Қазақстан аумағындағы сақтардың археологиялық ескерткіштері
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Тарих факультеті
Археология, этнология және Отан тарихы кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Қазақстанның ежелгі тарихы
Тақырыбы: Қазақстан аумағындағы сақ тайпаларының кеңестік кезеңде зерттелуі
Қабылдаған: т.ғ.к., профессор С.У Жауымбаев
Орындаған: ИО-23-3к тобының студенті Әлім А.
Қарағанды, 2024
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Сақтар туралы негізгі мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
Сақтардың қоғамдық құрылымы және мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... 5
1.2 Қазақстан аумағындағы сақтардың археологиялық ескерткіштері ... ... ... 11
2 Кеңестік кезеңде сақтардың зерттелу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Кеңестік ғалымдардың зерттеу нысанындағы дереккөздері ... ... ... ... ... 15
2.2 КСРО территориясындағы сақтардың ескерткіштерінің зерттелуі ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 33
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Адамзат тарихындағы скиф-сақ мәдениетінің рөлін және Еуразиялық дала белдеуі аумағында және одан тыс жерлерде көшпелі дәуірлердің қайнар көзі ретінде сақ дәуірінің археологиялық маңыздылығын ескере отырып, қазіргі Қазақстанның рухани және білім беру салаларын дамытудың маңызды құрамдас бөлігі ретінде осы тарихи-мәдени ескерткіштерді зерделеу мен қалпына келтірудің тұтас жүйесін құру қажет. Кеңес дәуірінде тарих ғылымының танымдық функциялары екінші орынға қойылды, өйткені саясаттың қажеттіліктері басым деп жарияланды, дегенмен бір жағынан тарих ғылымы, екінші жағынан мен саясат арасындағы белгілі бір байланыс пен өзара әсерді толығымен жоққа шығаруға болмайды. Ұзақ уақыт бойы ғылымда көшпелі өмір салты, Тарихи тұйық жол және мәдени байлық жасамайтын көшпенділер туралы идеялар басым болды. Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасу кезеңінде тағы бір құбылыс байқалады-мифологияланған өткенге үндеу танымал болып келеді, онда олар қазіргі заман сұрақтарына жауап табуға тырысады. Скиф-сақ кезеңіндегі ескерткіштердің тарихи-мәдени маңызы туралы қол жетімді объективті деректер өте аз. Қазіргі уақытта сақ археологиясында жағдай қалыптасты: тарихшылардың, лингвистердің, жаратылыстану ғылымдарының өкілдерінің ерте көшпелі қоғамды зерттеудегі елеулі жетістіктері бар. Бұл сақтардың шығу тегі мен олардың мәдениетіне, Еуразиялық дала халқының этникалық шығу тегіне қатысты. Сақ қоғамының сипаты және оның даму деңгейі, жануарлар стилі өнерінің символдық маңызы, мәдениеттердің өзгеру себептері. Қазақстанның ерте темір дәуірін зерттейтін ғылыми бағыттың одан әрі үдемелі және тиімді дамуы үшін ғалымдардың зерттеулерінде ұсынылған скиф-сақ археологиясы бойынша ауқымды материалды талдау қарастырылады.
Зерттеу нысаны. Сақтар және олардың зерттелуі
Зерттеу пәні. Қазақстанның ежелгі ғасырлық тарихы
Зерттеу мақсаты. Қазақстан аумағындағы сақ тайпаларының кеңестік кезеңде зерттелуін анықтау және қарастыру
Зерттеу міндеттері:
Сақтардың тарихи құрылымы және мәдениетін қарастыру;
Кеңестік кезеңде сақтардың зерттелу деңгейін анықтау;
Кеңестік ғалымдардың зерттеу нысанындағы дереккөздерін зерттеу
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХІ ғасырдың басында Қазақстанның скиф-сақ дәуірі туралы ғылыми түсініктерді қалыптастыру процесінде тарихнамалық зерттеулердің динамикасын көрсететін үш кезеңді бөлуге болады: 50-ші - ХХ ғасырдың 70-ші жылдарының ортасы; 70-ші жылдардың ортасы - ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының басы; 90-шы жылдардың басы. ХХ ғ. осы уақытқа дейін. Бірінші кезең барысында Қазақстанның кәсіби тарихшылары мен археологтарының ұлттық кадрлары толық қалыптасты. Қазақстанның ежелгі көшпенділерінің ескерткіштерін өңірлік есепке алу міндетіне толыққанды археологиялық дереккөздерді алу құралына айналған жаңа құрылыс экспедицияларының қызметі нәтижесінде қол жеткізілді. Бұл Қазақстанның ерте темір дәуірінің археологиясы бойынша елеулі дереккөз базасының құрылуына ғана емес, сондай-ақұ осы зерттеудің дереккөздік базасының бөлігі болып табылатын маңызды басылымдардың пайда болуына әкелді. Археологиялық материалдың ірі кешендерінің сандық жинақталуы және оны ресейлік және отандық зерттеушілердің еңбектерінде түсінуге мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың хронологиялық шеңбері. Қазақ тарихын зерттеген тарихшы, этнограф, антрополог, археолог ғалымдардың бірсапырасы қазақ халқының арғы тегі ерте заманда (заманымыздан бұрынғы VII-IV ғасырларда) Орта Азияны мекен еткен ежелгі сақ тайпаларынан шыққан дейді. Әйгілі ғалым А.Н.Бернштам қазақтың атын сақтармен байланыстырады. Ол: қазақ деген сөз ерте замандағы қаспи және сақ деген екі тайпаның Қосылуынан шыққан, яғни қаспи-сақ, қас-сақ-қазақ болған деп тұжырымдайды.Тарихшы М.Ақынжанов қазақ деген сөз қас (нағыз), сақ (тайпа аты) деген Екі сөзден қас сақ (нағыз сақ) дегеннен шыққан. Қазақтар-түрік, моңғол тектес халықтың екі бұтағынан (һұн мен сақ тарауынан) құралған ежелгі халық дейді. Скиф-сак бірлестігінің өмір сүрген кезеңі, көне тарихшылардың деректері мен археологиялық материалдарға назар аударсак, рулық қоғамның ыдырауы кезіне тура келетін сиякты. Сол тұсты (В.В.Бартольдтің айтуынша) түркі тілдес тайпалардың қалыптаса бастаған шағы деуге болады.
Территориясы. Қазақсандағы өмір сүрген ру-тайпалардың ішінде аты-жөні жақсы сақталған тайпалардың бірі сақтар. Археологиялық зерттеулерге және жазба деректерге қарағанда, б.з.б. VII-IV ғғ. сақ тайпалары Орта Азия және Қазақстан жерін мекендеген парсы жазба деректері бойынша, Орта Азия мен Қазақстан территориясын мекендейтін көшпелі тайпаларды жалпы сақтар деп атаса, ал гректің атақты тарихшысы Геродот сақтарды "азиялық скифтер" деп атаған. Олай атаудың да жөні бар. Қара теңіздің Солтүстік далалы аудандарында тұратын скифтер мен сақ тайпаларының өмір тіршілігі Геродотқа ұқсас көрінген. Ал шындығында олардың тек жергілікті айырмашылықтары болмаса, шаруашылықтарының көпшілік жағы ұқсас. Сонымен қатар сақ тайпалары Еділ өзенінің төменгі ағысы мен Оңтүстік Жайық өзендерінің бойындағы Савромат-сармат тайпаларымен бір мезгілде өмір сүрген.Қазақстандағы және Жетісу жеріндегі темір т.б. дәуірлердің ескерткіштерін археолог ғалымдарымыз Е.И.Агеева, К.А.Ақышев, М.К.Қадырбаев, К.А.Кушаев, А.Г. Максимовалар жүргізген. Атап айтқанда, К.Ақышевтың еңбектерінде Алакөлден Таласқа дейінгі аймақтағы сақ обаларын зерттеуі бойынша, Жетісуда сақтардың Бесшатыр, Есік обалары зерттеліп, қазақ халқының тарихында улкен жаңалықтар ашылды.
Құрылымы. Кіріспе,екі бөлім,қорытынды,және пайдаланылған әдебиеn
1 Сақтар туралы негізгі мәліметтер
1.1Сақтардың қоғамдық құрылымы және мәдениеті
Біздің дәуірімізге дейінгі I мыңжылдықтың басында Қазақстанда көшпенділердің үстемдік ету дәуірі "ерте темір ғасыры", "ерте көшпенділер дәуірі", "скиф дәуірі, сақтар дәуірі"деп аталады.Сақтар-Еуразиялық дала көшпенділері тайпаларының өзіндік атауы. Сақтарға тән қару-жарақ пен жылқы киімі, тән киім, өнердегі" аң стилі", Шығыстағы Хуанхэден батыстағы Дунайға дейінгі кеңістіктегі археологиялық қазбалармен расталған, біздің дәуірімізге дейінгі IX-VIII ғасырларда далада қалыптасқан және біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырға дейін созылған мәдени қауымдастықтың жалпы атауына негіз береді.
Ежелгі парсы мәтіндерінде Еділдің шығысында көшіп келген ерте темір кезеңіндегі тайпалар сақа немесе сақтар деп аталды. Мысалы, екі жарым мың жыл бұрын Иран патшасы Дарий I-нің Бехистун жазуы жасалды, онда Сырдарияның солтүстігінде өмір сүрген халықтар сақтар деп аталды. Атап айтқанда, Бехистун жартасындағы Дарийдің Жеңіс жазбасының мәтінінде былай делінген: "содан кейін мен әскермен бірге үшкір қалпақ киген сақтар еліне қарсы шықтым.Содан кейін мен сақтардың бір бөлігін басыммен сындырдым, ал екіншісін бастықтың қолына түсірдім, оларды Скунха есімді адам тұтқынға алып, маған әкелді. Содан кейін ел менікі болды".Соңғы жылдардағы зерттеулер парсылар өздерінің көшпелі көршілерінің атын ойлап таппағанын, бірақ олардың атын тайпалық емес, Орта Азияда парсылармен көршілес барлық көшпелі тайпаларға ортақ қолданғанын көрсетті.Сақ тайпалары өздерінің шежірелік және мәдени ортақтығын түсінді, бұл өзін-өзі атаудың бірлігінде көрінді, тілдік жақындығымен расталды.Жазбаша дереккөздерде гректер сақтарды скифтер деп атаған, ал парсылар "Жылдам ат турлары"деп атаған. Ежелгі грек және латын дереккөздері сақтарды скифтер деп атады, тайпалардың есімдерін атап өтті: массагеттер - Сырдария мен Амудария өзендерінің аралықтарында, Қазақстанның батысындағы савроматтар (кейінірек сарматтар), сондай-ақ исседондар, аргипейлер, саракаулдар және басқалар. Олар Хуанхэден Дунайға дейінгі дала кеңістігінде қалыптасқан бір мәдени қауымдастықтың тайпалары болды, олар тайпалар мен тайпалық бөлімшелердің біртұтас, тілге және этномәдени қоймаға байланысты массивін құрады.
"Авеста" парсы дереккөзі бактриялықтардың, соғдиялықтардың, хорезмдіктердің, яғни Қазақстанның солтүстігінде дала кеңістігін мекендеген көшпелі тайпалардың "жылдам жылқылармен турлар"деп аталғанын айтады. Парсы дереккөздеріндегі турлар "құдіретті күйеулер" дегенді білдіретін сақтар деп аталады, ал грек авторларының жазбаларында көшпенділердің синонимі ретінде кең таралған скифтердің атымен пайда болады. "Авестада "турлар мен арийлер Амудария мен Сырдария жағалауларында, Каспий мен аралда, Еділде және Прикамияда" сол ежелгі құдайларды құрметтейді және оларды бір тілде жеңу үшін дұға етеді " делінген.Турлар-жылдам жылқылар мен семіз табындардың, кең жайылымдар мен жақсы вагондардың иелері. Бұл күйме жауынгерлері, патшалар үстемдік ететін адамдар, олардың мүлкі бұқалар, жылқылар мен түйелер, жері жайылым, тамағы сүт пен ет. Олар құдайларға құрбандық шалып, "жүз айғыр мен мың сиыр мен миллиардтаған қой".
Сақтар, бізге жеткен сипаттамаларға сүйене отырып, малшылар болды, жылқы, ірі қара және ұсақ мал өсірумен айналысты, керемет шабандоздар мен садақ атқыштар болды.
Парсы дереккөздерінде Саек тайпалары мен тайпалық топтардың есімдері аталған. Олардың қатарында Саки-парадарая (Шетелдегі саки немесе заречные саки), саки-хаомоварга (хаому сусынын жасайтын саки), Саки-тиграхауда (үшкір қалпақ киген), саки-аримаспа (грифтердің алтынын қорғайтын) бар. Бұл тайпалардың қай жерде орналасқанын қазір айту қиын, өйткені ежелгі авторлар нақты ғылыми географиялық сілтемелер қалдырған жоқ. Бірқатар зерттеушілердің пікірінше, сақтар-парадарая Арал маңында, Сырдария мен Амударияның төменгі ағысында немесе Қара теңіздің солтүстігінде қоныстанған; сақ-тиграхауда-орта Сырдария ауданында және Тянь-Шаньда; сақтар-хаомаварга - Мургаба алқабында, Балқаш көлі, сақтар-аримаспа - Алтайда және Шығыс Қазақстанда. Қ. А. Ақышевтің пікірінше, Иранның жазбаша дереккөздерінің сақтары ортокарибантия скифтеріне сәйкес келеді, өйткені екеуі де "үшкір қалпақтардағы сақтар"дегенді білдіреді. Сонымен қатар, Персеполистегі Ксеркс сарайының барельефтерінде бейнеленген сақтар моңғолоидтық ерекшеліктерге ие және биік, үшкір қалпақ киеді, мүмкін ғалым бұл тиграхауда сақтары деп санайды.
Моңғолоидтардың таралу орталықтарының бірі Жетісу аймағы болуы мүмкін болғандықтан, ол саки-тиграхауда Жетісуда өмір сүрген деген қорытынды жасайды.
Бұл болжам Есік қорғанында жерленген "Алтын адам" патшасының басына биік үшкір қалпақ кигенімен де расталады. Зерттеушінің пікірінше, бұл сақтардың тайпалық одағына аксатагтар, аристейлер және мүмкін аргиппейлер де кірді. "Биік таулардың етегінде" өмір сүрген аргиппейлер Оралдың оңтүстік-шығысында орналасқан.
Сақ тайпалары аримаспов пен "алтын күзендерді" алтын кеніштері орналасқан Алтайда орналастырған болуы мүмкін.
Тарихнамалық талдау жүргізу барысында зерттеу барысында скиф - сақ дәуірін зерттеу тарихын дамытудың әрбір бөлінген кезеңіне қатысты белгілі бір теориялық-әдіснамалық платформа мен таным объектісін таңдау сәйкес келетіні анықталды. 50-ші жылдар - 70-ші жылдардың ортасы үшін. ХХ ғ. бұл көшпенділердің өндіріс құралдарына меншік құқығы туралы пікірталаспен "көшпелі феодализмнің" формациялық тәсілі және оның постулаттарын көрсететін теориясы болды (в. ф.Шахматов, С. Е. Толыбеков, и. Я. Златкин, Д. И. Кшибеков, а. н. Бернштам). Ғылыми ізденістердің нәтижесі отырықшы-егіншілік шаруашылықтарының қоғамдық даму заңдарын көшпелі қоғамдарға көшіру және қоғамдық дамудың екі түрлі моделін механикалық жақындастыру мүмкіндігін түсіну болды.
Келесі кезең (сер. 70-ші жылдар-90-шы жылдардың басы. ХХ ғ.) марксизмнің теориялық іргетасында тарихи процесті көп сызықты түсіндіруді көрсетуге мүмкіндік берді және қолдаушылары (г.Е.Марков, С. и. Вайнштейн, Н. Э. Масанов және т. б.) және қарсыластары (с.М. Абрамзон, Н. Н. Крадин, А. М. Хазанов және т.б.).
Г. Е. Марковтың пікірінше, көшпелі өндіріс әдісінің тән белгілері асыл тұқымды құрылым, жайылымдарға ұжымдық меншік, малға жеке отбасылық меншік, мүліктік стратификацияға және әскери басшылардың артықшылықты жағдайына негізделген әлеуметтік саралау болды.Көшпенділік құбылысы А. М. Хазанов өзінің көшпелі емес қоғамдар ұсынған сыртқы әлеммен, басқа басқару жүйелерімен ажырамас байланысын көреді және қолөнердің әлсіз дамуы мен өзінің сауда және қолөнер орталықтарын құрудың мүмкін невозможстігін маңызды ерекшеліктер деп санайды [14].
Археологиялық материалды талдай отырып, М. К. Хабдулина көшпенділердің экономикалық тәуелсіздік дәрежесін ғылымда бұрын қабылданғаннан жоғары деп болжайды және көшпенділердің қоршаған ауылшаруашылық әлеміне тәуелділігін бағалауға түзетулер енгізуді ұсынады.Оның пікірінше, жоғары моно-мамандандыру кезінде дала көшпенділерінің экономикасы өзін-өзі қамтамасыз ету үшін жеткілікті ішкі көп қабатты әлеуетке ие болды.Автор көшпелі қоғамның жұмыс істеуінің тарихи тәжірибесін өмірді қолдаудың ерекше тәуелсіз жолы ретінде бағалайтын болсақ, номадизмді ерекше өркениет деп санауға толық негіз бар деп санайды. Тарих ғылымының қазіргі даму кезеңі әдіснамалық плюрализмді белсенді енгізумен байланысты және тарихтың операциялық құралдарына органикалық түрде енген өркениеттік және формациялық тәсілдерді қолдануды қамтиды.
Қ. А. Ақышев, М. К. Хабдулина, А. и. Мартыновтың еңбектерінде дала өркениетін көп қырлы талдауға әрекет жасалды және бұл терминнің скиф-сақ көшпелі қоғамдарының дамуына қолданылуының дәлелі болды.Қазақстан археологиясындағы және бүкіл Еуразиялық дала белдеуіндегі соңғы онжылдықтардың ашылуы скиф-сақ көшпелі қоғамының жетістіктеріне сүйене отырып, В.М. Массон (монументалды сәулет, қала және жазу) ұсынған кез келген өркениеттің қажетті және жеткілікті белгілерінің үштігін ішкі мазмұнмен толтыруға мүмкіндік береді.Осылайша, теориялық-әдіснамалық жоспарда зерттеушілердің көшпенділікті бағалаудағы ұстанымдары айтарлықтай өзгерістерге ұшырады-отырықшы-егіншілік дақылдарының дәстүрлі басымдықтарымен салыстырғанда "варварлықты" постуляциялаудан және көшпенділікті дамудың ішкі ресурсы жоқ тоқырау құбылысы ретінде бағалаудан бастап, ерте мемлекеттік құрылымдар ретінде анықталған көшпелі қоғамдардың саясаттогенезінің жоғары деңгейін тануға дейін.
Екінші бөлім "номадизм тарихнамасындағы дереккөздерді түсіндіру". Біздің дәуірімізге дейінгі I мыңжылдықтың ортасы-Қазақстан тарихындағы ежелгі иран, ежелгі грек, ежелгі рим авторлары мен ежелгі қытай шежірелерімен қамтылған алғашқы кезең. Жұмыста В.В. григорьевтен бастап ірі ғалымдардың олардың сипаттамалары мен зерттеу тарихы келтірілген .
1950-1970 жылдардағы зерттеудің бірінші кезеңінде ежелгі, ежелгі парсы және ежелгі қытай дереккөздері бойынша этникалық атаулардың сәйкестігі мәселесі өзекті және шешілді (В.В. Струве, и. М. Диконов, Э. А. Грантовский, М. А. Дандамаев).
70-ші жылдардың ортасынан бастап ХХ ғ. ежелгі тайпаларды жазбаша дереккөздер бойынша оқшаулау мәселелерін зерттеу басымдыққа ие болды. Ферғананың этникалық тарихындағы проблемаларды сипаттай отырып, Б. А. Литвинский сақ тайпаларының қоныстануына егжей-тегжейлі талдау жүргізеді және зерттеушілердің гипотезаларын біздің дәуірімізге дейінгі VI-III ғасырлардағы көшпелі халықтың этногеографиясын көрсететін кесте түрінде жинақтайды.Осындай зерттеулерді и.в. Куклина, Л. А. Ренницкий, А. и. Иванчик, и. в. Пьянков жүргізді.
Скиф - сақ дәуірін зерттеу тарихының үшінші кезеңі аясында археологиялық материалдың жинақталуы нәтижесінде С.и.Руденко, К.А. Акишев, л. с. Клейн, Н. Л. Мүшовой, Н. В. Полосьмак, Р. б. Исмагил және т. б. зерттеу нысаны болған ежелгі этникалық атаулар мен зерттелген археологиялық мәдениеттерді сәйкестендіру жүргізіледі.
Айта кету керек, Геродотта егжей-тегжейлі баяндалған скиф-сақ дәуіріндегі этносаяси оқиғаларды зерттеу үлкен қиындық тудырады. Біздің дәуірімізге дейінгі I мыңжылдықтағы Еуразияның көшпелі тайпаларының нақты саяси, экономикалық және идеологиялық өмірі жазбаша дереккөздер мен археологиялық материалдарда көрсетілгеннен әлдеқайда күрделі болды. Бұл сұрақтар Д. г.Савинов, л.с. Марсадолов, Э. А. Грантовский, А. ю. Алексеев, А. и. Иванчик, и. Н. Медведская, Т. Н. Кузнецова.Л. С. марсадолов археологиялық материалдардағы өзгерістерді жазбаша деректермен синхрондауға тырысады, Алтай скиф-сақ ескерткіштерін Түркиядағы Гордион тумулусымен салыстырады.
Уақыт пен кеңістікте сәйкес келетін астрономиялық, деректі, әдеби және археологиялық дереккөздердің құрылымдық талдауын қолданатын Т. Н. Кузнецованың еңбектерінде скифтердің Алдыңғы Азияда болуы (б. з. д. 614-613 жылдан 585 жылға дейін), Мидия (б. з. д. 608 ж.) және Скифияға парсы шапқыншылығы уақыты (509 ж. б. з. д.).Осы бағыттағы зерттеулер әзірлену сатысында екенін және ғылыми айналымға жазбаша және заттай көздермен деректану жұмысын тереңдету бойынша жаңа әдістемелік тәсілдерді анықтау және енгізу бойынша одан әрі күш-жігерді талап ететінін атап өту қажет.
"ХХ ғасырдың екінші жартысы-ХХІ ғасырдың басындағы тарихнамадағы скиф - сақ проблематикасы" екінші бөлімінде біздің эрамызға дейінгі I мыңжылдықтағы Еуразиялық дала белдеуі аймақтарындағы этносоциомәдени процестерді зерттеудің өзекті мәселелері қарастырылды."Тарихнамадағы б.з. д. I мыңжылдықтағы Еуразия даласының этномәдени ахуалының проблемаларын зерттеу" деген бірінші кіші бөлім - Қазақстанның скиф-сақ дәуіріндегі археологиялық мәдениеттердің генезисі мәселесіне зерттеушілердің ғылыми көзқарастарын талдау. Осы мәселе бойынша ХХ ғасырдың 50 - жылдарында әдебиетте автохтондық теория бекітілді, оған сәйкес Орта Азия мен Қазақстанның сақтары осы аумақта өмір сүрген кеш қола тайпаларының тікелей ұрпақтары болды (А. Н.Бернштам, С. С. Черников, Б. А. Литвинский, К. А. Ақышев, М. К. Қадырбаев және т. б.). Л. Р. Қызласов Қазақстанда пайда болған дандыбай-бегазин ескерткіштерінің мәдениетін сақтардың тікелей предшественниктері деп атай отырып, бұл көзқарасты қате деп санады.
Сонымен, 70-ші жылдардың екінші жартысынан бастап. ХХ ғ. ғылыми басылымдарда көші-қон теориясы таралды.Жаңа археологиялық материалдарды ескере отырып, Қ.а. Ақышев Орталық Қазақстан тайпаларының жерлеу рәсіміндегі,материалдық мәдениеті мен антропологиясындағы елеулі өзгерістерді жаңа этникалық топтардың енуімен (немесе басып кіруімен) және олардың б. з. д. ІХ - VII ғасырлардағы андроновтардың ұрпақтарымен араласуымен түсіндіреді. Төменгі Сырдария ескерткіштерін көпжылдық зерттеу барысында Л. Т. Яблонский мен М. А. Итина көші-қон теориясын қолдай отырып, аймақтық деңгейде екі дәуір халқының тікелей сабақтастығы тіркелмейді деген қорытынды жасады.
Б.з.б I мың жылдықтың басы сақ қоғамындағы алғашқы рулық қатынастар бірден-бірге тез ыдырап, әлеуметтік құрылымының жаңа формалары қалыптасқан кезең болды.
СССР территориясының түрлі аудандарында алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау процесі біркелкі болған жоқ, ол түрлі шаруашылық және тарихи факторлармен байланысты болған нақты формаларында өтті. Қайсыбір аудандарда ескі тәртәптердің тез құлдырап, жаңа тәртіптердің жеңуіне көмектескен қолайлы жағдайлар қалыпасты, ал басқаларындағы географиялық және экономикалық факторлар, бұған керіінше, таптардың құрылу процесін бәсеңдетті таптық институттардың орнығуын тежеді. Алайда, барлық факторларды есепке алғанда, мұның өзі алғашқы қауымдық құрылыстың соңғы қорытынды кезеңі болды.
Қазақстан территориясындағы алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауының ұзаққа созылған процесінің басталуы сақ заманының алдындағы қола дәуіріне ұштасып жатады. Сол кезде өзінде-ақ, алғашқы ірі қоғамдық еңбек бөлінісінен, мыс пен қола металлургиясының тууы мен дамуынан кейін алғашында үлкен патриархаттық, ал одан кейін шағын және моногамиялы семьялар оқшаулана бастады.
Археологиялық деректер жеке адамдық, ал кейін барып семьялық меншіктің шыққанын айөын көрсетеді.Мұндай әлеуметтік институт таңбалардан - б. з. б. II мың жылдықтың аяғында және I мың жылдықтың басында қыш ыдыстар мен кейбір қола заттарға салынған жеке меншік белгілерінен көрінеді. Алғашқы қауымдық қатынастардың ыдырауы сақ заманында, б. з. б. I мың жылдықтың алғашқы жартысында одан әрі жүрді. Сақ қоғамының экономикасындағы көщпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына көшіден, металлургия өндірісінің өсуінен туған прогрестік өзгерістер қосымша өнімнің шапшаң өсуіне, айырбастың дамуына, жеке меншіктің қорлануына және қатардағы қауым мүшесін қанау элементтерінің шығуына әкеліп соқты. Өндірістің негізгі құрал-жабдыықтары мен еңбек өнімдерін бөлі жөнінде бір кезде болған алғашқы теңдіктің орнына археологиялық деректемелер бойынша айқын аңғарылатын мүлік теңсіздігі келіп шықты. Жерге қауымдық меншіктің сақталуы тұсында малға семьялық жеке меншік пайда болды.
Бір кезде универсалдық әлеуметтік ұя болған, өзндегі өндірістік қатынастар қандас-туысқандық байланыстармен сәйкес келіп барынша тығыс астасқан ру енді туыстық жағынан емес, территориялық-өндірістік принцип бойынша құрылған қауымға біртіндеп орын бере бастады.Тарихи процесс алғашында қоғамдық құрылымның рулық байланыстарға тікелей тәуелді болуын әлсірете бастады, ал түптеп келгенде қауымдардың рулық текке қарамастан, экономикалық және территориялық мүдделер негізінде құрылуына алып келді. Көршілестік қауым жерді меншіктенуші болған суармалы егіншілік елдерінің көпшілігінде жағдай осындай болды. Мұнда рулық байланыстар көршілестік қауымдардың өндірістік мүдделерімен қарама-қайшылыққа ертерек түсті. Шаруашылығының негізгі түрі көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы болған қоғамдарда ескі рулық тәртіптер жаңа қоғамдық құрылымдарда ұзақ уақыт сақталды, бірақ сақталғанда енді көшпелі қауымның өндірістік негізі ретінде емес, экономикалық теңсіздік пен қанаудың шын мәніндегі қатынастарын бүркемелеген рулық байланыстар формасында сақталды.
Алғашқы рулық қатынасдың ыдырау заманын әскери демократия кезеңі немесе алғашқы көршілестік (жер) қауым кезеңі деп атайды. Соңғы анықтама қазіргі уақытта барған сайын жиі қолданылады, өйткені ол заманның әлеуметтік-экономикалық сипатын неғұрлым дәл береді. Бірақ көршілетік қауыиның формалары, оның мазмұны сияқты, бірдей болмады, сондықтан мұндай анықтаманы жан-жақты анықтама деп тануға болмайды. Екі ұғым да- әскери демократия мен алғашқы көршілетік қауым-бір-бірін жоққа шығармайды, олар тек алғашқы қауымдық құрылымның ыдырау заманындағы қоғамдық құрылымның әр түрлі жақтарына баса назар аударады.
Сақ заманының қоғамдық құрылыс жүйесін схемалық жоспармен былайша есептеуге болады: шағын туыс семьялар тобы-көшпелі қауым- тайпалар одағы. Бұл құрылымның патронимия деп аталған төменгі ұясы өрбіген үлкен патриархаттық-рулық семьяның табиғи бөлшектенуі нәтижесінде құрылды.
Көшпелі-жайылымдық рулық патронимиялар жиынтығынан құрылды. Оның негізінде өндірістік, территориялық белгі болды, бірақ көшпелі және жартылай қауымдардың ерекшелігі рулық инситуттардың консерватизмінде және семьялардың бірігу принциптерінде олардың ықпалының күштілігінде болды.
Тайпа енді қоғамдық өкімет пен басқаруды ұйымдастырудың формасы болды, ал әскери-демократиялық құрылыс осындай формаға келді.Тайпалық одақтар алғашқы қоғамның ыдырау замының әлеуметтік ортақтығының жаңа және жоғарғы типі болды.
Б. з. б. I мың жылдықтың орта шеніндегі тайпалық одақтар мемлекеттіктің тууының алғашқы сатысы болды. Сайланып қойылатын көсемдердің қолына азаматтық және әскери билік шоғырланды, олардың басшылығымен әскери жасақтар құрылды.
Қазақстан террриториясындағы тайпаларда таптық қоғам мен мемлекет құрылуының тарихи процесі баяу жүріп, бірнеше жүздеген жылдарға созылды деген пікір бар. Таптардың құрылу қарқынына тұрақты деуге келмейтін мал шаруашылығ жағдайларында қосымша өнімнің алғашқы қорлануының ерекшелігі шешуші ықпал жасады. Алайда археологиялық материалдар проблеманы шешуде Қазақстанның әрбір регионы саралап қарау қажет деп топшылауға негіз береді.
Қазақстанның оңтүстігі (Оңтүсік Қазақстан мен Жетісу) өзінің табиғи-климат жағдайларының ерекшеліктері мен географиялық орны, Орталық және Орта Азия мемлекеттерімен ғасырлар бойғы саяси, экономикалық, мәдени байланыстары арқасында әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан алғанда басқа аудандарға қарағанда өзгеше, үдемелі қарқынмен дамыды және қоғамдық құрылыстың неғұрлым жоғары сатысында болды.
Шу мен Іле өзендері бойындағы патша обалары деп аталатындардың көп болуы бұл жерлерде мал өсіруші сақтар арасында (б. з. б. VII-VI ғасырларда) мүлік теңсіздігінің айқын анықталғанын көрсетеді.Бұл орайда мұндай есерткіштер қоғамның әрбір мүшесінің молаы үстіне тұрғызыла бермейді, олар адамдардың шағын тобының еншісіне айналған деген қорытынды дәлелдеуді керек етпейтін негізгі пікір бола алады. Мыңдаған шағын үйінділермен салыстырғанда үлкен обалар санының аз болуы қоғамның екі топқа: артықшылығы бар азшылық пен кедей көпшілікке бөлінгенін даусыз дөлелдейді. Ал әлеуметтік теңсіздік негізі б. з. б. II мыңжылдықтың екінші жартысының аяғында сонау соңғы қола дәуірінде-ақ қаланған еді. Жерлеу ғұрыпының сән-салтанаттылығына қарағанда, қоғамдық аз топтың негізгі халық бұқарасымен салысырғанда едәуір үстемдігі мен байлығы бола алатын еді. Ал қоғамның жіктелуі, яғни байлар мен кедейлерге бөлінуі- мүлік жағынан әлеуметтік теңсіздіктің дәлелі, таптардың қүрылуына бастайтын жолдағы алғашқы қадам.
Б. з. б. V-VI ғасырлардың өзінде-ақ жетісулық малшы сақтар (Бесшатыр мен Есіктегі қабірлер сол кезенге жатады) қоғамдық прогрестің неғұрлым жоғары сатысында тұрды. Мұнда оған экономикалық алғышарттар болған еді.
Ежелгі Қазақстанның бүкіл аумағындағы сияқты, Жетсісуда б. з. б. VIII-VII ғасырларда шаруашылықтың прогресшіл жаңа түрлеріне: темірді игеруге және көшпелі мал шаруашылғына көшу аяқталды. Бұл экономикалық факторлар қоғам мен оның мәдениетінің одан әрі жедел дамуына себеп болды.
1.2 Қазақстан аумағындағы сақтардың археологиялық ескерткіштері
Сақ тайпаларының тарихы, олардың материалдық, рухани мәдениеті бойынша маңызды дереккөз археологиялық ескерткіштер-қорымдар, үңгір суреттері, сақ заттарының қазыналары болып табылады. Археологтардың зерттеулері Қазақстанның түрлі өңірлерінде сақтардың жарқын, ерекше мәдениетін ашуға мүмкіндік берді, сондай-ақ бұл қорымдарды зерттеу сақ тайпаларының мәдени тарихының жаңа бетін ашты. Сақ тайпаларының археологиялық ескерткіштерінің арасында қорғандар мен қорымдар басым. Әр аймақтың қорымдарының сыртқы түрінің өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда сақ қорымдары өте биік, олардың басым бөлігі жүздеген үйінділері бар үлкен қорымдар. Мұндай қорымдар Іле өзенінің аңғарында кездеседі. Археология ғылымында оларды "патша қорғандары"деп атайды. Шығыс және Орталық Қазақстанның қорымдары әдетте кішірек және орташа мөлшерде болады. Өйткені, Қазақстан жері тек республикалық қана емес, сонымен қатар әлемдік маңызы бар тарихи және археологиялық ескерткіштерге бай.Бесшатыр қорым өзеннің оң жағалауында немесе Желшалғыр тауларының етегінде Алматы қаласынан шығысқа қарай 170 км жерде орналасқан. Қорым солтүстіктен оңтүстікке қарай 2 км, Шығыстан Батысқа қарай 1 км созылды. "Бесшатыр" қорымы тек мәдени-тарихи ескерткіштерге ғана емес, сонымен қатар табиғи-мәдени ландшафттың ерекше түріне де жатады. Бесшатыр өзінің монументалдылығы мен күрделілігі жағынан бүкіл Орталық Азияда теңдесі жоқ. Бесшатыр ескерткіші, сөзсіз, біздің дәуірімізге дейінгі V-IV ғасырларда Қазақстанның оңтүстік-шығысында өмір сүрген сақтар-тиграхаудтың қасиетті "Герросы" болып табылады. е. ол біздің дәуірімізге дейінгі V-IV ғасырларға жатады. Е. мұнда диаметрі 8-ден 70 метрге дейін және биіктігі 2-ден 20 метрге дейінгі 18 патша қорғаны 2 шаршы км алаңда шоғырланған метр. Патша қабірлерінің батысында 45 тас қоршау тізбегі солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатыр, онда жануарлардың суреттері нокаутқа түседі. Ғалымдар бұл некропольдің салттық алаңы деп болжайды. Үйінділердің астында Тянь-Шань шыршасынан жасалған күрделі қабірлер бар. Қорым 31 қорғаннан тұрады, оның 21-Камен тас үйінді бар. Диаметрі 52 м, биіктігі 7 м-ден асатын және қалғандарының солтүстігінде орналасқан "бірінші" Бесшатыр Қорғаны мұқият зерттелді. "Үлкен" сияқты, оның тегіс шыңы болды. Үйінді үш қабаттан тұрды. Жоғарғы қабат шыңында қалыңдығы 1 м-ге дейін және түбінде 3 м-ге дейін тас жабыны болды. Екінші қабат, ең қуатты, қалыңдығы 3,5-тен 13 м-ге дейін, жер мен қиыршық тастан тұрады. Үшінші қабат, төменгі қабат, үлкен сынған тастан жасалған. Бұл қабаттың астында Тянь-Шань шыршасының өңделген бөренелерінен жасалған үлкен ағаш ғимарат болды. Бұл құрылым материкке салынған "патша" қабірі болды. Қабір дәлізден (дромос), тамбурдан және жерлеу камерасынан тұрды. Дәліз-ұзындығы 5,75x1,50 м, биіктігі 5 м-ден асатын ұзын, биік және жоғарыдан жабылмаған құрылым. Тамбур, жерлеу камерасының шығыс қабырғасына іргелес. Дәліз орнатылған қабаттардың көмегімен екі бөлікке бөлінеді. Жерлеу камерасы жоспарда биіктігі 4 м, дұрыс емес квадрат түрінде, негізгі бағыттарға бағытталған, тянь-Шань шыршасының 16 қатарынан тұрады. Төбесі мен төбесі камераның қабырғаларына тікелей салынған бөренелер болды. Накатаның қалыңдығы-7-8 бөрене. Сыртқы және ішкі қабырғалар 16 тігінен қазылған тіректерді ұстайды. Барлық бөренелер олардан жақсы өңделеді-бұтақтар кесіліп, қабығы алынып тасталады. Ұсақ қорғандардың үйінділері жер мен өзен тастарынан тұрғызылды. Жағалаудың астында әдетте шығыстан батысқа бағытталған ұзын осі бар топырақ шұңқыры болды. Марқұмды батысқа қарай созылған күйде қойды. Жоғарыдан шұңқыр ағаш жалынмен жабылған. Бесшатырдың жанында орналасқан Қызылауз қорымында екі қабір шұңқырында ұжымдық жерлеу орны табылды; олардың бірінде жерленгендер екі қабірге төселген. Камералардың оңтүстік және батыс бөліктерінде әдетте ыдыс-аяқ орналастырылады, ал солтүстігінде тақтай еденде жатқан жерленген адамның қалдықтары болды.
Ерте темір дәуіріндегі тасмола мәдениеті Қазақтың ұсақ шоқыларының бүкіл аумағында болған. Зерттелген ескерткіштер Ұлытау таулары ауданындағы мәдениеттің батыс шекарасын, оңтүстігін-Солтүстік Бетпақдала және Солтүстік Балқаш, шығысын-пришидертин және Баянауыл далалары бойынша және одан әрі оңтүстігін Шұбартауға дейін анықтайды. Дәл осы шектерде Тасмола мәдениетінің ашық және әйгілі қорғандары орналасқан. Болашақта осы мәдениеттің ескерткіштерінің ашылуы күтілетін іргелес аумақтар бар (Шыңғыстау жотасына дейінгі дала кеңістігі). Бұл үлкен аумақта ерте темір дәуіріндегі тайпалар біркелкі қоныстанбаған. Халықтың негізгі бөлігі таулы-дала аудандарында шоғырланған. Тасмола тайпалары өмір сүрген алғашқы темір дәуірінде шаруашылықтың жаңа прогрессивті түрі - көшпелі мал шаруашылығы кеңінен таралды. Үш мыңжылдыққа жуық уақыт бойы бұл дала тұрғындарының басты кәсібіне айналды. Көшпенділер даланың бүкіл аумағын игерді, болашақтың прототипіне айналған қуатты көшпелі бірлестіктер құрды.
Жетісу сақтар қоғамын зерттеудегі жаңа тарауды Қ. А. Ақышев бастады
Бесшатыр қорымының ғылыми маңыздылығын бірден бағалай отырып, Іле алқабындағы қазба жұмыстары өзінің ғылыми-ақпараттық мүмкіндіктері бойынша маңызды ескерткіштер тапты. Бірнеше жыл бойы (1957, 1959 - 1962 жж.) Іле өзенінің оң жағалауында орналасқан Бесшатыр қорымының сақ жерлеу орындарында қазба жұмыстары жүргізілді. Барлық жерлеу орындарының тоналғанына қарамастан, қорым материалдары Қ. а. Ақышев әзірлеген САҚ қоғамының стратификациясын қайта құруға негіз болды.
Қ. А. Ақышев қатардағы халықтың қабір ескерткіштерін жеке қарастырды. Ол кезде біздің дәуірімізге дейінгі VII - IV ғасырларда қазылған 35 қорғандардың материалдары болған. Алты қорымнан. Археологтың ұсыныстарына сәйкес, бұл қорымдар" рулық зираттар " болған, олардың аумағында үлкен жерлеу орындары орналасқан.
Шын мәнінде, Қ. А. Ақышев археологиялық дереккөздер негізінде алғашқылардың бірі болып табылады. Көшпелі жерлеудің әлеуметтік стратификациясын көрсетті. Негізгі оның зерттеуі артықшылықты халықтың, элитаның құрамындағы жеке қабаттарды оқшаулау әрекеті болды, ол сол кезде тіпті ең көп зерттелген Қара теңіз Скифиясының материалдарында да қарастырды. 1969-70 жылдары Қ. А. Ақышевтің археологиялық экспедициясы 45 қорымнан тұратын Алматы маңындағы Есік қорғанын тапты. Олардың бірінде жас сақ көсемінің қалдықтары болған. Ғалымдар оның ерекше киімдері мен "аң стилінде"жасалған жоғары үлгідегі алтыннан жасалған бас киімдерін қайта жасай алды. Бұл олжалар "Алтын адам" деп аталды және сақ мифологиясы мен дүниетанымының өзіндік энциклопедиясы болып табылады. Ескерткішті Қ. а. Ақышев сақтар-тиграхаудтарға жатқызған.
Қ. А. Ақышев әлемдік ғылым үшін есік "алтын адамын"ашты. Сөйлеу емес басқа археологтар қатысқан қазба жұмыстары туралы. К. А. Ақышев ғалымдарды түсініп, әлемге өзінің көптеген белгісіздерін алып жүрген олжасы туралы айтып берді. Алғашқы "Алтын жауынгердің" ашылуы, қорғаннан табылған заттардың кешенді сипаты.
Есік Жетісу сақтарының әлеуметтік теңсіздік деңгейі туралы айрықша мәлімет берді. Жерлеу рәсімі қайтыс болған патшаның жеке басын көтерді. Сақ патшаларының әулетінің мызғымастығын негіздеу мақсаты. Діни-идеологиялықсимволизм де көпшілікке әсер етті-алтын киім; заттар, әскери қызметпен байланысты; сақтардың діни дүниетанымының ерекшеліктерін және қолданыстағы биліктің күшін бейнелейтін зооморфты әшекейлер. Жерлеу құралдарының жиынтығы, оның формаларының бірегейлігі және костюмнің әрлеу байлығы жерленгеннің жоғары әлеуметтік дәрежесін көрсетеді.
Қ. А. Ақышев жерленген адамның алтын киімі емес екенін атап өтті. Тек сыртқы әсер үшін, бірақ саяси-насихаттық және діни қызмет атқарды және " киімнің басты мақсаты патшаның жеке басын көтеру, тұрғызу болды. Ол "күн тәрізді" құдай" дәрежесіне көтеріліп, жердегі және көктегі қожайынды, зайырлы патша мен бас діни қызметкерді бейнелейді.
Алтын мен жоғарғы биліктің терең семантикалық байланысы Құдайдың харизмасы туралы түсініктерден туындады. "Күн" билеушісіне - фарне, ол арқылы билеуші заңдылыққа ие болады және бүкіл қоғамда әл-ауқат таратады.
Көшпенділердің әлеуметтік мәртебесінің маңызды көрсеткіші костюм кешенінің сипаттамалары, әсіресе белбеу мен бас киім болды.Есік қорғанының материалдары бойынша , Қ. А. Ақышев тұжырымдамасы арнасындакостюмнің негізгі белгілерін атап өтті, бұл оны иесінің әлеуметтік жағдайы мен әлеуметтік рөлінің символы ретінде анықтауға мүмкіндік береді. Оның пікірінше, есік костюмі әр түрлі контексте ол катафракта, күн жауынгер құдайының киімімен байланысты болды,әскери және әскери контаминацияны бейнелейтін әлемдер арасында ұшуға арналған. Сақ көсемі атынан Діни қызмет атқарған. Ол күн құдайын бейнелеген (мүмкін, Митру), " жауынгер және құдіретті, әділ және басқарушы, аспан арасындағы делдал және зұлымдықпен күресетін жер". Есік қорғанынан табылған 26 жүн тәрізді белгілерден тұратын күміс тостағандағы декодталмаған жазу ерекше маңызға ие. Бұл ескерткіш V-IV ғасырларға жатады. б. з. д. бұл жерден барлығы 4 мыңнан астам алтын заттар табылды. Ақышевтің көптеген ережелері, оның ішінде болашақта дамыған және А. К. Ақышев айтқан аспектілері үшін мазмұнды құрамдас ортаны құрады. Дала қоғамы үшін аса маңызды рөл атқарған сақ салтанатты костюмінің феноменін тұтас, тұжырымдамалық пайымдау (және пайымдау). Қазақ зерттеушілері бұдан әрі және жаңа материалдарда, осының арқасында бұл ережелер байытылды, алайда мұның бәрі тек Қазақстан мамандарына ғана қатысты емес. Декормен және орындалған заттармен мол безендірілген "алтын" шапан аң стилінде тұжырымдамалармен байланысты күрделі семантикалық бейнелер бейнеленген. Билеуші, жыртқыштың билеушісі, адамдар мен құдайлар арасындағы билеушісі ертедегі көшпенділер мәдениеті жоғарғы солярныйдың жердегі бейнесі болып көрінді. Мүмкін костюм діни қызметке байланысты белгілерді біріктірген шығар".
Кейбір деректерді пайдалана отырып, қазақстандық материалдарда әзірленген басқа аймақтардан, ережелер көп ұзамай көп функциялы сипатқа ие болды бұған көздердің өздері мүмкіндік берді (және талап етті). Ежелгі билеушілердің костюмі, оның жеке компоненттері кең мәдени байланыстарды көрсетеді. Сақ әлемі, үлкен аумақта орналасқан сақ әлемдерінде таулары жақсы айтылады
Бесшатыр өзенінің қорғаны немесе өзенінде 31 қорым бар. Оның жасы б.з. д. V-IV ғасырларда да анықталған. жерлеу орындарының ішіндегі ең үлкені - үлкен Бесшатырский, диаметрі 104 метр және биіктігі 17 метр. Жерлеу орындарының бірінде Тянь-Шань шыршасының жаппай діңдерінен жасалған ағаш ғимарат болған. Бұл қорғаннан табылған заттар сақ дворяндарының қайтыс болғаннан кейін де өз орнын нығайтуға деген ұмтылысы туралы айтады, үлкен ескерткіштер жасайды. Үйіндінің мөлшері адамның қоғамдағы жоғары әлеуметтік жағдайын көрсетеді.
Шірік-рабат қалашығы, Баланда кесенелері. Грек географы Страбон зерттеген Арал маңындағы археологиялық олжалар. Чирик-рабат қалашығы сақтардың-апасиактардың астанасы болды және қызыл құм шөліндегі жазық төбеге орналастырылды. Оның орталығында бекініс болды-цитадель, ол асыл адамдарды жерлеу орны болды. Онда саз құмыралар, темір қылыш, қола ұшы және алтын төсем сияқты артефактілері бар қорғандар табылды. Бұл олжалардың барлығы б. з. д. IV-II ғасырларға жатады.
Шығыс Қазақстандағы Шілікті қорғаны аймақтағы ең маңызды археологиялық нысандардың бірі болып табылады. 1947 жылы қазба жұмыстарынан бастап бүгінгі күнге дейін бұл қорған өзінің бірегейлігімен ғалымдар мен зерттеушілердің назарын аударады. 2003 жылы жүргізілген қазба жұмыстары жаңа жаңалықтар әкеліп, қорғанның Еуразиядағы ең ірі қазбалардың бірі ретіндегі мәртебесін растады.Шиелі қорғанынан табылған сақ патшасының қалдықтары есік пен Арал-төбе қорғандарынан табылған заттардан кейін үшінші "Алтын адам" болып саналады. Бұл олжалар осы аймақта өмір сүрген сақ тайпаларының жоғары мәдени және көркемдік деңгейін көрсетеді. Қорған б.з. д. VII-VI ғасырларға жатады және 524-тен астам аң стиліндегі алтын бұйымдардан тұрады, бұл оны Қазақстандағы ең маңызды көне ескерткіштердің біріне айналдырады.Шілікті қорғаны сақ тайпаларының тарихы мен мәдениетіне, сондай-ақ Шығыс Еуразияның ежелгі халықтарының мұрасына жарық түсіреді. Оның маңыздылығы әрбір жаңа ашылған және зерттелген сайын артып, оны Қазақстан археологиясының негізгі нысандарының біріне айналдырады.
Шығыс Қазақстандағы Берел қорғаны сақтар-аримасповтың ұлылығының куәсі болды. 1999 жылы З. С. Самашевтің археологиялық экспедициясы асыл сақ тайпалық көсеміне тиесілі бірқатар қорғандарды тапты. Қорғанның ішінен 7 метр тереңдікте жерлеу камерасы табылды, онда бастықтың сүйектері, сондай-ақ 16 сыйға тартылған жылқы табылды. Онда көптеген сәнді заттар, соның ішінде аң стиліндегі алтын бұйымдар, қола және темір бұйымдар, қыш ыдыстар табылды. Бұл жаңалық бізге аймақтағы сақтар-аримасптардың тарихы мен мәдениетін жақсы түсінуге мүмкіндік береді.
"Боралдай сақ қорғандары" археологиялық паркі-қорығы - біздің дәуірімізге дейінгі V-VIII ғасырларға жататын бірегей ескерткіш Алматының солтүстік-батыс бөлігінде, Боралдай кентінен оңтүстікке қарай 2,7 шақырым және шығысқа қарай, Алматы қаласының Алатау ауданындағы Ожет кентінен солтүстік-батысқа қарай 2,4 шақырым жерде орналасқан.
Парк-қорық " - бұл қазіргі заманғы қала шегінде сақталған үлкен қорым. 430 гектар аумақта сақ элитасы мен үйсін тайпаларының басшыларының 47 үлкен және 200-ден астам кіші қорғандары орналасқан. тайпалар.
Ең биік биіктігі-14 метр, диаметрі-130 метр. Ол қала мен тауларға қарайды. Ескерткіш осы уақытқа дейін өзінің мәдени және табиғи ландшафтын сақтап, құрылыс пен қиратудан аулақ болды. Ең таңқаларлығы, қорғандар әлі күнге дейін зерттелмеген және көптеген жұмбақтарды, мүмкін сенсациялық жаңалықтарды сақтауы мүмкін. Жетісу Қорғаны... Египет пирамидаларымен салыстырылатын биіктігі 20 метрге дейінгі үлкен құрылымдар мен биіктігі бір жарым метрге дейінгі шағын төбелер. Үлкен қорғандар "патша" деп аталады және бұл дұрыс, өйткені олардың астында билеуші әулеттердің өкілдері мен ежелгі тайпалардың әскери элитасы жерленген. Осындай" патша " қорымдарының бірі-Алматы қаласының солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан биік лесс үстіртінің бір бөлігін алып жатқан Боралдай қорымы.
Оның көп бөлігі жақсы сақталған - Үстірттерді қоршап тұрған Үлкен Алматы өзенінің терең жыралары мен жартасты жағалауы ескерткішті Заманауи құрылыс пен жойылудан қорғады. Қорымның ұзындығы 3 шақырым, ені 800 метр.Ғалымдар Боралдай қорғандарын, сондай - ақ Есік, Талғар және Кеген қорғандарын б. з. д. VIII - III ғасырларда өмір сүрген сақтар мен б. з. д. III ғасырда өмір сүрген үйсін тайпалары тұрғызғанын анықтады.
2 Кеңестік кезеңде сақтардың зерттелу деңгейі
2.1 Кеңестік ғалымдардың зерттеу нысанындағы дереккөздері
Зерттеудің тарихнамалық бағытын тереңдеткен ресейлік ғалымдардан (В. Ф. Генинг, А. Д. Пряхин, Г. С. Лебедев, В. И. Матющенко, Л. С. Марсадолов, О. М. Мельникова, О. С. Свешникова және т. б.) айырмашылығы, отандық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Тарих факультеті
Археология, этнология және Отан тарихы кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Қазақстанның ежелгі тарихы
Тақырыбы: Қазақстан аумағындағы сақ тайпаларының кеңестік кезеңде зерттелуі
Қабылдаған: т.ғ.к., профессор С.У Жауымбаев
Орындаған: ИО-23-3к тобының студенті Әлім А.
Қарағанды, 2024
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Сақтар туралы негізгі мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
Сақтардың қоғамдық құрылымы және мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... 5
1.2 Қазақстан аумағындағы сақтардың археологиялық ескерткіштері ... ... ... 11
2 Кеңестік кезеңде сақтардың зерттелу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Кеңестік ғалымдардың зерттеу нысанындағы дереккөздері ... ... ... ... ... 15
2.2 КСРО территориясындағы сақтардың ескерткіштерінің зерттелуі ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 33
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Адамзат тарихындағы скиф-сақ мәдениетінің рөлін және Еуразиялық дала белдеуі аумағында және одан тыс жерлерде көшпелі дәуірлердің қайнар көзі ретінде сақ дәуірінің археологиялық маңыздылығын ескере отырып, қазіргі Қазақстанның рухани және білім беру салаларын дамытудың маңызды құрамдас бөлігі ретінде осы тарихи-мәдени ескерткіштерді зерделеу мен қалпына келтірудің тұтас жүйесін құру қажет. Кеңес дәуірінде тарих ғылымының танымдық функциялары екінші орынға қойылды, өйткені саясаттың қажеттіліктері басым деп жарияланды, дегенмен бір жағынан тарих ғылымы, екінші жағынан мен саясат арасындағы белгілі бір байланыс пен өзара әсерді толығымен жоққа шығаруға болмайды. Ұзақ уақыт бойы ғылымда көшпелі өмір салты, Тарихи тұйық жол және мәдени байлық жасамайтын көшпенділер туралы идеялар басым болды. Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасу кезеңінде тағы бір құбылыс байқалады-мифологияланған өткенге үндеу танымал болып келеді, онда олар қазіргі заман сұрақтарына жауап табуға тырысады. Скиф-сақ кезеңіндегі ескерткіштердің тарихи-мәдени маңызы туралы қол жетімді объективті деректер өте аз. Қазіргі уақытта сақ археологиясында жағдай қалыптасты: тарихшылардың, лингвистердің, жаратылыстану ғылымдарының өкілдерінің ерте көшпелі қоғамды зерттеудегі елеулі жетістіктері бар. Бұл сақтардың шығу тегі мен олардың мәдениетіне, Еуразиялық дала халқының этникалық шығу тегіне қатысты. Сақ қоғамының сипаты және оның даму деңгейі, жануарлар стилі өнерінің символдық маңызы, мәдениеттердің өзгеру себептері. Қазақстанның ерте темір дәуірін зерттейтін ғылыми бағыттың одан әрі үдемелі және тиімді дамуы үшін ғалымдардың зерттеулерінде ұсынылған скиф-сақ археологиясы бойынша ауқымды материалды талдау қарастырылады.
Зерттеу нысаны. Сақтар және олардың зерттелуі
Зерттеу пәні. Қазақстанның ежелгі ғасырлық тарихы
Зерттеу мақсаты. Қазақстан аумағындағы сақ тайпаларының кеңестік кезеңде зерттелуін анықтау және қарастыру
Зерттеу міндеттері:
Сақтардың тарихи құрылымы және мәдениетін қарастыру;
Кеңестік кезеңде сақтардың зерттелу деңгейін анықтау;
Кеңестік ғалымдардың зерттеу нысанындағы дереккөздерін зерттеу
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХІ ғасырдың басында Қазақстанның скиф-сақ дәуірі туралы ғылыми түсініктерді қалыптастыру процесінде тарихнамалық зерттеулердің динамикасын көрсететін үш кезеңді бөлуге болады: 50-ші - ХХ ғасырдың 70-ші жылдарының ортасы; 70-ші жылдардың ортасы - ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының басы; 90-шы жылдардың басы. ХХ ғ. осы уақытқа дейін. Бірінші кезең барысында Қазақстанның кәсіби тарихшылары мен археологтарының ұлттық кадрлары толық қалыптасты. Қазақстанның ежелгі көшпенділерінің ескерткіштерін өңірлік есепке алу міндетіне толыққанды археологиялық дереккөздерді алу құралына айналған жаңа құрылыс экспедицияларының қызметі нәтижесінде қол жеткізілді. Бұл Қазақстанның ерте темір дәуірінің археологиясы бойынша елеулі дереккөз базасының құрылуына ғана емес, сондай-ақұ осы зерттеудің дереккөздік базасының бөлігі болып табылатын маңызды басылымдардың пайда болуына әкелді. Археологиялық материалдың ірі кешендерінің сандық жинақталуы және оны ресейлік және отандық зерттеушілердің еңбектерінде түсінуге мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың хронологиялық шеңбері. Қазақ тарихын зерттеген тарихшы, этнограф, антрополог, археолог ғалымдардың бірсапырасы қазақ халқының арғы тегі ерте заманда (заманымыздан бұрынғы VII-IV ғасырларда) Орта Азияны мекен еткен ежелгі сақ тайпаларынан шыққан дейді. Әйгілі ғалым А.Н.Бернштам қазақтың атын сақтармен байланыстырады. Ол: қазақ деген сөз ерте замандағы қаспи және сақ деген екі тайпаның Қосылуынан шыққан, яғни қаспи-сақ, қас-сақ-қазақ болған деп тұжырымдайды.Тарихшы М.Ақынжанов қазақ деген сөз қас (нағыз), сақ (тайпа аты) деген Екі сөзден қас сақ (нағыз сақ) дегеннен шыққан. Қазақтар-түрік, моңғол тектес халықтың екі бұтағынан (һұн мен сақ тарауынан) құралған ежелгі халық дейді. Скиф-сак бірлестігінің өмір сүрген кезеңі, көне тарихшылардың деректері мен археологиялық материалдарға назар аударсак, рулық қоғамның ыдырауы кезіне тура келетін сиякты. Сол тұсты (В.В.Бартольдтің айтуынша) түркі тілдес тайпалардың қалыптаса бастаған шағы деуге болады.
Территориясы. Қазақсандағы өмір сүрген ру-тайпалардың ішінде аты-жөні жақсы сақталған тайпалардың бірі сақтар. Археологиялық зерттеулерге және жазба деректерге қарағанда, б.з.б. VII-IV ғғ. сақ тайпалары Орта Азия және Қазақстан жерін мекендеген парсы жазба деректері бойынша, Орта Азия мен Қазақстан территориясын мекендейтін көшпелі тайпаларды жалпы сақтар деп атаса, ал гректің атақты тарихшысы Геродот сақтарды "азиялық скифтер" деп атаған. Олай атаудың да жөні бар. Қара теңіздің Солтүстік далалы аудандарында тұратын скифтер мен сақ тайпаларының өмір тіршілігі Геродотқа ұқсас көрінген. Ал шындығында олардың тек жергілікті айырмашылықтары болмаса, шаруашылықтарының көпшілік жағы ұқсас. Сонымен қатар сақ тайпалары Еділ өзенінің төменгі ағысы мен Оңтүстік Жайық өзендерінің бойындағы Савромат-сармат тайпаларымен бір мезгілде өмір сүрген.Қазақстандағы және Жетісу жеріндегі темір т.б. дәуірлердің ескерткіштерін археолог ғалымдарымыз Е.И.Агеева, К.А.Ақышев, М.К.Қадырбаев, К.А.Кушаев, А.Г. Максимовалар жүргізген. Атап айтқанда, К.Ақышевтың еңбектерінде Алакөлден Таласқа дейінгі аймақтағы сақ обаларын зерттеуі бойынша, Жетісуда сақтардың Бесшатыр, Есік обалары зерттеліп, қазақ халқының тарихында улкен жаңалықтар ашылды.
Құрылымы. Кіріспе,екі бөлім,қорытынды,және пайдаланылған әдебиеn
1 Сақтар туралы негізгі мәліметтер
1.1Сақтардың қоғамдық құрылымы және мәдениеті
Біздің дәуірімізге дейінгі I мыңжылдықтың басында Қазақстанда көшпенділердің үстемдік ету дәуірі "ерте темір ғасыры", "ерте көшпенділер дәуірі", "скиф дәуірі, сақтар дәуірі"деп аталады.Сақтар-Еуразиялық дала көшпенділері тайпаларының өзіндік атауы. Сақтарға тән қару-жарақ пен жылқы киімі, тән киім, өнердегі" аң стилі", Шығыстағы Хуанхэден батыстағы Дунайға дейінгі кеңістіктегі археологиялық қазбалармен расталған, біздің дәуірімізге дейінгі IX-VIII ғасырларда далада қалыптасқан және біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырға дейін созылған мәдени қауымдастықтың жалпы атауына негіз береді.
Ежелгі парсы мәтіндерінде Еділдің шығысында көшіп келген ерте темір кезеңіндегі тайпалар сақа немесе сақтар деп аталды. Мысалы, екі жарым мың жыл бұрын Иран патшасы Дарий I-нің Бехистун жазуы жасалды, онда Сырдарияның солтүстігінде өмір сүрген халықтар сақтар деп аталды. Атап айтқанда, Бехистун жартасындағы Дарийдің Жеңіс жазбасының мәтінінде былай делінген: "содан кейін мен әскермен бірге үшкір қалпақ киген сақтар еліне қарсы шықтым.Содан кейін мен сақтардың бір бөлігін басыммен сындырдым, ал екіншісін бастықтың қолына түсірдім, оларды Скунха есімді адам тұтқынға алып, маған әкелді. Содан кейін ел менікі болды".Соңғы жылдардағы зерттеулер парсылар өздерінің көшпелі көршілерінің атын ойлап таппағанын, бірақ олардың атын тайпалық емес, Орта Азияда парсылармен көршілес барлық көшпелі тайпаларға ортақ қолданғанын көрсетті.Сақ тайпалары өздерінің шежірелік және мәдени ортақтығын түсінді, бұл өзін-өзі атаудың бірлігінде көрінді, тілдік жақындығымен расталды.Жазбаша дереккөздерде гректер сақтарды скифтер деп атаған, ал парсылар "Жылдам ат турлары"деп атаған. Ежелгі грек және латын дереккөздері сақтарды скифтер деп атады, тайпалардың есімдерін атап өтті: массагеттер - Сырдария мен Амудария өзендерінің аралықтарында, Қазақстанның батысындағы савроматтар (кейінірек сарматтар), сондай-ақ исседондар, аргипейлер, саракаулдар және басқалар. Олар Хуанхэден Дунайға дейінгі дала кеңістігінде қалыптасқан бір мәдени қауымдастықтың тайпалары болды, олар тайпалар мен тайпалық бөлімшелердің біртұтас, тілге және этномәдени қоймаға байланысты массивін құрады.
"Авеста" парсы дереккөзі бактриялықтардың, соғдиялықтардың, хорезмдіктердің, яғни Қазақстанның солтүстігінде дала кеңістігін мекендеген көшпелі тайпалардың "жылдам жылқылармен турлар"деп аталғанын айтады. Парсы дереккөздеріндегі турлар "құдіретті күйеулер" дегенді білдіретін сақтар деп аталады, ал грек авторларының жазбаларында көшпенділердің синонимі ретінде кең таралған скифтердің атымен пайда болады. "Авестада "турлар мен арийлер Амудария мен Сырдария жағалауларында, Каспий мен аралда, Еділде және Прикамияда" сол ежелгі құдайларды құрметтейді және оларды бір тілде жеңу үшін дұға етеді " делінген.Турлар-жылдам жылқылар мен семіз табындардың, кең жайылымдар мен жақсы вагондардың иелері. Бұл күйме жауынгерлері, патшалар үстемдік ететін адамдар, олардың мүлкі бұқалар, жылқылар мен түйелер, жері жайылым, тамағы сүт пен ет. Олар құдайларға құрбандық шалып, "жүз айғыр мен мың сиыр мен миллиардтаған қой".
Сақтар, бізге жеткен сипаттамаларға сүйене отырып, малшылар болды, жылқы, ірі қара және ұсақ мал өсірумен айналысты, керемет шабандоздар мен садақ атқыштар болды.
Парсы дереккөздерінде Саек тайпалары мен тайпалық топтардың есімдері аталған. Олардың қатарында Саки-парадарая (Шетелдегі саки немесе заречные саки), саки-хаомоварга (хаому сусынын жасайтын саки), Саки-тиграхауда (үшкір қалпақ киген), саки-аримаспа (грифтердің алтынын қорғайтын) бар. Бұл тайпалардың қай жерде орналасқанын қазір айту қиын, өйткені ежелгі авторлар нақты ғылыми географиялық сілтемелер қалдырған жоқ. Бірқатар зерттеушілердің пікірінше, сақтар-парадарая Арал маңында, Сырдария мен Амударияның төменгі ағысында немесе Қара теңіздің солтүстігінде қоныстанған; сақ-тиграхауда-орта Сырдария ауданында және Тянь-Шаньда; сақтар-хаомаварга - Мургаба алқабында, Балқаш көлі, сақтар-аримаспа - Алтайда және Шығыс Қазақстанда. Қ. А. Ақышевтің пікірінше, Иранның жазбаша дереккөздерінің сақтары ортокарибантия скифтеріне сәйкес келеді, өйткені екеуі де "үшкір қалпақтардағы сақтар"дегенді білдіреді. Сонымен қатар, Персеполистегі Ксеркс сарайының барельефтерінде бейнеленген сақтар моңғолоидтық ерекшеліктерге ие және биік, үшкір қалпақ киеді, мүмкін ғалым бұл тиграхауда сақтары деп санайды.
Моңғолоидтардың таралу орталықтарының бірі Жетісу аймағы болуы мүмкін болғандықтан, ол саки-тиграхауда Жетісуда өмір сүрген деген қорытынды жасайды.
Бұл болжам Есік қорғанында жерленген "Алтын адам" патшасының басына биік үшкір қалпақ кигенімен де расталады. Зерттеушінің пікірінше, бұл сақтардың тайпалық одағына аксатагтар, аристейлер және мүмкін аргиппейлер де кірді. "Биік таулардың етегінде" өмір сүрген аргиппейлер Оралдың оңтүстік-шығысында орналасқан.
Сақ тайпалары аримаспов пен "алтын күзендерді" алтын кеніштері орналасқан Алтайда орналастырған болуы мүмкін.
Тарихнамалық талдау жүргізу барысында зерттеу барысында скиф - сақ дәуірін зерттеу тарихын дамытудың әрбір бөлінген кезеңіне қатысты белгілі бір теориялық-әдіснамалық платформа мен таным объектісін таңдау сәйкес келетіні анықталды. 50-ші жылдар - 70-ші жылдардың ортасы үшін. ХХ ғ. бұл көшпенділердің өндіріс құралдарына меншік құқығы туралы пікірталаспен "көшпелі феодализмнің" формациялық тәсілі және оның постулаттарын көрсететін теориясы болды (в. ф.Шахматов, С. Е. Толыбеков, и. Я. Златкин, Д. И. Кшибеков, а. н. Бернштам). Ғылыми ізденістердің нәтижесі отырықшы-егіншілік шаруашылықтарының қоғамдық даму заңдарын көшпелі қоғамдарға көшіру және қоғамдық дамудың екі түрлі моделін механикалық жақындастыру мүмкіндігін түсіну болды.
Келесі кезең (сер. 70-ші жылдар-90-шы жылдардың басы. ХХ ғ.) марксизмнің теориялық іргетасында тарихи процесті көп сызықты түсіндіруді көрсетуге мүмкіндік берді және қолдаушылары (г.Е.Марков, С. и. Вайнштейн, Н. Э. Масанов және т. б.) және қарсыластары (с.М. Абрамзон, Н. Н. Крадин, А. М. Хазанов және т.б.).
Г. Е. Марковтың пікірінше, көшпелі өндіріс әдісінің тән белгілері асыл тұқымды құрылым, жайылымдарға ұжымдық меншік, малға жеке отбасылық меншік, мүліктік стратификацияға және әскери басшылардың артықшылықты жағдайына негізделген әлеуметтік саралау болды.Көшпенділік құбылысы А. М. Хазанов өзінің көшпелі емес қоғамдар ұсынған сыртқы әлеммен, басқа басқару жүйелерімен ажырамас байланысын көреді және қолөнердің әлсіз дамуы мен өзінің сауда және қолөнер орталықтарын құрудың мүмкін невозможстігін маңызды ерекшеліктер деп санайды [14].
Археологиялық материалды талдай отырып, М. К. Хабдулина көшпенділердің экономикалық тәуелсіздік дәрежесін ғылымда бұрын қабылданғаннан жоғары деп болжайды және көшпенділердің қоршаған ауылшаруашылық әлеміне тәуелділігін бағалауға түзетулер енгізуді ұсынады.Оның пікірінше, жоғары моно-мамандандыру кезінде дала көшпенділерінің экономикасы өзін-өзі қамтамасыз ету үшін жеткілікті ішкі көп қабатты әлеуетке ие болды.Автор көшпелі қоғамның жұмыс істеуінің тарихи тәжірибесін өмірді қолдаудың ерекше тәуелсіз жолы ретінде бағалайтын болсақ, номадизмді ерекше өркениет деп санауға толық негіз бар деп санайды. Тарих ғылымының қазіргі даму кезеңі әдіснамалық плюрализмді белсенді енгізумен байланысты және тарихтың операциялық құралдарына органикалық түрде енген өркениеттік және формациялық тәсілдерді қолдануды қамтиды.
Қ. А. Ақышев, М. К. Хабдулина, А. и. Мартыновтың еңбектерінде дала өркениетін көп қырлы талдауға әрекет жасалды және бұл терминнің скиф-сақ көшпелі қоғамдарының дамуына қолданылуының дәлелі болды.Қазақстан археологиясындағы және бүкіл Еуразиялық дала белдеуіндегі соңғы онжылдықтардың ашылуы скиф-сақ көшпелі қоғамының жетістіктеріне сүйене отырып, В.М. Массон (монументалды сәулет, қала және жазу) ұсынған кез келген өркениеттің қажетті және жеткілікті белгілерінің үштігін ішкі мазмұнмен толтыруға мүмкіндік береді.Осылайша, теориялық-әдіснамалық жоспарда зерттеушілердің көшпенділікті бағалаудағы ұстанымдары айтарлықтай өзгерістерге ұшырады-отырықшы-егіншілік дақылдарының дәстүрлі басымдықтарымен салыстырғанда "варварлықты" постуляциялаудан және көшпенділікті дамудың ішкі ресурсы жоқ тоқырау құбылысы ретінде бағалаудан бастап, ерте мемлекеттік құрылымдар ретінде анықталған көшпелі қоғамдардың саясаттогенезінің жоғары деңгейін тануға дейін.
Екінші бөлім "номадизм тарихнамасындағы дереккөздерді түсіндіру". Біздің дәуірімізге дейінгі I мыңжылдықтың ортасы-Қазақстан тарихындағы ежелгі иран, ежелгі грек, ежелгі рим авторлары мен ежелгі қытай шежірелерімен қамтылған алғашқы кезең. Жұмыста В.В. григорьевтен бастап ірі ғалымдардың олардың сипаттамалары мен зерттеу тарихы келтірілген .
1950-1970 жылдардағы зерттеудің бірінші кезеңінде ежелгі, ежелгі парсы және ежелгі қытай дереккөздері бойынша этникалық атаулардың сәйкестігі мәселесі өзекті және шешілді (В.В. Струве, и. М. Диконов, Э. А. Грантовский, М. А. Дандамаев).
70-ші жылдардың ортасынан бастап ХХ ғ. ежелгі тайпаларды жазбаша дереккөздер бойынша оқшаулау мәселелерін зерттеу басымдыққа ие болды. Ферғананың этникалық тарихындағы проблемаларды сипаттай отырып, Б. А. Литвинский сақ тайпаларының қоныстануына егжей-тегжейлі талдау жүргізеді және зерттеушілердің гипотезаларын біздің дәуірімізге дейінгі VI-III ғасырлардағы көшпелі халықтың этногеографиясын көрсететін кесте түрінде жинақтайды.Осындай зерттеулерді и.в. Куклина, Л. А. Ренницкий, А. и. Иванчик, и. в. Пьянков жүргізді.
Скиф - сақ дәуірін зерттеу тарихының үшінші кезеңі аясында археологиялық материалдың жинақталуы нәтижесінде С.и.Руденко, К.А. Акишев, л. с. Клейн, Н. Л. Мүшовой, Н. В. Полосьмак, Р. б. Исмагил және т. б. зерттеу нысаны болған ежелгі этникалық атаулар мен зерттелген археологиялық мәдениеттерді сәйкестендіру жүргізіледі.
Айта кету керек, Геродотта егжей-тегжейлі баяндалған скиф-сақ дәуіріндегі этносаяси оқиғаларды зерттеу үлкен қиындық тудырады. Біздің дәуірімізге дейінгі I мыңжылдықтағы Еуразияның көшпелі тайпаларының нақты саяси, экономикалық және идеологиялық өмірі жазбаша дереккөздер мен археологиялық материалдарда көрсетілгеннен әлдеқайда күрделі болды. Бұл сұрақтар Д. г.Савинов, л.с. Марсадолов, Э. А. Грантовский, А. ю. Алексеев, А. и. Иванчик, и. Н. Медведская, Т. Н. Кузнецова.Л. С. марсадолов археологиялық материалдардағы өзгерістерді жазбаша деректермен синхрондауға тырысады, Алтай скиф-сақ ескерткіштерін Түркиядағы Гордион тумулусымен салыстырады.
Уақыт пен кеңістікте сәйкес келетін астрономиялық, деректі, әдеби және археологиялық дереккөздердің құрылымдық талдауын қолданатын Т. Н. Кузнецованың еңбектерінде скифтердің Алдыңғы Азияда болуы (б. з. д. 614-613 жылдан 585 жылға дейін), Мидия (б. з. д. 608 ж.) және Скифияға парсы шапқыншылығы уақыты (509 ж. б. з. д.).Осы бағыттағы зерттеулер әзірлену сатысында екенін және ғылыми айналымға жазбаша және заттай көздермен деректану жұмысын тереңдету бойынша жаңа әдістемелік тәсілдерді анықтау және енгізу бойынша одан әрі күш-жігерді талап ететінін атап өту қажет.
"ХХ ғасырдың екінші жартысы-ХХІ ғасырдың басындағы тарихнамадағы скиф - сақ проблематикасы" екінші бөлімінде біздің эрамызға дейінгі I мыңжылдықтағы Еуразиялық дала белдеуі аймақтарындағы этносоциомәдени процестерді зерттеудің өзекті мәселелері қарастырылды."Тарихнамадағы б.з. д. I мыңжылдықтағы Еуразия даласының этномәдени ахуалының проблемаларын зерттеу" деген бірінші кіші бөлім - Қазақстанның скиф-сақ дәуіріндегі археологиялық мәдениеттердің генезисі мәселесіне зерттеушілердің ғылыми көзқарастарын талдау. Осы мәселе бойынша ХХ ғасырдың 50 - жылдарында әдебиетте автохтондық теория бекітілді, оған сәйкес Орта Азия мен Қазақстанның сақтары осы аумақта өмір сүрген кеш қола тайпаларының тікелей ұрпақтары болды (А. Н.Бернштам, С. С. Черников, Б. А. Литвинский, К. А. Ақышев, М. К. Қадырбаев және т. б.). Л. Р. Қызласов Қазақстанда пайда болған дандыбай-бегазин ескерткіштерінің мәдениетін сақтардың тікелей предшественниктері деп атай отырып, бұл көзқарасты қате деп санады.
Сонымен, 70-ші жылдардың екінші жартысынан бастап. ХХ ғ. ғылыми басылымдарда көші-қон теориясы таралды.Жаңа археологиялық материалдарды ескере отырып, Қ.а. Ақышев Орталық Қазақстан тайпаларының жерлеу рәсіміндегі,материалдық мәдениеті мен антропологиясындағы елеулі өзгерістерді жаңа этникалық топтардың енуімен (немесе басып кіруімен) және олардың б. з. д. ІХ - VII ғасырлардағы андроновтардың ұрпақтарымен араласуымен түсіндіреді. Төменгі Сырдария ескерткіштерін көпжылдық зерттеу барысында Л. Т. Яблонский мен М. А. Итина көші-қон теориясын қолдай отырып, аймақтық деңгейде екі дәуір халқының тікелей сабақтастығы тіркелмейді деген қорытынды жасады.
Б.з.б I мың жылдықтың басы сақ қоғамындағы алғашқы рулық қатынастар бірден-бірге тез ыдырап, әлеуметтік құрылымының жаңа формалары қалыптасқан кезең болды.
СССР территориясының түрлі аудандарында алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау процесі біркелкі болған жоқ, ол түрлі шаруашылық және тарихи факторлармен байланысты болған нақты формаларында өтті. Қайсыбір аудандарда ескі тәртәптердің тез құлдырап, жаңа тәртіптердің жеңуіне көмектескен қолайлы жағдайлар қалыпасты, ал басқаларындағы географиялық және экономикалық факторлар, бұған керіінше, таптардың құрылу процесін бәсеңдетті таптық институттардың орнығуын тежеді. Алайда, барлық факторларды есепке алғанда, мұның өзі алғашқы қауымдық құрылыстың соңғы қорытынды кезеңі болды.
Қазақстан территориясындағы алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауының ұзаққа созылған процесінің басталуы сақ заманының алдындағы қола дәуіріне ұштасып жатады. Сол кезде өзінде-ақ, алғашқы ірі қоғамдық еңбек бөлінісінен, мыс пен қола металлургиясының тууы мен дамуынан кейін алғашында үлкен патриархаттық, ал одан кейін шағын және моногамиялы семьялар оқшаулана бастады.
Археологиялық деректер жеке адамдық, ал кейін барып семьялық меншіктің шыққанын айөын көрсетеді.Мұндай әлеуметтік институт таңбалардан - б. з. б. II мың жылдықтың аяғында және I мың жылдықтың басында қыш ыдыстар мен кейбір қола заттарға салынған жеке меншік белгілерінен көрінеді. Алғашқы қауымдық қатынастардың ыдырауы сақ заманында, б. з. б. I мың жылдықтың алғашқы жартысында одан әрі жүрді. Сақ қоғамының экономикасындағы көщпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына көшіден, металлургия өндірісінің өсуінен туған прогрестік өзгерістер қосымша өнімнің шапшаң өсуіне, айырбастың дамуына, жеке меншіктің қорлануына және қатардағы қауым мүшесін қанау элементтерінің шығуына әкеліп соқты. Өндірістің негізгі құрал-жабдыықтары мен еңбек өнімдерін бөлі жөнінде бір кезде болған алғашқы теңдіктің орнына археологиялық деректемелер бойынша айқын аңғарылатын мүлік теңсіздігі келіп шықты. Жерге қауымдық меншіктің сақталуы тұсында малға семьялық жеке меншік пайда болды.
Бір кезде универсалдық әлеуметтік ұя болған, өзндегі өндірістік қатынастар қандас-туысқандық байланыстармен сәйкес келіп барынша тығыс астасқан ру енді туыстық жағынан емес, территориялық-өндірістік принцип бойынша құрылған қауымға біртіндеп орын бере бастады.Тарихи процесс алғашында қоғамдық құрылымның рулық байланыстарға тікелей тәуелді болуын әлсірете бастады, ал түптеп келгенде қауымдардың рулық текке қарамастан, экономикалық және территориялық мүдделер негізінде құрылуына алып келді. Көршілестік қауым жерді меншіктенуші болған суармалы егіншілік елдерінің көпшілігінде жағдай осындай болды. Мұнда рулық байланыстар көршілестік қауымдардың өндірістік мүдделерімен қарама-қайшылыққа ертерек түсті. Шаруашылығының негізгі түрі көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы болған қоғамдарда ескі рулық тәртіптер жаңа қоғамдық құрылымдарда ұзақ уақыт сақталды, бірақ сақталғанда енді көшпелі қауымның өндірістік негізі ретінде емес, экономикалық теңсіздік пен қанаудың шын мәніндегі қатынастарын бүркемелеген рулық байланыстар формасында сақталды.
Алғашқы рулық қатынасдың ыдырау заманын әскери демократия кезеңі немесе алғашқы көршілестік (жер) қауым кезеңі деп атайды. Соңғы анықтама қазіргі уақытта барған сайын жиі қолданылады, өйткені ол заманның әлеуметтік-экономикалық сипатын неғұрлым дәл береді. Бірақ көршілетік қауыиның формалары, оның мазмұны сияқты, бірдей болмады, сондықтан мұндай анықтаманы жан-жақты анықтама деп тануға болмайды. Екі ұғым да- әскери демократия мен алғашқы көршілетік қауым-бір-бірін жоққа шығармайды, олар тек алғашқы қауымдық құрылымның ыдырау заманындағы қоғамдық құрылымның әр түрлі жақтарына баса назар аударады.
Сақ заманының қоғамдық құрылыс жүйесін схемалық жоспармен былайша есептеуге болады: шағын туыс семьялар тобы-көшпелі қауым- тайпалар одағы. Бұл құрылымның патронимия деп аталған төменгі ұясы өрбіген үлкен патриархаттық-рулық семьяның табиғи бөлшектенуі нәтижесінде құрылды.
Көшпелі-жайылымдық рулық патронимиялар жиынтығынан құрылды. Оның негізінде өндірістік, территориялық белгі болды, бірақ көшпелі және жартылай қауымдардың ерекшелігі рулық инситуттардың консерватизмінде және семьялардың бірігу принциптерінде олардың ықпалының күштілігінде болды.
Тайпа енді қоғамдық өкімет пен басқаруды ұйымдастырудың формасы болды, ал әскери-демократиялық құрылыс осындай формаға келді.Тайпалық одақтар алғашқы қоғамның ыдырау замының әлеуметтік ортақтығының жаңа және жоғарғы типі болды.
Б. з. б. I мың жылдықтың орта шеніндегі тайпалық одақтар мемлекеттіктің тууының алғашқы сатысы болды. Сайланып қойылатын көсемдердің қолына азаматтық және әскери билік шоғырланды, олардың басшылығымен әскери жасақтар құрылды.
Қазақстан террриториясындағы тайпаларда таптық қоғам мен мемлекет құрылуының тарихи процесі баяу жүріп, бірнеше жүздеген жылдарға созылды деген пікір бар. Таптардың құрылу қарқынына тұрақты деуге келмейтін мал шаруашылығ жағдайларында қосымша өнімнің алғашқы қорлануының ерекшелігі шешуші ықпал жасады. Алайда археологиялық материалдар проблеманы шешуде Қазақстанның әрбір регионы саралап қарау қажет деп топшылауға негіз береді.
Қазақстанның оңтүстігі (Оңтүсік Қазақстан мен Жетісу) өзінің табиғи-климат жағдайларының ерекшеліктері мен географиялық орны, Орталық және Орта Азия мемлекеттерімен ғасырлар бойғы саяси, экономикалық, мәдени байланыстары арқасында әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан алғанда басқа аудандарға қарағанда өзгеше, үдемелі қарқынмен дамыды және қоғамдық құрылыстың неғұрлым жоғары сатысында болды.
Шу мен Іле өзендері бойындағы патша обалары деп аталатындардың көп болуы бұл жерлерде мал өсіруші сақтар арасында (б. з. б. VII-VI ғасырларда) мүлік теңсіздігінің айқын анықталғанын көрсетеді.Бұл орайда мұндай есерткіштер қоғамның әрбір мүшесінің молаы үстіне тұрғызыла бермейді, олар адамдардың шағын тобының еншісіне айналған деген қорытынды дәлелдеуді керек етпейтін негізгі пікір бола алады. Мыңдаған шағын үйінділермен салыстырғанда үлкен обалар санының аз болуы қоғамның екі топқа: артықшылығы бар азшылық пен кедей көпшілікке бөлінгенін даусыз дөлелдейді. Ал әлеуметтік теңсіздік негізі б. з. б. II мыңжылдықтың екінші жартысының аяғында сонау соңғы қола дәуірінде-ақ қаланған еді. Жерлеу ғұрыпының сән-салтанаттылығына қарағанда, қоғамдық аз топтың негізгі халық бұқарасымен салысырғанда едәуір үстемдігі мен байлығы бола алатын еді. Ал қоғамның жіктелуі, яғни байлар мен кедейлерге бөлінуі- мүлік жағынан әлеуметтік теңсіздіктің дәлелі, таптардың қүрылуына бастайтын жолдағы алғашқы қадам.
Б. з. б. V-VI ғасырлардың өзінде-ақ жетісулық малшы сақтар (Бесшатыр мен Есіктегі қабірлер сол кезенге жатады) қоғамдық прогрестің неғұрлым жоғары сатысында тұрды. Мұнда оған экономикалық алғышарттар болған еді.
Ежелгі Қазақстанның бүкіл аумағындағы сияқты, Жетсісуда б. з. б. VIII-VII ғасырларда шаруашылықтың прогресшіл жаңа түрлеріне: темірді игеруге және көшпелі мал шаруашылғына көшу аяқталды. Бұл экономикалық факторлар қоғам мен оның мәдениетінің одан әрі жедел дамуына себеп болды.
1.2 Қазақстан аумағындағы сақтардың археологиялық ескерткіштері
Сақ тайпаларының тарихы, олардың материалдық, рухани мәдениеті бойынша маңызды дереккөз археологиялық ескерткіштер-қорымдар, үңгір суреттері, сақ заттарының қазыналары болып табылады. Археологтардың зерттеулері Қазақстанның түрлі өңірлерінде сақтардың жарқын, ерекше мәдениетін ашуға мүмкіндік берді, сондай-ақ бұл қорымдарды зерттеу сақ тайпаларының мәдени тарихының жаңа бетін ашты. Сақ тайпаларының археологиялық ескерткіштерінің арасында қорғандар мен қорымдар басым. Әр аймақтың қорымдарының сыртқы түрінің өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда сақ қорымдары өте биік, олардың басым бөлігі жүздеген үйінділері бар үлкен қорымдар. Мұндай қорымдар Іле өзенінің аңғарында кездеседі. Археология ғылымында оларды "патша қорғандары"деп атайды. Шығыс және Орталық Қазақстанның қорымдары әдетте кішірек және орташа мөлшерде болады. Өйткені, Қазақстан жері тек республикалық қана емес, сонымен қатар әлемдік маңызы бар тарихи және археологиялық ескерткіштерге бай.Бесшатыр қорым өзеннің оң жағалауында немесе Желшалғыр тауларының етегінде Алматы қаласынан шығысқа қарай 170 км жерде орналасқан. Қорым солтүстіктен оңтүстікке қарай 2 км, Шығыстан Батысқа қарай 1 км созылды. "Бесшатыр" қорымы тек мәдени-тарихи ескерткіштерге ғана емес, сонымен қатар табиғи-мәдени ландшафттың ерекше түріне де жатады. Бесшатыр өзінің монументалдылығы мен күрделілігі жағынан бүкіл Орталық Азияда теңдесі жоқ. Бесшатыр ескерткіші, сөзсіз, біздің дәуірімізге дейінгі V-IV ғасырларда Қазақстанның оңтүстік-шығысында өмір сүрген сақтар-тиграхаудтың қасиетті "Герросы" болып табылады. е. ол біздің дәуірімізге дейінгі V-IV ғасырларға жатады. Е. мұнда диаметрі 8-ден 70 метрге дейін және биіктігі 2-ден 20 метрге дейінгі 18 патша қорғаны 2 шаршы км алаңда шоғырланған метр. Патша қабірлерінің батысында 45 тас қоршау тізбегі солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатыр, онда жануарлардың суреттері нокаутқа түседі. Ғалымдар бұл некропольдің салттық алаңы деп болжайды. Үйінділердің астында Тянь-Шань шыршасынан жасалған күрделі қабірлер бар. Қорым 31 қорғаннан тұрады, оның 21-Камен тас үйінді бар. Диаметрі 52 м, биіктігі 7 м-ден асатын және қалғандарының солтүстігінде орналасқан "бірінші" Бесшатыр Қорғаны мұқият зерттелді. "Үлкен" сияқты, оның тегіс шыңы болды. Үйінді үш қабаттан тұрды. Жоғарғы қабат шыңында қалыңдығы 1 м-ге дейін және түбінде 3 м-ге дейін тас жабыны болды. Екінші қабат, ең қуатты, қалыңдығы 3,5-тен 13 м-ге дейін, жер мен қиыршық тастан тұрады. Үшінші қабат, төменгі қабат, үлкен сынған тастан жасалған. Бұл қабаттың астында Тянь-Шань шыршасының өңделген бөренелерінен жасалған үлкен ағаш ғимарат болды. Бұл құрылым материкке салынған "патша" қабірі болды. Қабір дәлізден (дромос), тамбурдан және жерлеу камерасынан тұрды. Дәліз-ұзындығы 5,75x1,50 м, биіктігі 5 м-ден асатын ұзын, биік және жоғарыдан жабылмаған құрылым. Тамбур, жерлеу камерасының шығыс қабырғасына іргелес. Дәліз орнатылған қабаттардың көмегімен екі бөлікке бөлінеді. Жерлеу камерасы жоспарда биіктігі 4 м, дұрыс емес квадрат түрінде, негізгі бағыттарға бағытталған, тянь-Шань шыршасының 16 қатарынан тұрады. Төбесі мен төбесі камераның қабырғаларына тікелей салынған бөренелер болды. Накатаның қалыңдығы-7-8 бөрене. Сыртқы және ішкі қабырғалар 16 тігінен қазылған тіректерді ұстайды. Барлық бөренелер олардан жақсы өңделеді-бұтақтар кесіліп, қабығы алынып тасталады. Ұсақ қорғандардың үйінділері жер мен өзен тастарынан тұрғызылды. Жағалаудың астында әдетте шығыстан батысқа бағытталған ұзын осі бар топырақ шұңқыры болды. Марқұмды батысқа қарай созылған күйде қойды. Жоғарыдан шұңқыр ағаш жалынмен жабылған. Бесшатырдың жанында орналасқан Қызылауз қорымында екі қабір шұңқырында ұжымдық жерлеу орны табылды; олардың бірінде жерленгендер екі қабірге төселген. Камералардың оңтүстік және батыс бөліктерінде әдетте ыдыс-аяқ орналастырылады, ал солтүстігінде тақтай еденде жатқан жерленген адамның қалдықтары болды.
Ерте темір дәуіріндегі тасмола мәдениеті Қазақтың ұсақ шоқыларының бүкіл аумағында болған. Зерттелген ескерткіштер Ұлытау таулары ауданындағы мәдениеттің батыс шекарасын, оңтүстігін-Солтүстік Бетпақдала және Солтүстік Балқаш, шығысын-пришидертин және Баянауыл далалары бойынша және одан әрі оңтүстігін Шұбартауға дейін анықтайды. Дәл осы шектерде Тасмола мәдениетінің ашық және әйгілі қорғандары орналасқан. Болашақта осы мәдениеттің ескерткіштерінің ашылуы күтілетін іргелес аумақтар бар (Шыңғыстау жотасына дейінгі дала кеңістігі). Бұл үлкен аумақта ерте темір дәуіріндегі тайпалар біркелкі қоныстанбаған. Халықтың негізгі бөлігі таулы-дала аудандарында шоғырланған. Тасмола тайпалары өмір сүрген алғашқы темір дәуірінде шаруашылықтың жаңа прогрессивті түрі - көшпелі мал шаруашылығы кеңінен таралды. Үш мыңжылдыққа жуық уақыт бойы бұл дала тұрғындарының басты кәсібіне айналды. Көшпенділер даланың бүкіл аумағын игерді, болашақтың прототипіне айналған қуатты көшпелі бірлестіктер құрды.
Жетісу сақтар қоғамын зерттеудегі жаңа тарауды Қ. А. Ақышев бастады
Бесшатыр қорымының ғылыми маңыздылығын бірден бағалай отырып, Іле алқабындағы қазба жұмыстары өзінің ғылыми-ақпараттық мүмкіндіктері бойынша маңызды ескерткіштер тапты. Бірнеше жыл бойы (1957, 1959 - 1962 жж.) Іле өзенінің оң жағалауында орналасқан Бесшатыр қорымының сақ жерлеу орындарында қазба жұмыстары жүргізілді. Барлық жерлеу орындарының тоналғанына қарамастан, қорым материалдары Қ. а. Ақышев әзірлеген САҚ қоғамының стратификациясын қайта құруға негіз болды.
Қ. А. Ақышев қатардағы халықтың қабір ескерткіштерін жеке қарастырды. Ол кезде біздің дәуірімізге дейінгі VII - IV ғасырларда қазылған 35 қорғандардың материалдары болған. Алты қорымнан. Археологтың ұсыныстарына сәйкес, бұл қорымдар" рулық зираттар " болған, олардың аумағында үлкен жерлеу орындары орналасқан.
Шын мәнінде, Қ. А. Ақышев археологиялық дереккөздер негізінде алғашқылардың бірі болып табылады. Көшпелі жерлеудің әлеуметтік стратификациясын көрсетті. Негізгі оның зерттеуі артықшылықты халықтың, элитаның құрамындағы жеке қабаттарды оқшаулау әрекеті болды, ол сол кезде тіпті ең көп зерттелген Қара теңіз Скифиясының материалдарында да қарастырды. 1969-70 жылдары Қ. А. Ақышевтің археологиялық экспедициясы 45 қорымнан тұратын Алматы маңындағы Есік қорғанын тапты. Олардың бірінде жас сақ көсемінің қалдықтары болған. Ғалымдар оның ерекше киімдері мен "аң стилінде"жасалған жоғары үлгідегі алтыннан жасалған бас киімдерін қайта жасай алды. Бұл олжалар "Алтын адам" деп аталды және сақ мифологиясы мен дүниетанымының өзіндік энциклопедиясы болып табылады. Ескерткішті Қ. а. Ақышев сақтар-тиграхаудтарға жатқызған.
Қ. А. Ақышев әлемдік ғылым үшін есік "алтын адамын"ашты. Сөйлеу емес басқа археологтар қатысқан қазба жұмыстары туралы. К. А. Ақышев ғалымдарды түсініп, әлемге өзінің көптеген белгісіздерін алып жүрген олжасы туралы айтып берді. Алғашқы "Алтын жауынгердің" ашылуы, қорғаннан табылған заттардың кешенді сипаты.
Есік Жетісу сақтарының әлеуметтік теңсіздік деңгейі туралы айрықша мәлімет берді. Жерлеу рәсімі қайтыс болған патшаның жеке басын көтерді. Сақ патшаларының әулетінің мызғымастығын негіздеу мақсаты. Діни-идеологиялықсимволизм де көпшілікке әсер етті-алтын киім; заттар, әскери қызметпен байланысты; сақтардың діни дүниетанымының ерекшеліктерін және қолданыстағы биліктің күшін бейнелейтін зооморфты әшекейлер. Жерлеу құралдарының жиынтығы, оның формаларының бірегейлігі және костюмнің әрлеу байлығы жерленгеннің жоғары әлеуметтік дәрежесін көрсетеді.
Қ. А. Ақышев жерленген адамның алтын киімі емес екенін атап өтті. Тек сыртқы әсер үшін, бірақ саяси-насихаттық және діни қызмет атқарды және " киімнің басты мақсаты патшаның жеке басын көтеру, тұрғызу болды. Ол "күн тәрізді" құдай" дәрежесіне көтеріліп, жердегі және көктегі қожайынды, зайырлы патша мен бас діни қызметкерді бейнелейді.
Алтын мен жоғарғы биліктің терең семантикалық байланысы Құдайдың харизмасы туралы түсініктерден туындады. "Күн" билеушісіне - фарне, ол арқылы билеуші заңдылыққа ие болады және бүкіл қоғамда әл-ауқат таратады.
Көшпенділердің әлеуметтік мәртебесінің маңызды көрсеткіші костюм кешенінің сипаттамалары, әсіресе белбеу мен бас киім болды.Есік қорғанының материалдары бойынша , Қ. А. Ақышев тұжырымдамасы арнасындакостюмнің негізгі белгілерін атап өтті, бұл оны иесінің әлеуметтік жағдайы мен әлеуметтік рөлінің символы ретінде анықтауға мүмкіндік береді. Оның пікірінше, есік костюмі әр түрлі контексте ол катафракта, күн жауынгер құдайының киімімен байланысты болды,әскери және әскери контаминацияны бейнелейтін әлемдер арасында ұшуға арналған. Сақ көсемі атынан Діни қызмет атқарған. Ол күн құдайын бейнелеген (мүмкін, Митру), " жауынгер және құдіретті, әділ және басқарушы, аспан арасындағы делдал және зұлымдықпен күресетін жер". Есік қорғанынан табылған 26 жүн тәрізді белгілерден тұратын күміс тостағандағы декодталмаған жазу ерекше маңызға ие. Бұл ескерткіш V-IV ғасырларға жатады. б. з. д. бұл жерден барлығы 4 мыңнан астам алтын заттар табылды. Ақышевтің көптеген ережелері, оның ішінде болашақта дамыған және А. К. Ақышев айтқан аспектілері үшін мазмұнды құрамдас ортаны құрады. Дала қоғамы үшін аса маңызды рөл атқарған сақ салтанатты костюмінің феноменін тұтас, тұжырымдамалық пайымдау (және пайымдау). Қазақ зерттеушілері бұдан әрі және жаңа материалдарда, осының арқасында бұл ережелер байытылды, алайда мұның бәрі тек Қазақстан мамандарына ғана қатысты емес. Декормен және орындалған заттармен мол безендірілген "алтын" шапан аң стилінде тұжырымдамалармен байланысты күрделі семантикалық бейнелер бейнеленген. Билеуші, жыртқыштың билеушісі, адамдар мен құдайлар арасындағы билеушісі ертедегі көшпенділер мәдениеті жоғарғы солярныйдың жердегі бейнесі болып көрінді. Мүмкін костюм діни қызметке байланысты белгілерді біріктірген шығар".
Кейбір деректерді пайдалана отырып, қазақстандық материалдарда әзірленген басқа аймақтардан, ережелер көп ұзамай көп функциялы сипатқа ие болды бұған көздердің өздері мүмкіндік берді (және талап етті). Ежелгі билеушілердің костюмі, оның жеке компоненттері кең мәдени байланыстарды көрсетеді. Сақ әлемі, үлкен аумақта орналасқан сақ әлемдерінде таулары жақсы айтылады
Бесшатыр өзенінің қорғаны немесе өзенінде 31 қорым бар. Оның жасы б.з. д. V-IV ғасырларда да анықталған. жерлеу орындарының ішіндегі ең үлкені - үлкен Бесшатырский, диаметрі 104 метр және биіктігі 17 метр. Жерлеу орындарының бірінде Тянь-Шань шыршасының жаппай діңдерінен жасалған ағаш ғимарат болған. Бұл қорғаннан табылған заттар сақ дворяндарының қайтыс болғаннан кейін де өз орнын нығайтуға деген ұмтылысы туралы айтады, үлкен ескерткіштер жасайды. Үйіндінің мөлшері адамның қоғамдағы жоғары әлеуметтік жағдайын көрсетеді.
Шірік-рабат қалашығы, Баланда кесенелері. Грек географы Страбон зерттеген Арал маңындағы археологиялық олжалар. Чирик-рабат қалашығы сақтардың-апасиактардың астанасы болды және қызыл құм шөліндегі жазық төбеге орналастырылды. Оның орталығында бекініс болды-цитадель, ол асыл адамдарды жерлеу орны болды. Онда саз құмыралар, темір қылыш, қола ұшы және алтын төсем сияқты артефактілері бар қорғандар табылды. Бұл олжалардың барлығы б. з. д. IV-II ғасырларға жатады.
Шығыс Қазақстандағы Шілікті қорғаны аймақтағы ең маңызды археологиялық нысандардың бірі болып табылады. 1947 жылы қазба жұмыстарынан бастап бүгінгі күнге дейін бұл қорған өзінің бірегейлігімен ғалымдар мен зерттеушілердің назарын аударады. 2003 жылы жүргізілген қазба жұмыстары жаңа жаңалықтар әкеліп, қорғанның Еуразиядағы ең ірі қазбалардың бірі ретіндегі мәртебесін растады.Шиелі қорғанынан табылған сақ патшасының қалдықтары есік пен Арал-төбе қорғандарынан табылған заттардан кейін үшінші "Алтын адам" болып саналады. Бұл олжалар осы аймақта өмір сүрген сақ тайпаларының жоғары мәдени және көркемдік деңгейін көрсетеді. Қорған б.з. д. VII-VI ғасырларға жатады және 524-тен астам аң стиліндегі алтын бұйымдардан тұрады, бұл оны Қазақстандағы ең маңызды көне ескерткіштердің біріне айналдырады.Шілікті қорғаны сақ тайпаларының тарихы мен мәдениетіне, сондай-ақ Шығыс Еуразияның ежелгі халықтарының мұрасына жарық түсіреді. Оның маңыздылығы әрбір жаңа ашылған және зерттелген сайын артып, оны Қазақстан археологиясының негізгі нысандарының біріне айналдырады.
Шығыс Қазақстандағы Берел қорғаны сақтар-аримасповтың ұлылығының куәсі болды. 1999 жылы З. С. Самашевтің археологиялық экспедициясы асыл сақ тайпалық көсеміне тиесілі бірқатар қорғандарды тапты. Қорғанның ішінен 7 метр тереңдікте жерлеу камерасы табылды, онда бастықтың сүйектері, сондай-ақ 16 сыйға тартылған жылқы табылды. Онда көптеген сәнді заттар, соның ішінде аң стиліндегі алтын бұйымдар, қола және темір бұйымдар, қыш ыдыстар табылды. Бұл жаңалық бізге аймақтағы сақтар-аримасптардың тарихы мен мәдениетін жақсы түсінуге мүмкіндік береді.
"Боралдай сақ қорғандары" археологиялық паркі-қорығы - біздің дәуірімізге дейінгі V-VIII ғасырларға жататын бірегей ескерткіш Алматының солтүстік-батыс бөлігінде, Боралдай кентінен оңтүстікке қарай 2,7 шақырым және шығысқа қарай, Алматы қаласының Алатау ауданындағы Ожет кентінен солтүстік-батысқа қарай 2,4 шақырым жерде орналасқан.
Парк-қорық " - бұл қазіргі заманғы қала шегінде сақталған үлкен қорым. 430 гектар аумақта сақ элитасы мен үйсін тайпаларының басшыларының 47 үлкен және 200-ден астам кіші қорғандары орналасқан. тайпалар.
Ең биік биіктігі-14 метр, диаметрі-130 метр. Ол қала мен тауларға қарайды. Ескерткіш осы уақытқа дейін өзінің мәдени және табиғи ландшафтын сақтап, құрылыс пен қиратудан аулақ болды. Ең таңқаларлығы, қорғандар әлі күнге дейін зерттелмеген және көптеген жұмбақтарды, мүмкін сенсациялық жаңалықтарды сақтауы мүмкін. Жетісу Қорғаны... Египет пирамидаларымен салыстырылатын биіктігі 20 метрге дейінгі үлкен құрылымдар мен биіктігі бір жарым метрге дейінгі шағын төбелер. Үлкен қорғандар "патша" деп аталады және бұл дұрыс, өйткені олардың астында билеуші әулеттердің өкілдері мен ежелгі тайпалардың әскери элитасы жерленген. Осындай" патша " қорымдарының бірі-Алматы қаласының солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан биік лесс үстіртінің бір бөлігін алып жатқан Боралдай қорымы.
Оның көп бөлігі жақсы сақталған - Үстірттерді қоршап тұрған Үлкен Алматы өзенінің терең жыралары мен жартасты жағалауы ескерткішті Заманауи құрылыс пен жойылудан қорғады. Қорымның ұзындығы 3 шақырым, ені 800 метр.Ғалымдар Боралдай қорғандарын, сондай - ақ Есік, Талғар және Кеген қорғандарын б. з. д. VIII - III ғасырларда өмір сүрген сақтар мен б. з. д. III ғасырда өмір сүрген үйсін тайпалары тұрғызғанын анықтады.
2 Кеңестік кезеңде сақтардың зерттелу деңгейі
2.1 Кеңестік ғалымдардың зерттеу нысанындағы дереккөздері
Зерттеудің тарихнамалық бағытын тереңдеткен ресейлік ғалымдардан (В. Ф. Генинг, А. Д. Пряхин, Г. С. Лебедев, В. И. Матющенко, Л. С. Марсадолов, О. М. Мельникова, О. С. Свешникова және т. б.) айырмашылығы, отандық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz