Кенесары көтерілісінің қозғаушы күштері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Қожа Ахмет Ясауи атындығы қазақ-түрік Халықаралық университеті

Факультеті: Филология
Тобы: ФҚӘ 313 f
БӨЖ
Тақырыбы: Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс

Қабылдаған: Алимбекова Забираш
Орындаған: Слан Назерке

Түркістан-2024
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Кенесары Қасымұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Балалық шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
Көтерілістің шығу себептері,мақсаты,ауқымдылы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
Көтерілісті қолдап қатысқандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
Ақмола бекінісіне шабуыл ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
Кенесарының хан көтерілуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
Кенесарыға қарсы келген отрядының жеңілісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
Кенесарының қырғыз еліне жорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қайталау сұрақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

Кіріспе бөлім
Қазақстан тарихында 19 ғасырдың соңындағы жедел әлеуметтік-саяси өзгерістерді көрсететін елеулі оқиғалардың бірі ретінде Кенесары Қасымұлы көтерілісі ерекше орын алады. Көрнекті ұлт көсемі басқарған бұл көтеріліс отарлық езгі кезеңіндегі қарсыласу мен бостандыққа ұмтылудың символына айналды. Осы зерттеу аясында біз бұл көтерілістің пайда болуы мен дамуына себепші болған тарихи жағдайларды, сонымен қатар оның аймақтағы кейінгі тарихи оқиғаларға ықпалын терең талдауға тырысамыз.
Бұл зерттеудің мақсаты - Кенесары Қасымұлы көтерілісінің себептерін, сипаты мен салдарын, сондай-ақ оның Қазақстан тарихындағы орны мен маңызын қарастыру. Біз бұл оқиғаның әртүрлі аспектілерін, соның ішінде сол кездегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларды, саяси ортаны, үкіметтің әрекетін және көтерілістің соңғы нәтижелерін зерттейміз. Бұл көзқарас Кенесары Қасымұлы көтерілісінің мәні мен маңызын Қазақстан мен оның халқының тарихы тұрғысынан тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.Кіріспе:
Кенесары Қасымұлы көтерілісі ұлттың ұжымдық жадында елеулі із қалдырған Қазақстан тарихындағы маңызды оқиға болып табылады. Бұл эпизод заманның күрделі әлеуметтік, экономикалық және саяси шындығын бейнелеп қана қоймай, әділеттілік, бостандық және азаматтардың ел басқару ісіне қатысу мәселелерін көрсетеді. Көтеріліс халықтың ерік-жігері мен қоғамдағы өзгерістерге деген ұмтылысының көрінісі болды, сонымен бірге елдің болашақ дамуы үшін мұқият талдау мен кейінгі тағылымдардың қажеттілігін тудырды. Бұл зерттеуде біз Кенесары Қасымұлы көтерілісінің себептерін, оқиғаларының барысы мен салдарын, сонымен қатар оның қазіргі Қазақстан үшін маңызы мен ұлттық тарихтың динамикасын жалпы түсінуді қарастырамыз.

Кенесары көтерілісінің қозғаушы күштері
Қазақтардың XVIII-XIX ғасырларда болған барлық басқа ірі көтерілістерінен Кенесары көтерілісінің ерекшелігі,оған үш жүздің бұқара халқы түгел қатысты.Олар күреске бірден,жұмыла қосылмағанымен,жекелеген обылыстар қозғалысқа тартылған кезде өзге аудандардағы қозғалыс басылып қалып,отырғанымен Кенесары көтерілісі алғашқы жылдардың өзінде-ақ ғаламат кең құлаш жайып,бүкіл халық көтерілген қозғалысқа айналды.Қозғалыстың бүкіл халықтылығы,кең қанат жаюы,айқын көрінген саяси сипаты Кенесары көтерілісінің өзіне тән ерекшелігі еді деу керек.Кенесарының көтерілісіне қазақтың басты руларының бәрі қатысты.Оны ресми архив деректерінен алынса да ,әлі де болса,толық емес.Көтеріліске қатысушы рулардың саны 1843-1845 жылдары көбейе түсті.Өйткені,бұл кезде көтеріліс өзінің шырқау шегіне жетті.Дәл осы кезде қозғалыс Қазақстанның қазіргі жерінің едәуір бөлігін қамтыған еді.Кенесарыны анағұрлым қолдағандар:Қыпшақ, Төртқара, Жағалбайлы, Табын, Тама, Шөмекей,Бағаналы,Шекті,Алшын,Керей, Жаппас,Арғын рулары және басқа да кейбір рулар. Аталған рулардың барлығы бірдей патшалы Ресейге қарсы күрескен жоқ.
Қазақ рулары және олардың көшіп-қонған жерлері туралы келтірілген мәліметтерімізден Кенесары көтерілісінің өте кең тарағандығы байқалады.Қазақстанның бар аймағын қамтыған Кенесары көтерілісі,жергіліктегі жерлердегі кезек-кезек бұрқ еткен көтеріліс ошақтарының жиынтығы болды.Кенесары бастаған көтерілістің осал тұсы-барлық рулардың көтеріліске бір мезгілде кіріспегендігі.
Кейбір қашқын орыс солдаттары қатардағы жауынгер ретінде Кенесарының әртүрлі әскери жорықтарына қатысқан.Жаппастықтардан зекет жинау барысында Наурызбай бастаған 200 жігіттің ішінде Николай Губин деген де болған.Кенесары қолға түскен орыс тұтқындарды қалуға үгіттеп ,жақсы қалыңдық беруге уәде еткен.Кенесары өзіне қашып келген өзге халықтардың өкілдерін құшақ жая қарсы алып ,оларға білімі мен тәжірибесіне қарай түрлі қызметтерді сеніп тапсырған.
Кенесары көтеріліске қатысқандарға тек жер емес ,сонымен қатар ,ауқатты ,бай өмір сүресіңдер деген көрінеді.Бұны хан Кененің жақтастарының жауаптарынан байқауға болады.Орынбор Шекара Комиссиясындағылар олардан неге Кенесарыға қосылдыңдар деп сұрағанда ,олардың көпшілігінің жауабы біреу болды: Кенесары бізді байлыққа жеткізбекші болып уәде берді.Кенесарының тартып алынған қазақ жерлерін қайтаруды және салынған бекіністерді жоюды ,алым жинау мен әртүрлі салық салуды тоқтатуды патша үкіметінен талап етуі және оның бұрын қазақтарға тиесілі болған жерлерді қайтару үшін Қоқан мен Хиуа хандықтарымен күресуі-қазақ халқының өмірлік мүдделеріне сай еді. Қасым сұлтан мен оның балаларының қаза табуы , бой корсетулердің алдынғы кезеңі стихиялы , ұйымдаспаған сипатта болғанына карамастан,орта жүзде әкімшілік-саяси жаналыктардың катаң енгізілуі жағдайында отаршылдыққа қарсы күрестің жалғастыруына тың тыныс қосты , қазақ жерлерін біріктіруші Абылай хан ұрпақтарының тар өрісті рулық , әулеттік мүдделерін екінші қатарға ығыстырып, қозғалысқа неғұрлым айқын көрінген халық-азаттық сипатын берді. Бұл күресті енді Абылай немерелерінін бірі - сұлтан , кейін хан тағына отырған Кенесары Қасымов (1802-1847) баскарды.
Кенесары Қасымов тарихи аренаға Қазакстанның 1822, 1824 жылдардағы сібір жене орынбор қазақтары туралы Жарғылардын қабылданғанына қарамастан саяси оқшаулығын сақтауды жалғастырған аудандарының тәуелсіздігіне патша әскерлерінің жаппай аттаныстары салдарынан қатер төнген жағдайда Абылай ханның ісін жалғастырушы ретінде келді. Сондықтан да көтеріліс жасаған сұлтанның басты мақсаты Абылай хан кезіндегі Қазакстанның аумактық шектерінің тұтастығын қалпына келтіру , дуандарды (ХХ ғасырдын 20-30-жылдарында Қазакстанда құрылған округтер) тарату, Ресей құрамына әлі кірмеген жерлердін толык дербестігін сақтап калу болды.Бүлікшіл сұлтан күресінің негізі талаптары оның император ІНиколайға , орынбор губернаторлары В. А. Перовскийге, В. А. Обручевке, сібір губернаторы кінәз В. Д. Горчаковқа, Орынбор шекаралык комиссиясының төрағасы А. Ф. Генске және басқаларға жолдаған көптеген хаттарында айқын анықталған. Fұбайдолла сұлтан да , атақты ағасы Саржан да Кенесары Қасымовпен бір қатарға тұра алмайды, М. Красовскийдін пікірінше, ол ақылы жөнінен атасынан кем түскенімен, одан да, әкесінен де мінезінің өрлігімен асып кетіп, бүкіл далаға әйгілі болды.
Айлакер, ерекше сипатты саясатшы ретінде Кенесары Қасымов сұлтан кұдіретті Ресей державасымен күрес қазақтын үш жүзінін күштерін біріктіруді, едәуір кұрбандықты, әскери ғана емес, дипломатиялык та күш-жігер жұмсауды талап ететінін жаксы білді. Ол халық қозғалысынан бөлініп қалған жекелеген сұлтандардың, старшындардың, билердің бетімен кетушілігін аяусыз басып ,Ресей саясатын қолдағандарды катаң жазалағанымен ,бәрі бір патша үкіметімен түсініспеушіліктерді ,негізінен алғанда, бейбіт жолмен шешуді жақтаушы болып қала берді. Соғыс тұткындарына ,соның ішінде орыстарға да төзімділікпен қарады ,олардың кейбіреулері оған қызмет етті ,Ресей елшілерін сыпайылыкпен қабылдады , қырғыздармен тайталас кезеңінде мінез танытқаны болмаса өз әрекеттеріне қатігездікке жиі жол бермеді.Дегенмен ,көтеріліс мүдделерін сатып кеткендер ,әскери тәртіпті бұзғандар оның қаһарына ұшырап отыруы жиі болып тұрды. Атап айтқанда мұны Кенесары-Наурызбай дастаны дәлелдейді ,оның авторы ақын әрі жауынгер Нысанбай атақты қазақ Шәмілінің барлық іс-әрекеттеріне белсене қатысқан.Айтпақшы Кенесарыға еріксіз тұткын болгған барон У-р (Услар) суреттеген ханның сөзбен сипатталған портретін келтіре кету артық болмас: Кенесарының бойы биік емес, ашаң, оның бет әлпетінде қалмақ сипатты бітім бар және онын шыққан тегін еске салады. Айта кетелік, онын қысынңқы көздері мысқыл араласқан ақыл нұрын шашып тұрады, ал оның кескінінен әсте де қаталдық байқалмайды ,алайда ол көптеген жағдайларда қаталдық көрсеткен.Ақылды саясатшы Кенесары сұлтан Ресейге қарсы ұзаққа созылып, титықтататын қарулы күрестің бүкіл қиындығын ұғынып ,Сібір жене Орынбор әкімшіліктерімен келіссөздер жүргізу арқылы үздік дипломатиялық қасиеттерін көрсетті.Орынбор генерал-губернаторы В. А. Перовскийдін атына жазған алғашқы хатында-ақ ол Қазақстан аумағында бекіністер салуды, қазақ жерлерін басып алуды 35 жылға тоқтата тұруды ұсынған.Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағатында қазақ жерлерін басып алуды кеңейткен және Ресей ықпалы шегінен тыс қалған аудандарда жаңа округтер құрған патша үкіметімен алауыздықтарды қазақ ханының бейбіт жолмен шешуге ұмтылыстарын дәлелдейтін қызықты құжаттар сақталған. Омбы қала бастығына Үшбұлак округтік приказының 1838 жылы 26 желтоқсандағы хабарламасында ханның жеке өкілдері - Көкшетау ,Ақмола және Баянауыл округтерінін бес қазағы (Тобылды Токтин, Жусіп Жанкүшіков, Мәмберді Қонысбаев, Тайтоқа Дөненов және Қосымбай Қазанғапов) ұсталғаны туралы хабарланған, оларға хан Ресей императоры мен Батыс Сібір генерал-губернаторына арналған екі хатты жеткізуді тапсырған. Е. Бекмахановтың кітабында Кенесары сенім білдірген бес адамның екеуі аталады. Кенесары үш жүздің дәстүрлі топтарын, рулық бөлімшелерін біріктіруге барлық амалдарды қолданды, дегенмен бұл мақсатқа азаттық күрестің 1844-45 жылдардағы ең шырқау биігіне көтерілген кезеңінің өзінде де қолы жетпеді.Көтерілістің ең басынан-ақ қазақ шонжарлары қарама-қарсы екі лагерге бөлінді: олардың үкімет қолдаған бір бөлігі отаршылдық әкімшіліктің қолдануына сүйеніп, омбы жене орынбор әкімшіліктерінен әр түрлі пұрсаттылықтар алуға тырыса отырып, өздерінің саяси дұшпандарын күйретуге ұмтылды. Ақмола округінің аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендин Кенесарының ымырасыз жауы болды, Кіші жуздің билеуші-сұлтандары Ахмет жене Мұхаммед Жантөриндер, Айшуаков сұлтандар көтерілісшілерге қарсы өршеленген күрес жүргізді. Кенесары Жетісуға барғаннан кейін азаттық күресі жетекшісінің өз туыстары, Абылай ханның балалары Әли ,Сүйік ,Әділдер көтерілістершілер жөнінде ымырасыз көзқарас ұстанды. Кейіннен қару кезеніп тұрғанда Ресей үкіметіне көтерілісшілердің келгенін хабарлау туралы міндеттемеге қол қойған 27 би мен сұлтанның көпшілік бөлігі сол кезде Жетісудағы көптеген ру бөлімшелерін басқарған Абылай ұрпактары болатын.Старшындардың, билердің, сұлтандардың бір бөлігі, соның ішінде Орта жүзде де қарсы руларының едәуір бөлігін өз туы астына біріктіре білді. Бір кездерде Кенесары әскерінің саны 20,000 адамға дейін жетті. Көтерілісшілердің ұйытқысы Орта жүздің қатардағы көшпелілері болды. Омбы облыстық басқармасының сот-жазалау мекемелері жинаған деректер бойынша ,Құсмұрын , Көкшетау, Ақмола, Қарқаралы және Баянауыл округтерінде ғана көтерілісшілерді 80-нен астам сұлтандар, билер, старшындар қолдаған.Саржан бастаған азаттық қозғалысына 23 жасынан бастап белсене қатысып, Қоқандықтардың ағалары мен әкесінің қаза табуына соқтырған екіжүзді көзқарасына көз жеткізген Кенесары өзін ара-тұра оқ-дәрімен, мылтықпен жабдықтап отырған.Бухара әмірімен достық қатынаста болғанымен, Сырдарияның төменгі ағысының қазақтарына қысым көрсеткен Қоқан құсбегімен келіссөздерден бас тартты.Қазақтар көтерілісі әуел бастан-ақ бұқаралык сипат алды. Тегінде XVIII ғасырдың аяғындағы және XIX ғасырдағы азаттық қозғалыстары тарихында бұл - қазақ рулары қоныстанған негізгі аудандарды камтыған бірден-бір көтеріліс: оған Орта жүздің ру бірлестіктеріне қоса, Кіші жүздің шекті,жағалбайлы, табын, алшын, шөмекей, жаппас және басқа рулары, Ұлы жүздің үйсін, дулат жене басқа рулары қатысты. Кенесарыны үш жүздің ханы деп танудың мұрағат деректері арқылы расталатын фактісі оның ұлт мүдделерін бірден-бір, жоғары дәрежеде білдіретін, бүкіл халық сайлаған билеуші ретіндегі өкілеттігінің заңдылығын дәлелдейді.Көтерілістің қозғаушы күші қазақ шаруалары болды. Мемлекеттілікті калпына келтіру жолындағы күреске қатардағы егіншілер де, старшындар да, сұлтандар да тартылды. Қазақ жерлерін әскери отарлауға, Қоқан бектерінің зорлык-зомбылықтарына қарсы жалпыта бірдей күрес көтеріліске азаттық сипат берді. Өкінішке қарай, Кенесарыны қолдау жөнінен билердің, старшындардың, сұлтандардың бәрі бірдей дәйекті болмай шыкты: негізгі куштердің басқа аудандарға шоғырландырылуы мен үнемі жылжып отыруына қарай рулық белгілері бойынша жинақталған жекелеген топтар негізгі ұйытқыдан бөлініп қалып отырды.Топ жетекшілерінің арасында атакты халык батырлары: Ағыбай, Иман (Амангелді Имановтын атасы), Басығара, Аңғал, Жанайдар, Жәуке, Сұраншы, Байсейіт, Жоламан Тіленшиев, Бұқарбай және басқалар болды.Қатысушылар құрамы түрлі ұлт өкілдерінен: қазақтар, орыстар, өзбектер, қырғыздар, поляктар жене басқалардан құралды.
Кенесарының соғыс қимылдары 1838 жылдың көктемінде Ақмола приказын қоршауға алып, өртеуден басталды. Бекініс коменданты әскери старшина Қарбышев пен Ақмола округінің аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендин өртелген бекіністен әрең дегенде кашып шықты. Көп кешікпей көтерілісшілер Торғай даласы өңіріне қоныс аударды. 1841 жылдың, кыркүйегінде қазақтың үш жүзінің ықпалды билері, сұлтандары Кенесары Қасымовты қазақ жерінің ханы етіп сайлады. Қазақ мемлекеттілігі қалпына келтірілді. 1841 жылдын күзінде көтерілісшілер қоқандықтардың едәуір күштері орналасқан Созақ, Жаңақорған, Ақмешіт, Жүлек бекіністерін коршады. Қоқандықтардың бірнеше бекіністерін алу бостандық жолындағы күрескерлерді жігерлендірді. Тіпті, қозғалыстың басты ошақтарынан алыста көшіп жүрген төртқара және шекті рулары да оны бүкіл қазақ ханы деп танитынын хабарлады.Төртқара және шекті руларының Кенесары Қасымов жағында белсене қатысуы жайында айта келгенде, XIX ғасырдың 30-жылдарының аяғы -40-жылдарының басында олардың іс-қимылын жандандыра түсуге түрткі болған факторларды тәптіштей түскен жөн.Бұл арада номадтар аймақтарының Ресей империсының төніп келе жаткан отаршылдық басып алу қатерінен қазақ жерлерінің оқшаулығын жалпы қайта жанғырту ісіне қосылуға деген ұмтылысы ғана емес, сонымен қатар Сыр өнірі аймағы халқының қоқан бектерінің зорлық-зомбылыққа толы билеп-төстеуінен құтылуға деген тілегі де айтылып отыр. Кенесарының қоқан бектерімен өзара қатынастарының шиеленісуін қазақ сұлтанының жеке себептері де туғызған еді.Қоқан билеушілерінің 1836 жылы соның алдындағы кезеңдегі қазақтар көтерілісі жетекшілерінің бірі, ағасы Саржанды қарақшылықпен өлтіруі, 1840 жылы әкесі Қасым төрені, сондай-ақ ағалары Есенгелді, Ержан сұлтандарды және Абылайдың басқа ұрпақтарын сатқындықпен қырып салуы да қозғалыс жетекшісінің қоқанға қарсы көзқарасын қатайта түскенді. Атап айтқанда, Кенесары бұл жөнінде Орынбор губернаторына хаттарының бірінде жазған. Азаттық күресінің ең басынан өзі қаза тапқанға дейін Кенесары хан Қоқан хандығы жөнінде айқын бағыт - қазақтарды Қоқан билеушілерінің езгісінен азат ету бағытын ұстанды. Қазақ ханының Хиуа ханымен өзара қатынастары тұрғысынан алғанда, оның саясаты біршама айрықша болды, онымен Кенесары әбден сенімділік көзқарас ұстанды. Бұған қоса, Хиуа билеушісі қазақ жасақтарын ара-тура астықпен, зеңбіректермен, ок-дәрімен жабдықтап отырды. Әскери тарихшы В. Поттоның пікірінше, Бухара әмірлігі сияқты, Хиуа хандығы да Кенесарымен өзара қолайлы одақ жасасуға әзір болған.Осы мән-жайлардын бәрі Кенесарының өзбек хандыктары жөніндегі саясатының сипатын, менін белгілі бір дәрежеде алдын ала аныктап берді,хандыктың әкімшілік баскару құрылымына ықпал жасады.Империяның отаршылдық билігі едәуір берік орныққан Ертіс, Есіл, Жайык шептері бойындағы аудандарды қоспағанда, Кенесары құрған мемлекет өз билігін бүкіл Қазақстан аумақтарына таратқан дәстүрлі мемлекет болды.Салық жинау: малшылардан зекет, диқандардан ұшыр жинау тәртіпке келтірілді, Патша отрядтарымен қантөгіскен қақтығыстардың жалғасуы материалдык жене өзге де құралдарды керек етті, әлбетте, бұл салық ауыртпалығының ұлғайтылуына әкеп соқты.Кенесарының мемлекеті қазақтардың егіншілікке көшуін көтермеледі.Басқа мән-жайлармен қоса, мұны патша әкімшілігі тарапынан сауда жолдарын бақылау қатайтылған жағдайларда көтеріліске шыққан ауылдарды астықпен қамтамасыз етудің қажеттігі талап етті. Көтеріліс аудандарына астық жеткізуші керуендер қолға түскен жағдайда астығы тәркіленді, ал көпестер, саудагерлер катаң жауапқа тартылды, мұның өзі көшпелі халық үнемі көшіп-қонып отырған жағдайда да ханды егіншілікті көтермелеуге мәжбүр етті. Үкіметтің катаң, шараларына қарамастан астық артылған керуендер жер-жерден, тіпті алыстағы Кіші жүзден де келіп жатты.Ол егіншілікті бірден-бір жене күнкөрістің молшылық көзі деп білді.1846 жылдың күзінде Іле өзенінің оң жағасына жақын Қарақамау алқабы ауданынан ...ол жалайыр руынын егіншілерін тапты. Егіншіліктін артықшылыктарын көрген хан өзіне еріп жүргендерге де диқаншылықпен айналысуды ұсынды.Кенесарының сауда саясатының да өзіндік ерекшеліктері болды. Көпестер керуендерінен алынатын салық едәуір кіріс келтіретінін көрген хан оларды тонауды тоқтатты, кейде керуенбасыларын өзі қабылдап, тауарлар алып өткені үшін салық төлеуден жалтарғандарға қосымша салықтар салып отырды. Оның хандығынын шегінен шыққаннан кейін приказчиктердің өздерін жауап алу үшін тоқтатқан қазақ отрядтарының командирлеріне жағынута тырысып, ол туралы тек қана қарақшы деп айтуы сирек кездеспесе де, Кенесары ауылдарында тоқтатылған көпестерге меймандық пен қамқорлық көрсетілгені туралы кұжаттар жетіп жатыр.Бұрынғы мемлекеттік кұрылыс едәуір қайта ұйымдастырылды. Жоғары кеңесші орган ретіндегі Хан кеңесі халық мүдделеріне берілген батырлардан, билерден, сұлтандардан, туыстарынан тұрды. Бірақ шешуші дауыс Кенесарының өзінде болды. Хан кеңесіне, негізінен алғанда, азаттық күресінін мүдделеріне адал,сол кездің өзінде-ак халықтың ақылды да шебер саясатшылар деп тануына лайық болған жеке ерлігін, дипломатиялык қабілетін көрсеткен, адамдар кірді.Хан кеңесі шешімдерінің, үндеулерінің ауылдарда таралуын, тусіндірілуін және орындалуын арнаулы басқару қызметі қадағалап отырды. Мемлекет басында болғанында Кенесары шыққан тегіне қарамастан, теңдесі жоқ жеке қасиетін көрсеткен адамдардың басқару ісіне тартылуын көтермелеп отырғандығы тарихтан белгілі.Хан Ресейдің, Орта Азияның лауазымды адамдарына үнемі хат жолдап отырды. Дипломатиялық қызметін ұйымдастыруға ол ерекше зор мән берді.Оның хаттары, жолданымдары мазмұнының айқын нақты, талаптарынын дәлелді болумен ерекшеленеді. Орыс дипломаттары Гернді, Долговты, барон Усларды, белгілі көпестерді қабылдаған кезінде хан өзін дипломатиялык әдептілікпен ұстаған.Кенесары жекелеген жасақтарына әскери кеңестің мүшелері, атақты батырлар басшылық еткен ұрысқа қабілетті қалың қол ұйымдастыра білді. Кенесарының жүздіктерге және мыңдыктарға бөлінген әскері ұзаққа созылатын дала соғысы жағдайларына бейімделген болды. Кенесарының жеке өзі қадағалап отырған қатаң тәртіп, өз әскерлеріне айырым белгілерін енгізді. Көтеріліс жетекшісінің жауынгерлердің толық белгілері болды. Көтеріліс жетекшісі сөзі кейде орыс армиясының алтынды офицерлік эполеттерін тағынып жүргенін көптеген деректемелер растайды: ақбоз атқа салт мініп, алтын оқпен көмерілген шолақ шекпен киген және орыс полковнигінің эполеттерін тағынған әскербасының өзін (Кенесарыны.) де дүрбімен көру мүмкін болды. Оның басында офицерлер киімін арнайы фуражка, ал бір иығында артқа тастаған күміс салпышақ шарф, -1844 жылдын тамызында катерина станицасын коршау кезінде Кенесары осылай сипатталған."Кенесары өзіне қажетті мәліметтер жеткізіп отырған жансыздарының қызметін шебер пайдаланды. Осындай акпараттың арқасында, хан жазалау күштерінің әскери жүріс-тұрысының жоспарларын алдын ала біліп отырды, бул оның өз адамдарын орынсыз қырғынға ұшыратуды болғызбауына мүмкіндік берді. Кенесарының соғыс қимылдарын жүргізу тактикасы полковник Дуниковскийдің, әскери старшын Лебедевтің рапорттарында, есептерінде, хабарламаларында, XIX ғасырдағы тарихшылар Н. Середаның, В. Поттонның, Л. Мейердің және басқалардың еңбектерінде егжей-тегжейлі суреттелген.Кенесары жеке басынын ерлігімен, өр мінезімен ерекше көзге түскен.Хандық басына келген соң Кенесары қазақ жерлерін азат ету жолындағы күресті бұрынғысына қарағанда неғұрлым батыл жалғастырды.Қоқанның Созақ бекінісін алған соң, Кенесары соғыс қимылдарын кеңейтіп қана қоймай, сонымен бірге өз жакындарының қаза тапқаны үшін кек қайтаруға да ниеттенді.1843 жылға дейін үкімет көтерілісшілерге қарсы тұрақты армияның ірі контингентін пайдаланудан тартынып, отаршылдыққа қарсы қозғалыстың негізгі ошақтарын қазақ бөлімдерімен тұншықтыруды жөн көрді. Алайда көтерілістің әлдеқашаннан бері империя бодандығында болып келген шалғайдағы аудандар мен аймақтарды одан әрі қамтуы патша өкіметін қатты мазасыздандырды. Азаттық күресінің белсенді кезеңі Солтүстік Кавказ таулықтары қозғалысының өрлеуіне тұстас келді, ал Петербург сарайы таулыктар қозғалысын басуға едәуір әскери күштер бөлуге мәжбүр болған еді. Араларында ортақ белгілер де, сонымен бірге ерекшелік те көп болған отаршылдыққа қарсы осы мейлінше қуатты қозғалыстар ыкпалының көршілес аймақтарға таралу болашағы патша өкіметін Оралдан арты шет аймақта орналастырылған тұрақты әскери күштерді қолдана отырып, Кенесары ханға қарсы нағыз соғыс бастауға мәжбур етті. Бір мемлекетте екінші мемлекет болмауы керек деген кағазға қол қоя отырып, 1Николай 1843 жылғы 27 маусымда Кенесарыға қарсы кең көлемде соғыс жорығына рұқсат етті. Әскери старшина Лебедевтің 300 адамнан тұратын отряды соққы беретін күш болуға тиіс еді, кейіннен оның отрядындағылар саны 1900 адамға жетті; 1843 жылдың тамызында А.Жантөрин жене Б. Айшуақов сұлтандар бастаған екінші топ жасақталды. Тайталасушы тараптардың 1843 жылы тамыздары шайқасы үкіметке тілегендей нәтиже бермеді. Полковник Визанов бастаган қарулы топ көтерілісшілердің негізгі күштерін кездестірмей, Орск бекінісіне қайтып оралды. Өлкені жақсы білген Кенесары шабуылға шығып, 1844 жылы 20 шілдеден 21 шілдеге караған түні Жантөрин сұлтан отрядының быт-шытын шыгарды.Әскери старшина Лебедев және дереу көмек көрсетпегені үшін әскери отрядқа басшылық етуден шеттетілді. Жеңіспен жігерленген Кенесарының негізгі күштері 1844 жылы 14 тамызда Екатерина станицасына шабуыл жасады, манындағы елді мекенді, форштадты өртеп, 40 адамды тұткынга алды."Көтерілісті басу ушін Орынбор жағынан полковник Дуниковскийдін отряды шықты, ал әскерлердің сібір тобын генерал Жемчужников басқарды. Кенесары патша отрядтарының қудалауынан құтылып кетті. Үкіметтік топтарды абыржушылык жайлады. Онын үстіне шешіммен ұзаққа созылған соғыс үкіметтің күш-құралдарын одан әрі алаңдата берді. Кенесарымен соғыс та тез жеңіске жеткізбейтін сыңайда болды. Мұнымен қоса Орынбор губернаторы В. А. Перовский мен Сібір губернаторы В. Д. Горчаков арасында Кенесарыға қарсы күрес жолы жөнінде кереғар көзқарас пайда болды. Перовский бұрынғысынша жанжалды бейбіт жолмен шешуді, ал Горчаков көтерілісті қарулы күшпен басып-жаныштауды жақтады.
Орынбор бастықтары Долгов пен Гернді елшілікке жіберу қажет деп тапты, елшілік алынған нұскауларға сәйкес Кенесарының алдына кабылдауға болмайтын шарт койды: көтерілісшілерге үкімет белгілеген шектеулі аймак шегінде көшіп жүруге рұқсат етілді. Патша елшілері алға койылған мақсатқа жетпей, кері қайтуға мәжбүр болды. Бұл орайда Долгов Орынбор әкімшілігіне Кенесарының барлык орыс бекіністері жойылып, басып алынган жерлер қазақтарға қайтарылған, дала өңіріндегі талап-тонау мен зорлык-зомбылык тоқтатылған жағдайда ғана өзінің Ресей протекторатын қабылдауға келісетіні туралы жауабын жеткізді.Енді үкімет Арал-Сырдария алабы өңірінде бірнеше бекініс салып, Кенесары ханды Орынбор өлкесінен ығыстырып шығаруға тырысты. Екі жактан қыспаққа алынған Кенесары Сарыарқадан кетіп, көтеріліс орталығын Ұлы жүзге көшіруге мәжбур болды. Ал Сібір өкімет орындары Кенесары жасақтарының аймаққа келуінің алдын алу мақсатымен шекаралық мал санағының жүргізулін сылтауратты.Жетісуға Сібір Шекаралық басқармасының төрағасы генерал Винанський баскарған зеңбіректі Жетісу жеріне әскери күштер жіберді.Кенесары ханның Жетісуға келуі халық арасында бірлік туғызды.
1846 жылдың жазында Кенесары Балқаш көлінің жағалауындағы қамал түбегін басып алды; сол жерден ол жазалау отрядтарына жанталаса қарсыласу мақсатымен жаңа ауылдарды тарту есебінен өз негізін кеңейтуге ниет етті. Бірнеше зеңбірегі бар ханның он мыңдық жасағы едәәуір күшті болатын. Жазалаушы құрамаларға қарсы осының алдындағы қақтығыстары бойынша жауынгерлік тәжірибе жинақтаған көтерілісшілердің каруы да жаман емес еді.
Оларға Қоқан хандығына қарсы белсенді күрес кезеңінде қосылған халық ,жеті шебер оқ ататын зеңбірек дайындап берген.Жетісуда жүрген және азық-түлікпен қамтамасыз етілу аудандарынан шеттеп қалған хан өз ауылдарын астықпен жабдықтау проблемасын өзінше шешті: нақ сол Нюхаловтың хабарлағанындай, Кенесары өзіне бағынғысы келмеген, егіс егіп, оларга астық дайындап беруге тиісті 500 шанырақ үйсіндерді тұткында ұстады. Талантты қолбасшы ретінде Кенесары өз жасағына да, онын үстіне бүкіл көтеріліске де тұрақты бөлімдер кенеттен коршауы мүмкін болған жағдайда, өзінің Балқаш өңіріне орналасуның сәтсіз екенін айқын түсінді. Сонымен бірге оның жасағы Орта жүз бен Жетісу аралығында кимыл жасап журген басқа да бытыраңқы жасақтардан бөлініп қалды.
Кенесары жағдайды дұрыс бағалап және күресті жалғастыру үшін жағдайдың әлсіздігін біліп, өз ауылдарымен бірге Іле езенінің оң жаңалауына өтті және сұлтан Рүстем Обілфейдің жасақтарымен бірікті, мұның өзі кешірілмес жансақтық болатын. Бұдан кейінгі оқиғалар Рүстем сұлтанның дәйексөздігін көрсетті. Бұл көтерілістің жеңіліс табуын тездетті.Жетісуда болған кезінде Кенесары қырғыз манаптарына жергілікті халықтан зекет жинау үшін екі мың адамдық жасақ жіберді. Алғашқы қақтығыстардың өзі-ақ қырғыз руларының қазақ ханы өктемдігіне бағынбауға бел байлағанын көрсетті. Оның үстіне аймакқа ниеті белгісіз ірі қарулы күштер келгені туралы ескертілген ең басты қырғыз манаптары қарсылық көрсету үшін қол жинап үлгерген болатын. Екі мың адамдық жасақтан мың шақты адам аш-жалаңаш қайтып келіп, жеңіліске ұшырағандарын және өздерінің қашып кұтылғандарын хабарлады. Кенесары өз жағдайының қиын екенін, Абылай ұрпақтарының арасындағы тереңдей түскен алауыздықтарды ықпалды манаптармен жасырын байланысы бар қазақ отрядтарының командирлері шебер және дер кезінде пайдаланатыны жақсы түсінді. Ол былай тұрсын, Кенесары өз жорықтарына қатысуға күштеп мәжбур еткен ықпалды қазақ батырларының бірі Сыпатай Ормон ханмен кұпия байланыс жасап, қазақ жетекшісін таудың сыртында қырғыздардың қалың қолы тұр, сен олардың осы уақытқа дейін тек шабақтарымен айналысты, сазандарымен енді ғана кездесесін деп иландырды. Бастапқы мақсатқа жету - Тянь-Шань қырғыздарын, ұлы жүздің бір бөлігін өзіне бағындыру, Шу өзенінде қыстап шығу, одан соң Алматыны жайлау мүмкін еместігі барған сайын айқындала түсті. Оның Цин Қытайының шығыс шектерінде көшіп жүруге оның келісімін алуға тырысуы Кенесарының қырғыздармен қантегісті қақтығыстар жасамау ниетіне байланысты болатын. Іле өзенің бойлай жоғары өрлеген ол көптеген ауылдармен бірге қытай шекарасына тереңдей кіріп, Үйгентасқа тоқтады да, одан Шынжан билеушісіне Кұдайменді Саржанов сұлтан, Шоқтар Бақтыбаев би және Сүйдак қожаны елшілікке жіберіп, оның жерінде көшіп жүруге рұқсат ету туралы өтініш жасады, бұған рұксат ала алмады. Ол(хан.) қытай қамқорлығына алынбайды және қайдан келсе, сонда кетсін, қытайдың өкімет орындары сөзбен де, іспен де кінәлі болғысы келмейтін Ақ патшадан мейірім сұрасын...Кенесары өз елшілерін жібергеннен кейін бір ай өткен соң, оның ауылына арнаулы тілмаштар жеткізген жауаптың мәтіні осындай болды, мұнын өзі оны Ұлы жүз бен Қырғызстан шегінде көше жүріп, Жантай, Ормон манаптарға мынадай мазмундағы хат жолдауға мәжбүр етті: Менің мұнда келу максатым жауласу және қан төгу емес, қайта қырғыздар мен қазақтарды біріктіру және жалпы алғанда, қоқандықтардың қысым көрсетуінен құтқару.... Алайда ол өзінің бейбіт ниеттерін жузеге асыра алмады: мунын устіне кыргыз ауылдарына душпандары тараткан онын кыргыз руларын жоюды, ойлайтыны, сондай-ак қырғыз елшілеріне менсінбей қарауы туралы сыбыстар қырғыздардың, қарсы қимылын қатайта түсті. Бас манаптар Жантай Қарабеков, Ормон Ниязбеков өз қимылдарын жасауыл Нюхаловпен келісе отырып, жанталаса қимылдауга-өлім, яки оның көзін жоюга шешім жасады.Сол екі арада Кенесарының жасақтары жат жерде ұсак-түйек қақтығыстарға барғанымен, түбегейлі бетбұрысқа қол жеткізе алмады. 1847 жылы сәуірдің ортасына қарай қырғыздар негізгі күштерін біріктіріп, бейнебір жүз мыңдық әскер жинаған сияқты, дегенмен бұл деректердің көп асыра көрсетілгені көрініп тұр. Адам саны жөнінен артықшылық қазақ ханының 25 жоғары жағында болғаны анық. Шешуші шайқас 1847 жылы 17 және 25 сәуір аралығында казіргі Токмаққа жақын, қазақ сарбаздарын қырғыздар қақпанға түсірген терең шатқалда болды. Таулы жер ханға зеңбіректі пайдалануға мүмкіндік бермеді, Кенесары және 30-дан астам сұлтан тұтқынға түсті, қалғандары быт-шыт болып, жан-жаққа қашып кетті. Қырғыздардың тұткынына мыңнан астам сарбаз тусіп, құлақ естіп көрмеген катыгездікпен өлтірілді.Кұлдықтың қасіретті шынжырын лактырып тастағысы келген көшпелілердің үміті, қазақтың сонғы ханы осылай қаза тапты.
Осы бүлікшіні кұртқаны үшін қырғыздардың басты манаптары Ормон Ниязбеков, Жантай Карабеков, оның інісі Калтул Әлібеков, сұлтан Рустем Әбілфейізов, Сыпатай би Мырзагелдин патша үкіметінен мол марапат алды.Кенесары қайтыс болғаннан кейін алты жылдан соң Ұлы жүздің аға сұлтаны қызметіне үміткерлерді таңдау кезінде Рүстем Әбілфейізовтің Ұлы жүздің аға сұлтаны қызметіне кандидатурасы оның бұрынғы сенімсіз әрекеттері себепті қабылданбай тасталды, яғни оның бастапкыда Кенесары Қасымовпен уақыша байланыс жасағаны ескерілді. Ханнын жеңіліс табуы мен қайтыс болуы орыс отрядтарының Іленін артқы жағындағы өлкеге және Солтүстік Қырғызстанға одан әрі тереңдей ену не қолайлы жағдай жасап, аймақты Ресей империясына қосып алуды жеңілдетті. Кенесары Қасымовтың көтерілісінің біршама қайшылыктары, анықталмаған мән-жайлары бар: бір жағынан, Қоқан хандығымен (қазақтарды азат ету мақсатын көздеген) соғыс, ал екінші жағынан, бауырлар кырғыздармен кантөгісу соғысы, тағы бір жағы, өзін колдаудан бас тартқан қазақ руларына мейірімсіздігі. Шұрайлы қоныс, шүйгін жайылым үшін дәстурлі күрес бұл жолы да қазақ руларының қасиетті максат жолында - әкімшілік-отарлаушылық жана тәртіптердің енгізілуне қарамастан, саяси окшаулығын сақтап келе жатқан, кең-байтақ аймақтардың мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіру жолында бірігуіне кедергі жасады; тағдырлы стратегиялық мақсаттардан тар өрісті рулық мүдделердің басым болуы дәстурлі аристократияның Орталык Азияның оңтүстік-шығыс шектерінде Англия мен Ресей мүдделерінің барған сайын ашық қақтығысуы жағдайларында солтүстік көршісінің әскери-саяси қысымы алдында осалдық көрсетуін тереңдете түсті. Ресейдің Оралдан арғы шет аймақтарындағы аса ірі халық көтерілісі жеңіліс табуының мән-жайларын айтканда, Қазақстанның геосаяси орналасуының, ерекшелігін ескермеуге болмайды: Хиуанын да, Бұхара әмірлігінің де Кенесарымен ынтымақтастық жасауында мұсылмандық факторы да елеулі рөл атқарғанымен, олар Кенесарыны өздерін Ресей тарапынан жасалатын болашақтағы қауіптен қорғау дәрежесінде ғана қолдады; бірақ хан өз қаруының өткір жүзін Креснна қарсы бағыттасымен-ақ бұрынғы қолдайды. Ұлы Абылай заманындағы егеменді мемлекеттілікті қалпына келтіруді мақсат еткен қазақ халқының XIX ғасырдағы аса ірі ұлт-азаттық көтерілісі бұл жолы да женіліспен аяқталды, бірақ ол Орта Азия мен Қазақстан халықтарының жадында өшпес із калдырды. Ол Ресей империясына қарсы халықтардың Польшаға, Кавказға, басқа да аймақтарға құлаш жайған күресінің бір буыны болды.Жетекшілік еткен таулықтардың көтерілісімен қатар, аса көрнекті саясатшы, қолбасшы Кенесары Қасымов басшылық еткен қазақ халқының күресі де империяның отаршылдык басып алуынан азаттық жолындағы ұлттық шет аймақтар күресі арнасындағы ең табанды, кажырлы және ұзаққа созылған көтерілістер қатарына жатады.Кенесары ханның өз басы, оның саясатшы, қолбасшы, дипломат ретіндегі теңдесі жоқ қасиеттері тоталитарлық жүйенің өктемдігі жағдайында жылдар бойы ескерусіз қалдырылып келсе де, халық жадында берік сақталған. Кенесары Қасымов хан өз дәуірінің ұлы қайраткерлері шотырында лайықты орын алады. Орыс халқының тәуелсіздігін жат жерліктердін шапқыншылығынан қорғаған қолбасшылар Дмитрий Донской, Михаил Кутузов және басқалар сияқты, Кенесары хан да Қазақстанның дербес мемлекет ретінде оқшаулануын сақтау жолында жеке басының теңдесі жоқ қасиеттерін көрсетіп, өз өмірін соның жолында құрбан етті.Кенесарының жанын пида еткен күресі, оның халық мүдделеріне шексіз берілгендігі, қолбасшылық өнері, капиталистік жүйе орныққанға дейінгі даланың ғажайып кеменгер, өзгеше сипаттаты саясаткері ретіндегі ерекше қасиеттері оны көзінің тірісінде-ақ бүкіл халықтың құрметіне беленді, оның жеке басы сол дәуірдегі патшалық отаршылдық империя апологеттерінің өзін де қайран қалдырды. Дала өнірінің суырып-салма жыраулары жырға қосқан хан бейнесі бүкіл даланы кенінен шарлап кетті. Сөз бостандығы қайтадан мүмкін болған қазіргі тәуелсіз Қазақстан жағдайында орынсыз ұмытылған есімдер халыққа қайтарылды, солардын ішінде қазақ жүздерінің сонғы ханы, Абылай ханның немересі - Кенесары Қасымов бар. Біздің ғасырымыздың 30-жылдарында-ақ ұрпақтар есінде қалдырылған Кенесары ханның қозғалысы, патша өкіметінің аймақта әскери-саяси белсенділігі жағдайында табыска жеткізбесе де, атасы Абылай ханның ісі сияқты оның ұлы істері туралы халык есінде ізгілікпен сақталғанынын куәсі. Көтерілістің себептері, мақсаты және қозғаушы күштері
XIX ғасырдың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.