Экономика негіздері қызметтері
ДӘРІСТІК КЕШЕН
ТАҚЫРЫП 1. ЭКОНОМИКА НЕГІЗДЕРІ ПӘНІ МЕН ӘДІСТЕРІ.
МАҚСАТЫ: экономика негіздері ғылымының зерттеу пәнін, аясын, объектісі мен субъектісін, зерттейтін негізгі мәселелерін, әдістерін, құрылымын, атқаратын қызметтерін және Экономика негіздерінің ғылым ретінде қалыптасуын жан-жақты қарастыру.
ҚАРАСТЫРЫЛАТЫН СҰРАҚТАР:
1. Экономикалық ғылым дамуының негізгі кезеңдері
2. Экономика негіздері пәніжәне зерттеу әдістері
3. Экономика негіздері қызметтері
4. Экономика негіздері және оның категориялары
ЖАҢА ТЕРМИНДЕР МЕН ҰҒЫМДАР: экономия, саяси экономия, меркантилизм, физиократизм, классикалық саяси экономия, марксизм, неоклассика- лық теория, маржинализм, кейнсиандық мектеп, монетаризм, институционализм, қоғамдық таңдау теориясы, экономикс, эконо- микалық теория, экономикалық теорияның зерттеу пәні, экономикалық теорияның зерттеу аясы, экономикалық теорияның зерттеу объектісі мен субъектісі, экономикалық заңдар, экономикалық категориялар, экономикалық теорияның әдістері, экономикалық саясат, позитивті талдау, нормативті талдау, т.б.
1. Саяси экономия гректің "политейя"-қоғамдық құрылыс, "ойкос"-үй, шаруашылық, "номос"- заңдар деген 3 сөзінен шыққан. Экономикалық ой-пікір алғашқы рет Азияда, Қытай мемлекетінде дамиды. Экономика ұғымын ғылымға енгізген грек философы Аристотель болған.
Экономика дегеніміз - адам өміріне қажетті тауарлар мен қызметтерді өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну үрдісі кезінде адамдар арасында пайда болатын өндірістік қатынастар.
Экономикалық ғылымның дамуын 5 кезеңге бөлуге болады:
1. Меркантелистік кезең (Антуан де Монкретьен);
2. Физиократтық кезең (ф. Кенэ, А.Тюрго);
3. Ағылшын классикалық буржуазиялық саяси экономия кезеңі (А.Смит, Д.Рикардо, У..Петти);
4. Маркстік саяси экономия кезеңі (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин);
5. Қазіргі экономикалық ой-пікір (К.Менгер, Дж.Кларк, А.Маршалл,Дж. Мейнард Кейнс).
Меркантелизм итальянның "мерканте"-сауда, көпес деген сөздерінен шыққан. Олар экономиканың сауда саласына көп мән беріп, қоғамдық байлықты ақша, бағалы металдарды жинау арқылы жасауға болады деп тұжырымдаған.
Физиократтар "Қоғамдық байлық- ауыл шаруашылығы" деп есептеп, алғашқы рет "Экономиалық кестені " жасап шығарды.
Ағылшын классиктері өндірістің барлық салаларын дамыту арқылы ғана қоғамдық байлықты көбейтуге болатынын дәлелдеді. Олар "Еңбек-құн теориясын" жазып, ең алғаш рет экономикалық категорияларға анықтама берді.
Маркстік саяси экономия мектебінің өкілдері еңбек құн теориясын дамыта келе қосымша құн теориясын жан-жақты талдады. Бұл теория ХІХ ғасырдың 2-ші жартысында қалыптасып, ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде В.И.Лениннің еңбектерінде дамыды. Бұл теория жұмысшы табының мүддесін қорғайтын экономикалық теория.
Қазіргі экономикалық ой-пікір ХХ ғасырдың басынан бастап қазіргі уақыт аралығын көрсетеді. Бұл мектептің өкілдері шектілік теорияларын, шектелген өнімділік пен өндіріс факторларының кему заңдылықтарын тұжырымдайды.
2.Ғылым мен оқу пәні арасында айырмашылық бар. Оқу пәнінде ғылымға тікелей қатысы жоқ нақтылы өмірлік мысалдар, кейбір материалдық әдістер қолданылады. Ғылымда да, оқу пәнінде де методология бірдей.
Методология дегеніміз- ғылыми танудың формасы, әдісі, ұйымдастыру принциптері туралы ілім.
Диалектикалық әдістің негізін салушы неміс философы Гегель. Ғылыми танудың формалары мен әдістері көп. Ол объектіні бақылаумен жинақталған материалдарды талдау және синтездеу, индукция және дедукция, жүйелік қарау, гипотезалар жасау және оны тексеру, эксперименттер жүргізу, логикалық және математикалық формаларда үлгілер жасау.
Экономикалық зерттеудің маңызды әдісі- ғылыми абстракция.
Ғылыми абстракция дегеніміз- зерттеу пәнін жеке, әсіресе кездейсоқ, қысқа мерзімді, дара құбылыстардан біздің түсінігімізді оқшаулап, оның тұрақты, әрдайым қайталанатын мәнін, маңызын ашу.
Өмірде бір-бірінен алшақ заттар мен құбылыстар жоқ. Олар өзара байланысты ғылымның іздегені- шындық әрқашанда жүйе формасында болады. Ғылыми жүйенің қалыптасуы индукция мен дедукция деген методологиялық әдістермен жүзеге асады.
Индукция дегеніміз- жеке оқиға, құбылыстардан логика арқылы жалпы қағидалар, принциптер шығарылады. Дедукция дегеніміз- керісінше, жалпы қағидалар негізінде экономикалық объектілердің, процестердің кейбір жеке алынған ерекшкліктері сипатталады.
Ғылымда экономикалық процестер мен жүйелерді зерттеу үшін математикалық әдістерді қолдануға ерекше көңіл бөлген елеулі бағыттың негізін қалаушылар: М.Вальрас, В. Парето, У.Джевонс. Қазіргі көрнекті өкілдері: В.Леонтьев, Шаталин, Макаров.
Экономика негіздері пәні дегеніміз - шектелген ресурстар әлемі мен оларды басқару кезіндегі өндірістік игілік жасау процесіндегі адамдардың тигізетін әсері.
Оның мақсаты: пайда табу негізінде адамдардың шексіз қажеттілігін қанағаттандыру.
Экономика негіздері пәнін 2 ірі бөлімге бөліп оқиды:
1) микроэкономика;
2) макроэкономика.
3. Экономика негіздері қызметтері. Тауар мен қызмет көрсету өндірісін дамыту барлық ғылымдарда қарастырмай болмайды. Соның ішінде экономикалық ғылымдарда да. Оның бастысы- күнделікті бақылау, интуиция. Одан кейін- ғылыми білім. Осыдан барып теориялық ғылым туады. Көптеген ғылыми жұмыстарға сүйене отырып, Экономика негіздерітаным мен қайта құруда үлкен роль атқарады. Осыған байланысты Экономика негіздерінің бірнеше қызметтерін қарастырамыз:
1. методологиялық
2. сынаушылық
3. танымдылық
4. прагматикалық(тәжірибелік)
5. болжам жасау
6. идеологиялық
Экономика негіздерінің бастапқы 5 қызметі нарық экономикасына сәйкес келеді, ал соңғы 6-шы қызметі әкімшілік-әміршілік жүйеге сәйкес келеді.
4. Экономикалық категориялар дегеніміз- адамдардың қоғамдық-өндірістік қатынастарының нақты орын алуын теориялық тұрғыдан анықтау. Экономикалық ғылымның міндеті экономикалық құбылыстар мен процестерге ғылыми тұрғыдан талдау жасау, сөйтіп өндірістік қатынастардың мәнін ашу, басқалай көмекші жайлардан тазалау. Осындай талдаудың нәтижесі экономикалық категориялар болып табылады. Экономиалық категориялар тарихи сипатта болады, яғни қоғамдық формацияның қалыптасуын, даму процесін анықтайды.
Экономикалық заңдар- адам қоғамы дамуының түрлі сатыларында өндіріс, бөлу, айырбас және материалдық игіліктерді тұтыну салаларындағы қатынастарды анықтап, оны басқарып отыратын заңдар.
Экономикалық заңдардың 2 түрі бар:
1) жалпылама заңдар;
2) ерекше заңдар
Жалпылама заңдар - бүкіл адам тарихында немесе бірнеше ғасыр бойы күшіне енген заңдар (еңбек өнімділігін жоғарлату заңы, керексіну заңы).
Ерекше заңдар- жеке қоғамдық өндіріс түрлерінің ерекшеліктері мен оларға сәйкес әлеуметтік-экономикалық қатынастардың негізін көрсететін заңдар.
Адамдардың арасындағы қоғамдық-экономикалық қатынастар 2-ге бөлінеді:
1) ұйымды-экономикалық қатынастар;
2) әлеуметті-экономикалық қатынастар.
5.Адам қоғамы өзінің дамуында әртүрлі экономикалық жүйелерді қолданады. Олардың негізгі экономикалық мәселелерді шешуде өз әдістері бар. Экономикалық жүйелердің 4 формасы бар:
1.Дәстүрлік жүйе. Нашар дамыған елдерде әлі күнге шейін дәстүрлік, салттық экономикалық жүйеде дамып отыр. Бұл жүйеде техникалық прогресс енгізу өте қиын.
2.Әкімшілік-әміршілік немесе командалық жүйе. Негізгі экономикалық мәселелерді мемлект шешеді. Барлық ресурстар мемлекет меншігінде болады. Орталық экономикалық жоспарлау барлық деңгейді үй шаруашылығынан мемлекетке дейін қамтиды.
3. Нарықтық экономика. Онда барлық экономикалық сұрақтарды нарық, баға, сұраныс және ұсыныс, пайда мен шығын анықтайды.
4. Аралас экономика.
ҚАЙТАЛАУҒА АРНАЛҒАН СҰРАҚТАР
1. Экономия, саяси экономия, экономикс, экономикалық теория ұғымдарының айырмашылықтарын көрсетіңіз?
2. Экономика негіздерінің зерттеу пәні болып не табылады?
3. Экономика негіздерінің зерттеу объектісі мен субъектісі болып не табылады?
4. Экономика негіздерінің зерттеу әдістеріне не жатады?
5. Позитивті және нормативті экономикалық талдауға анықтама беріңіз?
6. Экономикалық заңдар мен экономикалық категорияларға сипаттама беріңіз?
7. Экономика негіздерінің экономикалық ғылымдар жүйесіндегі алар орны қандай?
8. Экономика негіздерінің атқаратын қызметтері қандай?
9. Экономика негіздерінің ғылым болып қалыптасуындағы экономикалық мектептердің рөлі қандай?
10. Экономика негіздерінің қалыптасуы мен тарихи даму кезеңдері қандай?
ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ:
1) Саяси экономия ұғымын ғылыми айналымға тұңғыш енгізді:
A) Франсуа Кенэ;
B) Жан Батист Кольбер;
C) Антуан де Монкретьен;
D) Буагильбер;
E) К.Маркс.
2) Экономика негіздерінің пәні, ол:
A) шектелмеген тұтынушылықты оқыту;
B) шектелген ресурстарды оқыту;
C) өндіріс, бөлу, айырбас және материалдық игілікті тұтыну;
D) шектелмеген тұтынушылықты қанағаттандыру үшін шектелген ресурстарды пайдалану;
E) экономикалық агенттердің қызметтерін оқыту.
3) Аталған қатынастардың әлеуметтік-экономикалық түрі, ол:
A) экономиканы ұйымдастыру қатынастары;
B) адамның табиғатқа қатынасы;
C) меншік қатынастары;
D) еңбектің бөлінісі мен кооперациясы;
Е) техника, технология қондыру қатынастары.
4) Жекеден жалпыға қорытынды шығаруға негізделген тану әдісі:
A) экстраполяция;
B) индукция;
C) абстракция;
D) дедукция;
E) логика.
5) Экономикалық құбылыстар арасындағы тұрақты қайталанатын байланыстар:
A) Экономика негіздерінің пәні;
B) экономикалық заң;
C) экономикалық категория;
D) экономикалық саясат;
E) экономикалық ойлау.
6) Табиғат пен қоғам заңдылықтарының ұқсастығы:
A) объективті қасиетке ие;
B) адам қызметіне тәуелді емес;
C) адамдардың экономикалық қызметі арқылы анықталады;
D) тарихи өтпелі қасиетке ие;
E) мәңгілік болып табылады.
7) Егер экономика өндірістік мүмкіндіктер шекарасының ішінде әрекеттенсе:
A) барлық ресурстар толық пайдаланылады;
B) қазір өнім шығару максималдыға жеткен;
C) жартылай жұмыс бастылық және жұмыссыздықтың болуы;
D) экономиканың әміршілік болуы;
E) бағаның еркін болуы.
8) Өндіріс тиімділігі дегеніміз:
A) өндірістің түпкі нәтижесінің оның шығындарына қатынасы;
B) еңбек құралдарының, техниканың тиімділігі;
C) қоғамның тұтынуын қанағаттандыру дәрежесі;
D) шығындар құндылығының нәтижеге қатынасы;
E) пайданың айналмалы қорларға қатынасы.
ТАҚЫРЫП 2. ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІС ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ.
МАҚСАТЫ: қоғамдық өндірістің экономикалық мәнін түсіну, Экономика негіздерінің негізгі базалық түсініктері: қажеттіліктер, ресурстар және игіліктер ұғымдарын кеңінен қарастыра отырып, экономикалық таңдау мәселесін шешу.
ҚАРАСТЫРЫЛАТЫН СҰРАҚТАР:
1. Жалпы экономикалық түсініктер
2. Қоғамдық өндірістің мәні мен құрылымы
3. Өндірістің негізгі факторлары және олардың өзара әрекеті
4. Қоғамдық өнім: мәні, құрылымы
Негізгі ұғымдар: экономиканың негізгі үш мәселесі, өндіріс, қоғамдық өндіріс, өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну, қажеттіліктер, Маслоу пирамидасы, ресурстар, технология, игіліктер, шектеулілік, экономикалық таңдау, балама шығындар, өндірістік мүмкіндіктер қисығы, т.б.
1. Қоғам алдындағы негізгі экономикалық мәселелер 2 экономикалық аксиома арқылы көрсетіледі:
1)Адам қажеттілігі шексіз және толығымен қанағаттандыру мүмкін емес;
2)Қажеттікті қанағаттандыратын тауарлар мен қызметтерді өндіруге қажетті ресурстар шектеулі және сирек кездеседі.
Осыған байланысты жаңа экономикалық түсініктер пайда болады:
Қажеттілік - бұл жеке адам мен қоғамның дамуына қажетті заттарға деген мұқтаждығы. Оның 2 түрі болады: жеке және өндірістік. Жеке қажеттіліктің өзі 3-ке бөлінеді:
1. Материалдық
2. рухани немесе мәдени
3. әлеуметтік
Қажеттілікті қанағаттандыру үшін керекті заттарды игілік деп атайды. Оның өзі шектелген және шектелмеген болып бөлінеді.
Шектелген игіліктер экономикалық игіліктерді көрсетеді. Сондықтанда оларды өндіру үшін факторлар қажет.
Экономикалық игіліктерді өндіру үшін қажетті факторларды ресурс деп атаймыз. Ресурстардың 5 түрі болады:
1. материалдық
2. табиғи
3. қаржы
4. еңбек
5. ақпараттық.
1. Қоғамдық өндіріс мәселесі Экономика негіздерінің негізгі мәселесін құрайды. Қоғамдық өндіріс- адамзат баласының тіршілігінің негізін құрайтын материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процестерін қамтиды. Қоғамдық өндірістің құрылымын 2-ге бөледі:
1. Материалдық өндіріс
1.1 материалдық игіліктерді өндіретін салалар (өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылығы);
1.2 материалдық қызмет көрсету салалары (көлік, сауда, тұрмыстық қызмет көрсету, киім тігу, тазалау, жөндеу)
2. Материалдық емес өндіріс
2.1 материалдық емес игіліктер өндіру(мәдени және ағарту салалары, денсаулық сақтау, білім беру, ғылым);
2.2 материалдық емес қызмет көрсету салалары (кеңестер беру, өнер).
Материалдық өндіріс дегеніміз- материалдықигіліктерді өндіру саласы мен материалдық қызмет көрсету кәсіпорындары ның жиынтығы.
Материалдық емес өндіріс дегеніміз - өндірістен тыс игіліктер өндіретін және материалдық емес рухани қызметтер көрсететін салалар мен кәсіпорындардың жиынтығы.
Өндіріс дегеніміз - адамдардың өмір сүруі үшін қажетті материалдық игіліктер мен қызметтерді жасау мақсатында табиғат заттарына әсер ету процесі.
3. Материалдық игіліктерді өндіру тәсілі - өндірістік күштер мен өндірістік қатынастардың диалектикалық бірлігі болып табылады. Ал, оның орын алуы, дамуы белгілі бір факторларға байланысты. Ол факторларға мыналар жатады:а) субьективті,жеке факторлар немесе жұмыс күші; б) объективті, заттық факторлар немесе өндіріс құрал-жабдықтары. Осы арада еңбек туралы түсінік бере кетейік. Еңбек дегеніміз- мақсаттқа сай қызмет ету, адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас процесі немесе өнім өндіруге адамның жұмсайтын ой және дене қабілеттілігі.
Жұмыс күші дегеніміз - адамның еңбек ету қабілеттілігі.
Ал, заттық факторлар туралы әңгімені еңбек заттары мен құралдарынан бастаймыз.
Еңбек заттары дегеніміз - өнделетін материалдар, яғни адамның күш-қуаты, еңбек құралдары арқылы өнделетін заттар. Оның 2 түрі бар: а) табиғи- руда, көмір, мұнай, балық және т.б.; ә) белгілі бір табиғи процестен, өндеуден өткен- шикізат, материал.
Еңбек құралдары дегеніміз - адамның өзі мен еңбек заттары арасында тұратын және оның осы затқа ететін ықпалын іске асырушы ретінде пайдаланатын зат немесе заттар жиынтығы. Ол бірнеше түрге бөлінеді: а) аспаптар, машиналар, механизмдер; б) қаптау және таралық материалдар; в) өндірістік объектілер (өндірістік үйлер, ғимараттар, жолдар);г) жер;д)электр қуаты, бу, химиялық, ядролық реакциялар.
Материалдық игіліктерді өндіру үшін пайдаланатын еңбек құралдары мен заттарының жиынтығы өндіріс құрал-жабдықтарын құрайды. Олардың жұмыс күшінен айырмашылығы өндірістің материалдық-заттық факторына жататындығы.
Технология өндірістің негізгі факторларының өзара әректін белгілейді, адамдардың еңбек заттарына ықпалының өндіріс факторларының қасиеттеріне негізделгенін көрсетеді.
4. Қоғамдық өндірістің түпкі нәтижесі - оның өнімі. Ол-қоғамдық сипатта, қоғамдық еңбек бөлінісіне сай оны өндіруге өзара байланысты көптеген адамдар қатысады.
Қоғамдық өнімге әрқилы материалдық және материалдық емес игіліктер мен қызметтер көрсету кіреді.
Қоғамдық жиынтық өнім- бұл қоғамның белгілі бір уақыт ішінде өндірген барлық материалдық игіліктердің жиынтығы. Ол материалдық өндіріс саласындағы қызметкерлер еңбегімен өндіріледі. Егер, қоғамдық жиынтық өнімнен өткен жылдардың заталған еңбек шығындарын шегеріп тастаса, таза өнім қалады.Ол негізінен тұтыну заттарынан және өндірісті ұлғайтуға пайдаланатын құрал-жабдықтардан тұрады. Таза өнімді саяси экономия мен қазіргі есептеу жүйесінде ұлттық табыс депте атайды. Таза өнім 2-ге бөлінеді: а) қажетті өнім- материалдық өндірісті өндіру саласындағы қызметкерлердің күнелту үшін, өзіне және жанұясына , осы қызметкерді оқыту, үйрету үшін жұмсалатын таза өнімнің бір бөлігі; ә) қосымша өнім- бұл материалдық игіліктерді өндіру саласындағы жұмысшылардың жұмыс күшін толықтыруға жұмсалған кейін артылып қалған таза өнімнің бір бөлігі.
Қоғамдық өнім белгілі бір нысанда өндіріс дәрежесін немесе оның тиімділігін сипаттайды. Оны мына формуламен анықтайды:
өндіріс нәтижесі (өнім)
Өт (тиімділік) = ___________________________________ __________________
Өндіріс факторларының шығындары(жанды және затталған еңбек)
ӨЗІН-ӨЗІ ТЕКСЕРУ СҰРАҚТАРЫ:
1. Экономиканың негізгі үш мәселесі қалай шешіледі?
3. Қоғамдық өндірістің түрлері мен тұрпаттары қандай?
4. Қоғамның өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары қандай?
5. Ресурстар мен өндіріс факторларының түрлері қандай?
6. Ресурстардың шектеулілігі мәселесі дегеніміз не?
7. Экономикалық таңдау мәселесі қалай туындайды?
8. Экономикалық субъектілер экономикалық ұтымдылықққа қалай ұмтылады?
9. Экономикалық тиімділік дегеніміз не?
10. Өндірістік мүмкіндіктер қисығының экономикалық мәні неде?
СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДЕРІН БАҚЫЛАУ ҮШІН ҚҰРЫЛҒАН ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ:
1. Материалдық емес өндіріс саласын көрсетіңіз:
А) Құрылыс
В) Ауыл шаруашылығы
С) Өнеркәсіп
D) Денсаулық сақтау
Е) Материалдық-техникалық жабдықтау
2. Барлық экономикалық ресурстарды төмендегі категориялардың қайсысына жатқызуға болады?
А) Тұтыну, жинақтау және салықтар
В) Жалақы, рента, пайыз, пайда
С) Капитал мен кәсіпкерлік
D) Жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет
Е) Шексіз энергия мен білім
3. Қоғамдық өнім деп:
А) Халық тұтынатын тауарларды айтамыз
В) Ұлттық өнімді сатудан түскен табысты айтамыз
С) Қоғамда белгілі бір уақыт ішінде өндірілетін материалдық игіліктерді атайды
D) Мемлекетімізге қажетті өнімді атайды
Е) Бөлшек саудамен қоғамдық тамақтану саласындағы тауарларды айтады
4. Ұдайы өндіріс - бұл:
А) Халыққа қажетті өнімдер өндірісі
В) Үнемі қайталанып және жанғырып отыратын өндіріс
С) Алдағы уақытта өндірілетін өндіріс
D) Жыл сайын өндіріліп отыратын өнімдер тобы
Е) Еңбек және өнім айырбастау қатынастары
5. Өндірістік мүмкіндіктер қисығы нені көрсетеді:
А) Шаруашылықтың өндіруі тиіс екі тауарының нақты мөлшерін
В) Екі тауардың мүмкін комбинацияларының ең жақсысын
С) Қолда бар ресурстардың нақты мөлшеріне сәйкес тауарлардың балама комбинацияларын
D) Өндіріс факторлары өнімділігінің төмендеу заңы жүзеге асқан уақытты
Е) Аталғандардың ешқайсысын көрсетпейді
6. Мыналардың қайсысы жеке тұтынуға жатады:
А) Саябақтар
В) Университеттер
С) Тұрғын үйлер
D) Бала-бақшалар
Е) Кинотеатрлар
7. Экономикалық таңдау мәселесі қандай сұрақтарды шешедi?
А) Не, қашан және қалай
B) Қанша, қандай түсте және қандай көлемде
C) Қашан, не және қалай
D) Не, қалай және кiм үшін
E) Кiмге, қайда және қанша
ТАҚЫРЫП 3. МЕНШІК ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ
МАҚСАТЫ: әртүрлі өлшемдеріне байланысты экономикалық жүйелердің типтеріне тоқталу, олардың артықшылықтары мен кемшіліктеріне тоқталу, меншік қатынастарын зерттеу және Қазақстанның өтпелі экономика жағдайындағы ерекшеліктеріне тоқталу.
ҚАРАСТЫРЫЛАТЫН СҰРАҚТАР:
1. Экономикалық жүйедегі меншік қатынастарының орны
2. Меншік түрлері мен формалары
3. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру:этаптары, формалары, әдістері
4. Экономикалық жүйе және оның элементтері.
5. Экономикалық жүйелер типтерінің жіктелуі.
6. Аралас экономикалық жүйе.
НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАР: экономикалық жүйе, дәстүрлі экономикалық жүйе, жоспарлы экономикалық жүйе, нарықтық экономикалық жүйе, аралас экономикалық жүйе, постиндустриалдық қоғам, меншік, меншік құқығы, меншік нысандары, меншік субъектісі, жекешелендіру, мемлекет иелігінен алу, т.б.
1. Меншік- күрделі де көпжақты құрылым. Ол экономикалық жүйенің негізі болып табылады. Меншікті қарастырудың 2 тәсілдемесін ажырату керек:
1-ші, меншікті нақты экономикалық категория ретінде қарастыру. Меншік деген адамдар арасындағы өндіріс құралдары мен өндіріс нәтижелерін иемдену тұрғысынан қатынастар.
2-ші, меншікті қоғамның бүкіл экономикалық жүйесін сараптау арқылы сипаттайды.
Меншіктік қатынастардың келесідей түрлері болады:
а) иемдену қатынастары;
ә) мүлікті шаруашылық пайдалану қатынастары;
б) меншікті экономикалық өткізу қатынастары.
Меншіктің экономикалық мазмұны мынадай түсініктер арқылы сипатталады:
а) екі жұп категорияларының өзара байланыстары: иемдеу-жатсыну;
ә) жекелену - қоғамдану сияқты категориялардың өзара байланысы;
б) өндірістің жеке және заттық факторларын біріктіру тәсілі;
в) табыстарды үйлестіру тәсілдері;
г) суъектілік-объектілік талдау.
Меншіктің заңдық мазмұны құқықтық өкілдікрермен сипатталады. Меншік құқықтары бұл адамдар арасындағы экономикалық пайдалануына байланысты қалыптасқан санкцияланған тәртіп қатынастарының жиынтығы.
Меншік құқықтарын жүзеге асыру үшін меншік құқықтарының айрықшалануы өте маңызды. Меншік құқықтарының айрықшалануы-бұл мншіктің объектісін, субъектісін және меншікке өкілдіктерін анықтау.
Меншік субъектісінің 3 негізгі құқықтары бар:
А) иелік ету ә) пайдалану; б) билік ету.
1. Меншік- тарихи категория. Нақты бір өндіріс тәсіліне тән өндірістік қатынастар сипатына сәйкес, айрықша қасиеттеріне ие меншіктің тарихи типтері ажыратылып жүр.
Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының түрлі сатыларындағы қандай да бір меншік типінің шеңберінде иемдену тәсілдерінің айырмашылықтары бар болғандықтан, түрлі иемдену нысандары немесе меншік нысандары ажыратылады. Олар: жеке иемдену нысандары; ұжымдық иемдену нысандары; қоғамдық иемдену нысандары.
Меншік түрлері мен формалары:
1. Жеке меншік: а) еңбекке негізделген жеке меншік; ә) еңбекке негізделмеген жеке меншік.
2. Ұжымдық меншік: а) серіктестіктер; ә) кооперативтік; б) акционерлік; в) біріккен.
3. Қоғамдық меншік: а) жалпы мемлекеттік; ә) муниципалдық болып бөлінеді.
3. Өтпелі экономика жағдайында меншік қатынастары түрлі өзгерістерге ұшырайды. Бұл өзгерістер мемлекет иелігіне алу, жекешелендіру процестерімен байланысты.
Мемлекет иелігінен алу-мемлекеттік меншікті өзгертуге байланысты мемлекеттің экономикадағы шектен тыс ролін жоюға бағытталған шарралар жиынтығы. Жекешелендіру-мемлекет қарамағындағы кәсіпорындарды жеке меншік компанияларға айналдыру. Жекешелендіру формалары:
а) мемлекеттік кәсіпорын мүліктерін жалға беру;
ә) жалға берілген мемлекеттік кәсіпорындарды сатып алу;
б) мемлекеттік меншік объектілерін концессияға беру;
в) мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдарға айналдыру;
г) еңбек ұжымының мүшелеріне сату;
д) адамдарға аукциондық және конкурстық әдіс арқылы сату.
Қазақстан Республикасындағы мемлекет иелігінен алу, жекешелендіру процесін 4 кезеңге бөліп қарауға болады:
І-ші кезең 1991-1992 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңде мемлекеттік орталықтандырылған - жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту үшін жағдай жасау мақсатында кең ауқымды реформалау болды. Ол кәсіпорындарды олардың еңбек ұжымдарының ұжымдық немесе акционерлік меншігіне жеңілдетілген талаптармен беру және сауда мен қызмет көрсету объектілерін сату.
ІІ-ші кезең 1993-1995 жылдарды қамтиды. Жекешелендірудің 2-ші кезеңінің негізгі мақсаты- мемлекеттің республика халқына ұлттық мүлікті өндіріс объектілері мен басқа да мемлекетке тиесілі материалдық және материалдық емес активтерді өтеусіз және өтеуімен өткізіп беру жолымен қайтару процесіндегі меншік құқықтарының дербестенуі негізінде орталықтандырылған жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуге қажетті жағдай жасау болып табылады.
ІІІ-ші кезеңі 1996-1998 аралығын қамтыды және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 2 ақпандағы 246 Қаулысымен бекітілген "Қазақстан Республикасындағы 1996-1998 жылдарға арналған жекешелендіру мен қайта құрылымдау Бағдарламасына" сәйкес жүзеге асырылады.
3-ші кезең Бағдарламасының басты мақсаты жекшелендіру процесін аяқтау жолымен Қазақстан Республикасының экономикасында жеке меншік секторлардың басымдылығына қол жеткізу және оны бекіту болып табылады.
ІҮ-ші кезең 1999-2000 жылдар аралығын қамтиды және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 1 маусымдағы 683 қаулысымен бекітілген "1999-2000 жылдарға арналған жекешелендіру және мемлекеттік мүлікті басқарудың тиімділігін арттыру Бағдарламасына" сәйкес жүзеге асырылды.
Бұл кезеңнің негізгі мақсаты- жекелендіру мен мемлекеттік мүлікті басқарудың құқықтық негіздерін жетілдіру, есепке алуды жақсарту, басқарудың тиімділігін жоғарылату және мемлекеттік мүлікті конкурстық және транспаранттық негізде жекешелендіруді қамтамасыз ету.
4. Меншік қатынастарымен ұйымдастырылу түрлеріне сәйкес болатын барлық экономикалық іс-әрекеттердін жиынтығы сол қоғамның экономикалық жүйесін құрайды.
Экономикалық жүйенің элементтеріне меншік негізінде қалыптасқан әлеуметтік - экономикалық қатынастар шаруашылықты ұйымдастыру мен басқару әдісі, Экономиканы реттеуші механизм және кәсіпорындар мен басқада шаруашылық субъектісі арасындағы нақты экономикалық байланыстар жатады.
Қоғамның саяси жүйесінің негізін экономикалық жүйе құрайды, мысалы: капитализм; социализм - деген ұғымдар саяси жүйеге жатады. Ал нарықты экономика, аралас экономика деген сөздер экономикалық жүйеге жатады.
Барлық жүйелер қоғамдық өндірістің негізін құрайтын 5 мәселені шешу әдістеріне қарай анықталады.
1. Не өндіру керек? Қандай қызмет көрсету қажет.
2. Қанша өндіру керек? Қанша қызмет көрсету керек?
3. Қалай өндіру керек? (қандай технология керек?)
4. Кім үшін өндіру керек?
5. Өзгерген жағдайларға бейімделе ала ма? (яғни кәсіпкерлердің еркіндігі).
5. Экономикалық жүйе - бұл экономикалық процестер жиынтығы, ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады. Экономиканы ұйымдастыру бойынша экономикалық жүйені келесідей топтау болады.
Жабық экономика - барлық шаруашылық әрекеттер тек мемлекет шеңберінде жүргізіледі, ішкі тұтынумен шектеледі, шетелдермен қатынас болмайды.
Ашық экономикалық жүйе - халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне экономика белсенді түрде қатысады,ұлттық валюта мен қатар шетелдік валюта қолданылады.
1. Меншік қатынастарының формалары бойынша:
1.1. Дәстүрлі жүйе - ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырған дәстүр мен салт бойынша қатынастар қалыптасады.
1.2. Әкімшілік - әміршілік экономика орталықтанған жоспарлау арқылы барлық ресурстар мен өндіріс факторлары мемлекеттің қолында болып, мемлекеттік меншіктің үстемділігі жүргізіледі.
1.3. Нарықтық экономика - меншікке, бәсекеге негізделеді.
1.4. Аралас экономика - мемлекет пен нарық механизмдерінің араласуы арқылы экономиканы реттеу жүзеге асады.
2. Өнеркәсіп революциясы мен ҒТП даму деңгейі бойынша:
2.1. Индустриалды даму дәуіріне дейінгі жүйе - бұл жүйеде ауыл шаруашылығы натуралдық шаруашылық және қол еңбегі басым орын алады.
2.2. Индустриалдық жүйе - бұл жүйе ірі машиналық өндіріске, дамыған тауар- ақша қатынастарына негізделеді.
2.3. Постиндустриалдық жүйе - бұл жүйеде негізгі ресурс ретінде ақпарат саналады, экономиканың бастаушы саласы - материалдық емес сала.
Меншік қатынастарының формалары бойынша әр жүйеге төмендегідей қысқаша сипаттама беруге болады.
Дәстүрлі экономиканық жүйенің сипаттамасы:
1. Өндіріс, бөлу және айырбас дәстүр, салтқа негізделеді.
2. Өндірістің дамуы мен әлеуметтік - экономикалық даму ең нашар деңгейде.
3. Техникалық прогресс шектеулі.
4. Халық санының дамуы өнеркәсіп өндірісінің өсуі деңгейінен тұрақты түрде артып отырады.
5. Сыртқы қаржылық қарыз өте күрделі.
6. Мемлекет пен қарулы күштердің ролі өте жоғары.
Әкімшілік - әміршілік экономиканың жүйенің сипаттамасы:
Әкімшілдік-әміршілдік жүйеге бұрынғы советтер одағы шығыс Европа елдері мен бірқатар мемлекеттер жатады. Бұл жүйенің ерекшелігі барлық экономикалық ресурстарға және өндірілген өнімдерге қоғамдық, шын мәнінде мемлекеттік меншіктін болуы.
Экономиканың жоғарыдан басқарылуы, яғни экономиканың монополиялануы мен әкімшілік түрде ұйымдастырылуы, халық шаруашылығының орталықтан жоспарлануы.
Ерекшеліктерін нақты төмендегідей бөлуге болады.
1. Өндіріс құралдарына мемлекеттік меншік.
2. Экономикада орталықтанған жоспарлау.
3. Өндірушілердің монополист ретінде көрінуі.
4. Орталықталынған ресурстар қоры.
5. Өндіріс нәтижесіне деген әрбір өндіріске қатысушының жеке ынталығының болмауы.
Таза нарықтық экономикалық жүйенің сипаттамасы:
Таза нарықтық экономика жүйесі - таза нарықты экономика жағдайында шаруашылық механизмі айтарлықтай өзгереді. Басқа экономикалық жүйелерге қарағанда нарықты экономика өзінің икемділігімен ерекшеленеді. Ол ішкі және сыртқы жағдайлардың өзгеруіне байланысты қайта құрылып, оларға бейімделіп отырады.
Алайда таза нарықтық жүйеде мемлекеттін ролі шектеледі. Кейбір әлеуметтік маңызы бар мәселелер толық шешемін таба алмайды.
Нарықты экономикаға тән қасиеттер:
1. Өндірістік өнімдер мен ресурстарға жеке меншіктін болуы.
2. Халық шаруашылығын (экономиканы) еркін бәсекеге негізделген нарықтық механизм арқылы реттеу мен басқару.
3. Қоғамда өз өнімдерін еркін сата алатын дербес өндірушілер мен өнімдерді таңдау арқылы еркін сатып ала алатын тутынушылардың болуы.
Аралас экономикалық жүйенің сипаттамасы:
Қазіргі кезде көптеген елдерде аралас экономикалық жүйелі пайдалану дұрыс деп есептейді. Оның негізгі ерекшелігі:
1. Мұндай жүйеде мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншік орын алады.
2. Халық шаруашылығын ұйымдастыру мен басқару әдісі тек таза нарықтық механизмге ғана негізделіп қоймай мемлекеттік реттеу мен толықтырылады.
Мұнда экономикалық саясатты жоспарлы түрде жүргізу қоғамның нарық талаптарына белсенді бейімделіп отыруына мүмкіндік тудырады. Сонын нәтижесінде экономиканы дамытудың күрделі мәселелері жаңаша әрі дұрыс шешіледі. Мысалы: өнімдердің құрылымы мен көлемі кәсіпорындарды маркетингтік зерттеу арқылы және қоғамдық қажеттіліктерді мемлекеттің болжауы арқылы анықталып отырады: бұл кәсіпорындардың қалыпты жұмыс істеуіне және ол арқылы пайдасын молайтуға жағдайлар жасайды.
Сондықтан нарықты экономика жағдайында мемлекеттің ұлттық және салалық бағдарламаларынан бас тартуға болмайды.
6. Аралас экономикалық бірнеше үлгілері бар.
1. Американдық үлгі - нарықтық капиталистік үлгі. Мұнда жеке меншік басым, нарықтық бәсеке механизімі толық жұмыс істейді. Ірі кәсіпкерлер мен талапты жұмыскерлерді қорғайды. Өз күшіңді өзің көр.
2. Жапондық үлгі - бұл реттелетін корпоративтік капитализм үлгісі. Мұнда капиталдық көбею (қорлану) мүмкіндігі мемлекеттің белсенді реттеу ролі мен байланысып отырады.
3. Шведтік үлгі - бұл әлеуметтік үлгі. Оған өте жоғары деңгейдегі әлеуметтік кепілдік сипаты тән. Мұнда кәсіпкерлердің бәрін қолдайды, бәріне пайда табуға жағдайлар жасайды. Кәсіпкерлерден түскен салықты бюджетке жинап, оны халықтың әлеуметтік жағдайын көтеруге, тегін білім алу мен емделуге жұмсайды. Шведтік социализм деп айтатын себебімізде осыдан.
4. Қытайлық үлгі - бір жағынан нарық механизмі мен экономиканың мемлекеттік емес секторының, екінші жағынан жоспарлау негізіндегі мемлекеттік реттеу мен әлеуметтік кепілдіктің үйлесімділігі, Қытай экономикасында социалистік үлгінің қалыптасқанын көрсетеді.
Экономикасы дамыған елдер осы уақытқа дейін дәстүрлі экономика жүйесі сақтануда. Дәстүрлі экономика артта қалған технологияға, қол еңбегіне және ұлттық шаруашылықтың әр түрлілігіне негізделген. Кейбір елде қауымдық шаруашылық пен натуралды өндіріске негізделген натуралды қауымдық жүйе түрі сақталуда.
ӨЗІН-ӨЗІ ТЕКСЕРУ СҰРАҚТАРЫ:
1. Экономикалық жүйе дегеніміз не?
2. Экономикалық жүйелердің түрлері?
3. Экономикалық жүйеге тән сипатты белгілері қандай?
4. Меншіктің әртүрлі категориялары қандай?
5. Меншік нысандары мен субъектілері?
6. Меншіктің құқықтары қандай?
7. Өтпелі экономиканың заңдылықтары қандай?
8. Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу дегеніміз не?
9. Қазақстандағы жекешелендірудің негізгі бағыттары қандай?
10. Жекешелендірудің Қазақстандағы нәтижелері қандай?
СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДЕРІН БАҚЫЛАУ ҮШІН ҚҰРЫЛҒАН ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ:
1. Нарықтық экономиканың негізгі белгісі:
А) Мемлекеттік меншіктің басымдылығы
В) Орталықтан жоспарлау
С) Жеке экономикалық мүдде
D) Экономикалық қызметтің қатаң жоспарлануы
Е) Мемлекеттік жоспарды орындау қажеттілігі
2. Қазақстанда екінші жекешелендіру кезеңі қай жылдары өтті?
А) 1990-1991 жж.
В) 1991-1992 жж.
С) 1993-1995 жж.
D) 1996-1998 жж.
Е) 2000-2001 жж.
3. Меншіктің экономикалық мәнін беретін анықтаманы таңдаңыз:
А) Қайтарымсыз табиғи ресурсты иемдену
В) Биліктік мүмкіншілікті жүзеге асыру
С) Адамның тауарды жеке мақсатқа пайдалануы
D) Жинақталған интеллектуалдық әлеуетті пайдалану
Е) Қарама-қарсы экономикалық көзқарастағы субъектілердің өндіріс жағдайына байланысты қатынасы
4. Барлық экономикалық жүйелердің шешетін мәселесі:
А) Инвестиция жетіспеуі
В) Өндіріс пен тұтыну сәйкессіздігі
С) Баға тұрақсыздығы
D) Ресурстардың шектеулілігі
Е) Еңбек өнімділігінің өсуі
5. Жеке меншік қалай сипатталады:
A) Ресурстармен бұйрық берудің және жеке таңдаудың еркіндігі
B) Жеке топтардың пайдасы үшін байлықтарды қайта бөлу
C) Кәсіпорынның аздаған акция пакетін иеленуі
D) Әр адамның өзінің жұмыс күшінің меншігі
E) Барлық жауаптар дұрыс
6. Игілікті пайдалануды кім және қалай жүзеге асырады деген шешім қабылдау құқығы - бұл:
А) Пайдалану құқығы
В) Басқару құқығы
С) Тәуелсіздік құқығы
D) Иелену құқығы
Е) Жүзеге асыру құқығы
7. Жекешелендірудің негізгі түрлері қандай?
А) Шағын, жаппай және жеке жобалар бойынша
В) Шағын, орта және ірі
С) Ашық түрде және жабық түрде
D) Конкурс, аукцион және жалға беру бойынша
Е) Қарапайым және күрделі
ТАҚЫРЫП 4. КӘСІПКЕРЛІК: МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ ШАРТТАРЫ
ЛЕКЦИЯНЫҢ МАҚСАТЫ: Кәсіпкерлік түсінігін, оның мақсаттары мен міндеттерін, кәсіпкерлік қызметтің субъектілерін қарастыру.
ЛЕКЦИЯНЫҢ СҰРАҚТАРЫ:
1. Кәсіпкерлік түсінігі.
2. Кәсіпкерліктің мақсаттары мен міндеттері
3. Кәсіпкерлік қызметтің субъектілері
НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАР: фирма, кәсіпорын, бизнес, кәсіпкерлік, жеке кәсіпкерлік, шағын кәсіпкерлік, орта кәсіпкерлік, ірі кәсіпкерлік, кәсіпкерлік қабілеттілік, кәсіпкер, т.б.
1. Кәсіпкерлік - бұл осы қызметтің барлық қатысушылары үшін өзара тиімді нәтижелермен табысқа қол жеткізу мақсатында меншікті қарыз және басқа да қаражаттар есебінен өз тәуекелімен жүзеге асыратын ынталы шаруашылық қызметі.
Кәсіпкерлік субъектілері келесідей түрлерге бөлінеді:
* шағын кәсіпкерлік субъектілері;
* орта кәсіпкерлік субъектілері;
* ірі кәсіпкерлік субъектілері.
Қазақстан Республикасының Жеке кәсіпкерлік туралы Заңына сәйкес, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне заңды тұлға құрмаған, жұмыскерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын дара кәсіпкерлер, сондай-ақ жұмыскерлерінің орташа жылдық саны 100 адамнан, активтердің орташа жылдық құны 60 000 айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар жатқызылады.
Орта кәсіпкерлік субъектілері деп жұмыскерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан асатын дара кәсіпкерлер және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын, жұмыскерлерінің орташа жылдық саны 100 адамнан астам, бірақ 250 адамнан, ал активтерінің орташа жылдық құны 325 000 айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғаларды айтамыз.
Ірі кәсіпкерлік субъектілеріне жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын, жұмыскерлерінің орташа жылдық саны 250 адамнан асатын және активтерінің орташа жылдық құны 325 000 айлық есептік көрсеткіштен асатын заңды тұлғалар жатады.
Кәсіпкерлік дегеніміз - белгілі бір істі істей білу. Іс істеу - адамның белсенділігі және іскерлігі. Белсенділік және іскерлік - адамның еркін өмір сүру түрі. Белсенділік, іскерлік адамдардың мінез-құлқы типтерімен байланысты болатын шығар. Кәсіпкерлік екі мағынада пайдаланылады: біреуі - белгілі бір істің түрі; екіншісі - сол іспен шұғылданатын нақтылы қоғамдық тап. Кәсіпкерлік деген ұғым өмірде экономикалық белсенділікке қолданылады. Антогонистік қоғамда, ол адамды адамның қанауы, ал кәсіпкерлер табы қанаушы тап болады.
ХVІ ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болды, акционерлік қоғамдар құрыла бастады. Мысалы, 1554 жылы Англия сауда компаниясы, 1660ж. Ост-Индия сауда компаниясы. ХVІІ ғасырдың аяғында акционерлік банктер іске қосылды. Ресейде, Қазақстанда кәсіпкерлік ерте заманнан келеді. Қазақстанның көшпелі шаруашылық жағдайында кәсіпкерлік еркін дамыған жоқ. Ресейде Петр І патшалық ету кезеңінде кәсіпкерлік ерекше дамыды, бірақ крепостной қоғам тежеді. Капитализмнің дамуымен кәсіпкерлік те дамыды. 1861 жылғы реформадан кейін темір жол құрылысы, ауыр өнеркәсіп салалары орын алды.
Кәсіпкерліктің субъектісі - жеке адамдар, сонымен бірге, заңды тұлғалар, біріккен серіктестер: арендалық ұжым, ашық және жабық акционерлік қоғамдар, шаруашылық ассоциациялары, әртүрлі бірлестіктер. Кәсіпкерліктің ерекшеліктері:
- дербестік және тәуелсіздік;
- экономикалық ынталылық;
- шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершілік;
- жаңашылдық.
Кәсіпкерлік қабілеттілік - адамдардың ерекше таланттылығы. Оны түсіну үшін кәсіпкердің 4 функциясын түсіну керек:
1. Кәсіпкер барлық ресурстарды: жер, капитал, еңбекті өнім өндіру процесіне қосу ынтасын өз жауапкершілігіне алады, яғни өндірістің қозғаушы күші, себебі істеген ісі пайда беретініне сенеді.
2. Кәсіпкер өндіріс процесінде барлық негізгі шешімдерді өз қолына алады және фирманың іс бағытын айқындайды.
3. Кәсіпкер - бұл жаңашыл, коммерциялық негізде жаңа тауар өндіруді, жаңа технологияны енгізу, бизнесті ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізуге аянбай жұмыс істейтін кісі.
4. Кәсіпкер - бұл тәуекелге баратын кісі. Тәуекелге бару үшін істелетін істің егжей-тегжейін айқын талдап, қортындысында ие болатынын білген жөн. Кәсіпкер тек қана өз уақыты, еңбегін, іс қабілеттілігін тәуекелге салмайды, сонымен бірге өндіріске кеткен өзінің және өзінің серіктестерінің немесе акционерлердің қаржыларын тәуекелге салады.
Кәсіпкерлік істің қозғаушы күші - мол пайда табу. Өндіріс факторлары жеке кәсіпорындарға ақшалай табыс ретінде беріледі.
* Материалдық ресурстар бергені үшін капиталға пайыз алады.
* Жер, су бергеніне рента алады.
* Жұмыс күшін жалдағаны үшін еңбек ақы алады.
* Кәсіпкерлік табысты пайда деп атайды, ол зиян да болуы мүмкін.
1.2. Кәсіпкерліктің түрлері
Атқаратын қызметіне қарай былай бөлінеді: өндірістік, коммерциялық, қаржылық және консультациялық.
Меншік түрлері бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды, сонымен бірге қоғамдық құрылымдар меншігі.
Меншіктер саны бойынша кәсіпкерлік іс жеке адамның немесе коллективтің құрамы болуы керек.
ӨЗІН - ӨЗІ БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
1. Кәсіпкерлік пен бизнестің арасында қандай айырмашылық бар?
2. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың құқықтық түрлері қандай?
3. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың экономикалық түрлері қандай?
4. Кәсіпкерліктің Қазақстандағы даму бағыттары қандай?
ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ:
1. Іс істеу дегеніміз ?
а) адамның белсенділігі және іскерлігі
ә) адамның еркін өмір сүру түрі
б) негізгі өнім өндіруші, өз өнімінің көтерме сату құқығын франчайзиға береді
в) белгілі бір істі істей білу
г) мол пайда табу.
2. Кәсіпкерлік дегеніміз?
а) белгілі бір істі істей білу
ә) адамның еркін өмір сүру түрі
б) белгілі бір істі істей білу
в) бұл жаңашыл, коммерциялық негізде жаңа тауар өндіру
г) шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершілік
3. Кәсіпкерліктің субъектісі дегеніміз?
а) жеке адамдар, сонымен бірге, заңды тұлғалар, біріккен серіктестер: арендалық ұжым, ашық және жабық акционерлік қоғамдар, шаруашылық ассоциациялары, әртүрлі бірлестіктер
ә) жеке адамдар, сонымен бірге, заңды тұлғалар, біріккен серіктестер
б) адамдардың бірлестігі
в) кәсіпкерлік жоба жасауға істі жетік білетін кеңесшілерді, мамандарды тарту
г) адамның еркін өмір сүру түрі
4. Кәсіпкерлік істің қозғаушы күші дегеніміз ?
а) мол пайда табу
ә) көтерме сатушы,
б) адамдардың бірлестігі
в) жер, су бергеніне рентасы
г) адамның белсенділігі және іскерлігі
5. Кәсіпкерлік формасы бойынша қаншаға бөлінеді?
а) 2
ә) 3
б) 5
в) 4
г) 6
ТАҚЫРЫП 5. КӘСІПКЕРЛІКТІҢ НЫСАНДАРЫ
ЛЕКЦИЯНЫҢ МАҚСАТЫ: Кәсіпкерлік қызметтің жіктелуін қарастыру.
ЛЕКЦИЯНЫҢ СҰРАҚТАРЫ:
1. Кәсіпкерліктің жіктелуі
2. Кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық нысандары
3. Кәсіпкерліктің ұйымдық - экономикалық нысандары
НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАР: фирма, кәсіпорын, бизнес, кәсіпкерлік, жеке кәсіпкерлік, серіктестік, акционерлік қоғам, картель, өндірістік кооператив, концерн, холдинг, трест, т.б.
1. Кәсіпкерліктің негізгі жіктемелік белгілеріне келетін болсақ, ол былайша жіктеледі:
1. Көлемі бойынша: шағын, орта, ірі;
2. Меншік нысаны бойынша: жеке меншік, мемлекеттік, шетелдік;
3. Территориялық орналасуы бойынша: жергілікті, аймақтық, халықаралық;
4. Салалық бағытына қарай: өнеркәсіптік, аграрлық, құрылыс, сауда және т.б.
5. Қызмет көрсету түрлеріне қарай: өндірістік, коммерциялық, қаржылық, кеңес берушілік;
6. Ұйымдық - құқықтық нысандары бойынша: дара кәсіпкерлік, өндірістік кооператив, толық серіктестік, коммандитті (сенім) серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік, акционерлік қоғам, мемлекеттік кәсіпорындар.
7. Ұйымдық - экономикалық нысандары бойынша: концерн, консорциум, холдинг, картель, синдикат, пул, трест, қаржылық - өнеркәсіптік топтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАҚЫРЫП 1. ЭКОНОМИКА НЕГІЗДЕРІ ПӘНІ МЕН ӘДІСТЕРІ.
МАҚСАТЫ: экономика негіздері ғылымының зерттеу пәнін, аясын, объектісі мен субъектісін, зерттейтін негізгі мәселелерін, әдістерін, құрылымын, атқаратын қызметтерін және Экономика негіздерінің ғылым ретінде қалыптасуын жан-жақты қарастыру.
ҚАРАСТЫРЫЛАТЫН СҰРАҚТАР:
1. Экономикалық ғылым дамуының негізгі кезеңдері
2. Экономика негіздері пәніжәне зерттеу әдістері
3. Экономика негіздері қызметтері
4. Экономика негіздері және оның категориялары
ЖАҢА ТЕРМИНДЕР МЕН ҰҒЫМДАР: экономия, саяси экономия, меркантилизм, физиократизм, классикалық саяси экономия, марксизм, неоклассика- лық теория, маржинализм, кейнсиандық мектеп, монетаризм, институционализм, қоғамдық таңдау теориясы, экономикс, эконо- микалық теория, экономикалық теорияның зерттеу пәні, экономикалық теорияның зерттеу аясы, экономикалық теорияның зерттеу объектісі мен субъектісі, экономикалық заңдар, экономикалық категориялар, экономикалық теорияның әдістері, экономикалық саясат, позитивті талдау, нормативті талдау, т.б.
1. Саяси экономия гректің "политейя"-қоғамдық құрылыс, "ойкос"-үй, шаруашылық, "номос"- заңдар деген 3 сөзінен шыққан. Экономикалық ой-пікір алғашқы рет Азияда, Қытай мемлекетінде дамиды. Экономика ұғымын ғылымға енгізген грек философы Аристотель болған.
Экономика дегеніміз - адам өміріне қажетті тауарлар мен қызметтерді өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну үрдісі кезінде адамдар арасында пайда болатын өндірістік қатынастар.
Экономикалық ғылымның дамуын 5 кезеңге бөлуге болады:
1. Меркантелистік кезең (Антуан де Монкретьен);
2. Физиократтық кезең (ф. Кенэ, А.Тюрго);
3. Ағылшын классикалық буржуазиялық саяси экономия кезеңі (А.Смит, Д.Рикардо, У..Петти);
4. Маркстік саяси экономия кезеңі (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин);
5. Қазіргі экономикалық ой-пікір (К.Менгер, Дж.Кларк, А.Маршалл,Дж. Мейнард Кейнс).
Меркантелизм итальянның "мерканте"-сауда, көпес деген сөздерінен шыққан. Олар экономиканың сауда саласына көп мән беріп, қоғамдық байлықты ақша, бағалы металдарды жинау арқылы жасауға болады деп тұжырымдаған.
Физиократтар "Қоғамдық байлық- ауыл шаруашылығы" деп есептеп, алғашқы рет "Экономиалық кестені " жасап шығарды.
Ағылшын классиктері өндірістің барлық салаларын дамыту арқылы ғана қоғамдық байлықты көбейтуге болатынын дәлелдеді. Олар "Еңбек-құн теориясын" жазып, ең алғаш рет экономикалық категорияларға анықтама берді.
Маркстік саяси экономия мектебінің өкілдері еңбек құн теориясын дамыта келе қосымша құн теориясын жан-жақты талдады. Бұл теория ХІХ ғасырдың 2-ші жартысында қалыптасып, ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде В.И.Лениннің еңбектерінде дамыды. Бұл теория жұмысшы табының мүддесін қорғайтын экономикалық теория.
Қазіргі экономикалық ой-пікір ХХ ғасырдың басынан бастап қазіргі уақыт аралығын көрсетеді. Бұл мектептің өкілдері шектілік теорияларын, шектелген өнімділік пен өндіріс факторларының кему заңдылықтарын тұжырымдайды.
2.Ғылым мен оқу пәні арасында айырмашылық бар. Оқу пәнінде ғылымға тікелей қатысы жоқ нақтылы өмірлік мысалдар, кейбір материалдық әдістер қолданылады. Ғылымда да, оқу пәнінде де методология бірдей.
Методология дегеніміз- ғылыми танудың формасы, әдісі, ұйымдастыру принциптері туралы ілім.
Диалектикалық әдістің негізін салушы неміс философы Гегель. Ғылыми танудың формалары мен әдістері көп. Ол объектіні бақылаумен жинақталған материалдарды талдау және синтездеу, индукция және дедукция, жүйелік қарау, гипотезалар жасау және оны тексеру, эксперименттер жүргізу, логикалық және математикалық формаларда үлгілер жасау.
Экономикалық зерттеудің маңызды әдісі- ғылыми абстракция.
Ғылыми абстракция дегеніміз- зерттеу пәнін жеке, әсіресе кездейсоқ, қысқа мерзімді, дара құбылыстардан біздің түсінігімізді оқшаулап, оның тұрақты, әрдайым қайталанатын мәнін, маңызын ашу.
Өмірде бір-бірінен алшақ заттар мен құбылыстар жоқ. Олар өзара байланысты ғылымның іздегені- шындық әрқашанда жүйе формасында болады. Ғылыми жүйенің қалыптасуы индукция мен дедукция деген методологиялық әдістермен жүзеге асады.
Индукция дегеніміз- жеке оқиға, құбылыстардан логика арқылы жалпы қағидалар, принциптер шығарылады. Дедукция дегеніміз- керісінше, жалпы қағидалар негізінде экономикалық объектілердің, процестердің кейбір жеке алынған ерекшкліктері сипатталады.
Ғылымда экономикалық процестер мен жүйелерді зерттеу үшін математикалық әдістерді қолдануға ерекше көңіл бөлген елеулі бағыттың негізін қалаушылар: М.Вальрас, В. Парето, У.Джевонс. Қазіргі көрнекті өкілдері: В.Леонтьев, Шаталин, Макаров.
Экономика негіздері пәні дегеніміз - шектелген ресурстар әлемі мен оларды басқару кезіндегі өндірістік игілік жасау процесіндегі адамдардың тигізетін әсері.
Оның мақсаты: пайда табу негізінде адамдардың шексіз қажеттілігін қанағаттандыру.
Экономика негіздері пәнін 2 ірі бөлімге бөліп оқиды:
1) микроэкономика;
2) макроэкономика.
3. Экономика негіздері қызметтері. Тауар мен қызмет көрсету өндірісін дамыту барлық ғылымдарда қарастырмай болмайды. Соның ішінде экономикалық ғылымдарда да. Оның бастысы- күнделікті бақылау, интуиция. Одан кейін- ғылыми білім. Осыдан барып теориялық ғылым туады. Көптеген ғылыми жұмыстарға сүйене отырып, Экономика негіздерітаным мен қайта құруда үлкен роль атқарады. Осыған байланысты Экономика негіздерінің бірнеше қызметтерін қарастырамыз:
1. методологиялық
2. сынаушылық
3. танымдылық
4. прагматикалық(тәжірибелік)
5. болжам жасау
6. идеологиялық
Экономика негіздерінің бастапқы 5 қызметі нарық экономикасына сәйкес келеді, ал соңғы 6-шы қызметі әкімшілік-әміршілік жүйеге сәйкес келеді.
4. Экономикалық категориялар дегеніміз- адамдардың қоғамдық-өндірістік қатынастарының нақты орын алуын теориялық тұрғыдан анықтау. Экономикалық ғылымның міндеті экономикалық құбылыстар мен процестерге ғылыми тұрғыдан талдау жасау, сөйтіп өндірістік қатынастардың мәнін ашу, басқалай көмекші жайлардан тазалау. Осындай талдаудың нәтижесі экономикалық категориялар болып табылады. Экономиалық категориялар тарихи сипатта болады, яғни қоғамдық формацияның қалыптасуын, даму процесін анықтайды.
Экономикалық заңдар- адам қоғамы дамуының түрлі сатыларында өндіріс, бөлу, айырбас және материалдық игіліктерді тұтыну салаларындағы қатынастарды анықтап, оны басқарып отыратын заңдар.
Экономикалық заңдардың 2 түрі бар:
1) жалпылама заңдар;
2) ерекше заңдар
Жалпылама заңдар - бүкіл адам тарихында немесе бірнеше ғасыр бойы күшіне енген заңдар (еңбек өнімділігін жоғарлату заңы, керексіну заңы).
Ерекше заңдар- жеке қоғамдық өндіріс түрлерінің ерекшеліктері мен оларға сәйкес әлеуметтік-экономикалық қатынастардың негізін көрсететін заңдар.
Адамдардың арасындағы қоғамдық-экономикалық қатынастар 2-ге бөлінеді:
1) ұйымды-экономикалық қатынастар;
2) әлеуметті-экономикалық қатынастар.
5.Адам қоғамы өзінің дамуында әртүрлі экономикалық жүйелерді қолданады. Олардың негізгі экономикалық мәселелерді шешуде өз әдістері бар. Экономикалық жүйелердің 4 формасы бар:
1.Дәстүрлік жүйе. Нашар дамыған елдерде әлі күнге шейін дәстүрлік, салттық экономикалық жүйеде дамып отыр. Бұл жүйеде техникалық прогресс енгізу өте қиын.
2.Әкімшілік-әміршілік немесе командалық жүйе. Негізгі экономикалық мәселелерді мемлект шешеді. Барлық ресурстар мемлекет меншігінде болады. Орталық экономикалық жоспарлау барлық деңгейді үй шаруашылығынан мемлекетке дейін қамтиды.
3. Нарықтық экономика. Онда барлық экономикалық сұрақтарды нарық, баға, сұраныс және ұсыныс, пайда мен шығын анықтайды.
4. Аралас экономика.
ҚАЙТАЛАУҒА АРНАЛҒАН СҰРАҚТАР
1. Экономия, саяси экономия, экономикс, экономикалық теория ұғымдарының айырмашылықтарын көрсетіңіз?
2. Экономика негіздерінің зерттеу пәні болып не табылады?
3. Экономика негіздерінің зерттеу объектісі мен субъектісі болып не табылады?
4. Экономика негіздерінің зерттеу әдістеріне не жатады?
5. Позитивті және нормативті экономикалық талдауға анықтама беріңіз?
6. Экономикалық заңдар мен экономикалық категорияларға сипаттама беріңіз?
7. Экономика негіздерінің экономикалық ғылымдар жүйесіндегі алар орны қандай?
8. Экономика негіздерінің атқаратын қызметтері қандай?
9. Экономика негіздерінің ғылым болып қалыптасуындағы экономикалық мектептердің рөлі қандай?
10. Экономика негіздерінің қалыптасуы мен тарихи даму кезеңдері қандай?
ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ:
1) Саяси экономия ұғымын ғылыми айналымға тұңғыш енгізді:
A) Франсуа Кенэ;
B) Жан Батист Кольбер;
C) Антуан де Монкретьен;
D) Буагильбер;
E) К.Маркс.
2) Экономика негіздерінің пәні, ол:
A) шектелмеген тұтынушылықты оқыту;
B) шектелген ресурстарды оқыту;
C) өндіріс, бөлу, айырбас және материалдық игілікті тұтыну;
D) шектелмеген тұтынушылықты қанағаттандыру үшін шектелген ресурстарды пайдалану;
E) экономикалық агенттердің қызметтерін оқыту.
3) Аталған қатынастардың әлеуметтік-экономикалық түрі, ол:
A) экономиканы ұйымдастыру қатынастары;
B) адамның табиғатқа қатынасы;
C) меншік қатынастары;
D) еңбектің бөлінісі мен кооперациясы;
Е) техника, технология қондыру қатынастары.
4) Жекеден жалпыға қорытынды шығаруға негізделген тану әдісі:
A) экстраполяция;
B) индукция;
C) абстракция;
D) дедукция;
E) логика.
5) Экономикалық құбылыстар арасындағы тұрақты қайталанатын байланыстар:
A) Экономика негіздерінің пәні;
B) экономикалық заң;
C) экономикалық категория;
D) экономикалық саясат;
E) экономикалық ойлау.
6) Табиғат пен қоғам заңдылықтарының ұқсастығы:
A) объективті қасиетке ие;
B) адам қызметіне тәуелді емес;
C) адамдардың экономикалық қызметі арқылы анықталады;
D) тарихи өтпелі қасиетке ие;
E) мәңгілік болып табылады.
7) Егер экономика өндірістік мүмкіндіктер шекарасының ішінде әрекеттенсе:
A) барлық ресурстар толық пайдаланылады;
B) қазір өнім шығару максималдыға жеткен;
C) жартылай жұмыс бастылық және жұмыссыздықтың болуы;
D) экономиканың әміршілік болуы;
E) бағаның еркін болуы.
8) Өндіріс тиімділігі дегеніміз:
A) өндірістің түпкі нәтижесінің оның шығындарына қатынасы;
B) еңбек құралдарының, техниканың тиімділігі;
C) қоғамның тұтынуын қанағаттандыру дәрежесі;
D) шығындар құндылығының нәтижеге қатынасы;
E) пайданың айналмалы қорларға қатынасы.
ТАҚЫРЫП 2. ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІС ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ.
МАҚСАТЫ: қоғамдық өндірістің экономикалық мәнін түсіну, Экономика негіздерінің негізгі базалық түсініктері: қажеттіліктер, ресурстар және игіліктер ұғымдарын кеңінен қарастыра отырып, экономикалық таңдау мәселесін шешу.
ҚАРАСТЫРЫЛАТЫН СҰРАҚТАР:
1. Жалпы экономикалық түсініктер
2. Қоғамдық өндірістің мәні мен құрылымы
3. Өндірістің негізгі факторлары және олардың өзара әрекеті
4. Қоғамдық өнім: мәні, құрылымы
Негізгі ұғымдар: экономиканың негізгі үш мәселесі, өндіріс, қоғамдық өндіріс, өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну, қажеттіліктер, Маслоу пирамидасы, ресурстар, технология, игіліктер, шектеулілік, экономикалық таңдау, балама шығындар, өндірістік мүмкіндіктер қисығы, т.б.
1. Қоғам алдындағы негізгі экономикалық мәселелер 2 экономикалық аксиома арқылы көрсетіледі:
1)Адам қажеттілігі шексіз және толығымен қанағаттандыру мүмкін емес;
2)Қажеттікті қанағаттандыратын тауарлар мен қызметтерді өндіруге қажетті ресурстар шектеулі және сирек кездеседі.
Осыған байланысты жаңа экономикалық түсініктер пайда болады:
Қажеттілік - бұл жеке адам мен қоғамның дамуына қажетті заттарға деген мұқтаждығы. Оның 2 түрі болады: жеке және өндірістік. Жеке қажеттіліктің өзі 3-ке бөлінеді:
1. Материалдық
2. рухани немесе мәдени
3. әлеуметтік
Қажеттілікті қанағаттандыру үшін керекті заттарды игілік деп атайды. Оның өзі шектелген және шектелмеген болып бөлінеді.
Шектелген игіліктер экономикалық игіліктерді көрсетеді. Сондықтанда оларды өндіру үшін факторлар қажет.
Экономикалық игіліктерді өндіру үшін қажетті факторларды ресурс деп атаймыз. Ресурстардың 5 түрі болады:
1. материалдық
2. табиғи
3. қаржы
4. еңбек
5. ақпараттық.
1. Қоғамдық өндіріс мәселесі Экономика негіздерінің негізгі мәселесін құрайды. Қоғамдық өндіріс- адамзат баласының тіршілігінің негізін құрайтын материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процестерін қамтиды. Қоғамдық өндірістің құрылымын 2-ге бөледі:
1. Материалдық өндіріс
1.1 материалдық игіліктерді өндіретін салалар (өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылығы);
1.2 материалдық қызмет көрсету салалары (көлік, сауда, тұрмыстық қызмет көрсету, киім тігу, тазалау, жөндеу)
2. Материалдық емес өндіріс
2.1 материалдық емес игіліктер өндіру(мәдени және ағарту салалары, денсаулық сақтау, білім беру, ғылым);
2.2 материалдық емес қызмет көрсету салалары (кеңестер беру, өнер).
Материалдық өндіріс дегеніміз- материалдықигіліктерді өндіру саласы мен материалдық қызмет көрсету кәсіпорындары ның жиынтығы.
Материалдық емес өндіріс дегеніміз - өндірістен тыс игіліктер өндіретін және материалдық емес рухани қызметтер көрсететін салалар мен кәсіпорындардың жиынтығы.
Өндіріс дегеніміз - адамдардың өмір сүруі үшін қажетті материалдық игіліктер мен қызметтерді жасау мақсатында табиғат заттарына әсер ету процесі.
3. Материалдық игіліктерді өндіру тәсілі - өндірістік күштер мен өндірістік қатынастардың диалектикалық бірлігі болып табылады. Ал, оның орын алуы, дамуы белгілі бір факторларға байланысты. Ол факторларға мыналар жатады:а) субьективті,жеке факторлар немесе жұмыс күші; б) объективті, заттық факторлар немесе өндіріс құрал-жабдықтары. Осы арада еңбек туралы түсінік бере кетейік. Еңбек дегеніміз- мақсаттқа сай қызмет ету, адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас процесі немесе өнім өндіруге адамның жұмсайтын ой және дене қабілеттілігі.
Жұмыс күші дегеніміз - адамның еңбек ету қабілеттілігі.
Ал, заттық факторлар туралы әңгімені еңбек заттары мен құралдарынан бастаймыз.
Еңбек заттары дегеніміз - өнделетін материалдар, яғни адамның күш-қуаты, еңбек құралдары арқылы өнделетін заттар. Оның 2 түрі бар: а) табиғи- руда, көмір, мұнай, балық және т.б.; ә) белгілі бір табиғи процестен, өндеуден өткен- шикізат, материал.
Еңбек құралдары дегеніміз - адамның өзі мен еңбек заттары арасында тұратын және оның осы затқа ететін ықпалын іске асырушы ретінде пайдаланатын зат немесе заттар жиынтығы. Ол бірнеше түрге бөлінеді: а) аспаптар, машиналар, механизмдер; б) қаптау және таралық материалдар; в) өндірістік объектілер (өндірістік үйлер, ғимараттар, жолдар);г) жер;д)электр қуаты, бу, химиялық, ядролық реакциялар.
Материалдық игіліктерді өндіру үшін пайдаланатын еңбек құралдары мен заттарының жиынтығы өндіріс құрал-жабдықтарын құрайды. Олардың жұмыс күшінен айырмашылығы өндірістің материалдық-заттық факторына жататындығы.
Технология өндірістің негізгі факторларының өзара әректін белгілейді, адамдардың еңбек заттарына ықпалының өндіріс факторларының қасиеттеріне негізделгенін көрсетеді.
4. Қоғамдық өндірістің түпкі нәтижесі - оның өнімі. Ол-қоғамдық сипатта, қоғамдық еңбек бөлінісіне сай оны өндіруге өзара байланысты көптеген адамдар қатысады.
Қоғамдық өнімге әрқилы материалдық және материалдық емес игіліктер мен қызметтер көрсету кіреді.
Қоғамдық жиынтық өнім- бұл қоғамның белгілі бір уақыт ішінде өндірген барлық материалдық игіліктердің жиынтығы. Ол материалдық өндіріс саласындағы қызметкерлер еңбегімен өндіріледі. Егер, қоғамдық жиынтық өнімнен өткен жылдардың заталған еңбек шығындарын шегеріп тастаса, таза өнім қалады.Ол негізінен тұтыну заттарынан және өндірісті ұлғайтуға пайдаланатын құрал-жабдықтардан тұрады. Таза өнімді саяси экономия мен қазіргі есептеу жүйесінде ұлттық табыс депте атайды. Таза өнім 2-ге бөлінеді: а) қажетті өнім- материалдық өндірісті өндіру саласындағы қызметкерлердің күнелту үшін, өзіне және жанұясына , осы қызметкерді оқыту, үйрету үшін жұмсалатын таза өнімнің бір бөлігі; ә) қосымша өнім- бұл материалдық игіліктерді өндіру саласындағы жұмысшылардың жұмыс күшін толықтыруға жұмсалған кейін артылып қалған таза өнімнің бір бөлігі.
Қоғамдық өнім белгілі бір нысанда өндіріс дәрежесін немесе оның тиімділігін сипаттайды. Оны мына формуламен анықтайды:
өндіріс нәтижесі (өнім)
Өт (тиімділік) = ___________________________________ __________________
Өндіріс факторларының шығындары(жанды және затталған еңбек)
ӨЗІН-ӨЗІ ТЕКСЕРУ СҰРАҚТАРЫ:
1. Экономиканың негізгі үш мәселесі қалай шешіледі?
3. Қоғамдық өндірістің түрлері мен тұрпаттары қандай?
4. Қоғамның өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары қандай?
5. Ресурстар мен өндіріс факторларының түрлері қандай?
6. Ресурстардың шектеулілігі мәселесі дегеніміз не?
7. Экономикалық таңдау мәселесі қалай туындайды?
8. Экономикалық субъектілер экономикалық ұтымдылықққа қалай ұмтылады?
9. Экономикалық тиімділік дегеніміз не?
10. Өндірістік мүмкіндіктер қисығының экономикалық мәні неде?
СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДЕРІН БАҚЫЛАУ ҮШІН ҚҰРЫЛҒАН ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ:
1. Материалдық емес өндіріс саласын көрсетіңіз:
А) Құрылыс
В) Ауыл шаруашылығы
С) Өнеркәсіп
D) Денсаулық сақтау
Е) Материалдық-техникалық жабдықтау
2. Барлық экономикалық ресурстарды төмендегі категориялардың қайсысына жатқызуға болады?
А) Тұтыну, жинақтау және салықтар
В) Жалақы, рента, пайыз, пайда
С) Капитал мен кәсіпкерлік
D) Жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет
Е) Шексіз энергия мен білім
3. Қоғамдық өнім деп:
А) Халық тұтынатын тауарларды айтамыз
В) Ұлттық өнімді сатудан түскен табысты айтамыз
С) Қоғамда белгілі бір уақыт ішінде өндірілетін материалдық игіліктерді атайды
D) Мемлекетімізге қажетті өнімді атайды
Е) Бөлшек саудамен қоғамдық тамақтану саласындағы тауарларды айтады
4. Ұдайы өндіріс - бұл:
А) Халыққа қажетті өнімдер өндірісі
В) Үнемі қайталанып және жанғырып отыратын өндіріс
С) Алдағы уақытта өндірілетін өндіріс
D) Жыл сайын өндіріліп отыратын өнімдер тобы
Е) Еңбек және өнім айырбастау қатынастары
5. Өндірістік мүмкіндіктер қисығы нені көрсетеді:
А) Шаруашылықтың өндіруі тиіс екі тауарының нақты мөлшерін
В) Екі тауардың мүмкін комбинацияларының ең жақсысын
С) Қолда бар ресурстардың нақты мөлшеріне сәйкес тауарлардың балама комбинацияларын
D) Өндіріс факторлары өнімділігінің төмендеу заңы жүзеге асқан уақытты
Е) Аталғандардың ешқайсысын көрсетпейді
6. Мыналардың қайсысы жеке тұтынуға жатады:
А) Саябақтар
В) Университеттер
С) Тұрғын үйлер
D) Бала-бақшалар
Е) Кинотеатрлар
7. Экономикалық таңдау мәселесі қандай сұрақтарды шешедi?
А) Не, қашан және қалай
B) Қанша, қандай түсте және қандай көлемде
C) Қашан, не және қалай
D) Не, қалай және кiм үшін
E) Кiмге, қайда және қанша
ТАҚЫРЫП 3. МЕНШІК ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ
МАҚСАТЫ: әртүрлі өлшемдеріне байланысты экономикалық жүйелердің типтеріне тоқталу, олардың артықшылықтары мен кемшіліктеріне тоқталу, меншік қатынастарын зерттеу және Қазақстанның өтпелі экономика жағдайындағы ерекшеліктеріне тоқталу.
ҚАРАСТЫРЫЛАТЫН СҰРАҚТАР:
1. Экономикалық жүйедегі меншік қатынастарының орны
2. Меншік түрлері мен формалары
3. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру:этаптары, формалары, әдістері
4. Экономикалық жүйе және оның элементтері.
5. Экономикалық жүйелер типтерінің жіктелуі.
6. Аралас экономикалық жүйе.
НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАР: экономикалық жүйе, дәстүрлі экономикалық жүйе, жоспарлы экономикалық жүйе, нарықтық экономикалық жүйе, аралас экономикалық жүйе, постиндустриалдық қоғам, меншік, меншік құқығы, меншік нысандары, меншік субъектісі, жекешелендіру, мемлекет иелігінен алу, т.б.
1. Меншік- күрделі де көпжақты құрылым. Ол экономикалық жүйенің негізі болып табылады. Меншікті қарастырудың 2 тәсілдемесін ажырату керек:
1-ші, меншікті нақты экономикалық категория ретінде қарастыру. Меншік деген адамдар арасындағы өндіріс құралдары мен өндіріс нәтижелерін иемдену тұрғысынан қатынастар.
2-ші, меншікті қоғамның бүкіл экономикалық жүйесін сараптау арқылы сипаттайды.
Меншіктік қатынастардың келесідей түрлері болады:
а) иемдену қатынастары;
ә) мүлікті шаруашылық пайдалану қатынастары;
б) меншікті экономикалық өткізу қатынастары.
Меншіктің экономикалық мазмұны мынадай түсініктер арқылы сипатталады:
а) екі жұп категорияларының өзара байланыстары: иемдеу-жатсыну;
ә) жекелену - қоғамдану сияқты категориялардың өзара байланысы;
б) өндірістің жеке және заттық факторларын біріктіру тәсілі;
в) табыстарды үйлестіру тәсілдері;
г) суъектілік-объектілік талдау.
Меншіктің заңдық мазмұны құқықтық өкілдікрермен сипатталады. Меншік құқықтары бұл адамдар арасындағы экономикалық пайдалануына байланысты қалыптасқан санкцияланған тәртіп қатынастарының жиынтығы.
Меншік құқықтарын жүзеге асыру үшін меншік құқықтарының айрықшалануы өте маңызды. Меншік құқықтарының айрықшалануы-бұл мншіктің объектісін, субъектісін және меншікке өкілдіктерін анықтау.
Меншік субъектісінің 3 негізгі құқықтары бар:
А) иелік ету ә) пайдалану; б) билік ету.
1. Меншік- тарихи категория. Нақты бір өндіріс тәсіліне тән өндірістік қатынастар сипатына сәйкес, айрықша қасиеттеріне ие меншіктің тарихи типтері ажыратылып жүр.
Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының түрлі сатыларындағы қандай да бір меншік типінің шеңберінде иемдену тәсілдерінің айырмашылықтары бар болғандықтан, түрлі иемдену нысандары немесе меншік нысандары ажыратылады. Олар: жеке иемдену нысандары; ұжымдық иемдену нысандары; қоғамдық иемдену нысандары.
Меншік түрлері мен формалары:
1. Жеке меншік: а) еңбекке негізделген жеке меншік; ә) еңбекке негізделмеген жеке меншік.
2. Ұжымдық меншік: а) серіктестіктер; ә) кооперативтік; б) акционерлік; в) біріккен.
3. Қоғамдық меншік: а) жалпы мемлекеттік; ә) муниципалдық болып бөлінеді.
3. Өтпелі экономика жағдайында меншік қатынастары түрлі өзгерістерге ұшырайды. Бұл өзгерістер мемлекет иелігіне алу, жекешелендіру процестерімен байланысты.
Мемлекет иелігінен алу-мемлекеттік меншікті өзгертуге байланысты мемлекеттің экономикадағы шектен тыс ролін жоюға бағытталған шарралар жиынтығы. Жекешелендіру-мемлекет қарамағындағы кәсіпорындарды жеке меншік компанияларға айналдыру. Жекешелендіру формалары:
а) мемлекеттік кәсіпорын мүліктерін жалға беру;
ә) жалға берілген мемлекеттік кәсіпорындарды сатып алу;
б) мемлекеттік меншік объектілерін концессияға беру;
в) мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдарға айналдыру;
г) еңбек ұжымының мүшелеріне сату;
д) адамдарға аукциондық және конкурстық әдіс арқылы сату.
Қазақстан Республикасындағы мемлекет иелігінен алу, жекешелендіру процесін 4 кезеңге бөліп қарауға болады:
І-ші кезең 1991-1992 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңде мемлекеттік орталықтандырылған - жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту үшін жағдай жасау мақсатында кең ауқымды реформалау болды. Ол кәсіпорындарды олардың еңбек ұжымдарының ұжымдық немесе акционерлік меншігіне жеңілдетілген талаптармен беру және сауда мен қызмет көрсету объектілерін сату.
ІІ-ші кезең 1993-1995 жылдарды қамтиды. Жекешелендірудің 2-ші кезеңінің негізгі мақсаты- мемлекеттің республика халқына ұлттық мүлікті өндіріс объектілері мен басқа да мемлекетке тиесілі материалдық және материалдық емес активтерді өтеусіз және өтеуімен өткізіп беру жолымен қайтару процесіндегі меншік құқықтарының дербестенуі негізінде орталықтандырылған жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуге қажетті жағдай жасау болып табылады.
ІІІ-ші кезеңі 1996-1998 аралығын қамтыды және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 2 ақпандағы 246 Қаулысымен бекітілген "Қазақстан Республикасындағы 1996-1998 жылдарға арналған жекешелендіру мен қайта құрылымдау Бағдарламасына" сәйкес жүзеге асырылады.
3-ші кезең Бағдарламасының басты мақсаты жекшелендіру процесін аяқтау жолымен Қазақстан Республикасының экономикасында жеке меншік секторлардың басымдылығына қол жеткізу және оны бекіту болып табылады.
ІҮ-ші кезең 1999-2000 жылдар аралығын қамтиды және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 1 маусымдағы 683 қаулысымен бекітілген "1999-2000 жылдарға арналған жекешелендіру және мемлекеттік мүлікті басқарудың тиімділігін арттыру Бағдарламасына" сәйкес жүзеге асырылды.
Бұл кезеңнің негізгі мақсаты- жекелендіру мен мемлекеттік мүлікті басқарудың құқықтық негіздерін жетілдіру, есепке алуды жақсарту, басқарудың тиімділігін жоғарылату және мемлекеттік мүлікті конкурстық және транспаранттық негізде жекешелендіруді қамтамасыз ету.
4. Меншік қатынастарымен ұйымдастырылу түрлеріне сәйкес болатын барлық экономикалық іс-әрекеттердін жиынтығы сол қоғамның экономикалық жүйесін құрайды.
Экономикалық жүйенің элементтеріне меншік негізінде қалыптасқан әлеуметтік - экономикалық қатынастар шаруашылықты ұйымдастыру мен басқару әдісі, Экономиканы реттеуші механизм және кәсіпорындар мен басқада шаруашылық субъектісі арасындағы нақты экономикалық байланыстар жатады.
Қоғамның саяси жүйесінің негізін экономикалық жүйе құрайды, мысалы: капитализм; социализм - деген ұғымдар саяси жүйеге жатады. Ал нарықты экономика, аралас экономика деген сөздер экономикалық жүйеге жатады.
Барлық жүйелер қоғамдық өндірістің негізін құрайтын 5 мәселені шешу әдістеріне қарай анықталады.
1. Не өндіру керек? Қандай қызмет көрсету қажет.
2. Қанша өндіру керек? Қанша қызмет көрсету керек?
3. Қалай өндіру керек? (қандай технология керек?)
4. Кім үшін өндіру керек?
5. Өзгерген жағдайларға бейімделе ала ма? (яғни кәсіпкерлердің еркіндігі).
5. Экономикалық жүйе - бұл экономикалық процестер жиынтығы, ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады. Экономиканы ұйымдастыру бойынша экономикалық жүйені келесідей топтау болады.
Жабық экономика - барлық шаруашылық әрекеттер тек мемлекет шеңберінде жүргізіледі, ішкі тұтынумен шектеледі, шетелдермен қатынас болмайды.
Ашық экономикалық жүйе - халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне экономика белсенді түрде қатысады,ұлттық валюта мен қатар шетелдік валюта қолданылады.
1. Меншік қатынастарының формалары бойынша:
1.1. Дәстүрлі жүйе - ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырған дәстүр мен салт бойынша қатынастар қалыптасады.
1.2. Әкімшілік - әміршілік экономика орталықтанған жоспарлау арқылы барлық ресурстар мен өндіріс факторлары мемлекеттің қолында болып, мемлекеттік меншіктің үстемділігі жүргізіледі.
1.3. Нарықтық экономика - меншікке, бәсекеге негізделеді.
1.4. Аралас экономика - мемлекет пен нарық механизмдерінің араласуы арқылы экономиканы реттеу жүзеге асады.
2. Өнеркәсіп революциясы мен ҒТП даму деңгейі бойынша:
2.1. Индустриалды даму дәуіріне дейінгі жүйе - бұл жүйеде ауыл шаруашылығы натуралдық шаруашылық және қол еңбегі басым орын алады.
2.2. Индустриалдық жүйе - бұл жүйе ірі машиналық өндіріске, дамыған тауар- ақша қатынастарына негізделеді.
2.3. Постиндустриалдық жүйе - бұл жүйеде негізгі ресурс ретінде ақпарат саналады, экономиканың бастаушы саласы - материалдық емес сала.
Меншік қатынастарының формалары бойынша әр жүйеге төмендегідей қысқаша сипаттама беруге болады.
Дәстүрлі экономиканық жүйенің сипаттамасы:
1. Өндіріс, бөлу және айырбас дәстүр, салтқа негізделеді.
2. Өндірістің дамуы мен әлеуметтік - экономикалық даму ең нашар деңгейде.
3. Техникалық прогресс шектеулі.
4. Халық санының дамуы өнеркәсіп өндірісінің өсуі деңгейінен тұрақты түрде артып отырады.
5. Сыртқы қаржылық қарыз өте күрделі.
6. Мемлекет пен қарулы күштердің ролі өте жоғары.
Әкімшілік - әміршілік экономиканың жүйенің сипаттамасы:
Әкімшілдік-әміршілдік жүйеге бұрынғы советтер одағы шығыс Европа елдері мен бірқатар мемлекеттер жатады. Бұл жүйенің ерекшелігі барлық экономикалық ресурстарға және өндірілген өнімдерге қоғамдық, шын мәнінде мемлекеттік меншіктін болуы.
Экономиканың жоғарыдан басқарылуы, яғни экономиканың монополиялануы мен әкімшілік түрде ұйымдастырылуы, халық шаруашылығының орталықтан жоспарлануы.
Ерекшеліктерін нақты төмендегідей бөлуге болады.
1. Өндіріс құралдарына мемлекеттік меншік.
2. Экономикада орталықтанған жоспарлау.
3. Өндірушілердің монополист ретінде көрінуі.
4. Орталықталынған ресурстар қоры.
5. Өндіріс нәтижесіне деген әрбір өндіріске қатысушының жеке ынталығының болмауы.
Таза нарықтық экономикалық жүйенің сипаттамасы:
Таза нарықтық экономика жүйесі - таза нарықты экономика жағдайында шаруашылық механизмі айтарлықтай өзгереді. Басқа экономикалық жүйелерге қарағанда нарықты экономика өзінің икемділігімен ерекшеленеді. Ол ішкі және сыртқы жағдайлардың өзгеруіне байланысты қайта құрылып, оларға бейімделіп отырады.
Алайда таза нарықтық жүйеде мемлекеттін ролі шектеледі. Кейбір әлеуметтік маңызы бар мәселелер толық шешемін таба алмайды.
Нарықты экономикаға тән қасиеттер:
1. Өндірістік өнімдер мен ресурстарға жеке меншіктін болуы.
2. Халық шаруашылығын (экономиканы) еркін бәсекеге негізделген нарықтық механизм арқылы реттеу мен басқару.
3. Қоғамда өз өнімдерін еркін сата алатын дербес өндірушілер мен өнімдерді таңдау арқылы еркін сатып ала алатын тутынушылардың болуы.
Аралас экономикалық жүйенің сипаттамасы:
Қазіргі кезде көптеген елдерде аралас экономикалық жүйелі пайдалану дұрыс деп есептейді. Оның негізгі ерекшелігі:
1. Мұндай жүйеде мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншік орын алады.
2. Халық шаруашылығын ұйымдастыру мен басқару әдісі тек таза нарықтық механизмге ғана негізделіп қоймай мемлекеттік реттеу мен толықтырылады.
Мұнда экономикалық саясатты жоспарлы түрде жүргізу қоғамның нарық талаптарына белсенді бейімделіп отыруына мүмкіндік тудырады. Сонын нәтижесінде экономиканы дамытудың күрделі мәселелері жаңаша әрі дұрыс шешіледі. Мысалы: өнімдердің құрылымы мен көлемі кәсіпорындарды маркетингтік зерттеу арқылы және қоғамдық қажеттіліктерді мемлекеттің болжауы арқылы анықталып отырады: бұл кәсіпорындардың қалыпты жұмыс істеуіне және ол арқылы пайдасын молайтуға жағдайлар жасайды.
Сондықтан нарықты экономика жағдайында мемлекеттің ұлттық және салалық бағдарламаларынан бас тартуға болмайды.
6. Аралас экономикалық бірнеше үлгілері бар.
1. Американдық үлгі - нарықтық капиталистік үлгі. Мұнда жеке меншік басым, нарықтық бәсеке механизімі толық жұмыс істейді. Ірі кәсіпкерлер мен талапты жұмыскерлерді қорғайды. Өз күшіңді өзің көр.
2. Жапондық үлгі - бұл реттелетін корпоративтік капитализм үлгісі. Мұнда капиталдық көбею (қорлану) мүмкіндігі мемлекеттің белсенді реттеу ролі мен байланысып отырады.
3. Шведтік үлгі - бұл әлеуметтік үлгі. Оған өте жоғары деңгейдегі әлеуметтік кепілдік сипаты тән. Мұнда кәсіпкерлердің бәрін қолдайды, бәріне пайда табуға жағдайлар жасайды. Кәсіпкерлерден түскен салықты бюджетке жинап, оны халықтың әлеуметтік жағдайын көтеруге, тегін білім алу мен емделуге жұмсайды. Шведтік социализм деп айтатын себебімізде осыдан.
4. Қытайлық үлгі - бір жағынан нарық механизмі мен экономиканың мемлекеттік емес секторының, екінші жағынан жоспарлау негізіндегі мемлекеттік реттеу мен әлеуметтік кепілдіктің үйлесімділігі, Қытай экономикасында социалистік үлгінің қалыптасқанын көрсетеді.
Экономикасы дамыған елдер осы уақытқа дейін дәстүрлі экономика жүйесі сақтануда. Дәстүрлі экономика артта қалған технологияға, қол еңбегіне және ұлттық шаруашылықтың әр түрлілігіне негізделген. Кейбір елде қауымдық шаруашылық пен натуралды өндіріске негізделген натуралды қауымдық жүйе түрі сақталуда.
ӨЗІН-ӨЗІ ТЕКСЕРУ СҰРАҚТАРЫ:
1. Экономикалық жүйе дегеніміз не?
2. Экономикалық жүйелердің түрлері?
3. Экономикалық жүйеге тән сипатты белгілері қандай?
4. Меншіктің әртүрлі категориялары қандай?
5. Меншік нысандары мен субъектілері?
6. Меншіктің құқықтары қандай?
7. Өтпелі экономиканың заңдылықтары қандай?
8. Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу дегеніміз не?
9. Қазақстандағы жекешелендірудің негізгі бағыттары қандай?
10. Жекешелендірудің Қазақстандағы нәтижелері қандай?
СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДЕРІН БАҚЫЛАУ ҮШІН ҚҰРЫЛҒАН ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ:
1. Нарықтық экономиканың негізгі белгісі:
А) Мемлекеттік меншіктің басымдылығы
В) Орталықтан жоспарлау
С) Жеке экономикалық мүдде
D) Экономикалық қызметтің қатаң жоспарлануы
Е) Мемлекеттік жоспарды орындау қажеттілігі
2. Қазақстанда екінші жекешелендіру кезеңі қай жылдары өтті?
А) 1990-1991 жж.
В) 1991-1992 жж.
С) 1993-1995 жж.
D) 1996-1998 жж.
Е) 2000-2001 жж.
3. Меншіктің экономикалық мәнін беретін анықтаманы таңдаңыз:
А) Қайтарымсыз табиғи ресурсты иемдену
В) Биліктік мүмкіншілікті жүзеге асыру
С) Адамның тауарды жеке мақсатқа пайдалануы
D) Жинақталған интеллектуалдық әлеуетті пайдалану
Е) Қарама-қарсы экономикалық көзқарастағы субъектілердің өндіріс жағдайына байланысты қатынасы
4. Барлық экономикалық жүйелердің шешетін мәселесі:
А) Инвестиция жетіспеуі
В) Өндіріс пен тұтыну сәйкессіздігі
С) Баға тұрақсыздығы
D) Ресурстардың шектеулілігі
Е) Еңбек өнімділігінің өсуі
5. Жеке меншік қалай сипатталады:
A) Ресурстармен бұйрық берудің және жеке таңдаудың еркіндігі
B) Жеке топтардың пайдасы үшін байлықтарды қайта бөлу
C) Кәсіпорынның аздаған акция пакетін иеленуі
D) Әр адамның өзінің жұмыс күшінің меншігі
E) Барлық жауаптар дұрыс
6. Игілікті пайдалануды кім және қалай жүзеге асырады деген шешім қабылдау құқығы - бұл:
А) Пайдалану құқығы
В) Басқару құқығы
С) Тәуелсіздік құқығы
D) Иелену құқығы
Е) Жүзеге асыру құқығы
7. Жекешелендірудің негізгі түрлері қандай?
А) Шағын, жаппай және жеке жобалар бойынша
В) Шағын, орта және ірі
С) Ашық түрде және жабық түрде
D) Конкурс, аукцион және жалға беру бойынша
Е) Қарапайым және күрделі
ТАҚЫРЫП 4. КӘСІПКЕРЛІК: МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ ШАРТТАРЫ
ЛЕКЦИЯНЫҢ МАҚСАТЫ: Кәсіпкерлік түсінігін, оның мақсаттары мен міндеттерін, кәсіпкерлік қызметтің субъектілерін қарастыру.
ЛЕКЦИЯНЫҢ СҰРАҚТАРЫ:
1. Кәсіпкерлік түсінігі.
2. Кәсіпкерліктің мақсаттары мен міндеттері
3. Кәсіпкерлік қызметтің субъектілері
НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАР: фирма, кәсіпорын, бизнес, кәсіпкерлік, жеке кәсіпкерлік, шағын кәсіпкерлік, орта кәсіпкерлік, ірі кәсіпкерлік, кәсіпкерлік қабілеттілік, кәсіпкер, т.б.
1. Кәсіпкерлік - бұл осы қызметтің барлық қатысушылары үшін өзара тиімді нәтижелермен табысқа қол жеткізу мақсатында меншікті қарыз және басқа да қаражаттар есебінен өз тәуекелімен жүзеге асыратын ынталы шаруашылық қызметі.
Кәсіпкерлік субъектілері келесідей түрлерге бөлінеді:
* шағын кәсіпкерлік субъектілері;
* орта кәсіпкерлік субъектілері;
* ірі кәсіпкерлік субъектілері.
Қазақстан Республикасының Жеке кәсіпкерлік туралы Заңына сәйкес, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне заңды тұлға құрмаған, жұмыскерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын дара кәсіпкерлер, сондай-ақ жұмыскерлерінің орташа жылдық саны 100 адамнан, активтердің орташа жылдық құны 60 000 айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар жатқызылады.
Орта кәсіпкерлік субъектілері деп жұмыскерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан асатын дара кәсіпкерлер және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын, жұмыскерлерінің орташа жылдық саны 100 адамнан астам, бірақ 250 адамнан, ал активтерінің орташа жылдық құны 325 000 айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғаларды айтамыз.
Ірі кәсіпкерлік субъектілеріне жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын, жұмыскерлерінің орташа жылдық саны 250 адамнан асатын және активтерінің орташа жылдық құны 325 000 айлық есептік көрсеткіштен асатын заңды тұлғалар жатады.
Кәсіпкерлік дегеніміз - белгілі бір істі істей білу. Іс істеу - адамның белсенділігі және іскерлігі. Белсенділік және іскерлік - адамның еркін өмір сүру түрі. Белсенділік, іскерлік адамдардың мінез-құлқы типтерімен байланысты болатын шығар. Кәсіпкерлік екі мағынада пайдаланылады: біреуі - белгілі бір істің түрі; екіншісі - сол іспен шұғылданатын нақтылы қоғамдық тап. Кәсіпкерлік деген ұғым өмірде экономикалық белсенділікке қолданылады. Антогонистік қоғамда, ол адамды адамның қанауы, ал кәсіпкерлер табы қанаушы тап болады.
ХVІ ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болды, акционерлік қоғамдар құрыла бастады. Мысалы, 1554 жылы Англия сауда компаниясы, 1660ж. Ост-Индия сауда компаниясы. ХVІІ ғасырдың аяғында акционерлік банктер іске қосылды. Ресейде, Қазақстанда кәсіпкерлік ерте заманнан келеді. Қазақстанның көшпелі шаруашылық жағдайында кәсіпкерлік еркін дамыған жоқ. Ресейде Петр І патшалық ету кезеңінде кәсіпкерлік ерекше дамыды, бірақ крепостной қоғам тежеді. Капитализмнің дамуымен кәсіпкерлік те дамыды. 1861 жылғы реформадан кейін темір жол құрылысы, ауыр өнеркәсіп салалары орын алды.
Кәсіпкерліктің субъектісі - жеке адамдар, сонымен бірге, заңды тұлғалар, біріккен серіктестер: арендалық ұжым, ашық және жабық акционерлік қоғамдар, шаруашылық ассоциациялары, әртүрлі бірлестіктер. Кәсіпкерліктің ерекшеліктері:
- дербестік және тәуелсіздік;
- экономикалық ынталылық;
- шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершілік;
- жаңашылдық.
Кәсіпкерлік қабілеттілік - адамдардың ерекше таланттылығы. Оны түсіну үшін кәсіпкердің 4 функциясын түсіну керек:
1. Кәсіпкер барлық ресурстарды: жер, капитал, еңбекті өнім өндіру процесіне қосу ынтасын өз жауапкершілігіне алады, яғни өндірістің қозғаушы күші, себебі істеген ісі пайда беретініне сенеді.
2. Кәсіпкер өндіріс процесінде барлық негізгі шешімдерді өз қолына алады және фирманың іс бағытын айқындайды.
3. Кәсіпкер - бұл жаңашыл, коммерциялық негізде жаңа тауар өндіруді, жаңа технологияны енгізу, бизнесті ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізуге аянбай жұмыс істейтін кісі.
4. Кәсіпкер - бұл тәуекелге баратын кісі. Тәуекелге бару үшін істелетін істің егжей-тегжейін айқын талдап, қортындысында ие болатынын білген жөн. Кәсіпкер тек қана өз уақыты, еңбегін, іс қабілеттілігін тәуекелге салмайды, сонымен бірге өндіріске кеткен өзінің және өзінің серіктестерінің немесе акционерлердің қаржыларын тәуекелге салады.
Кәсіпкерлік істің қозғаушы күші - мол пайда табу. Өндіріс факторлары жеке кәсіпорындарға ақшалай табыс ретінде беріледі.
* Материалдық ресурстар бергені үшін капиталға пайыз алады.
* Жер, су бергеніне рента алады.
* Жұмыс күшін жалдағаны үшін еңбек ақы алады.
* Кәсіпкерлік табысты пайда деп атайды, ол зиян да болуы мүмкін.
1.2. Кәсіпкерліктің түрлері
Атқаратын қызметіне қарай былай бөлінеді: өндірістік, коммерциялық, қаржылық және консультациялық.
Меншік түрлері бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды, сонымен бірге қоғамдық құрылымдар меншігі.
Меншіктер саны бойынша кәсіпкерлік іс жеке адамның немесе коллективтің құрамы болуы керек.
ӨЗІН - ӨЗІ БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
1. Кәсіпкерлік пен бизнестің арасында қандай айырмашылық бар?
2. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың құқықтық түрлері қандай?
3. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың экономикалық түрлері қандай?
4. Кәсіпкерліктің Қазақстандағы даму бағыттары қандай?
ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ:
1. Іс істеу дегеніміз ?
а) адамның белсенділігі және іскерлігі
ә) адамның еркін өмір сүру түрі
б) негізгі өнім өндіруші, өз өнімінің көтерме сату құқығын франчайзиға береді
в) белгілі бір істі істей білу
г) мол пайда табу.
2. Кәсіпкерлік дегеніміз?
а) белгілі бір істі істей білу
ә) адамның еркін өмір сүру түрі
б) белгілі бір істі істей білу
в) бұл жаңашыл, коммерциялық негізде жаңа тауар өндіру
г) шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершілік
3. Кәсіпкерліктің субъектісі дегеніміз?
а) жеке адамдар, сонымен бірге, заңды тұлғалар, біріккен серіктестер: арендалық ұжым, ашық және жабық акционерлік қоғамдар, шаруашылық ассоциациялары, әртүрлі бірлестіктер
ә) жеке адамдар, сонымен бірге, заңды тұлғалар, біріккен серіктестер
б) адамдардың бірлестігі
в) кәсіпкерлік жоба жасауға істі жетік білетін кеңесшілерді, мамандарды тарту
г) адамның еркін өмір сүру түрі
4. Кәсіпкерлік істің қозғаушы күші дегеніміз ?
а) мол пайда табу
ә) көтерме сатушы,
б) адамдардың бірлестігі
в) жер, су бергеніне рентасы
г) адамның белсенділігі және іскерлігі
5. Кәсіпкерлік формасы бойынша қаншаға бөлінеді?
а) 2
ә) 3
б) 5
в) 4
г) 6
ТАҚЫРЫП 5. КӘСІПКЕРЛІКТІҢ НЫСАНДАРЫ
ЛЕКЦИЯНЫҢ МАҚСАТЫ: Кәсіпкерлік қызметтің жіктелуін қарастыру.
ЛЕКЦИЯНЫҢ СҰРАҚТАРЫ:
1. Кәсіпкерліктің жіктелуі
2. Кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық нысандары
3. Кәсіпкерліктің ұйымдық - экономикалық нысандары
НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАР: фирма, кәсіпорын, бизнес, кәсіпкерлік, жеке кәсіпкерлік, серіктестік, акционерлік қоғам, картель, өндірістік кооператив, концерн, холдинг, трест, т.б.
1. Кәсіпкерліктің негізгі жіктемелік белгілеріне келетін болсақ, ол былайша жіктеледі:
1. Көлемі бойынша: шағын, орта, ірі;
2. Меншік нысаны бойынша: жеке меншік, мемлекеттік, шетелдік;
3. Территориялық орналасуы бойынша: жергілікті, аймақтық, халықаралық;
4. Салалық бағытына қарай: өнеркәсіптік, аграрлық, құрылыс, сауда және т.б.
5. Қызмет көрсету түрлеріне қарай: өндірістік, коммерциялық, қаржылық, кеңес берушілік;
6. Ұйымдық - құқықтық нысандары бойынша: дара кәсіпкерлік, өндірістік кооператив, толық серіктестік, коммандитті (сенім) серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік, акционерлік қоғам, мемлекеттік кәсіпорындар.
7. Ұйымдық - экономикалық нысандары бойынша: концерн, консорциум, холдинг, картель, синдикат, пул, трест, қаржылық - өнеркәсіптік топтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz