технологиялар жалпы музыкалық мәдениетінің дамуына себеп болды. Музыкатану ғалымға, педагог -- музыкантқа, музыка саласы оның ғылымилығына, ізденісіне, шығармашылық әлеуетіне әсер етеді. Музыкатану зерттеулері музыкалық өнер, музыкалық мәдениет ізденісіне бағытталған, оның күрделі жүйелеріне, нақты құбылыстарына, мысалы музыкалық шығарма, музыкалық жанр, музыканттың шығармашылық өмірбаяны және жалпы құбылыстарына, мысалы тарихи процесінде болып жатқан түрлі стильдер, музыкалық жанрлардың эволюциясына, әлеумет мәденілігіне, музыкалық шығармалардың ұлттық контекстіне.Қазіргі кезде даму сипаттамасында музыкатану ғылыми саласында қызығушылықпен кеңейіп, музыкалық өмірде, мәдениетте, шығармашылықта, орындаушылықта, музыка қабылдауында және олардың заңдылықтарын, әдістерін зерттеу барысында байқалады.
Енді тәрбие дегенімізге тоқтала кетсек, тәрбие - қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты, жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын қоғамды тарихи өмірде жинақталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие процесі арқылы береді.Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш - жеке тұлға. Адам жүйелі түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардың өмір сүру тәртібін меңгереді. Тәрбие процесінде бала өзінің дамуына қажетті жағдайларды пайдалануға тиіс. Табиғи және әлеуметтік орта оның көзқарасын дамытады.Ал музыкалық тәрбиенің ерекшелігі музыкалық тәрбие - тұлғаны қоғамның музыкалық мәдениетіне қатыстыру процесі. Мақсаты - музыкалық тәжірибені (жасау, орындау, қабылдау, музыкалық шығарманы анализдеу) жас ұрпаққа жеткізу. Музыкалық тәрбие дегеніміз индивидке мақсатты түрде педагогикалық әсер ету, ол тұлғаның жалпы үйлесімді дамуының ізгіліктік- эстетикалық сезімінің, идеалдарының, музыкалық талғамы мен талаптарының қалыптасуының бір құралы ретінде қаралады.Музыкалық тәрбие мазмұны, формасы және әдістері қоғамда танылған әлеуметтік, философиялық, жалпы педагогикалық ұстанымдарға, музыкалық мәдениеттің қалыптасқан типіне, адамды қоршаған музыкалық әрекет түрлері мен дыбыстық ортаға байланысты. Музыкалық тәрбие эстетикалық тәрбиенің ерекше саласы. Елеулі компоненті музыкалық қызметпен айналысуға қажет музыка тілін игеруге, музыкалық қабілеттерді дамытуға үйрететін музыкалық оқыту мен білім. Сәйкесінше, музыкалық тәрбие тек арнаулы мектепте болуы мүмкін. Балаларды әдеттегі сабақта музыкаға қызықтыруға, оны тындауға және түсінуге болады. Негізі сабақта музыканы үш бағытта қарастырады:
* Жай ғана тындау;
* Тыныш отыруға арналған музыка;
* Тыныштыққа отырып жағымды ойларды шоғырландыруға музыканы пайдалану.
Әрқайсысына тоқтала кетсек, жай ғана тыңдау - бұған классикалық музыкалық шығармалар қолайлы келеді. Балаларға олардың тыныш, денені бос ұстаумен көзді жұмып отыруға болатынын түсіндірген жөн. Тыңдап болған соң балалардан түрлі-түсті бейнеде айтып беруін сұрауға болады. Бұл қызық сараптама ғылымда дыбыстың түспен белгілі бір дәрежеде байланысы бар екенін дәлелдейді. Музыка шығармашылыққа дем береді, сондықтан балалар сурет салумен, жабыстырумен, әдеби шығарма жазумен шұғылданған кезде тыңдап отырғаны дұрыс. Музыканың тамаша үлгілері адамның санасын оятуға, оның бойынан күтпеген талант пен қабілетті ашуға себепкер болады.
Ал музыкалық тәлім-тәрбие адамзат қауымының түрлі іс-әрекеттерінде, ойын-сауықта, еңбек ету әрекеттерінде берік орын алып отырды. Ол қоғамның мәдениетін, әлеуметтік тәжірибесін жеткізудің құралы болуымен қатар, сол қоғамның дамуына, музыкалық білімнің жинақталуына, адамдардың өмір әрекеттерінің түрленуіне байланысты әлеуметтік категория ретінде өзі де үнемі дамып, қалыптасу үстінде болды.
Музыка өнері жасөспірімдердің жеке тұлға ретінде дамып, қалыптасуында аса маңызды роль атқарады. Музыка адам саласына, жүйке жүйесіне ықпал ететін ерекше психофизиологиялық құбылыс болып табылатын дыбыстар арқылы бейнеленеді. Ал ол дыбыстар - түрлі биіктік пен күштіліктегі жай дыбыстар емес, адам сезімін бейнелеуші, реттеуші сұлулық заңына сәйкестенген әсерлі әуен өрнектері.
Әуен-саздың жеке тұлғаның дамып, қалыптасуындағы әсер-ықпалына адамдар өте ерте кезде-ақ назар аударған. Адамзат қоғамының дамуының ең алғашқы кезеңдерінің өзінде оны идеялық-психологиялық қару ретінде қолдана білген.
Музыка - қоғамдық сананың формасы ретінде адамдардың эмоционалдық сезіміне тікелей ықпал етуші эстетикалық тәрбие құралы. Музыкалық шығармаларды аспаптарда ойнап үйрену, орындау жеке тұлғаның эстетикалық, эмоционалды- сезімдік, құндылықты сана-сезімін дамытып, қалыптастырады, әсемдікті қабылдап, сезінуге талпындырады. Ол эстетикалық тәрбиенің басты мақсаты болып табылатын жеке тұлғаның эстетикалық талғамын, эстетикалық идеалын қалыптастырады, болмыстағы құбылыстар мен өнер туындыларындағы әсемдікті саналы түрде қабылдай білуге үйретеді және өзіндік шығарымпаздық қабілеттерін дамытады.
Музыкамен шұғылдану барысында еңбек тәрбиесі міндеттері жүзеге асырылып отырады. Бір жағынан, тыңдалатын музыкалық шығармаларды қабылдау, есте сақтау қабілеттері дамытылса, екінші жағынан, ән салған кездегі дауыс аппараттарының іс-қимылы немесе музыкалық-ырғақтық қозғалыстар жасау сияқты еңбек процестері жүріп жатады. Бұндай іс-әрекеттер өз кезегінде оқушылардың ынта-ықыласымен еңбектенуін, тәртіптілігін, іске деген жауапкершілікті қарым-қатынасын талап етеді, әрі тиянақтылықпен еңбек ету іскерліктерін қалыптастырады.
Ән салу, музыкалық шығармаларды түрлі аспаптарда орындау физиологиялық процесс болғандықтан, балалардың дене тәрбиесіне, денсаулығына жағымды ықпал тигізеді. Осындай іс-әрекетпен жүйелі түрде шұғылдану өкпедегі оттегі алмасуын белсендіріп, дауыс аппаратының, дем алу органдарының шымыр да икемді жетілуіне, жалпы денсаулығының жақсы болуын қамтамасыз етеді. Ән салу, музыка тыңдау адамның тонусын, яғни жүйке жүесімен бұлшық еттерінің физиологиялық жағдайдағы күш-қуатын арттырады. Отырып немесе түрегеп ән салу процесінде дене бітімін, басты, қолдарды дұрыс ұстауға дағдыландыру сияқты талаптардың қойлуы балалардың дене қозғалысы мәдениетін қалыптасуына көмектеседі. Музыкалық есту қабілеттерін дамытуға бағытталған жүйелі түрде жүргізілетін жаттығулардың да мәні зор. Ондай жаттығулар жасау барысында оқушылар тек дыбыстардың биіктігі мен ұзақтығын, тембрін, күшін бір мезгілде немесе бірізділікпен сабақтаса естілетін дыбыстар кешендерін ажырату қабілеттерін иеленеді. Сөйтіп, есту рецепторларының қызметі белсендіріледі.
Басқа да өнер түрлері сияқты музыка - танымдық процестерді белсендіру құралы. Музыкалық шығармаларды тыңдау, ойнап үйрену, орындау барысында оқушылардың өмір тәжірибесі байытылады, болмысты байыптау өрісі кеңейеді, ойлау процестері жеделдетіледі. Музыкамен қарым-қатынаста болу әуен-саздың өзара байланысын, мәнерін, бірізділіктегі құрылымын (әуенді образды қабылдау), олардың кешенділігін (тембірі мен гармонияның мәнерлігін қабылдау), сонымен қатар шығарманың түрлі фактураларының айырмашылықтарын (гомофония, полифония) танып білуге көмектеседі. Оқушылардың музыкалық іс-әрекеттерінде дамитын ойлаудың осы сферасы олардың болмысты тануына көмектеседі, дүниетанымын кеңейтеді, ақыл-ой қабілеттерін жетілдіреді. Қиялдың, фантазияның дамуы - тәлім-тәрбиенің маңызды жақтарының бірі. Осы ретте бала қиялын шарықтатып, арман-мақсатының өресін биіктетуде шығармашылыққа жетелеуде музыканың маңызы зор.
Осы тұрғыдан алғанда, музыканың бала тәрбиесінде алатын орны ерекше. Абай атамыз айтқандай: "Әннің де естісі бар, есері бар, Тыңдаушының құлағын кесері бар, Ақылдының сөзіндей ойлы күйді, Тыңдағанда көңілдің әсері бар" деген. Ендеше өзіңнің тындаған әніңе қара,есірген бе? әлде,есті ән бе? Есірген адамдарды қарасаңыз,сол өлеңге де есіріп билеп,бар уақытын клубта өткізіп,онымен қоса күнәға да барып жатады. Үйінде тыңдап билеген есірген өлеңді,сол есіргендей жерге де барғысы келеді. Ал, мағыналы,естігу лайықты адамдар сөзсіз-ақ әсерлі адамдар болады,өйткені олардың тыңдаған әндері де,әсерлі және бос сөзсіз. Мағыналы өлеңмен қоса олар уақытында тиімді пайдаланып жатыр. Қазақтың тарихын қарасаңыз,талай өзекті мәселерді,тартыс-таластарды бір шумақ мағыналы әнмен ой салған. Талай зиялы қазақтарымыз әсерлі ән қалдырған,талай жүректі жаңғыртқан,осылардан үлгі алайық.
Музыкалық берудің жалпы мақсаты музыкалық мәдениетті дамыту, балалардың жалпы рухани мәдениетін дамыту, қалыптастыру болып саналады. Ал балалардың музыкалық мәдениеті деген түсінік-ауқымы кең ұғым. Осы ұғымның мазмұнына бірінші кезекте өмірден туындаған, өмірмен тығыз байланысты образдық өнер, музыканы түсіну қаблетін жатқызады. Д.Б.Кабалевский бұл туралы: Сезімдер тілі-музыканы көңілмен қабылдау, ондағы жақсы мен жаманды ажырата білу, музыканың сипатын сезіну, орындалу ерекшелігін салыстыра білу қаблеті,-деген. Музыкалық мәдениеттің негізіне музыкалық сауат жатады, онсыз музыка мәдениетінің қалыптасуы мүмкін емес. Сонымен бірге балалардың орындаушылық, шығармашылық бастамалары да осы музыка мәдениеті ұғымына кіреді. Музыканы тану процесіне Д.Б.Кабалевский үш жанрды - ән, би, маршты алып қарастырады. Қазақстан мәдениеті тарихының тамырлары тереңде жатыр. Қазіргі ғылыми-зерттеулердің нәтижелері қазақ халқының дербес және бірегей мәдениетінің даму жолын өте дәл болмағанымен, жеткілікті дәрежеде айқын көз алдымызға келтіруге мүмкіндік береді. Ғасырлар қойнауымен бізге келіп жеткен көркем шығармашылық элементтерін мұқият салыстырып, зерттеу арқылы халықтың рухани өмірінің тұтас бітім-болмысын азды-көпті жасауға болады. Мектеп жасына дейінгі балалармен жүргізілетін музыкалық оқу тәрбиелік жұмысында қазақ ұлттық музыкалық аспаптарыныңьалатын орнын түсіндіре білу және музыкалық өнерге деген қызығушылығын қалыптастыра отырып, солар арқылы, тәрбиеленушілердің патриоттық сана сезімін, музыкалық - эстетикалық, көркемдік талғамын қалыптастыра білу.
0.2 Мектеп жасына дейінгі балаларды ән салуға үйретудің тәрбиелік маңызы
Балабақшадағы сәбилік шағынан тәрбиеленіп келе жатқан балада музыканы тыңдау, оны түсіну, есте сақтау, ажырата білу, ән салу, би билеу, сазгерлерді, аспаптарды тану қабілеттері бірте - бірте қалыптасады. Ал, балабақшаға қамтылған баланың бойына қысқа мерзім ішінде аталған білім дағдыларын қалыптастыру музыка жетекшісінің алдына қойылған аумақты да, жауапты ісі. Балабақшада музыкалық тәрбие жұмысын ұйымдастырудың түрлері: ән сабағы, баланың жеке музыкамен шұғылдануы, баланың күнделікті өмірдегі музыканың орны, мерекелік ертеңгіліктер т.б. Балаға музыкалық тәрбие берудегі мақсатымыз бен міндетіміз: - Музыкаға қалыпты қызығушылығын, әр түрлі музыкаға эмоциялық сезгіштігін қалыптастыру және дамыту; - Би билеу және ән салу дағдыларына үйрету; - Музыкалық қабылдауын, таныс шығармаларды әуенінен тану және есте сақтауын дамыту; - Музыкалық танымын кеңейту, машығын дамытуға жағдай жасау; - Музыкалық әрекеттің барлық түрі бойынша белсенділікті дамыту. Сол себепті, музыканың құдіретті күшін бала бойына дарыту, сіңіру мақсатында музыка, сазды әуен баланың күнделікті өмірінде орын алуы қажет. Музыкалық оқу іс - әрекетінің музыка тыңдау бөлімі бойынша ән, күй, халық әуендерін, басқа ұлттық шығармаларды қолдана отырып, музыканы тыңдау, қабылдау, есте сақтау, ажырата білумен қатар, оның мазмұнын, көркемдік қасиетін түсіндіру қажет. Әнді музыкамен, музыкасыз жеке, көппен қосылып, орындау кезінде дауысын дамытуға, өлең сөзін дұрыс, анық айтуға, ырғақты қимылмен музыка үндестігін сезіне, денесін дұрыс ұстап, әдемі қозғала білуіне ерекше мән беріледі. Музыканы басқа пәндермен байланыстыруда (тіл дамыту, сахналау, дене шынықтыру, бейнелеу т. б) баланың көңіл хошы, өз күші мен ептілігіне қызығушылығы арта түседі. Ән баламен ойын - сауықтарда, музыкалық кештерде, ертеңгіліктерде, билерде, ойындарда бірге жүреді. Демек, ойнай жүріп, баланың әнге деген құштарлығы арта түседі. Музыкалық - дидактикалық ойындарды ойнау, балалардың музыкаға қызығушылығын арттырады және музыкалық іс - әрекет түрлерін тез, әрі дұрыс үйренуге көмектеседі. Музыкалық оқу іс - әрекеттерінде музыкалық - дидактикалық ойындарды жүйелі түрде пайдалану - музыканы сипатына, көңіл - күйіне, динамикалық реңкіне қарай ажыратуды үйретеді. Балаларды әр түрлі музыкалық шараларға тек жеке өзін қатыстырмай, үлкендермен, ата - аналармен бірге қатыстырудың мәні зор. Бұл баланың өзіне - өзінің сенімін ұштап, шығармашылығын шыңдайды. Музыкалық - ырғақты қимылдарды орындауда, би билеуде музыкалық аспаптарды қолдану музыканың ырғағын, динамикалық үнін, екпінін ажыратуға үйретіп, орындаушылық шеберліктерін шыңдайды. Мерекелік ертеңгіліктердің, ойын - сауықтардың, сахналық қойылымдардың кезінде бала образдық бейнелерді дәл бере білуге, сахна мәдениетіне жауапкершілікке, көпшілікпен жұмыс істеуге үйренеді. Қазіргі оқу - тәрбие жұмысын жан - жақты дамыту мақсатындағы басты міндеттердің бірі бала тәрбиесіне қазақ халқының ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келе жатқан тұрмыс - салтына, әдет - ғұрпына, ұлттық дәстүріне байланысты әдебиет пен мәдениетке, өнерге үйрете отырып, баулу. Белгілі бір өнер иесіне арналған әсерлі әдеби - музыкалық кештер өткізу де бала санасында із қалдырады. Жақсыға, әдемілікке, үлкеннің маңызды да пайдалы ісін қайталауға, ұқсап бағуға талпындырады. Әр сазгердің немесе әншінің шығармашылығындағы, репертуарындағы әндерді, шығармаларды тереңірек талдау арқылы бала тағы да музыканың эмоциялық әсерін, бейнелеу күшін түсініп, жақсы мен жаманды ажырата алуға үйренеді.
Сол сияқты баламен жеке жұмыс жасауда әр баланың бойындағы қабілетін тауып, дамытуға жол ашады. Ал, музыканы түсіне шығарма кейіпкерімен бірге жетіле, әсемдік пен әдемілікті сезіне өскен бала қоғамға тек пайдасын тигізетін, ұлттық қазынаны бағалай білетін, саналы да білімді, отансүйгіш, тәрбиелі, адал азамат болып өсері сөзсіз. Мектепке дейінгі мекемелерде музыкалық тәрбие берудің басты міндеті -балалардың музыканы дұрыс тыңдап, түсінуге және оны әсерлі орындай білуге баулу. Орындаушылық шеберлікті шыңдау ән айту дағдыларын жүйелі түрде жолға қоя білумен тығыз байланысты. Ән салу дағдыларын жүйелі түрде жолға айтқандай үйренеміз де, ал ән үйрену кезінде оларды пысықтап қайталау арқылы есте қалдыруды көздейміз. Ән салу - музыкадағы іс-әрекеттің бір түрі. Ән салуға үйретуде
балалардың музыкалық қабылдау дағдысы басты рөл атқарады.
Алдымен, әннің өзі не дегенге тоқталайық. Ән - музыка мен сөздің
бірлігі ғана емес, осылар арқылы орындаушының өз сезімін білдіруі. Өз
сезімін орындаушы ән арқылы бере алғанда ғана орындалған ән тындаушының сезіміне әсер етіп, музыка мазмұнын түсінуге жол ашады. Балабақшада ән салу - әрбір өз сезімін музыка арқылы бере білуі үйренуі, сол арқылы музыканы тереңірек қабылдау процесі. Осы орындау-шылық шеберлікті меңгере отырып, баланың музыкалық - теориялық білімі артады.Бала музыканың ішкі сырын қаныға отырып, кейбір нашар әдеттерден(қысылу, ұяңдық, сылбырлық , т,б.) арылуға мүмкіндік алады. Әнді көпшілікке қосылып орындау баланың өзіне деген сенімін оятады, оны жеке орындауға психологиялық жағынан біртіндеп төселеді . Баланың орындаушылық шеберлікке жеткізетін көрсеткіштің бірі - ән
репертуары. Ән репертуарына қызықса ғана баланың әнді жақсы орындауға
деген ықыласы артады. Баланы ән сала білу шеберлігіне үйретуші басты тұлға - тәрбиеші. Ол
балалардың дамуын, жас ерекшелігін ескере отырып, соған сай репертуар
таңдап, жүйелі жұмыс жүргізсе, балалар әнді толғана сезініп, шығарма
мазмұнына үңіле отырып, сол мазмұнын өз даусы арқылы бере біліуге
жаттығады.Әуенде дыбыс жасау дыбыс аппараттарының құрлысына байланысты.Балалар даусының ересектер дауысынан ерекшелігінің өзі де осында. Бала дауысы жоғары болғанымен, дипазоны шектеулі. Көмекейдің (дыбыс апараттарының) жоғары орналасуы, қысқалығы мен майысқақ, жұмсақтығы дауыс сипатын анықтайды. Баланың әнді жай болса да орнықты, дыбысты толқытпай айтуы табиғи
жеңілдік пен дыбыс бояуын сақтауға көмегін тигізеді. Сонымен, балаларға ән
айтқызуда олардың даусының әлсіздігін, нерв жүйесінің тез шаршап, дауыс
апараттарының жетілмегендігін үнемі естен шығармаған жөн.
Әнді таза айта алмайтын балалармен жұмыс жасау. Мұндай балалардың
барлығы бірдей ән айтуға шамасы жетпейді немесе музыкалық есту қабілеті жоқ деп қарауға болмайды. Олармен жұмыс жасауды әнді таза айта алмау себебін анықтаудан бастаған жөн. Балалардың кейбірі әнді қысылып, ұялшақтықтан яғни психологиялық дайындығының жоқтығынан айта алмаса, енді біреулер естіген дыбыс биіктігін даусымен бере алмайды. Екінші біреулерінің вокальдық дағдысының төмен болуы мүмкін. Алайда бұл екі топтағылар да дыбыс биіктігін анық сезе алатын балалар болып келеді. 1.Әнді таза айта алмаушылардың дауыс регистрі төмен болып, көкірек
резонаторымен айтады да, бұлардың дауысы біртіндеп кіші октавада
қалыптасады. Естігенін жоғары немесе орташа регистрде сәйкестендіре
алмайды. 2.Таза айта алмаушылардың ішінде музыкалық есту қабілеті төмен балалар
кездеседі. Бұлардың дауысын,есіту қабілетін жетілдіру ұзақ уақытты қажет
етеді. 3.Әнді қатты, айқайлап айтқандықтан, дауысы жарықтанып шығатында
балалар кездеседі. Ал жай айту кезінде дауыста қосалқы шуыл пайда болады.
Балалар дауысындағы бұл кемшілік көбіне үйретушінің вокальдық білімінің
төмендігінен және баланы қоршаған ортаның әсерінен (теледидардан, радиодан тыңдаған концерт), орындаушылардың немесе өз ата-аналарының ән айту мәнеріне еліктеуден туындайды. 4. Балалардың кейбірінің ән айту қабілетінің төмен болуы музыкаға,
оның ішінде ән айтуға бөлінетін уақыттың шектеулі болуына да байланысты.
Тағы бір себеп-ән айтудың жалпылама хор түрінде жүргізілуінен.Мұндай балалармен мынадай жұмыстар жүргізілуі тиіс: 1.Бір топта әнді таза айта білмейтін балалардың кімдер екенін анықтап,
музыкада олардың отыратын орнын белгілейді. Мұндай балалардың қасына әнді таза айта білетін сенімді балалар отырғызылады. 2.Үйретілетін әннің орындауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Қазақстан Республикасы ҚР БМЖБМС 2.003-2002 жалпы орта білім берудің бастауыш сыныптарға арналған мемлекеттік стандарты. Негізгі ережелер. Алматы, 2002.
2.Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдама.
АНЫҚТАМАЛАР
Тәрбие - қойылған мақсатқа жетуге бағытталған тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара тиімді іс-әрекеттері (достастық).
Тәрбиелік үдеріс - ол өзіндік даму, өзін-өзі тәрбиелеу, өзін-өзі іске асыруға бағыттау мақсатында. Педагогтар мен балалардың өзара іс-әрекеттері.
Тәрбие жұмысы - ол анағұрлым толық өзіндік дамуы мен өзін-өзі табысты көрсету мақсатында ересектер мен балалардың бірлескен тіршілік әрекеттерін ұйымдастыру жөнінде мақсатты бағытталған қызмет.
Тәрбиелік жүйе - 1) тәрбиенің негізгі компоненттерінің өзара іс-қимылдары үдерісінде туындайтын (мақсаттар, субъектілер, олардың қызметі, пікірлесу, қарым-қатынас, материалдық база) және ұжымдық өмір бейнесі ретінде интегративті сипаттамалар мен оның психологиялық жағдайы қамтылған тұтас әлеуметтік организм; 2) өзінің басты қызметі - тәрбиеге қатысты ретке келтірілген ашық әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық жүйе.
Қосымша білім беру - білім алушылардың білім алу үдерісінде сұраныстарын жан-жақты қанағаттандыру мақсатында жүзеге асырылатын тәрбие және оқу үдерісі Қосымша білім беруді ұйымдастыру тұлғаның жеке дамуына, кәсіби шеберлігін анықтауына, балалардың шығармашылық еңбекке бейімделуіне, олардың қабілеттерін көрсете білуіне, қоғамдық өмірге бейімделуіне, азаматтық өзіндік санасын қалыптастыруына барлық жағдайды жасайды.
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Шығармашылық саласында музыка оқу әрекетінің басты мақсаттары-балалардың эстетикалық талғамын қалаптастыру,музыкалық шығармашылық іс-әрекеттер арқылы эмоциялық қатынасын білдіруге баулу,әдемілік пен сұлулыққа тәрбиелеу.
Балаларға қоршаған ортаның кейбір құбылыстарын бейнелейтін музыкалық шығармаларды таныстыру,олардың түрлері мен мәнерлілігі туралы түсініктерінің қалыптасуына әсер ету,музыканың дыбысын естіп,түсінуге,адамгершілік-эстетик алық сезімдерге тәрбиелеу-осы саланың негізгі міндеттері болып табылады.
Жас ерекшеліктеріне,қабілеттеріне байланысты әрбір бала музыканы қызығушылықпен қабылдайды.Баланың есту қабілеті музыканың дыбыс биіктігін,сипатын,ырғағын,тембрін ажыратып,түсінуіне әсер етеді.
Дидактикалық ойындар музыка жетекшілерінің оқу іс-әрекетін түрлендіріп,мазмұнын байыта,көркемдей түседі.Ойындар балалардың бойындағы музыкаға деген қызығушылығы мен құмарлығын оятады,балалық қиялдарын қозғап,түсініктерін кеңейте түседі.Балалардың шығармашылық қабілетерін дамытып,оларды әдемілікке,музыкалық үндестікке баулиды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев: Көп ұлтты жастардың өздерін Қазақстан тарихына, өткен буынның маңызды өмірлік құндылықтарымен сәйкестендіруіне үйрету керек, жастарға нақты өмірлік бағыт беру керек деген. Бұл сөз бізге тікелей қатысты деп білеміз. Иә, халқымыздың барлық топтарының әлеуметтік жағдайлары және қажеттіліктері өзгеріп жатқан шақтарда жастарды музыка өнеріне тәрбиелеуге ден қойып, болашақ еліміздің өнер майталмандары етіп тәрбиелеу, ойлаған асыл армандарына жеткізу - ол біздің тікелей міндетіміз. Осы арада жастар өз ұлтының патриоты болуы, халқының мәдениеті мен тарихына жанашыр бола отырып, үздік оқу басты арманға айналуы керектігін ұмытпауы қажет. Сондықтанда мектеп қабырғасында бүгінгі таңда өнерге деген тәрбиені қай бағытта жүзеге асыру керектігі бұрынғыдан да маңызды мәселе болуы тиіс. Өнер арқылы адам өзінің шын мәніндегі өз ішкі көңіл-күйін білдіреді. Олай болса, қазіргі таңда оқу орындарында өнердің басты бір мақсаты - ол адам баласының барлық әрекетіндегі өнер арқылы патриоттық сезімталдыққа жастарды тәрбиелеу. Әуенді сөзбен жеткізу мүмкін емес, оны тек музыканы жан дүниесімен түсінетін адам ғана әуен ырғағымен қабылдайды. Өйткені музыка-жүрек тілі, яғни сезім, қобалжу, көңіл-күйдің тілі деп ұққан жөн. Мектепке дейінгі мекемелерде жалпы тәрбиенің нәрімен сусындататын тәрбие салаларының бірі - музыкалық тәрбие. Балалардың өнерге құштарлығы мен қаблетін дамытуда музыкалық тәрбиенің жүйелі жолға қойылып, дұрыс ұйымдастыруынының маңызы айырықша. Өнерде тәрбие құралдары (музыка-дыбыс, суретте-бояу, әдебиетте-сөз) жасалған көркем бейне арқылы оқушылардың кеңейтіп, өмір шындығын, әсемдікті сезіне білу қаблетін дамытуға жағдай жасайды. Музыка пәнінің негізгі мақсаты балаға ұлттық өнердің құндылығын таныту. Балаларды музыкалық- эстетикалық тұрғыдан тәрбиелеу оларды көркем шығармашылық, әлеуметтік маңызды және қоршаған әлемді игеруге, тануға бағытталған істерге тарту арқылы өткізу керек. Тек өнер ғана адамның шындыққа тарихи қалыптасқан эстетикалық қарым-қатынас тәжірибесін ашады, қорытындылайды. Бұл музыка-эстетикалық тәрбие беруде ешнәрсемен алмастыруға болмайды. Өнердің эстетикалық тәрбие беруге қатысуы, оның міндетті қызметтерінің бірі болып табылады. Әр халықтың эстетикалық дүние танымы, көркемдік өзіне тән өнер туындыларымен ерекшеленетіні өмір шындығы. Ұрпақ тәрбиесінде, туған халқымыздың ұлттық өнерін, оның нәзік те көркем сырын ұғындыру мектепке дейінгі тәрбиеде баланы әсемдікті сүйсіне білуге баулу құралы екені сөзсіз. Сондықтан, өнерге деген қызығушылықты қалыптасты-руда халық өнері мен мәдениетінің сан-алуан түрлері жайында қарапайым түсініктер беру көзделеді. Бүгінгі таңда, жас ұрпаққа көркемдік білім мен тәрбие беру жүйесінде көркем әдебиет, музыка өнері, бейнелеу өнері, ұлттық қолөнер сияқты эстетикалық мәндегі пәндер арқылы оның ішінде, халықтық дәстүрлі өнерін игерте отырып, бала бойындағы әсемдікті қабылдау, сезіну, өнер шығармаларын әсемдік заңдылықтарына сәйкес бағалай білу қаблеттерін, көркемдік талғам деңгейінде қалыптастыру қажеттігі маңызды мәселенің бірі. Музыкалық тәрбие өмірдегі, табиғат пен өнердің әсемдікті қабылдап, бағалауға және түсінуге қаблетті адамды пәрменді түрде қалыптастырудың нысаналы жүйесі. Әл - Фараби өзінің Музыка туралы үлкен трактатында музыка ғылымының мәселелерін зерттейді (музыкалық дыбыстардың құрылысынан музыка мен поэзияның байланысына дейін). Музыканың жақсы жақтары мен оның тәрбиелік мәнін жан-жақты ашып көрсетеді. Музыканың әр түрлі жанрын жетілдіруде пайда болатын адам дарындылығының дәрежелерін талдайды. Әлеуметтік өмірдің шындығына тән кереметтілік тұрмыстық құбылыстардың шындығын көрсете білуде екенін дәлелдейді. Қазақстан мәдениетінің бірінші өзіне тән ерекшілігі халықтың қолданбалы өнерде, той-думандарда, қолөнер кәсіпшілігіне және т.б. өз көрінісін тапты. Музыкалық тәрбие - эстетикалық тәрбие көзі. Музыка-адамның өмір бойы серігі. Музыканы жат көретін адамдарда бола қоймас, ол әркімге де керек дүние. Музыка тіліне әрбір тыңдаушы қанығады. Мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндерге музыкалы-эстетикалық тәрбие беруде, сонымен қатар олардың музыкалық қаблетін арттыруда ән айту мен оны ұйымдастыру жұмысын дұрыс жолға қоя білу аса маңызды. Мектепке дейінгі ұйымдарда музыкалық тәрбие берудің басты міндеті - балаларды музыканы дұрыс тыңдап, түсінуге және оны әсерлі орындай білуге баулу. Орындаушылық шеберлікті шыңдау ән-хор дағдыларын жүйелі түрде жолға қоя білумен тығыз байланысты. Сабақта ән салу дағдыларын негізінен жаттығулар айтқандай үйренеміз де, ал ән үйрену кезінде оларды пысықтап қайталау арқылы есте қалдыруды көздейміз. Мектепке дейінгі ұйымдарда барлық пәндер сияқты, музыка пәні де тәрбиеленушілерді азаматтық рухта тәрбиелеп, олардың дүниетанымын дамытып, ой-өрісін кеңейтуді, сонымен қатар музыка саласында білімін жетілдіруді мақсат етеді. Алайда музыка жай пән емес, өнер пәні болғандықтан оның өзіндік ерекшеліктері және атқаратын міндеттері өте көп. Атап айтқанда балалардың дүниетанымы, өмірге деген көз қарасы, музыкалық шығармаларды тыңдау немесе орындау кезінде алған әсерлену сезімі деген ұғым әр сабақтың ең өзекті мәселесі болып отыруы шарт. Олай болса, тәрбиеленушінің ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті кезінде қолданылған барлық әдістері осы түйінді мәселені ашуға бағытталуы тиіс. Ал ән айту, музыка тыңдаву дағдыларын үйрену музыканың сұлулығын, әсем сазын терең түсініп, одан эстетикалық әсер, нәр алу жолдарын жеңілдетеді. Қазіргі кезде жалпы білім беретін оқулықтарының тәжірибесіне, әдет-ғұрыптарына, салт- дәстүріне, рухани қазынасына, саяси- әлеуметтік, экономикалық ерекшеліктеріне ыңғайланып жасалуда. Бұны біз ұрпақтарымызға, қасиеттерімізді сіңірудің қажеттілігінен туындаған жағдай деп түсінуіміз керек. Яғни, ұрпағымызға ұлттық тәрбие беру қажет. М.Жұмабаев бұл мәселе жөнінде былай деп ой түйеді: Әрбір ұлттың балаға тәрбие беру туралы ескіден келе жатқан жеке-жеке жылдары бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, көп қолданылып келе жатқан болғандықтан, әрбір тәрбиеші, сөз жоқ ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиісті. Және әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында, өз ұлты үшін қызмет атқаратын болғандықтан, тәрбиеленетін баланы сол ұлттық тәрбиесімен тәрбиелеуге міндетті. Қазақ мәдениетіндегі маңызды салаларының бірі- музыка. Музыка-ой мен сезім бірлігі арқылы әлемнің тұтастай көрінісін жасайтын адам әрекетінің бір түрі. Халық өз салты мен дәстүрін, мәдениетін қазірге дейін жеткізе білген. Осы ғасырлар бойы жиған-тергенін асыл рухани қазыныларын, жас ұрпақтың бойына сіңіріп, дүниетанымын қалыптастыруда музыкалық өнер арқылы тәрбиелеу өзекті мәселелрдің бірі. Музыканы сүйген қауым адам баласына тән ізгі қасиетті, шынайы достық пен махабатты, әсем мінез-қылықты қастерлейді. Қазақтың әні мен күйін естіп өскен адамды биік мұраттарға жетелейді. Оның көп жақты сырын игеру, түсіну, қабылдау тым ерте, яғни сәби шағынан басталуы тиіс. Сонау Эллада дәуірінде ақылмен Аристотель адамның жан-жақты мәдени және рухани дамуына ерекше мән беріп, әсіресе, өнер, соның ішінде музыка адамдарды тәрбиелеудің негізгі құралы деп таныған. Біз қазір музыка саласында өзіміздің халқымыздың дәстүрінен, дүниежүзілік классикалық үлгіден айырылмай, ілгерілей беруіміз қажет,-дейді ғалымдар Ә.Нысанбаев пен Т.Әбжановтар, - өйткені музыка халқымыздың адамгершілік пен парасаттылық қасиетке жетудің жолы дейді. Өте тура да әділ айтылған пікір. Ендеше осы халқымыздың дәстүріндегі әсем ән мен тәтті күйіміз, бізді адамгершілік пен парасаттылыққа жетелейтін жол. Осы бір аса бай рухани қазыналардың бүгінгі таңда жастарға тәрбие берудегі ролі де айырықша. Сол үшін де өнер сүйген қауым тәтті ізгі қасиетті қастерлейді. Әл-Фараби бабамыз музыканың адам психологиясына әсері жөнінде-Музыка денені шынықтыратын гимнастика тәріздес, ол адамның жанын жетілдіреді. Алдымен ләззатқа бөлейді, одан соң құмарлықты оятады, қиялға жетелейді, - деп пікір айтқан. Ал ұлы грек ойшылы Платон: Музыка-адам жан дүниесін еріксіз еліктіріп, тұрмыс-тіршіліктің қандайда болсын мұң-заласын ұмыттыратын қасиетті күш,-деп, ой түйіндеген. Халқымыздың бірнеше ғасырлар көлемінде жинақталып қалыптасқан бай музыкалық фольклоры бар. Атап айтар болсақ: тарихи әуендер, эпикалық жырлар, тұрмыс-салт жырлары, лирикалық әндер т.б. Міне, осы фольклорымызбен-ақ ұлттық-тәрбиемізді, болмысымызды қалыптастыратын тәлім-тәрбие беріп отырған тарихи шындық. Ата-бабаларымыз ғасырлар бойы армандаған тәуелсіздікке қолы жеткен еліміздің білім, тәрбие беру ісіндегі басты мақсат-рухани жан дүниесі биік, жеке тұлға қалыптастыру. Ал тұлғаны музыкаға тәрбиелеу дегеніміз-ол баланың бойында белгілі бір қызығушылықты ояту, қажетті құндылық бағдарын, соның ішінде пайдалы іс-әрекеттерді қалыптастыру, дарындылық көзін ашу деген сөз.
Педагогикалық-психологиялық еңбектерді оқып-үйрену, мұғалімдердің іс-тәжірибесімен танысу және талдау оқыту үрдісінде білімнің сапасын қамтамасыз ету үшін мектепке дейінгі ұйымдарда музыка сабағын тәрбиелік құрал ретінде пайдалану қажеттігі бізге дипломдық жұмыстың тақырыбын Музыка сабағының тәрбиелік мәні деп таңдап алуға себепші болды.
Зерттеу мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балаларға әнді дұрыс ырғақпен айтуға үйрету және музыкалық қабылдау ерекшеліктерімен таныстыру және теориялық-әдістемелік тұрғысынан зерттеу болып табылады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Мектеп жасына дейінгі балалар өміріндегі музыканың алатын орнын анықтау;
2. Мектеп жасына дейінгі балаларды ән салуға үйретудің тәрбиелік маңызын негіздеу;
3. Мектепке дейінгі музыкалық тәрбиеде инновациялық технологияларды қарастыру;
4. Дидактикалық ойындарды музыка сабағында қолданудың әдіс-тәсілдерін зерделеу;
5. Музыка сабағының тәрбиелік маңызы туралы тәжірибелік зерттеу жұмыстарын өткізу;
6. Музыка сабағының тәрбиелік маңызы туралы тәжірибелік зерттеу жұмысының нәтижесін талдау.
Дипломдық зерттеудің теориялық қолданылуы: Мектеп жасына дейінгі кіші топ балаларының сенсорлық-дидактикалық ойындар арқылы танымдық қабілттерін дамыту жолдарын анықтау. Ойын технологиясын қолдану баланың танымдық қабылдауын қалыптастыру.
Дипломдық зерттеудің практикалық қолданылуы: Зерттеу жұмысының нәтижелері мектеп жасына дейінгі балаларға музыка сабағы барысында эстетикалық тәрбие беру мүмкіндіктерін жасайды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Мектеп жасына дейінгі балалар.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі музыка әдістемесі.
Зерттеу тақырыбның зерттелу деңгейі: Бұл жұмыста іс-тәжірибе, әдебиеттер жинау, оларды талдау-жинақтау, салыстыру әдістері пайдала-нылды. Білім беруде белсенді оқу әдістерінің көмегімен оқушыда оқуға ынтасын тудыру жолдарын көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу болжамы: Мектеп жасына дейінгі балалардың музыка сабағында эстетикалық тәрбие беру қабілттерін дамыту жолдарын тиімді меңгеру.
Дипломдық жұмыстың зерттеу жаңалығы: Мектеп жасына дейінгі балаларға музыка сабағында эстетикалық тәрбие беру қабілттерін дамыту жолдарын тиімді қолдану.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, ІІ бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімде тақырыптың көкейкестілігі, зерттеудің ғылыми аппараты: мақсаты, міндеттері, обьектісі мен пәні, зерттеу әдістері, зерттеу базасы анықталады.
1-тарауда ғылыми педагогикалық, психологиялық әдебиттерге сүйене отырып, музыка сабағының тәрбиелік пәнінің теориялық негізі, мазмұны мен мәні, негізгі тиімді жолдары мен ерекшеліктері қарастырылады.
2-тарауда музыка сабағын тәрбиелік құрал ретінде пайдалану бойынша озат мұғалімдердің іс-тәжірибелеріне талдау жасап, оқу тәрбие үрдісінде оқушылардың білім, білік, дағдыларын қалыптастыруға, ықпалын анықтауға байланысты жүргізілген зерттеу нәтижелері келтірілген.
Қорытындыда музыка сабағында қолданылатын әдістерді пайдалануға байланысты ой қорытындылары мен ұсыныстар қатары берілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І МУЗЫКА САБАҒЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалар өміріндегі музыканың алатын орны
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болғалы бері экономи- калық, әлеуметтік, рухани - мәдениеттік және т.б. үлкен жаңаруларды жүзеге асыруда. Ел басы, Н.Ә.Назарбаев құндылықтар жүйесінің қоғам үшін маңыздылығы жайлы зиялы қауыммен кездесуде: Қандай қиын - қыстау жағдайда да адамдар үшін өзекті болып қала беретін даусыз құндылықтар әрдайым болған және бола береді. Қоғамның адамгершілік деңгейін анықтайтын рухани байлық пен мәдениет осылардың қатарына жатады. Мүмкін осы қиындыққа толы қым - қуат жылдарды өзіміздің басты құндылықтарымызды сақтап қала білгендігі-міз біздің басты жетістігіміз болар - деген. Әр халықтың эстетикалық дүние танымы, көркемдік мәдениеті өзіне тән өнер туындыларымен ерекшеленетіні өмір шындығы.Ұрпақ тәрбиесінде, туған халқымыздың ұлтттық өнерін, оның нәзік те көркем сырын ұғындыру мектепке дейінгі тәрбиеде баланың әсемдікті түйсіне білуге баулу құралы екені сөзсіз. Сондықтан, мектепке дейінгі мекемелерде өнерге деген қызығушылықты қалыптастыруда халық өнері мен мәдениетінің саналуан түрлері жайында қарапайым түсініктер беру көзделеді. Бүгінгі бүлдіршін - ертеңгі біздің болашағымыз Қазақстанның келешегі жеткіншектерінің қолында екені бәрімізге мәлім. Олай болса, ХХІ ғасыр жас жеткіншектердің жан - жақты терең білімді, интелектуалды деңгейі жоғары болуын талап етеді. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 8 - бабында былай делінген. Білім беру бағдарламасын меңгеру үшін жағдайлар жасау, жеке адамның шығармашылық рухани мүмкіндіктерін дамыту; жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы ителлектісін байыту. Сондықтан да бүгінгі күні әрбір оқушыны жеке тұлға ретінде жан - жақты дамыған, білімді азамат етіп тәрбиелеу - біздің парызымыз. Олай болса музыка саласында халқымыздың өскенініе терең үңіліп, сол өнер қазынамызды балаларымызға белгілі бір жүйелі бағатта теориялық және іс тәжірибеде қолдана білсе, сонда біз жас жеткіншектердің рухани байлығын шығармашылық бағытта тәрбиелей алуымыз мүмкін. Бүгінгі таңда, мектепке дейінгі ұйымдарда жас ұрпаққа көркемдік білім мен тәрбие беру жүйесінде көркем әдебиет, музыка өнері, бейнелеу өнері, ұлттық қолөнер сияқты эстетикалық мәндегі пәндер арқылы оның ішінде, халықтық дәстүрлі өнерін игерте отырып, тәрбиеленушінің бойындағы әсемдікті қабылдау, сезіну, өнер шығармаларын әсемдік заңдылықтарына сәйкес бағалай білу қаблеттерін, көркемдік талғам деңгейінде қалыптастыру қажеттігі маңызды мәселенің бірі. Сонымен бірге, қазақ халқы-мызды көркемдік мәдениетін, өнердегі салт - дәстүрін зерттеу мәселесі де ұрпақ тәрбиесі үшін ерекше маңызға ие болып отыр. Қазіргі білім беру мазмұнын байыту мүмкіндіктерін кеңірек пайдалану, білімге, шығарма-шылықпен қарау, жастардың өмірінде жасампаздық ахуал тудыру, тәрбиенің барлық құралдармен жастардың бойында білім мен еңбекке дұрыс көзқарасты, дүниетанымды, адамгершілік пен шынайы эстетикалық мәдениетті қалыптас-тыруға мейлінше тиімді ықпал жасаудың жолдарын белгілеу - бүгінгі таңда кезек күттірмейтін мәселе. Әл - Фараби өзінің Музыка туралы үлкен трактатында музыка ғылымының мәселелерін зерттейді (музыкалық дыбыстардың құрылысынан музыкамен поэзияның байланысына дейін). Музыканың жақсы жақтары мен оның тәрбиелік мәнін жан - жақты ашып көрсетеді. Музыканың әр түрлі жанрын жетілдіруде пайда болатын адам дарындылығының дәрежелерін талдайды. Әлеуметтік өмірдің шындығына тән кереметтілік тұрмыстық құбылыстардың шындығын көрсете білуде екенін дәлелдейді. Ы.Алтынсарин қазақ музыкасын өте жоғары қастерлеген, ол әсіресе, жас буын жеткіншектерге музыкалық тәрбие беруге зор көңіл аударған. Ол бірінші рет музыкалық сауат жоқ кезде ән сабағын мекткепте міндетті пән ретінде енгізген. Ы.Алтынсаринның ұстаздық тәжірибесінде көрініс тапқан жас жеткіншектерге музыкалық тәрбие беру идеясы балалар мен жас өспірімдердің рухани өсуіне көп себептігін тигізді. Сондайақ ірі ғалым-педагог Н.К.Крупская: Балаға музыка арқылы өзінің ойлары мен сезімдерін тереңірек түсінуіне, айқынырақ ойлап, тереңірек сезінуіне көмектесу қажет..., - деп сипаттаған болатын. В.А.Сухомлинскийдің: Егер сәби шақта музыкалық шығарманың әсемдігін жүрекке жеткізе білсек, егер дыбыстардан бала адам сезімінің санқырлы реңін сезіне білсе, ол мәдениеттің ешқандай құралдармен жетуге болмайтын сатысына көтеріледі. Музыкалық тәрбие бұл музыкантты тәрбиелеу емес, ең алдымен адамды тәрбиелеу - деуінде үлкен шындық жатқанын көреміз. Жоғарыда аталған ғалым - педагогтардың айтып өткендерін талдай келе шыққан нәтиже - музыкалық тәрбиені жанұядан кейін мектепке дейінгі мекемелерден бастап қалыптастырып, бала мектепке келместен бұрын алғашқы музыкалық тәрбиені бала бақшаларынан музыка сабақтарынан алып, оларды музыка әлеміне терең бойлатып, түсініп қабылдауына, талғамдары артып, эмоциялық сезімдерін қалыптастырып, жан - жақты білімді, мәдениетті болып өсуіне зор ықпал ететін музыка сабағының орны ерекше. Музыка - адам сезiмiнiң нәзiк тiлi, яғни адамдардың бiр-бiрiмен
эстетикалық тәрбие беруде адам өмiрiнде музыканың атқаратын рөлi аса зор.
Сондықтан жаcтарымызды музыка мәдениетiне тәрбиелеу iсiн жан-жақты
ойластырып, олардың музыкалық талғамын әрдайым дамытып отыруға мейлiнше көнiл бөлуiмiз керек. Екі жастағы бала музыка мен көркемсөзге әуес келеді. Балалар би және байсалды орындалатын музыканы түрліше қабылдайды. Қарапайым ән айту ырғақтары пайда болады, балалар жеке буындарға қосылып, ырғақты қайталайды. Қимылдарын музыкамен сәйкестендіру қабілеттері дамиды, қарапайым ырғақтылығы пайда болады, музыкамен орындалатын қимылдар әртүрлі болады. Музыкалық ойлау - күрделі эмоциялық сенсорно - интелектуалдық
білімділік процесс және музыкалық шығарманы бағалауы. Күрделі деген, әлі де не музыкатануда, не психологияда, не педагогикада ортақ шешім жоқ деген сөз. Оны не интелектуалды қабылдауы, музыкаға адамның сәулесі,
музыканы меңгеру дейді т.с. Сондықтан, 4 пен 7 жас кезінде баланың
музыкалық - қабылдау ойлауы бірлік пен қарым - қатынасы екі негізгі бағытта дамиды: а) өз-өзіндік интонациялық қабылдауда және музыканы сезінуі; ә) өмірлік пен тәжірибе алған баланың жеке қабылдаушылығы. Музыкалық импровизация - өнімді көркем іс-әрекетінің формасы, одан
жаңа туынды туады. Осы әрекетте баланың шығармашылық музыкалық ойлауы жатыр, ол музыкалық тіл арқылы қалыптасады. Музыкалық тіл - бұл арнайы құрал, ол арқылы музыкалық ақпаратты
жеткізеді және сақтайды. Музыкалық тіл - грамматикалық норма жүйесі,
қолдану ережесі, сөз-моделді қосуы. Музыкалық тіл - барлық дыбыс құрылысының байланыс жүйесі, оның нақты мағынасы. Музыкалық тіл - музыкалық әрекетінің фундаменті және музыканы жүзеге асыру. Балалардың музыкалық шығармашылығында қалыптасуы ол: түрлі және сұлу әуендегі музыкалық аспаптар; балалар алдында қызығушылық музыкалық- танымдық мақсат қою, олардың өмірлік және көркемдік әсемдігінің актуалдығы, қор жинау т.б.; үлкен кісілердің бала шығармашылығына қатынасы, баланың музыкада өз-өзінің әсерлігі. Музыка сабағының мұғалімі - шығармашылық фантазиясы мол, арнайы бір аспапты еркін меңгере алатын, музыкалық сауатты, жан - жақты ғылым- білімнен хабардар, ой-өрісі кең маман болғанда ғана жас жеткіншектерге жүйелі музыкалық білім бере алады. Музыкалық тәрбие мен білім беруде музыка сабағында оқытудың әр түрлі тәсілдерін қолдану; сөздік (баяндау, түсіндіру, әңгімелеу), көрнектілік (музыкалар иллюстрациялар, диафильм, бейнефильм-дерден үзінділер) көрсету (үйретілетін әнді орындап беру, би қимылдарын көрсету, аспаптарда ойнап беру). Кейбір тапсырмалар алдында жағдаяттар туғызу, оқытудың белсенді тәсілдері іскерлік ойындар жүргізу т.б. оқытушының іс - тәрбиесі мен шығармашылығынан туындайтын оқыту тәсілдері, әдістері сабақ үрдістері-не оқытудың жаңа технологиясын түрлендіре түседі. Оқытудың жаңа технологиясы тәрбиеленушілермен жеке, топ болып жұмыс істеудің тиімді тәсілдерін түрлендіруді талап етеді. Жалпыға білім беретін орта мектептің Музыка бағдарламасының мақсаттарын, міндеттерін, принциптерін бүгінгі заман талабымен байланыстыра жүргізу басты мәселе болуы керек. Ең алдымен музыка арқылы балаларды тәрбиелеу дегеніміз не екенін айтпас бұрын, музыканың қандай ұғым екенін айтқанымыз жөн. Сонымен бәрін мазалайтын сұрақтардың бірі, музыка деген не? Адам өмірінде, қоғамда музыка қандай орын алады? Әлемнің көркем мәдениетінің ерекше форма ретіндегі маңызы неде? Оны қалай танимыз? Осыған музыкатану жауап береді. Музыкатану - музыка өнерді ізденуі, оның әлеуметтік - тарихи шындыққа қатысуы, басқадай адамзат рухының мәдениеті саласына оның ішкі көзқарас заңдылықтары мен ерекшеліктері. Музыкалық өнерді, музыкалық мәдениетті, оның жүйесін, нақты болмысты, музыкалық шығармаларды, жанрларды, шығармашылығы, тарихы, стиль процесінің өзгеруін, музыкалық жанр эволюциясының өзгеруі, әлеумет мәдениеті, музыкалық шығармашылықтың ұлттық негізі деп сеземіз. Музыкалық білім туралы зерттеуі көне заманнан дамып, қалыптасып келеді. Музыка табиғатын, оның қызметтерін осы білім арқылы байытып, то-лықтырып, музыкатанушылық білімі музыкалық - педагогикалық көзқа- растарда көрінеді. Сондықтан, музыкатану мен музыкалық білім беру педагогикасы өзінің тарихи дамуында өз-өздерін толықтыру жолында болды. Жаңа музыкалық - педагогикалық технологиялар жалпы музыкалық мәдениетінің дамуына себеп болды. Музыкатану ғалымға, педагог -- музыкантқа, музыка саласы оның ғылымилығына, ізденісіне, шығармашылық әлеуетіне әсер етеді. Музыкатану зерттеулері музыкалық өнер, музыкалық мәдениет ізденісіне бағытталған, оның күрделі жүйелеріне, нақты құбылыстарына, мысалы музыкалық шығарма, музыкалық жанр, музыканттың шығармашылық өмірбаяны және жалпы құбылыстарына, мысалы тарихи процесінде болып жатқан түрлі стильдер, музыкалық жанрлардың эволюциясына, әлеумет мәденілігіне, музыкалық шығармалардың ұлттық контекстіне.Қазіргі кезде даму сипаттамасында музыкатану ғылыми саласында қызығушылықпен кеңейіп, музыкалық өмірде, мәдениетте, шығармашылықта, орындаушылықта, музыка қабылдауында және олардың заңдылықтарын, әдістерін зерттеу барысында байқалады.
Енді тәрбие дегенімізге тоқтала кетсек, тәрбие - қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты, жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын қоғамды тарихи өмірде жинақталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие процесі арқылы береді.Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш - жеке тұлға. Адам жүйелі түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардың өмір сүру тәртібін меңгереді. Тәрбие процесінде бала өзінің дамуына қажетті жағдайларды пайдалануға тиіс. Табиғи және әлеуметтік орта оның көзқарасын дамытады.Ал музыкалық тәрбиенің ерекшелігі музыкалық тәрбие - тұлғаны қоғамның музыкалық мәдениетіне қатыстыру процесі. Мақсаты - музыкалық тәжірибені (жасау, орындау, қабылдау, музыкалық шығарманы анализдеу) жас ұрпаққа жеткізу. Музыкалық тәрбие дегеніміз индивидке мақсатты түрде педагогикалық әсер ету, ол тұлғаның жалпы үйлесімді дамуының ізгіліктік- эстетикалық сезімінің, идеалдарының, музыкалық талғамы мен талаптарының қалыптасуының бір құралы ретінде қаралады.Музыкалық тәрбие мазмұны, формасы және әдістері қоғамда танылған әлеуметтік, философиялық, жалпы педагогикалық ұстанымдарға, музыкалық мәдениеттің қалыптасқан типіне, адамды қоршаған музыкалық әрекет түрлері мен дыбыстық ортаға байланысты. Музыкалық тәрбие эстетикалық тәрбиенің ерекше саласы. Елеулі компоненті музыкалық қызметпен айналысуға қажет музыка тілін игеруге, музыкалық қабілеттерді дамытуға үйрететін музыкалық оқыту мен білім. Сәйкесінше, музыкалық тәрбие тек арнаулы мектепте болуы мүмкін. Балаларды әдеттегі сабақта музыкаға қызықтыруға, оны тындауға және түсінуге болады. Негізі сабақта музыканы үш бағытта қарастырады:
* Жай ғана тындау;
* Тыныш отыруға арналған музыка;
* Тыныштыққа отырып жағымды ойларды шоғырландыруға музыканы пайдалану.
Әрқайсысына тоқтала кетсек, жай ғана тыңдау - бұған классикалық музыкалық шығармалар қолайлы келеді. Балаларға олардың тыныш, денені бос ұстаумен көзді жұмып отыруға болатынын түсіндірген жөн. Тыңдап болған соң балалардан түрлі-түсті бейнеде айтып беруін сұрауға болады. Бұл қызық сараптама ғылымда дыбыстың түспен белгілі бір дәрежеде байланысы бар екенін дәлелдейді. Музыка шығармашылыққа дем береді, сондықтан балалар сурет салумен, жабыстырумен, әдеби шығарма жазумен шұғылданған кезде тыңдап отырғаны дұрыс. Музыканың тамаша үлгілері адамның санасын оятуға, оның бойынан күтпеген талант пен қабілетті ашуға себепкер болады.
Ал музыкалық тәлім-тәрбие адамзат қауымының түрлі іс-әрекеттерінде, ойын-сауықта, еңбек ету әрекеттерінде берік орын алып отырды. Ол қоғамның мәдениетін, әлеуметтік тәжірибесін жеткізудің құралы болуымен қатар, сол қоғамның дамуына, музыкалық білімнің жинақталуына, адамдардың өмір әрекеттерінің түрленуіне байланысты әлеуметтік категория ретінде өзі де үнемі дамып, қалыптасу үстінде болды.
Музыка өнері жасөспірімдердің жеке тұлға ретінде дамып, қалыптасуында аса маңызды роль атқарады. Музыка адам саласына, жүйке жүйесіне ықпал ететін ерекше психофизиологиялық құбылыс болып табылатын дыбыстар арқылы бейнеленеді. Ал ол дыбыстар - түрлі биіктік пен күштіліктегі жай дыбыстар емес, адам сезімін бейнелеуші, реттеуші сұлулық заңына сәйкестенген әсерлі әуен өрнектері.
Әуен-саздың жеке тұлғаның дамып, қалыптасуындағы әсер-ықпалына адамдар өте ерте кезде-ақ назар аударған. Адамзат қоғамының дамуының ең алғашқы кезеңдерінің өзінде оны идеялық-психологиялық қару ретінде қолдана білген.
Музыка - қоғамдық сананың формасы ретінде адамдардың эмоционалдық сезіміне тікелей ықпал етуші эстетикалық тәрбие құралы. Музыкалық шығармаларды аспаптарда ойнап үйрену, орындау жеке тұлғаның эстетикалық, эмоционалды- сезімдік, құндылықты сана-сезімін дамытып, қалыптастырады, әсемдікті қабылдап, сезінуге талпындырады. Ол эстетикалық тәрбиенің басты мақсаты болып табылатын жеке тұлғаның эстетикалық талғамын, эстетикалық идеалын қалыптастырады, болмыстағы құбылыстар мен өнер туындыларындағы әсемдікті саналы түрде қабылдай білуге үйретеді және өзіндік шығарымпаздық қабілеттерін дамытады.
Музыкамен шұғылдану барысында еңбек тәрбиесі міндеттері жүзеге асырылып отырады. Бір жағынан, тыңдалатын музыкалық шығармаларды қабылдау, есте сақтау қабілеттері дамытылса, екінші жағынан, ән салған кездегі дауыс аппараттарының іс-қимылы немесе музыкалық-ырғақтық қозғалыстар жасау сияқты еңбек процестері жүріп жатады. Бұндай іс-әрекеттер өз кезегінде оқушылардың ынта-ықыласымен еңбектенуін, тәртіптілігін, іске деген жауапкершілікті қарым-қатынасын талап етеді, әрі тиянақтылықпен еңбек ету іскерліктерін қалыптастырады.
Ән салу, музыкалық шығармаларды түрлі аспаптарда орындау физиологиялық процесс болғандықтан, балалардың дене тәрбиесіне, денсаулығына жағымды ықпал тигізеді. Осындай іс-әрекетпен жүйелі түрде шұғылдану өкпедегі оттегі алмасуын белсендіріп, дауыс аппаратының, дем алу органдарының шымыр да икемді жетілуіне, жалпы денсаулығының жақсы болуын қамтамасыз етеді. Ән салу, музыка тыңдау адамның тонусын, яғни жүйке жүесімен бұлшық еттерінің физиологиялық жағдайдағы күш-қуатын арттырады. Отырып немесе түрегеп ән салу процесінде дене бітімін, басты, қолдарды дұрыс ұстауға дағдыландыру сияқты талаптардың қойлуы балалардың дене қозғалысы мәдениетін қалыптасуына көмектеседі. Музыкалық есту қабілеттерін дамытуға бағытталған жүйелі түрде жүргізілетін жаттығулардың да мәні зор. Ондай жаттығулар жасау барысында оқушылар тек дыбыстардың биіктігі мен ұзақтығын, тембрін, күшін бір мезгілде немесе бірізділікпен сабақтаса естілетін дыбыстар кешендерін ажырату қабілеттерін иеленеді. Сөйтіп, есту рецепторларының қызметі белсендіріледі.
Басқа да өнер түрлері сияқты музыка - танымдық процестерді белсендіру құралы. Музыкалық шығармаларды тыңдау, ойнап үйрену, орындау барысында оқушылардың өмір тәжірибесі байытылады, болмысты байыптау өрісі кеңейеді, ойлау процестері жеделдетіледі. Музыкамен қарым-қатынаста болу әуен-саздың өзара байланысын, мәнерін, бірізділіктегі құрылымын (әуенді образды қабылдау), олардың кешенділігін (тембірі мен гармонияның мәнерлігін қабылдау), сонымен қатар шығарманың түрлі фактураларының айырмашылықтарын (гомофония, полифония) танып білуге көмектеседі. Оқушылардың музыкалық іс-әрекеттерінде дамитын ойлаудың осы сферасы олардың болмысты тануына көмектеседі, дүниетанымын кеңейтеді, ақыл-ой қабілеттерін жетілдіреді. Қиялдың, фантазияның дамуы - тәлім-тәрбиенің маңызды жақтарының бірі. Осы ретте бала қиялын шарықтатып, арман-мақсатының өресін биіктетуде шығармашылыққа жетелеуде музыканың маңызы зор.
Осы тұрғыдан алғанда, музыканың бала тәрбиесінде алатын орны ерекше. Абай атамыз айтқандай: "Әннің де естісі бар, есері бар, Тыңдаушының құлағын кесері бар, Ақылдының сөзіндей ойлы күйді, Тыңдағанда көңілдің әсері бар" деген. Ендеше өзіңнің тындаған әніңе қара,есірген бе? әлде,есті ән бе? Есірген адамдарды қарасаңыз,сол өлеңге де есіріп билеп,бар уақытын клубта өткізіп,онымен қоса күнәға да барып жатады. Үйінде тыңдап билеген есірген өлеңді,сол есіргендей жерге де барғысы келеді. Ал, мағыналы,естігу лайықты адамдар сөзсіз-ақ әсерлі адамдар болады,өйткені олардың тыңдаған әндері де,әсерлі және бос сөзсіз. Мағыналы өлеңмен қоса олар уақытында тиімді пайдаланып жатыр. Қазақтың тарихын қарасаңыз,талай өзекті мәселерді,тартыс-таластарды бір шумақ мағыналы әнмен ой салған. Талай зиялы қазақтарымыз әсерлі ән қалдырған,талай жүректі жаңғыртқан,осылардан үлгі алайық.
Музыкалық берудің жалпы мақсаты музыкалық мәдениетті дамыту, балалардың жалпы рухани мәдениетін дамыту, қалыптастыру болып саналады. Ал балалардың музыкалық мәдениеті деген түсінік-ауқымы кең ұғым. Осы ұғымның мазмұнына бірінші кезекте өмірден туындаған, өмірмен тығыз байланысты образдық өнер, музыканы түсіну қаблетін жатқызады. Д.Б.Кабалевский бұл туралы: Сезімдер тілі-музыканы көңілмен қабылдау, ондағы жақсы мен жаманды ажырата білу, музыканың сипатын сезіну, орындалу ерекшелігін салыстыра білу қаблеті,-деген. Музыкалық мәдениеттің негізіне музыкалық сауат жатады, онсыз музыка мәдениетінің қалыптасуы мүмкін емес. Сонымен бірге балалардың орындаушылық, шығармашылық бастамалары да осы музыка мәдениеті ұғымына кіреді. Музыканы тану процесіне Д.Б.Кабалевский үш жанрды - ән, би, маршты алып қарастырады. Қазақстан мәдениеті тарихының тамырлары тереңде жатыр. Қазіргі ғылыми-зерттеулердің нәтижелері қазақ халқының дербес және бірегей мәдениетінің даму жолын өте дәл болмағанымен, жеткілікті дәрежеде айқын көз алдымызға келтіруге мүмкіндік береді. Ғасырлар қойнауымен бізге келіп жеткен көркем шығармашылық элементтерін мұқият салыстырып, зерттеу арқылы халықтың рухани өмірінің тұтас бітім-болмысын азды-көпті жасауға болады. Мектеп жасына дейінгі балалармен жүргізілетін музыкалық оқу тәрбиелік жұмысында қазақ ұлттық музыкалық аспаптарыныңьалатын орнын түсіндіре білу және музыкалық өнерге деген қызығушылығын қалыптастыра отырып, солар арқылы, тәрбиеленушілердің патриоттық сана сезімін, музыкалық - эстетикалық, көркемдік талғамын қалыптастыра білу.
0.2 Мектеп жасына дейінгі балаларды ән салуға үйретудің тәрбиелік маңызы
Балабақшадағы сәбилік шағынан тәрбиеленіп келе жатқан балада музыканы тыңдау, оны түсіну, есте сақтау, ажырата білу, ән салу, би билеу, сазгерлерді, аспаптарды тану қабілеттері бірте - бірте қалыптасады. Ал, балабақшаға қамтылған баланың бойына қысқа мерзім ішінде аталған білім дағдыларын қалыптастыру музыка жетекшісінің алдына қойылған аумақты да, жауапты ісі. Балабақшада музыкалық тәрбие жұмысын ұйымдастырудың түрлері: ән сабағы, баланың жеке музыкамен шұғылдануы, баланың күнделікті өмірдегі музыканың орны, мерекелік ертеңгіліктер т.б. Балаға музыкалық тәрбие берудегі мақсатымыз бен міндетіміз: - Музыкаға қалыпты қызығушылығын, әр түрлі музыкаға эмоциялық сезгіштігін қалыптастыру және дамыту; - Би билеу және ән салу дағдыларына үйрету; - Музыкалық қабылдауын, таныс шығармаларды әуенінен тану және есте сақтауын дамыту; - Музыкалық танымын кеңейту, машығын дамытуға жағдай жасау; - Музыкалық әрекеттің барлық түрі бойынша белсенділікті дамыту. Сол себепті, музыканың құдіретті күшін бала бойына дарыту, сіңіру мақсатында музыка, сазды әуен баланың күнделікті өмірінде орын алуы қажет. Музыкалық оқу іс - әрекетінің музыка тыңдау бөлімі бойынша ән, күй, халық әуендерін, басқа ұлттық шығармаларды қолдана отырып, музыканы тыңдау, қабылдау, есте сақтау, ажырата білумен қатар, оның мазмұнын, көркемдік қасиетін түсіндіру қажет. Әнді музыкамен, музыкасыз жеке, көппен қосылып, орындау кезінде дауысын дамытуға, өлең сөзін дұрыс, анық айтуға, ырғақты қимылмен музыка үндестігін сезіне, денесін дұрыс ұстап, әдемі қозғала білуіне ерекше мән беріледі. Музыканы басқа пәндермен байланыстыруда (тіл дамыту, сахналау, дене шынықтыру, бейнелеу т. б) баланың көңіл хошы, өз күші мен ептілігіне қызығушылығы арта түседі. Ән баламен ойын - сауықтарда, музыкалық кештерде, ертеңгіліктерде, билерде, ойындарда бірге жүреді. Демек, ойнай жүріп, баланың әнге деген құштарлығы арта түседі. Музыкалық - дидактикалық ойындарды ойнау, балалардың музыкаға қызығушылығын арттырады және музыкалық іс - әрекет түрлерін тез, әрі дұрыс үйренуге көмектеседі. Музыкалық оқу іс - әрекеттерінде музыкалық - дидактикалық ойындарды жүйелі түрде пайдалану - музыканы сипатына, көңіл - күйіне, динамикалық реңкіне қарай ажыратуды үйретеді. Балаларды әр түрлі музыкалық шараларға тек жеке өзін қатыстырмай, үлкендермен, ата - аналармен бірге қатыстырудың мәні зор. Бұл баланың өзіне - өзінің сенімін ұштап, шығармашылығын шыңдайды. Музыкалық - ырғақты қимылдарды орындауда, би билеуде музыкалық аспаптарды қолдану музыканың ырғағын, динамикалық үнін, екпінін ажыратуға үйретіп, орындаушылық шеберліктерін шыңдайды. Мерекелік ертеңгіліктердің, ойын - сауықтардың, сахналық қойылымдардың кезінде бала образдық бейнелерді дәл бере білуге, сахна мәдениетіне жауапкершілікке, көпшілікпен жұмыс істеуге үйренеді. Қазіргі оқу - тәрбие жұмысын жан - жақты дамыту мақсатындағы басты міндеттердің бірі бала тәрбиесіне қазақ халқының ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келе жатқан тұрмыс - салтына, әдет - ғұрпына, ұлттық дәстүріне байланысты әдебиет пен мәдениетке, өнерге үйрете отырып, баулу. Белгілі бір өнер иесіне арналған әсерлі әдеби - музыкалық кештер өткізу де бала санасында із қалдырады. Жақсыға, әдемілікке, үлкеннің маңызды да пайдалы ісін қайталауға, ұқсап бағуға талпындырады. Әр сазгердің немесе әншінің шығармашылығындағы, репертуарындағы әндерді, шығармаларды тереңірек талдау арқылы бала тағы да музыканың эмоциялық әсерін, бейнелеу күшін түсініп, жақсы мен жаманды ажырата алуға үйренеді.
Сол сияқты баламен жеке жұмыс жасауда әр баланың бойындағы қабілетін тауып, дамытуға жол ашады. Ал, музыканы түсіне шығарма кейіпкерімен бірге жетіле, әсемдік пен әдемілікті сезіне өскен бала қоғамға тек пайдасын тигізетін, ұлттық қазынаны бағалай білетін, саналы да білімді, отансүйгіш, тәрбиелі, адал азамат болып өсері сөзсіз. Мектепке дейінгі мекемелерде музыкалық тәрбие берудің басты міндеті -балалардың музыканы дұрыс тыңдап, түсінуге және оны әсерлі орындай білуге баулу. Орындаушылық шеберлікті шыңдау ән айту дағдыларын жүйелі түрде жолға қоя білумен тығыз байланысты. Ән салу дағдыларын жүйелі түрде жолға айтқандай үйренеміз де, ал ән үйрену кезінде оларды пысықтап қайталау арқылы есте қалдыруды көздейміз. Ән салу - музыкадағы іс-әрекеттің бір түрі. Ән салуға үйретуде
балалардың музыкалық қабылдау дағдысы басты рөл атқарады.
Алдымен, әннің өзі не дегенге тоқталайық. Ән - музыка мен сөздің
бірлігі ғана емес, осылар арқылы орындаушының өз сезімін білдіруі. Өз
сезімін орындаушы ән арқылы бере алғанда ғана орындалған ән тындаушының сезіміне әсер етіп, музыка мазмұнын түсінуге жол ашады. Балабақшада ән салу - әрбір өз сезімін музыка арқылы бере білуі үйренуі, сол арқылы музыканы тереңірек қабылдау процесі. Осы орындау-шылық шеберлікті меңгере отырып, баланың музыкалық - теориялық білімі артады.Бала музыканың ішкі сырын қаныға отырып, кейбір нашар әдеттерден(қысылу, ұяңдық, сылбырлық , т,б.) арылуға мүмкіндік алады. Әнді көпшілікке қосылып орындау баланың өзіне деген сенімін оятады, оны жеке орындауға психологиялық жағынан біртіндеп төселеді . Баланың орындаушылық шеберлікке жеткізетін көрсеткіштің бірі - ән
репертуары. Ән репертуарына қызықса ғана баланың әнді жақсы орындауға
деген ықыласы артады. Баланы ән сала білу шеберлігіне үйретуші басты тұлға - тәрбиеші. Ол
балалардың дамуын, жас ерекшелігін ескере отырып, соған сай репертуар
таңдап, жүйелі жұмыс жүргізсе, балалар әнді толғана сезініп, шығарма
мазмұнына үңіле отырып, сол мазмұнын өз даусы арқылы бере біліуге
жаттығады.Әуенде дыбыс жасау дыбыс аппараттарының құрлысына байланысты.Балалар даусының ересектер дауысынан ерекшелігінің өзі де осында. Бала дауысы жоғары болғанымен, дипазоны шектеулі. Көмекейдің (дыбыс апараттарының) жоғары орналасуы, қысқалығы мен майысқақ, жұмсақтығы дауыс сипатын анықтайды. Баланың әнді жай болса да орнықты, дыбысты толқытпай айтуы табиғи
жеңілдік пен дыбыс бояуын сақтауға көмегін тигізеді. Сонымен, балаларға ән
айтқызуда олардың даусының әлсіздігін, нерв жүйесінің тез шаршап, дауыс
апараттарының жетілмегендігін үнемі естен шығармаған жөн.
Әнді таза айта алмайтын балалармен жұмыс жасау. Мұндай балалардың
барлығы бірдей ән айтуға шамасы жетпейді немесе музыкалық есту қабілеті жоқ деп қарауға болмайды. Олармен жұмыс жасауды әнді таза айта алмау себебін анықтаудан бастаған жөн. Балалардың кейбірі әнді қысылып, ұялшақтықтан яғни психологиялық дайындығының жоқтығынан айта алмаса, енді біреулер естіген дыбыс биіктігін даусымен бере алмайды. Екінші біреулерінің вокальдық дағдысының төмен болуы мүмкін. Алайда бұл екі топтағылар да дыбыс биіктігін анық сезе алатын балалар болып келеді. 1.Әнді таза айта алмаушылардың дауыс регистрі төмен болып, көкірек
резонаторымен айтады да, бұлардың дауысы біртіндеп кіші октавада
қалыптасады. Естігенін жоғары немесе орташа регистрде сәйкестендіре
алмайды. 2.Таза айта алмаушылардың ішінде музыкалық есту қабілеті төмен балалар
кездеседі. Бұлардың дауысын,есіту қабілетін жетілдіру ұзақ уақытты қажет
етеді. 3.Әнді қатты, айқайлап айтқандықтан, дауысы жарықтанып шығатында
балалар кездеседі. Ал жай айту кезінде дауыста қосалқы шуыл пайда болады.
Балалар дауысындағы бұл кемшілік көбіне үйретушінің вокальдық білімінің
төмендігінен және баланы қоршаған ортаның әсерінен (теледидардан, радиодан тыңдаған концерт), орындаушылардың немесе өз ата-аналарының ән айту мәнеріне еліктеуден туындайды. 4. Балалардың кейбірінің ән айту қабілетінің төмен болуы музыкаға,
оның ішінде ән айтуға бөлінетін уақыттың шектеулі болуына да байланысты.
Тағы бір себеп-ән айтудың жалпылама хор түрінде жүргізілуінен.Мұндай балалармен мынадай жұмыстар жүргізілуі тиіс: 1.Бір топта әнді таза айта білмейтін балалардың кімдер екенін анықтап,
музыкада олардың отыратын орнын белгілейді. Мұндай балалардың қасына әнді таза айта білетін сенімді балалар отырғызылады. 2.Үйретілетін әннің орындауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz