Жарамсыз мәмілелердің ұғымы
ҚАЗТҰТЫНУОДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ УНИВЕРСИТЕТІ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні: ______________________________
Тақырыбы: _________________________________ ________
Орындаған:
___________ тобының студенті
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы
Қарағанды 2023 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. МӘМІЛЕЛЕРДІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
1.1 Мәміленің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Мәміленің түрлері мен жарамдылық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2. МӘМІЛЕНІҢ НЫСАНЫНЫҢ ТҮСІНІГІ.
2.1 Мәміленің нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2 Жарамсыз мәмілелердің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
3. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ШАРТТАР МӘМІЛЕНІҢ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТЫҚ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ.
3.1 Шарт ұғымы және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
3.2 Азаматтық - құқықтық шарттардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3.3 Шарттарды жасасу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 39
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының қалыптасу, елде экономикалық реформаларды жүзеге асыру нарықтық қатынастарға өту кезеңінде құқықтың мән-маңызы айрықша күшейеді. Тауарлық- ақшалық (мүліктік) және басқару қарым- қатынастарын құқықтық тұрғыдан реттеуде заңдар мен басқа да нормативтік актілердің маңызы одан әрі нығая түспек.
Сондықтан да Қазақстан Республикасы Конституциясын, оның жаңа қырлары мен ерекшеліктерін және басқа да заңдардың жоғары принциптерін, олардың мағынасы мен мазмұнын қайтадан бағалау онша оңай шаруа емес.
Осыған байланысты жас егемен республиканың мемлекеттік және қоғамдық өмірінің құқықтық негіздерін нығайту, мейлінше, маңызды екндігі сөзсіз.
Мәміле дегеніміз - азаматық құқықтар мен міндеттердің белгіленуіне, өзгеруіне және тоқтатылуына бағытталған әрекет.
Мәміленің, мейлінше, көп тараған түрі шарт (яни екі жақты немесе көп жақты мәміле). Бір адамның еркін білдіретін бір жақты мәмілелер де болады ( мысалы, өсиет). Азаматтар мен заңды тұлғалардың, делінген АҚ - тің 147 бабында, азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері мәмілелер деп танылады
Қазіргі уақытта кейбір шарттар үшін, мысалы, жеке меншік иелігіндегі құрылысты немесе басқа қозғалмайтын мүлікті құқығын беруге байланысты, нотариалдық куәландырудан басқа заң олардың тиісті мемлекеттік органдарда тіркелуін көздейді. Мұндай шарт тіркелген сәттен бастап жасалды деп саналады Мәмілеге қатысушылардың ерік білдіру әдісін міміленің нысаны деп атайды. Егер мәмілеге қатысушылар өздерінің еркін ауызша айтқан болса, онда бұл ауызша жасалған мәміле болады. Мысалы, телефонмен жасалған мәміле ауызша жасалған болып есептеледі.
Бір жақты жасалған мәміле тек бір тараптың ғана еркін білдіреді. Алайда, кейбір жекелеген жағдайларда бір жақты мәмілені екі немесе одан да көп адамдар жасайды. Мысалы, жалпы сенімхат беру, мұрадан бірнеше адамның бас таруты және т.б. Екі жақты мәміле, мейлінше, көп тараған, екі жақты келіскен, қарсы ерік білдірудің нәтижесінде жүзеге асады. Мәселен, дың, жалдаудың, мүліктік жалдаудың және т.б. шарттары.
Көп жақты мәмілеге үш және одан да көп тараптар қатысады.
Бұл курстық жұмыс азаматтық- құқықтық мәмілелерді, мәміле ұғымы және оның мәнін қарастырады.
Мәмілелерді оның субъектілері бойынша жіктеудің құндылығы қоғамның әлеуметтік - экономикалық ақиқатына сәйкес келуі тұрғысынан мәміленің нормативтік өкімін бағалауға мүмкіндік береді. Атап айтқанда, азаматтық айналым әртүрлі субъектілер мүдделерінің теңдігін қамтамасыз ету үшін мемлекеттік органдардың кәсіпкерлермен жасатын мәмілелеріндегі ықтимал қиянаттарды заңдық жолмен шектеу қажет. Заңмен қандай да бір саладағы кәсіпкерліктің дамуына жеңілдіктер беру басқа саладағы әсіпкерлердің мүдделеріне қиянат әкелмеу керек. Сонымен тұтынушылардың құқықтық кепілдіктері кәсіпкерлер қиянатынан сақталуы күшейтілуі тиіс.
Одан берігеректе тарап кеткен Кеңес Одағы кезеңіне келсек, бұл кезде де қазіргідегідей нарықтық экономика болмағандықтан оның маңызы дәл қазіргідегідей болмады.
Қазіргі уақытта нарықтық экономикаға және даму сатысына байланысты оның атқаратын ролі де маңызы да кеңейді. Мысалы, мәміленің жекелеген түрі - сатып алу-сату шарты, оның ішінде: бөлшектеп сатып алу-сату шарты, тауар жеткізілімі шарты, энергиямен жабдықтау шарты, кәсіпорынды сатып алу-сату шарты. Мысалы, осы жерде айта кететін нәрсе, бұрын Кеңес одағы кезінде кәсіпорынды сату шарты, энергиямен жабдықтау шарты болмаған, ал қазіргі нарықтық экономикада жаппай жекешелендіру бағыт-бағдарына сәйкес пайда болды.
Қоғамымыздың қазіргі сатыдағы дамуы азаматтық-шарттық қатынастардың кең түрде қанат жаюмен сипатталады, мұның өзі Қазақстан Республикасының әкімшілік басқару жүйесінен бас тартып нарықтық қатынастарды дамытуға бет бұрғандығының куәсі. Нарық субьектілерінің белсенді қызметін реттейтін нормативтік-құқықтық актілердің жеткіліксіздігі қаржы және өндіріс капиталының көлеңкелі бизнеске қарай ойысуына апаратын бірден-бір себеп болар еді.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Азаматтық қатынастардың дамуы барысында мәміле институтының элементтерінің маңызы зор. Осыған байланысты туындайтын қатынастардың ерекшеліктерін талдап, олардың маңызын айқындаудың мәні зор.
Жұмыстың объектісі. Мәмілеге негізделген азаматтық құқықтық қатынастар.
Азаматтық Кодексте мәмілелердің түрлерінің толық тізбесін көрсету мүмкін еместігі айтылған (мысалы, Азаматтық Кодекстің 7-бабы).
Сондықтан кез-келген заңда көрсетілмеген мәмілені жасасуға болады, ең бастысы мұндай шартқа заңда тыйым салынбаған болуы керек.
1. МӘМІЛЕЛЕРДІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
1.1 Мәміленің ұғымы
Азаматтық кодекстің 147-бабында мәміле азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге,өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері деп белгіленген.Мәмілеге мынадай белгілер тән:
тұлғаның (тұлғалардың) ерік (тілек немесе ниет) білдіру;
рұқсат етілген ерік білдіру, яғни құқыққа сәйкес әрекет;
қандай да бір заңды құқық жасауға бағытталған (азаматтық- құқықтық қатынастардың пайда болуы, өзгертілуі және тоқтатылуы);
мәміле әрқашанда құқықтық салдарды туғызады.
Мәміленің маңызды жақтарының еркі мен ерік (ниет, тілек)білдіруінен тұрады. Ерік білдіруі ауызша, конклюденттік әрекетіарқылы жазбаша (жай немесе нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіріледі.
Мәмілеге қатысушылардың ерік білдіруі әдісін мәміленің нысаны деп атайды. Егер мәмілеге қатысушылар өздерінің еркін ауызша айтқан болса, онда бұл ауызша жасалған мәміле болады. Мысалы, телефонмен жасалған мәміле ауызша жасалған болып есептеледі. Айталық, ауызша жасалған мәміле орындалғанын растайтын жазбаша құжат берілуі мүмкін (тауар, чекі, затты сатып алғанын айғақтайтын құжат және т.б.), сондай-ақ жетон, билет сияқты растайтын белгілер ұсынылады. Бірақ бұдан ауызша жасалған мәмілеге келіп-кетер ештеңе жоқ.
Конклюденттік әрекет (латынша concludere - жасау) - сол арқылытұлғаның мәмілеге қатысуға ниет білдіру әрекеті. Мәселен, азамат автоматқа ақша салу арқылы, ондағы тауарды алуға деген еркін білдіреді.
Үндемей қалу заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген реттерде мәміле жасауға ерік білдіру болып танылады (АК-нің 151-бабының 4-тармағы). Мысалы, егер мүлікті жалға алушы шарт мерзімі бітіп кетсе де, жалға берушінің тарапынан қарсылық болмаса, онда жалға алушы бұрынғы шартқа сүйене отырып мерзіміне қарамай- ақ пайдалана беруіне болады.
Азаматтық кодекстің 152-бабына сәйкес мәміленің жазбаша түрі бұл орайда мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа жүз есептік көрсеткіштен жоғары сомаға жасалуы тиіс.
Азаматтық кодекс мәміленің жазбаша түріне қатысты бірқатар маңызды шарттарға мән бергенін айта кету керек. Азаматтық кодекстің 152-бабына сәйкес, егер іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан өзгеше туындамаса, жазбаша түрде жасалған мәмілеге тараптар немесе олардың өкілдері қол қоюы тиіс.
Мәміле жасау кезінде қол қоюдың факсимилелік көшірме құралдарын пайдалануға жол беріледі, мұның өзі заңға немесе қатысушылардың бірінің талабына қайшы келмесе ғана жүзеге асады.
Заңдармен немесе тараптардың келісімімен қосымша талаптар белгіленуі мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап айтқанда, белгіленген нысанды бланкіге жазу, мөрмен бекіту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды орындамау салдары көзделуге тиіс. Екі жақты мәмілелер әрқайсысына өзін жасаған тараптар қол қоюға құжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкін.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайп-жазба, факс немесе субъектілерді және олардың еркін білдіруінің мазмұнын айқындайтын өзге де құжаттар алмасу, егер заңдармен немесе тараптардың келісімімен өзгеше белгіленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі.
Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы салдарынан өзі қол қоя алмаса, оның өтініші бойынша мәмілеге басқа азамат қол қоя алады. Соңғының қойған қолын, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, нотариат немесе сондай нотариалдық әрекет жасау құқығы бар басқа лауазымды адам, мәміле жасаушының өзі қол қоя алмаған ьсебептерін көрсете отырып, куәландыруға тиіс.
Мәміленің жазбаша жасалуда тиіс түрлері АК-тің 152-ші бабында көрсетілген. АК-тің 155-бабына сәйкес тиісті кейбір мәмілелер мемлекеттік ьтіркеуге жатады. Ол тиісінше тіркеуден өткеннен кейін ғана жасалған болып саналады.
Мәміленің басқа да мінез-құлық сипаттағы әрекеттерден айырмашылығы, оның қандай да бір құқықтық салдар туындауыда бағытталғандығында.
Мәміле - бұл Заңның аясына сәйкес келетін, заңмен рұқсат етілген құқыққа сай мінез. Мәміленің тағы бір ерекшелігі ол тиісті азаматтық құқық пен міндеттер туындатады. Құқыққа сай емес әрекеттер де азаматтық құқықтар мен міндеттер туындатқанымен, бұл қандай мәміленің емес құқыққа қайшы әрекеттің салдарынан туындайды.
Мәміле - саналы және ерікті түрде жасалған әрекет, оны саналы әрі ерікті түрде жасаған әрекетіне Заңдық сипат беріле алатын тұлға жасай алады.
Мәміледе азаматтық құқықтар мен міндеттер оны жасаған тараптарда пайда болса, ал әкімшілік актілерден азаматтық құқықтар мен міндеттер сол органда бағынышты тараптарда пайда болады.
Жазбаша түрде жасалған мәмілені орындаған тарап екінші тараптан оның орындалғанын растайтын құжат талап етуге құқылы.
Мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, ауызша кәсіпкерлік мәмілені орындаған тараптың да осындай құқығы бар (АК-тің 152-бабы). Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде жазбаша мәмілелер оларды нотариат куәландырғаннан кейін ғана жасалды деп саналады. Мұндай талапты сақтамау Азаматтық кодекстің 157-бабының 3-тармағында көзделген салдармен мәміленің жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырады.
Азаматтық кодекстің 155-бабына сәйкес кейбір мәмілелер заң құжаттарында көрсетілуіне сәйкес мемлекеттік немесе өзге тіркелуге жатады. Бұл мәмілелер тек оларды тіркелгеннен кейін жасалды деп саналады. Тіркеу мүдделі тараптың тіркеуші органға табыс еткен немесе почта арқылы жолдаған арызы бойынша жүргізіледі. Тіркеуден бас тарту жазбаша түрде рәсімделуге тиіс және заң талаптарының бұзылуына сілтеме жасағанда ғана мүмкін болады. Егер мемлекеттік тіркеуді керек ететін мәміле тиісті нысанда жасалса, бірақ тараптардың бірі оны тіркеуден жалтарса, сот екінші тараптың талап етуімен мәмілені тіркеу туралы шешім шығаруға құқылы. Бұл ретте мәміле соттың шешіміне сәйкес тіркеледі. Тіркеуден бас тартқан жақ сот арқылы мәмілені жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы.
Мәмілелердің мынадай түрлері бар:
1) бір жақты және екі жақты немесе көп жақты (шарттар);
2) ақылы және ақысыз;
3) нақты және консенсуалды;
4) казуалды және абстрактылы;
5) шартпен жасалған;
6) биржалық.
Бір жақты мәміле дегеніміз, заңдарға немесе тараптардың келісіміне сәйкес жасалуы үшін бір тараптың ерік білдіруі қажет және сол жеткілікті болатын мәміле. Бір жақты мәмілелердің анағұрлым жиі кездесетін түрі - өсиет қалдыру. Әдетте, бір жақты мәмілелер тым көп бола бермейді. Азаматтық айналым көбінесе өзара мәмілелерден құралады. Шарт жасау үшін екі тараптың (екі жақты мәміле) не үш немесе одан да көп тараптың (көп жақты мәміле) келісілген ері білдіруі қажет.
Тарап өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алса немесе тараптар бір-біріне бір нәрсе беруі керек болса, бұл ақылы мәміле болып табылады (мәселен, оған затты, ақшаны тапсыру жатады). Ал, бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай немесе ешнәрсе бермей бірнәрсені ұсынуды міндетіне алған мәміле ақысыз болып есептеледі.
Консенсуалды мәмілелер (латынша concensus - келісім) - келісімге келген сәттен бастап азаматтардың құқықтары мен міндеттері туындайтын мәмілелер. Нақты мәмілені жүзеге асыру үшін (латынша res - зат) келісімнің бір өзі жеткіліксіз, оған қоса затты тапсыру қажет.
Мәмілелерді азамат құқықтану ілімінде каузальдық (себепті ) және абстракциялық деп те бөледі. Әрбір мәміле жақтардың алға қойған мақсатына орай құқықтық негізбен құқықтық мақсатты (causa) еншілейді. Бірақ та бір жағдайда мәміленің жарамдығы оның негізіне байланысты болса, екінші жағдайда оған байланысты болмайды (абстракциялық).
Абстракциялық мәмілелер өзінің негізінен қол үзгендей көрінеді (abstrahere - қол үзу, бөліну), (мысалы, вексельді тапсыру).
Шартпен жасалған мәмілелер қандайда бір нәрсеге тәуекелді болып келеді (оқиға немесе үшінші жақтың әрекеті), ондай жағдай болуы да, болмауы да мүмкін. Мәселен, егер тараптар құқықтар мен міндеттердің туындауын басталу - басталмауы белгісіз мән - жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейінге қалдырылатын шартпен жасалды деп есептеледі (АК - тің 150 - бабы 1-тармағы. Азаматтық кодекстің 150-бабының 2-тармағына сәйкес, егер тараптар құқықтар менміндеттемелердің тоқтатылуын басталу - басталмауы белгісіз мән - жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейін күші жойылатын шартпен жасалды деп есептеледі.
Егер шарттың басталуы өзіне тиімсіз деп есептейтін тарап шарттың басталуына теріс пиғылмен кедергі жасаса, шарт басталды деп танылады, ал шарттың басталуы тиімді болатын тарап шарттың басталуына теріс пиғылмен ықпал етсе, онда шарт басталмаған деп танылады.
Азаматтық кодексте (156-бап) биржалық мәмілелер қаралған. Биржада айналысқа жіберілген тауарларға, бағалы қағаздар мен басқа мүлікке қатысты құқықтар мен міндеттемелерді өзара беру туралы келісімдерді (биржалық мәмілелер) биржаға қатысушылар тауар, қор және басқа биржалар туралы заңдарда және биржа жарғыларында белгіленген тәртіп бойынша жасасады. Биржалық мәмілелер делдалдық жазбалармен рәсімделуі мүмкін және биржада тіркелуге тиіс.
Биржалық мәмілелер жасауға байланысты даулар тиісті биржа жанындағы биржа төрелігінде қаралады, оның шешіміне сотта дау айтылуы мүмкін. Мәмiленiң жай жазбаша түрiн сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкелiп соқтырмайды, бiрақ дау туған жағдайда тараптарды мәмiленiң жасалғанын, мазмұнын немесе орындалуын куәгерлiк айғақтармен растау құқығынан айырады. Алайда тараптар мәмiленiң жасалғанын, мазмұнын немесе орындалғанын жазбаша немесе өзге, куәгерлiк айғақтардан басқа дәлелдермен растауға құқылы. Заң құжаттарында немесе тараптардың келiсiмiнде тiкелей көрсетiлген реттерде мәмiленiң жай жазбаша түрiн сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкелiп соқтырады.
Сыртқы экономикалық мәмiленiң жай жазбаша түрiн сақтамау мәмiленiң жарамсыз болып қалуына әкелiп соқтырады. Шартпен жасалған мәмілелер қандайда бір нәрсеге тәуекелді болып келеді (оқиға немесе үшінші жақтың әрекеті), ондай жағдай болуы да, болмауы да мүмкін. Мәселен, егер тараптар құқықтар мен міндеттердің туындауын басталу - басталмауы белгісіз мән - жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейінге қалдырылатын шартпен жасалды деп есептеледі
Заң құжаттарында немесе тараптардың келiсiмiмен белгiленген реттерде жазбаша мәмiлелер оларды нотариат куәландырғаннан кейiн ғана жасалды деп саналады. Мұндай талапты сақтамау Азаматтық Кодекстiң 157- бабының 3-тармағында көзделген салдармен мәмiленiң жарамсыз болып қалуына әкелiп соқтырады.
Мәмiленiң нысаны ол жасалған жердiң құқығына бағынады. Алайда шетелде жасалған мәмiленi, егер Қазақстан Республикасы құқығының талаптары сақталса, нысанның сақталмауы салдарынан жарамсыз деп тануға болмайды. Қатысушыларының кем дегенде бiреуi Қазақстан Республикасының заңды тұлғасы немесе Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын сыртқы экономикалық мәміле мәміленің жасалған жеріне қарамастан, жазбаша нысанда жасалады. Қозғалмайтын мүлiкке қатысты мәмiленiң нысаны - осы мүлік орналасқан жердегі елдің құқығына, ал Қазақстан Республикасында мемлекеттiк тiзілімге енгiзiлген қозғалмайтын мүлiкке қатысты болса, Қазақстан Республикасының құқығына бағынады.
Егер нотариаттың куәландыруын талап ететiн мәмiленi тараптар немесе тараптардың бiрi iс жүзiнде орындаған болса, ол өзiнiң мазмұны жағынан заңдарға қайшы келмесе және үшiншi жақтардың құқықтарын бұзбаса, сот мүдделi тараптың арызы бойынша мәмiленi жарамды деп тануға құқылы. Бұл ретте мәмiленi кейiннен нотариаттың куәландыруы талап етiлмейдi. Заң актiлерiне сәйкес мемлекеттiк немесе өзге де тiркелуге тиiс мәмiлелер, оның iшiнде өзгертетiн немесе тоқтататын мәмiлелер, егер заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе, олар тiркелгеннен кейiн жасалған болып есептеледi. Тiркеуден бас тартылу жазбаша түрде ресiмделуге тиiс және заң талаптарының бұзылуына сiлтеме жасалғанда ғана мүмкiн болады. Егер мемлекеттiк тiркеудi керек ететiн мәмiле тиiстi нысанда жасалса, бiрақ тараптардың бiрi оны тiркеуден жалтарса, сот екiншi тараптың талап етуiмен мәмiленi тiркеу туралы шешiм шығаруға құқылы. Бұл ретте мәмiле соттың шешiмiне сәйкес тiркеледi.
1.2 Мәміленің түрлері мен жарамдылық шарттары
Мәміленің жарамдылығы заң талаптарына сәйкес айқындалады. Мәміленің жарамды болуы шарттарына жататындар: мазмұны заң талаптарына сәйкестігі, мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның қабілеттілігі, еркі мен ерік білдірудің сәйкестігі, мәмілелердің нысанын сақтау. Мәміле шын мәнінде заңға қайшы келмеуі тиіс, яғни кез келген құқықтық нормативтік құжаттарға сай келуі қажет. Мысалы, азаматтық құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі шектеуге бағытталған мәміле жарамсыз мәміле болып табылады.
Мәміле ерікті әрекет болғандықтан, оны әрекет қабілеттілігі бар әрбір азамат жасай алады, ал заңды тұлғалар жалпы және арнайы әрекет қабілеттілігі болғандықтан мәміле жасауға қабілетті деп саналады.
Мәміленің жарамды болуы үшін еркі және ерік білдіру бір - бірімен сәйкес келуі керек. Олардың арасындағы сәйкессіздік мәмілені жарамсыз етіп көрсетеді.
Мәміле оның нысанын сақтау кезінде құқықтар мен міндеттер туғызады, сол арқылы тұлғалардың ерік білдіруі немесе ресми куәландыру әдісі көрінеді. Мәселен, оған мәмілені нотариалдық куәландыру (АК - тің 154-бабы) мен тіркеуді (АК - тің 155-бабы) айтуға болады. Мәміленің нысанына, мазмұнына және қатысушыларына, сондай-ақ олардың ерік білдіру бостандығына қойылатын талаптар бұзылған жағдайда мүдделі адамдардың, тиісті мемлекеттік органның не прокурордың талабы бойынша мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Мәміле жарамды болуы үшін мынандай шарттар сақталуы тиіс;
1) мәміле мазмұнының заң талаптарына сәйкестігі;
2) мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамдардың әрекет қабілеттілігінің болуы;
3) қатысушылардың еркі мен ерік білдіру сәйкестігі;
4) мәмілелердің нысанының сақталуы.
Мәміле жарамсыз деп танылған жағдайда тараптардың әрқайсысы екінші тарапқа мәміле бойынша алынғанның бәрін қайтарып беруге, ал заттай қайтарып беру мүмкін болмаған жағдайда құнын ақшалай өтеуге міндетті. Егер мәміле қылмыстық мақсатқа жетуге бағытталып, екі тарапта да жымысқы ниет болған жағдайда олардың мәміле бойынша алғандарының немесе алуға тиісті болғандарының бәрі соттың шешімі немесе үкімі бойынша тәркіленеді. Тараптардың қайсібірі болсын мәмілені орындаған жағдайда да мәмілеге тиістінің бәрі тәркіленуге тиіс. Егер қылмыстық мақсатқа жету жөніндегі жымысқы ниет тараптардың бірінде ғана болған жағдайда, оның мәміле бойынша алғандарының бәрі екінші тарапқа қайтарылуы тиіс,ал соңғысының алғаны не оған мәміле бойынша тиесілісі тәркіленуге тиіс. Жасалатын мәміленің мазмұны заң талаптарына қайшы келмеуі тиіс.
Мазмұны заң талаптарына сәйкес келмейтін, сондай-ақ құқықтық тәртіп негіздеріне немесе адамгершілікке көрнеу қайшы келетін мақсатпен жасалған мәміле жарамсыз болады. Мұндай жағдайда мәміле мазмұнында қылмысқа итермелейтін немесе қылмыс жасауға бағытталған, заңның нақты талаптарын орындаудан жалтаратын, айналымнан алынған заттарды алу немесе сатуға байланысты сипаттар болуы мүмкін.
Заңмен тыйым салынған іс-әрекеттер негізінде мәміле жасалмауы тиіс. Заңға сәйкес келмейтін мәмілелерге жалпы құқықтық тәртіп негіздері мен адамгершілікке көрнеу қайшы келетін мақсаттармен жасалған мәмілелер де жатқызылады. Бұл қағиданың заңмен жетік реттелмеген қатынастарда қоғам мүддесін қорғау үшін маңызы зор. Мәселен, мемлекеттік кәсіпорын басшысы жеке кәсіпкермен кәсіпорын үшін тиімсіз, бірақ өзінің жақсы таныс кәсіпкер серігі үшін тиімді мәміле жасауы мүмкін.
Заң талаптарын, заңды тұлғаның жарғысын не оның органдарының құзіретін бұзатын мәмілені қасақана жасасқан адамның, егер мұндай талап пайдакүнемдік себептерден немесе жауапкершіліктен жалтару ниетінен туындаса, мәмілені жарамсыз деп тануды талап етуге құқығы жоқ. Қажетті лицензия алмай, не лицензияның қолданылу күшінің мерзімі біткеннен кейін жасалған мәміле жарамсыз болады. Кейбір кәсіпкерлік қызмет түрлерімен айналысу үшін құзіретті мемлекеттік органдардың арнайы рұқсаты, яғни лицензия алуы керек. Лицензия талап етілетін әрекетті лицензия алмай жүзеге асыру құқықбұзушылық болады. Сонымен бірге лицензия қайтарып алынған жағдайда, күші тоқтатылғанда және жарамсыз деп танылған жағдайларда жасалған мәмілелер де құқықбұзушылық болып табылады.
Теріс пиғылды бәсеке мақсатын көздейтін немесе іскерлік әдеп талаптарын бұзатын мәміле жарамсыз болады. Мұндай жағдайларда мәмілені жарамсыз деп тану туралы талапкер ретінде тиісті тұлғалармен қатар мемлекеттік органдар да қатыса алады. Он төрт жасқа толған кәмелетке толмаған баланың ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршыларының келісімінсіз жасаған мәмілесін, заң бойынша оның өзі дербес жасауға құқығы бар мәмілелерді қоспағанда, сот ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршысының талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін. Мәмілені жарамсыз деп тануды тек ата-анасы немесе қамқоршысы талап ете алады.
Мұндай талап болмаса мәміле өзінің заңдық күшін сақтап қалады. Ата-анасының немесе қамқоршысының келісімі мәміле жасауға мәміле жасалғанға дейін де, кейін де берілуі мүмкін. Кәмелетке толған адамның мәміле бойынша шығындарын оның ата-анасы қайтаруы міндетті емес. Мәмілеге байланысты алынған заттарды иелеріне қайтару барысында кәмелетке толмаған тұлғаның келтірген залалдары мен шығындарының оның тарабынан орны толтырылмауы мүмкін.
Есуастық немесе ақыл-есі кем болуы салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адам жасасқан мәміле жарамсыз болады. Әрекет қабілеттілігі жоқ немесе 14 жасқа толмаған жасөспірім жасаған мәмілені, егер ол осы тұлғалардың пайдасына жасалса, сот ол мәмілені жарамды деп тануы мүмкін.
Елеулі мәні бар жаңылысу салдарынан жасалған мәмілені сот жаңылысу әсерімен әрекет еткен тараптың талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін. Мәміленің табиғатына, ұқсастығына немесе оны өз мақсатына пайдалану мүмкіндігін айтарлықтай төмендететін мәнінің сапасына қатысты жаңылысудың елеулі мәні болады.
Егер жаңылысу мәмілеге қатысушының өрескел бейқамдығының салдары болса, не оны кәсіпкерлік тәуекел билеген болса, сот нақты жағдайларды және мәмілеге қатысушы екінші жақтың мүдделерін ескере отырып, мәмілені жарамсыз деп тану туралы талаптан бас тартуға құқылы.
Алдау, зорлық, қорқыту ықпалымен жасалған мәмілені, сондай-ақ басқа тарап пайдаланған жағдайларға қарағанда адам өзі үшін мүлде тиімсіз ауыр мән-жайлардың салдарынан жасауға мәжбүр болған мәмілені (кіріптарлық) сот жәбірленушінің талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін. Алдау саналы түрде мәміле шарттары, пәні және субъектілеріне байланысты бұрыс мәлімет беру арқылы жаңылыстыру нәтижесінде мәміле жасастыру болып табылады. Бір тараптың екінші тараппен зұлымдық ниетте келісуі нәтижесінде жасалған мәмілені сот жәбірленуші тараптың талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін.
2. МӘМІЛЕНІҢ НЫСАНЫНЫҢ ТҮСІНІГІ.
2.1 Мәміленің нысаны
Мәмілеңің нысаны АК-тің 15 і-ші бабында көрсетілғен.
1) Мәмілелер ауызша және жазбаша нысанда жасалады (жай немесе нотариалдық).
2) Заңдармен немесе тараптардың келісімімен жазбаша (жай не нотариалдық) немесе өзге белгілі бір нысан белгіленбеген мәміле, атап айтқанда, олар жасалған кезде атқарылатын мәмілелердің бәрі ауызша жасалуы мүмкін.
Мұндай мәміле адамның мінез-құлқынан оның мәміле жасау еркі айқын көрініп тұрған ретте де жасалған деп саналады.
3) Жетон, билет немесе әдеттегідей қабылданған өзге де растайтын белгі арқылы расталған мәміле, егер заңдарда өзгеше белгіленбесе, ауызша түрде жасалған болып табылады.
4) Үндемей қаяу заңдарға немесе тараптардың кедісімінде көзделген реттерде мәміле жасауға ерік білдіру деп танылады.
5) Жазбаша түрде жасалған шартты орындау үшін жасалған мәмілелер, егер заңдарға қайшы келмесе, тараптардың келісімі бойынша ауызша жасалуы мүмкін.
Жасалған сәтте орындалатын мәмілелерді ауызша жасауға болады. АК-те ауызша жасалуга тиісті деген мәміле пәнінің мөлшері көрсетілмеген. Демек, миллион теңгелік мәміле болса да, ол сол сәтте орындалатын болса, оны ауызша жасауға болады.
Мәмілеңің өзгеруі, орындалуы немесе тоқтатылуы әдетте ол мәміле қандай нысанда жасалса, олар да сондай нысанда жасалады. Бірақ кейбір жағдайларда, нормативтік қүқықтық актілерде көрсетілген реттерде немесе тараптардың қалауы бойынша, жазбаша жасалғаң мәміле әрекет арқылы орындалады, яғни ол мәміленің орындалуы жазбаша түрде рәсімделусіз-ақ орындалады. Мәселен, заем шарты бойынша ақшаны қарызға беру жазбаша рәсімделсе, демек, қарыз алушы карыз берушіге тілхат жазып беру арқылы жасалса, ал қарызды қайтару кезінде, демек, мәмілені орындау кезінде оның орындалғаны туралы тараптар жазбаша рәсімдеу жүргізбей, тек тілхатты қайтару арқылы-ақ жүргізіледі.
Мәміленің жазбаша түрлері АК-тің 152-бабында қарастырылған.
1) егер мәмілелердің жекелеген түрлері үшін заңдарда өзгеше арнайы көзделмесе немесе іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан туындамаса, мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, кәсіпкерлік қызмет үрдісінде жүзеге асырылатын;
2) мәмілелерді жасау кезінің өзіндс орындалатындарынан басқа, жүз есептік көрсеткіш жоғары сомаға;
3) заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген өзге де реттерде жазбаша түрде жасалуга тиіс;
Хат, жеделхат, телефон жазба, телетайп жазба, факс, электрондық құжаттар немесе субъектілерді және олардың ерік білдіруінің мазмұнын айқындайтын өзге де құжаттар алмасу, егер заңдармен немесе тараптардың келісімімең өзгеше белгіленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі.
Кәсіпкерлік қызмеггі жүзеге асыру барысында жасалатын мәмілелер тараптардың екеуі де немесе тек біреуі ғана сол қызмет түрін атқаратындығына қарамастаң жазбаша жасалуы тиіс.
Мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау, заң құжаттарында немесе тараптардың келісімінде тікелей корсетілген реттерді қоспағанда, оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырмайды, бірақ дау тұған жагдайда тараптардың мәміленщ жасалғанын, мазмұнын немесе орындалуын куәгерлік айғақтармен растау қүкығынан айырады.
Алайда тараптар мәміленің жасалғанын, мазмұнын немесе орындалғанын жазбаша немесе өзге, куәгерлік айғақтардан басқа дәлелдермен растауға құқылы.
Сыртқы экономикалық мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау мәміленің жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырады. Яғни кез келген сыртқы экономикалық мәні бар мәмілелер жазбаша жасалуы тиіс.
Заң қүжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде жазбаша мәмілелер оларды нотариат куәландырғаннан кейін ғана жасалды деп саналалы. Мұндай талапты сақтамау мәміленің жарамсыз больш қалуына әкеліп соқтырады.
Жасалған жазбаша мәмілені нотариаттың куәландыруының қажеттілігі тиісті заңда немесе тараптардың келісімінде көрсетілуі қажет. Мәселен, шаруашылық серіктестік туралы Жарлыктын 4-бабында көрсетіліендей шаруашылык серіктестігінің құрылтай құжатгары нотариалдық куәландыруға жатады.
Етер нотариаттың куәландыруын талап ететін мәмілені таралтар немесе тараптардың бірі іс-жүзінде орындаған болса, ол өзінің мазмұны жағынан заңдарға қайшы келмесе және үшінші жактардың құқықтарын бұзбаса, сот мүдделі тараптың арызы бойынша мәмілені жарамды деп тануға құқылы. Бұл ретте мәмілені кейіннен нотариаттың куәландыруы талап етілмейді.
Бұндай ерекшелік жағдай жасалған мәміленің мазмұнының шың мәнінде заңдарға қайшы болмауымен қатар тараптардың мүдделерін бұзбайтындықтан, қайта сол тараптардың мүддесін қорғау үшін жасалады.
Бұл ерекшелік жағдайды қолдану үшің төмендегі үш шарт болуы тиіс:
1) жасалған мәміле заң бойынша оның жасалу нысанының талабын бүзғанымен, мазмұны бойынша заңға қайшы келмеуі
2) мәмілені тараптар немесе олардың бірінің орындауы;
3) мәміленің үшінші тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін бұзбауы.
Заң мәміленің жасалу нысанының талабын жеңілдету жағдайында бұзуға тыйым салады. Мәселен, жазбаша жасалатын мәмілені ауызша жасау немесе нотариат куәландыруы тиіс мәмілені жай жазбаша жасай салу. Ал керісінше заң мәміленін жасалу нысанының талабынан да күрделенліретін жағдайда мәміле жасауға шектеу коймайды.
Заң актілеріне сәйкес мемлекеттік немесе өзге де тіркелуге тиіс мәмілелер, оның ішінде АК-тің 118- бабының 2-тармағының бірінші бөлігінде аталған құқықтарды туындататын, өзгертетін немесе тоқтататын мәмілелер, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, олар тіркелгеннен кейін жасалған болып есептеледі.
Мәмілелерді мемлекеттік тіркеу тиісті мәміленің маңыздылығына байланысты. Ол өз кезегінде тиісті мәміленің толық заңды күшінде болуы, тиісті субъектілердің құқықтарын нақты сенімді түрде негіздеу мен тиісті мәмілелер туралы мүдделі тараптар үшін мәліметтердің жүйеленіп қалыптастырылу бағытында маңыздылығымен сипатталады.
Мәміленің нотариалдық куәландырылуы мен мемлекеттік тіркеу - бір-біріне ұқсас тәртіптер болғанымен, олардың өзіндік ерекшелігі бар. Онын ерекшелігі сонда, мәміленің қайбір түрлері нотариалдық куәландырылуға жататындығы, кайбір түрлері мемлекеттік тіркелуге жататындығы тікелей сол мәміленің түріне қойылатын талаптарға байланысты. Демек, мәмілеңің мазмүны мен қатысушы субъектілер негізгі айырмашылық болып табылады. Нотариалдық куәландырылуға тиіс мәмілелердің барлығы да мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс емес, керісінше барлық мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс мәмілелер нотариалдык куәландырылуға тиіс емес.
Жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелер - мемлекеттік тіркеуге жататын ең ңегізгі объекті болып табылады. Жылжымайтын мүліктермен жасалатын мәмілелерге байланысты катынастар қосымша арнайы заңмен реттеледі.
АК-тің 44-бабында көрсетілгендей төмендегі азаматтық-құқықтык мәмілелер мемлекеттік тіркеуде өтуі тиіс.
1) қазыналық кәсіпорындардың мемлекеттік тапсырысты орындауға байланысты жасалған мәмілелері;
2) мемлекеттік мекемелердің бюджеттік қаражатқа байланысты жасаған мәмілелері.
Қорыта келгенде мәмілелердің қай түрлері немесе қандай жагдайларда ауызша немесе жазбаша жасалуы тиіс және нотариаттың куәландыруы мен мемлекеттік тіркеулердің қандай жағдайларда міндетті екендігін айқындау өте маңызды.
2.2 Жарамсыз мәмілелердің ұғымы
Жарамсыз мәмілелердің ұғымы. Жарамсыз мәмілелердің түрлері. Азаматтық кодекстің 157-бабында бұл туралы былай делінген: мәміленің нысанына, мазмұнына және қатысушыларына, сондай - ақ олардың ерік білдіру бостандығына қойылатын талаптар бұзылған жағдайда мүдделі адамдардың, тиісті мемлекеттік органның не прокурордың талабы бойынша мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Жарамсыз мәмілелердің түрлері. Азаматтық құқық теориясында мәмілелердің жарамсыз болуы мынадай түрлерге бөлінеді: а) субъект құрамының ақауы болатын мәміле; ә) ерікке қатысты ақауы бар мәміле; б) нысанның ақауы бар мәміле; в) мазмұнының ақауы бар мәміле. Азаматтық кодексте мазмұны заң талаптары мен сәйкес келмейтін кез келген мәміле жарамсыз болатындығы жөнінде жалпы норма бар (АК - тің 158-бабы).
Субъектілік құрамының ақауы бар мәміле екі топқа бөлінеді. Оның біріншісі азаматтардың әрекет қабілетсіздігімен, екінші - заңды тұлғалардың арнайы құқық қабілеттілігімен немесе олардың органдарының мәртебесімен байланысты болады.
Қатысушылардың жасы мен психикалық жағдайынан туындаған әрекеттер мәміленің жарамсыз болуына басты негіз болып есептеледі.
Ондай жарамсыз мәмілелерге мыналар жатады:
а) Азаматтық кодекстің 23-бабында көзделген мәмілелерді қоспағанда, он төрт жасқа толмаған адам жасаған мәміле жарамсыз болады ( К-тің 159-бабының 3- тармағы;
ә) он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмаған баланың ата - анасының ( ырап алушыларының немесе қамқоршыларының келісімінсіз жасаған мәмілесін, заң бойынша оның өзі дербес жасауға құқығы бар мәмілелерді қоспағанда, сот ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршысының талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК - тің 159-бабының 4- тармағы);
б) есуастық немесе ақыл-есі кем болуы салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адам жасасқан мәміле жарамсыз болады.
Кейіннен әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған азамат жасасқан мәміле (АК - тің 26-бабы), егер мәмілені жасау кезінің өзінде - ақ бұл азаматтың психикалық шатасу жағдайында болғаны дәлелденсе, оның қорғаншысының талабы бойынша сот мәмілені жарамсыз деп тануы мүмкін (АК - тің 159-бабының 5- тармағы);
в) сот әрекет қабілеттілігін шектеген адам жасасқан мәмілені сот оның қамқоршысының талап етуі бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК - тің 159- бабының 6- тармағы);
г) әрекет қабілеттілігі болғанымен, мәміле жасаған кезде өз әрекетінің мәнін түсіне алмайтын немесе өзінің не істегенін білмейтін жағдайда болған азамат жасасқан мәмілені сот азаматтың талабы бойынша, ал егер тірі кезінде талап етуге азаматтың мүмкіндігі болмаса, азамат қайтыс болғаннан кейін басқа мүдделі адамдардың талабы бойынша жарамсыз деп танылуы мүмкін (АК - тің 154- бабының 7- тармағы).
Жоғарыда аталған мәмілелер бойынша әрекет қабілеттілігі бар тарап жарамсыз мәміленің Азаматтық кодекстің 157- бабының 3-6 тармақтарында көзделген салдармен қоса, екінші тараптың залалын оның пайдасына өндіріп беруі мүмкін. Мұндай міндет әрекет қабілеттілігі бар жаққа, егер ол екінші жақтың әрекет қабілеттілігі жоқ екендігін білсе, не білуге тиісті болса ғана жүктеледі. Азаматтық құқықтағы әрекет қабілеттілік және құқық қабілеттілік ұғымына тоқталатын болсақ, азаматтық құқықтық қабілеттілік - бұл тұлғаның азаматтық құқықтар мен міндеттерін иелену мүмкіндігі. Азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті барлық азаматтарда бірдей деп таныланы. Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туған кезден басталып, қайтыс болған соң тоқтатыланы. Азаматтық құқық қабілеттілік - кез келген азаматтық құқық субьектісінің әрекет ету мүмкіндігімен сипатталады.
Азаматтарда азаматтық құқық қабілеттілігін қолдануда екі түрлі балыт сипат алады. Жалпы кең мағынада азаматтық құқық қабілеттілігі азаматтық заң мүмкіндік беретін кез келген құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі.
Азаматтын құқық қабілеттілігі оның туған сәтінен басталады. Яғни ол адам құрсағынан тірі туылып адам бейнесіне келуі тиіс. Мәселен, түсік тірі туа тұрса да тұлға саналмайды, айтарлықтай дамыған шала туған бала тұлға болып саналады. Құқық қабілеттілік адам өлгеннен кейін тоқтатылады.
Коституцияның тұжырымына орай азаматтырдың құқық қабілеттілігі заңда бәрі де бірдей және бірыңғай құрылған. Азаматтық кодекстің 13-бабында азаматтырдың құқық қабілеттілігі барлық азаматтар үшін тең дәрежеде екендігі танылған. Осыған байланысты профессор Ғазиз Төлеудалиев өте ұғыныңқы нақты тұжырым жасайды. Онда құқық қабілеттілігінің теңдік принципі нақты субъективтік құқық шеңберінде жекелеген азаматтарда берілетін міндеттілік теңдікті көрсете қояды деуге болмайды. Азаматтардың бәрінде бірдей кез келген құқықты ала берумүмкіндігі бола бермейді. Құқық қабілеттілігінің теңдігі дегенде заңда бұл орайда ешкімге артықшылық бермейтіндігі, ешкімге субъективтік құқық алуда тыйым салмайтындығы тұрғысынан түсіну керек деп нақтылы көрсетілген.
ҚР Президентінің --ҚР-да шетел азаматтарынын құқықтық жағдайы‖ туралы заң күші бар Жарлығында (1995 ж. 19 маусым) шет ел азаматтарының ҚР-да Конституциясында зандар мен халықаралық шарттарда көрсетілген құқықтар мен міндеттердің барлығын тек қана зандарда көзделген реттерді қоспағанда иеленетіндігі көрсетілген. Бұл жарлықта шет ел азаматтары ҚР-да тілі, ніні, ұлтыда, біліміде, мүліктік жағдайыда қарамастан зан алдында тен екендігі көрсетілген.
Азаматтық әрекет қабілеттілік дегеніміз - азаматтың өз әрекеті арқылы азаматтық құқықтарды иелену және оны жүзеге асыру, өзі де азаматтық міндеттерді қалыптастыру және оны жүзеге асыру мүмкіндігін айтамыз.
Азаматтық әрекет қабілеттілігін азаматтық құқық қабілеттілігінен айырмашылығы бар. Құқық қабілеттілігін азамат дүниеге келген сәттен пайда болып ол өлгеннен кейін тоқтайды. Ал әрекет қабілеттілігі болу үшін азамат белгілі бір жасқа толуы қажет. Әрекет қабілеттіліктің белгілі бастамаларының бірі - ол азаматтың өз әрекетіне толық жауап бере алатындай физиологиялық жетілуі. Яғни ол өз еркін ұстай алатын белгілі бір жасқа жеткен қалыпты психикалық жетімділікте болуы тиіс.
Азаматтық әрекет қабілеттілік - бұл тиісті азаматтың нақты субъективтік құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі. Қазақстан Республикасының аумағында азаматтырдың әрекет қабілеттілігі мен оның көлемі Қазақстан Республикасынын азаматтық заңымен анықталады. Ал Қазақстан Республикасының азаматтарының шет мемлекеттердегі әрекет қабілеттілігі сол мемлекеттің заңдары мен халықаралық келісім нормалары арқылы анықталады.
Азаматтырдың әрекет қабілеттілігі толық, ішідара толық емес шектеулі деп бөлідені. 18 жасқа толдан азаматта толық әрекет қабілеттілік болады. Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі бойынша, азамат өзінің әрекеті арқылы кез келген құқықтық әрекетті жасай алмайды. Ішінара әрекет қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке толмағандарда тән, ал берілетін әрекет ауқымы олардың жасына байланысты. Олар екі топқа бөлінеді.
а) жасы кәмелетке толмаған 14 пен 18 жас аралығындағылар;
б) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас балалар. 14 пен 18 жас аралығындағылар занда көрсетілген әртүрлі мәмілелерді жасай алады. 14 пен 18 жас аралынынданы жасы кәмелетке толмағандар Заңды өкілдерінің келісімінсіз мыналарды істеуге құқығы бар:
1) өзінін жалақысына, стипенниясы мен басқа да кірістеріне билік етуге;
2) интеллектуалдық меншік құқығы бар объектілеріне билік етуге;
3) ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасауда;
4) банкке салым салуда және өзінін салымына, оның ішінде өзінің атына салынған салымдарға иелік етуге құқылы. 14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар басқа мәмілелерді, ата-анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің нысаны заңдарда кәмелетке толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай келуге тиіс.
Мәміленің бұл түрлері бойынша (Заңды өкілінің келісімімен және келісімінсіз) жауапкершілікті, Заңды өкілдерінің келісімі талап етілсін де етілмесін, жасы кәмелетке толмағандардын өздері көтереді. Жасы кәмелетке толмағандар келтірілген зиянды өтеуге оның жеткілікті мүлкі немесе табысы болмаған реттерде зиянның тиісті бөлігін, оның ата-аналары немесе қамқоршысы өтеуге тиісті.
14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер заңда өзгеше көзделмесе, ата-анасы, асырап алушылары мен қорғаншылары жасай береді. АК-тін 23-бабыда сәйкес, жасөспірімдер өздерінің жасына лайықты, жасай салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы. Жас балалар аталған мәмілелерді жасағанымен, әрекет қабілеттілігі жоқ деп таныланы. Сондықтан да жеке жауапкершілікті мойнына алмайды. Спирт ішімніктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің отбасын материалдық жағыдан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет қабілеттілігін сот Қазақстан Республикасынын Азаматтық іс жүргізу кодексінде белгіленген тәртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық белгіледені. Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауда құқылы.
Басқа мәмілелерді жасауды, сондай-ақ табысын, зейнетақысын және өзге де кірістерін алуды және оларға билік етуді ол тек қамқоршысының келісімімен ғана жүзеге асыра алады.
Азаматтық кодекстің 159-бабында заңды тұлғалардың жарамсыз мәмілесін сотпен жарамсыз деп тануға мынадай негіздер қарастырылған:
а) заңды тұлғаның заң актілерінде немесе құрылтай құжаттарында нақты шектелген қызмет мақсаттарына қайшы келетін етіп не оның органының жарғылық құзіретін бұза отырып жасаған мәміле жасауы;
ә) қажетті лицензия алмай не лицензияның қолданылу күшінің біткеннен кейін жасалған мәміле;
б) теріс пиғылдағы бәсеке мақсатын көздейтін немесе іскерлік әдеп талаптарын бұзған мәміле.
Ерікті ақауы бар мәмілелер екі топқа бөлінеді: 1) мәміле жасауға іштей келіспей жасалған мәміле; 2) ішкі еріктің дұрыс қалыптаспауы салдарынан жасалған мәміле.
Бірінші топқа бір тараптың екіншісін алдау, зорлық, қорқыту ықпалымен, бір тарап өкілінің екінші тараппен зұлымдық ниетте келісуі нәтижесінде жасалған мәмілелер жатады (АК-тің 159-бабының 9, 10- тармақтары).
Ерік ақауы бар жоғарыда аталған мәмілелердің жарамсыз болуының себебі мәмілені жасауда сол тұлғаның еркі болмайды, әрі ерік білдіруді мәмілеге қатысушының еркі емес, әлде біреудің ықпалымен болған ерік болып табылады.
Зорлап мәміле жасату дегеніміз, мәмілеге қатысушыны мәжбүрлеп оның өзіне, не жақындарына күш қолдану (ұрып-соғу, жақын адамдарымен қатыстырмау, бостандығын шектеу және т.б.) немесе жан - дүниесін жаралап мәміле жасауға көндіру болып табылады. Зорлық заңсыз әрекет болғанымен, кейбір жағдайда оны жасаушыны қылмыстық жазаға тарту міндет емес.
Қорқыту - тұлғаға мәміле жасамаған жағдайда оның өзіне немесе жақын адамдарына дене жарақатын салумен немесе моральдық зиян келтіретіндігін ескертіп, қоқан - лоққы жасау. Қорқыту зорлықтан мынадай белгілер бойынша ерекшеленеді: а) қорқыту - зииян келтірмекші болғанымен әлі жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні: ______________________________
Тақырыбы: _________________________________ ________
Орындаған:
___________ тобының студенті
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы
Қарағанды 2023 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. МӘМІЛЕЛЕРДІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
1.1 Мәміленің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Мәміленің түрлері мен жарамдылық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2. МӘМІЛЕНІҢ НЫСАНЫНЫҢ ТҮСІНІГІ.
2.1 Мәміленің нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2 Жарамсыз мәмілелердің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
3. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ШАРТТАР МӘМІЛЕНІҢ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТЫҚ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ.
3.1 Шарт ұғымы және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
3.2 Азаматтық - құқықтық шарттардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3.3 Шарттарды жасасу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 39
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының қалыптасу, елде экономикалық реформаларды жүзеге асыру нарықтық қатынастарға өту кезеңінде құқықтың мән-маңызы айрықша күшейеді. Тауарлық- ақшалық (мүліктік) және басқару қарым- қатынастарын құқықтық тұрғыдан реттеуде заңдар мен басқа да нормативтік актілердің маңызы одан әрі нығая түспек.
Сондықтан да Қазақстан Республикасы Конституциясын, оның жаңа қырлары мен ерекшеліктерін және басқа да заңдардың жоғары принциптерін, олардың мағынасы мен мазмұнын қайтадан бағалау онша оңай шаруа емес.
Осыған байланысты жас егемен республиканың мемлекеттік және қоғамдық өмірінің құқықтық негіздерін нығайту, мейлінше, маңызды екндігі сөзсіз.
Мәміле дегеніміз - азаматық құқықтар мен міндеттердің белгіленуіне, өзгеруіне және тоқтатылуына бағытталған әрекет.
Мәміленің, мейлінше, көп тараған түрі шарт (яни екі жақты немесе көп жақты мәміле). Бір адамның еркін білдіретін бір жақты мәмілелер де болады ( мысалы, өсиет). Азаматтар мен заңды тұлғалардың, делінген АҚ - тің 147 бабында, азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері мәмілелер деп танылады
Қазіргі уақытта кейбір шарттар үшін, мысалы, жеке меншік иелігіндегі құрылысты немесе басқа қозғалмайтын мүлікті құқығын беруге байланысты, нотариалдық куәландырудан басқа заң олардың тиісті мемлекеттік органдарда тіркелуін көздейді. Мұндай шарт тіркелген сәттен бастап жасалды деп саналады Мәмілеге қатысушылардың ерік білдіру әдісін міміленің нысаны деп атайды. Егер мәмілеге қатысушылар өздерінің еркін ауызша айтқан болса, онда бұл ауызша жасалған мәміле болады. Мысалы, телефонмен жасалған мәміле ауызша жасалған болып есептеледі.
Бір жақты жасалған мәміле тек бір тараптың ғана еркін білдіреді. Алайда, кейбір жекелеген жағдайларда бір жақты мәмілені екі немесе одан да көп адамдар жасайды. Мысалы, жалпы сенімхат беру, мұрадан бірнеше адамның бас таруты және т.б. Екі жақты мәміле, мейлінше, көп тараған, екі жақты келіскен, қарсы ерік білдірудің нәтижесінде жүзеге асады. Мәселен, дың, жалдаудың, мүліктік жалдаудың және т.б. шарттары.
Көп жақты мәмілеге үш және одан да көп тараптар қатысады.
Бұл курстық жұмыс азаматтық- құқықтық мәмілелерді, мәміле ұғымы және оның мәнін қарастырады.
Мәмілелерді оның субъектілері бойынша жіктеудің құндылығы қоғамның әлеуметтік - экономикалық ақиқатына сәйкес келуі тұрғысынан мәміленің нормативтік өкімін бағалауға мүмкіндік береді. Атап айтқанда, азаматтық айналым әртүрлі субъектілер мүдделерінің теңдігін қамтамасыз ету үшін мемлекеттік органдардың кәсіпкерлермен жасатын мәмілелеріндегі ықтимал қиянаттарды заңдық жолмен шектеу қажет. Заңмен қандай да бір саладағы кәсіпкерліктің дамуына жеңілдіктер беру басқа саладағы әсіпкерлердің мүдделеріне қиянат әкелмеу керек. Сонымен тұтынушылардың құқықтық кепілдіктері кәсіпкерлер қиянатынан сақталуы күшейтілуі тиіс.
Одан берігеректе тарап кеткен Кеңес Одағы кезеңіне келсек, бұл кезде де қазіргідегідей нарықтық экономика болмағандықтан оның маңызы дәл қазіргідегідей болмады.
Қазіргі уақытта нарықтық экономикаға және даму сатысына байланысты оның атқаратын ролі де маңызы да кеңейді. Мысалы, мәміленің жекелеген түрі - сатып алу-сату шарты, оның ішінде: бөлшектеп сатып алу-сату шарты, тауар жеткізілімі шарты, энергиямен жабдықтау шарты, кәсіпорынды сатып алу-сату шарты. Мысалы, осы жерде айта кететін нәрсе, бұрын Кеңес одағы кезінде кәсіпорынды сату шарты, энергиямен жабдықтау шарты болмаған, ал қазіргі нарықтық экономикада жаппай жекешелендіру бағыт-бағдарына сәйкес пайда болды.
Қоғамымыздың қазіргі сатыдағы дамуы азаматтық-шарттық қатынастардың кең түрде қанат жаюмен сипатталады, мұның өзі Қазақстан Республикасының әкімшілік басқару жүйесінен бас тартып нарықтық қатынастарды дамытуға бет бұрғандығының куәсі. Нарық субьектілерінің белсенді қызметін реттейтін нормативтік-құқықтық актілердің жеткіліксіздігі қаржы және өндіріс капиталының көлеңкелі бизнеске қарай ойысуына апаратын бірден-бір себеп болар еді.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Азаматтық қатынастардың дамуы барысында мәміле институтының элементтерінің маңызы зор. Осыған байланысты туындайтын қатынастардың ерекшеліктерін талдап, олардың маңызын айқындаудың мәні зор.
Жұмыстың объектісі. Мәмілеге негізделген азаматтық құқықтық қатынастар.
Азаматтық Кодексте мәмілелердің түрлерінің толық тізбесін көрсету мүмкін еместігі айтылған (мысалы, Азаматтық Кодекстің 7-бабы).
Сондықтан кез-келген заңда көрсетілмеген мәмілені жасасуға болады, ең бастысы мұндай шартқа заңда тыйым салынбаған болуы керек.
1. МӘМІЛЕЛЕРДІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
1.1 Мәміленің ұғымы
Азаматтық кодекстің 147-бабында мәміле азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге,өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері деп белгіленген.Мәмілеге мынадай белгілер тән:
тұлғаның (тұлғалардың) ерік (тілек немесе ниет) білдіру;
рұқсат етілген ерік білдіру, яғни құқыққа сәйкес әрекет;
қандай да бір заңды құқық жасауға бағытталған (азаматтық- құқықтық қатынастардың пайда болуы, өзгертілуі және тоқтатылуы);
мәміле әрқашанда құқықтық салдарды туғызады.
Мәміленің маңызды жақтарының еркі мен ерік (ниет, тілек)білдіруінен тұрады. Ерік білдіруі ауызша, конклюденттік әрекетіарқылы жазбаша (жай немесе нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіріледі.
Мәмілеге қатысушылардың ерік білдіруі әдісін мәміленің нысаны деп атайды. Егер мәмілеге қатысушылар өздерінің еркін ауызша айтқан болса, онда бұл ауызша жасалған мәміле болады. Мысалы, телефонмен жасалған мәміле ауызша жасалған болып есептеледі. Айталық, ауызша жасалған мәміле орындалғанын растайтын жазбаша құжат берілуі мүмкін (тауар, чекі, затты сатып алғанын айғақтайтын құжат және т.б.), сондай-ақ жетон, билет сияқты растайтын белгілер ұсынылады. Бірақ бұдан ауызша жасалған мәмілеге келіп-кетер ештеңе жоқ.
Конклюденттік әрекет (латынша concludere - жасау) - сол арқылытұлғаның мәмілеге қатысуға ниет білдіру әрекеті. Мәселен, азамат автоматқа ақша салу арқылы, ондағы тауарды алуға деген еркін білдіреді.
Үндемей қалу заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген реттерде мәміле жасауға ерік білдіру болып танылады (АК-нің 151-бабының 4-тармағы). Мысалы, егер мүлікті жалға алушы шарт мерзімі бітіп кетсе де, жалға берушінің тарапынан қарсылық болмаса, онда жалға алушы бұрынғы шартқа сүйене отырып мерзіміне қарамай- ақ пайдалана беруіне болады.
Азаматтық кодекстің 152-бабына сәйкес мәміленің жазбаша түрі бұл орайда мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа жүз есептік көрсеткіштен жоғары сомаға жасалуы тиіс.
Азаматтық кодекс мәміленің жазбаша түріне қатысты бірқатар маңызды шарттарға мән бергенін айта кету керек. Азаматтық кодекстің 152-бабына сәйкес, егер іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан өзгеше туындамаса, жазбаша түрде жасалған мәмілеге тараптар немесе олардың өкілдері қол қоюы тиіс.
Мәміле жасау кезінде қол қоюдың факсимилелік көшірме құралдарын пайдалануға жол беріледі, мұның өзі заңға немесе қатысушылардың бірінің талабына қайшы келмесе ғана жүзеге асады.
Заңдармен немесе тараптардың келісімімен қосымша талаптар белгіленуі мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап айтқанда, белгіленген нысанды бланкіге жазу, мөрмен бекіту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды орындамау салдары көзделуге тиіс. Екі жақты мәмілелер әрқайсысына өзін жасаған тараптар қол қоюға құжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкін.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайп-жазба, факс немесе субъектілерді және олардың еркін білдіруінің мазмұнын айқындайтын өзге де құжаттар алмасу, егер заңдармен немесе тараптардың келісімімен өзгеше белгіленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі.
Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы салдарынан өзі қол қоя алмаса, оның өтініші бойынша мәмілеге басқа азамат қол қоя алады. Соңғының қойған қолын, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, нотариат немесе сондай нотариалдық әрекет жасау құқығы бар басқа лауазымды адам, мәміле жасаушының өзі қол қоя алмаған ьсебептерін көрсете отырып, куәландыруға тиіс.
Мәміленің жазбаша жасалуда тиіс түрлері АК-тің 152-ші бабында көрсетілген. АК-тің 155-бабына сәйкес тиісті кейбір мәмілелер мемлекеттік ьтіркеуге жатады. Ол тиісінше тіркеуден өткеннен кейін ғана жасалған болып саналады.
Мәміленің басқа да мінез-құлық сипаттағы әрекеттерден айырмашылығы, оның қандай да бір құқықтық салдар туындауыда бағытталғандығында.
Мәміле - бұл Заңның аясына сәйкес келетін, заңмен рұқсат етілген құқыққа сай мінез. Мәміленің тағы бір ерекшелігі ол тиісті азаматтық құқық пен міндеттер туындатады. Құқыққа сай емес әрекеттер де азаматтық құқықтар мен міндеттер туындатқанымен, бұл қандай мәміленің емес құқыққа қайшы әрекеттің салдарынан туындайды.
Мәміле - саналы және ерікті түрде жасалған әрекет, оны саналы әрі ерікті түрде жасаған әрекетіне Заңдық сипат беріле алатын тұлға жасай алады.
Мәміледе азаматтық құқықтар мен міндеттер оны жасаған тараптарда пайда болса, ал әкімшілік актілерден азаматтық құқықтар мен міндеттер сол органда бағынышты тараптарда пайда болады.
Жазбаша түрде жасалған мәмілені орындаған тарап екінші тараптан оның орындалғанын растайтын құжат талап етуге құқылы.
Мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, ауызша кәсіпкерлік мәмілені орындаған тараптың да осындай құқығы бар (АК-тің 152-бабы). Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде жазбаша мәмілелер оларды нотариат куәландырғаннан кейін ғана жасалды деп саналады. Мұндай талапты сақтамау Азаматтық кодекстің 157-бабының 3-тармағында көзделген салдармен мәміленің жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырады.
Азаматтық кодекстің 155-бабына сәйкес кейбір мәмілелер заң құжаттарында көрсетілуіне сәйкес мемлекеттік немесе өзге тіркелуге жатады. Бұл мәмілелер тек оларды тіркелгеннен кейін жасалды деп саналады. Тіркеу мүдделі тараптың тіркеуші органға табыс еткен немесе почта арқылы жолдаған арызы бойынша жүргізіледі. Тіркеуден бас тарту жазбаша түрде рәсімделуге тиіс және заң талаптарының бұзылуына сілтеме жасағанда ғана мүмкін болады. Егер мемлекеттік тіркеуді керек ететін мәміле тиісті нысанда жасалса, бірақ тараптардың бірі оны тіркеуден жалтарса, сот екінші тараптың талап етуімен мәмілені тіркеу туралы шешім шығаруға құқылы. Бұл ретте мәміле соттың шешіміне сәйкес тіркеледі. Тіркеуден бас тартқан жақ сот арқылы мәмілені жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы.
Мәмілелердің мынадай түрлері бар:
1) бір жақты және екі жақты немесе көп жақты (шарттар);
2) ақылы және ақысыз;
3) нақты және консенсуалды;
4) казуалды және абстрактылы;
5) шартпен жасалған;
6) биржалық.
Бір жақты мәміле дегеніміз, заңдарға немесе тараптардың келісіміне сәйкес жасалуы үшін бір тараптың ерік білдіруі қажет және сол жеткілікті болатын мәміле. Бір жақты мәмілелердің анағұрлым жиі кездесетін түрі - өсиет қалдыру. Әдетте, бір жақты мәмілелер тым көп бола бермейді. Азаматтық айналым көбінесе өзара мәмілелерден құралады. Шарт жасау үшін екі тараптың (екі жақты мәміле) не үш немесе одан да көп тараптың (көп жақты мәміле) келісілген ері білдіруі қажет.
Тарап өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алса немесе тараптар бір-біріне бір нәрсе беруі керек болса, бұл ақылы мәміле болып табылады (мәселен, оған затты, ақшаны тапсыру жатады). Ал, бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай немесе ешнәрсе бермей бірнәрсені ұсынуды міндетіне алған мәміле ақысыз болып есептеледі.
Консенсуалды мәмілелер (латынша concensus - келісім) - келісімге келген сәттен бастап азаматтардың құқықтары мен міндеттері туындайтын мәмілелер. Нақты мәмілені жүзеге асыру үшін (латынша res - зат) келісімнің бір өзі жеткіліксіз, оған қоса затты тапсыру қажет.
Мәмілелерді азамат құқықтану ілімінде каузальдық (себепті ) және абстракциялық деп те бөледі. Әрбір мәміле жақтардың алға қойған мақсатына орай құқықтық негізбен құқықтық мақсатты (causa) еншілейді. Бірақ та бір жағдайда мәміленің жарамдығы оның негізіне байланысты болса, екінші жағдайда оған байланысты болмайды (абстракциялық).
Абстракциялық мәмілелер өзінің негізінен қол үзгендей көрінеді (abstrahere - қол үзу, бөліну), (мысалы, вексельді тапсыру).
Шартпен жасалған мәмілелер қандайда бір нәрсеге тәуекелді болып келеді (оқиға немесе үшінші жақтың әрекеті), ондай жағдай болуы да, болмауы да мүмкін. Мәселен, егер тараптар құқықтар мен міндеттердің туындауын басталу - басталмауы белгісіз мән - жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейінге қалдырылатын шартпен жасалды деп есептеледі (АК - тің 150 - бабы 1-тармағы. Азаматтық кодекстің 150-бабының 2-тармағына сәйкес, егер тараптар құқықтар менміндеттемелердің тоқтатылуын басталу - басталмауы белгісіз мән - жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейін күші жойылатын шартпен жасалды деп есептеледі.
Егер шарттың басталуы өзіне тиімсіз деп есептейтін тарап шарттың басталуына теріс пиғылмен кедергі жасаса, шарт басталды деп танылады, ал шарттың басталуы тиімді болатын тарап шарттың басталуына теріс пиғылмен ықпал етсе, онда шарт басталмаған деп танылады.
Азаматтық кодексте (156-бап) биржалық мәмілелер қаралған. Биржада айналысқа жіберілген тауарларға, бағалы қағаздар мен басқа мүлікке қатысты құқықтар мен міндеттемелерді өзара беру туралы келісімдерді (биржалық мәмілелер) биржаға қатысушылар тауар, қор және басқа биржалар туралы заңдарда және биржа жарғыларында белгіленген тәртіп бойынша жасасады. Биржалық мәмілелер делдалдық жазбалармен рәсімделуі мүмкін және биржада тіркелуге тиіс.
Биржалық мәмілелер жасауға байланысты даулар тиісті биржа жанындағы биржа төрелігінде қаралады, оның шешіміне сотта дау айтылуы мүмкін. Мәмiленiң жай жазбаша түрiн сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкелiп соқтырмайды, бiрақ дау туған жағдайда тараптарды мәмiленiң жасалғанын, мазмұнын немесе орындалуын куәгерлiк айғақтармен растау құқығынан айырады. Алайда тараптар мәмiленiң жасалғанын, мазмұнын немесе орындалғанын жазбаша немесе өзге, куәгерлiк айғақтардан басқа дәлелдермен растауға құқылы. Заң құжаттарында немесе тараптардың келiсiмiнде тiкелей көрсетiлген реттерде мәмiленiң жай жазбаша түрiн сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкелiп соқтырады.
Сыртқы экономикалық мәмiленiң жай жазбаша түрiн сақтамау мәмiленiң жарамсыз болып қалуына әкелiп соқтырады. Шартпен жасалған мәмілелер қандайда бір нәрсеге тәуекелді болып келеді (оқиға немесе үшінші жақтың әрекеті), ондай жағдай болуы да, болмауы да мүмкін. Мәселен, егер тараптар құқықтар мен міндеттердің туындауын басталу - басталмауы белгісіз мән - жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейінге қалдырылатын шартпен жасалды деп есептеледі
Заң құжаттарында немесе тараптардың келiсiмiмен белгiленген реттерде жазбаша мәмiлелер оларды нотариат куәландырғаннан кейiн ғана жасалды деп саналады. Мұндай талапты сақтамау Азаматтық Кодекстiң 157- бабының 3-тармағында көзделген салдармен мәмiленiң жарамсыз болып қалуына әкелiп соқтырады.
Мәмiленiң нысаны ол жасалған жердiң құқығына бағынады. Алайда шетелде жасалған мәмiленi, егер Қазақстан Республикасы құқығының талаптары сақталса, нысанның сақталмауы салдарынан жарамсыз деп тануға болмайды. Қатысушыларының кем дегенде бiреуi Қазақстан Республикасының заңды тұлғасы немесе Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын сыртқы экономикалық мәміле мәміленің жасалған жеріне қарамастан, жазбаша нысанда жасалады. Қозғалмайтын мүлiкке қатысты мәмiленiң нысаны - осы мүлік орналасқан жердегі елдің құқығына, ал Қазақстан Республикасында мемлекеттiк тiзілімге енгiзiлген қозғалмайтын мүлiкке қатысты болса, Қазақстан Республикасының құқығына бағынады.
Егер нотариаттың куәландыруын талап ететiн мәмiленi тараптар немесе тараптардың бiрi iс жүзiнде орындаған болса, ол өзiнiң мазмұны жағынан заңдарға қайшы келмесе және үшiншi жақтардың құқықтарын бұзбаса, сот мүдделi тараптың арызы бойынша мәмiленi жарамды деп тануға құқылы. Бұл ретте мәмiленi кейiннен нотариаттың куәландыруы талап етiлмейдi. Заң актiлерiне сәйкес мемлекеттiк немесе өзге де тiркелуге тиiс мәмiлелер, оның iшiнде өзгертетiн немесе тоқтататын мәмiлелер, егер заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе, олар тiркелгеннен кейiн жасалған болып есептеледi. Тiркеуден бас тартылу жазбаша түрде ресiмделуге тиiс және заң талаптарының бұзылуына сiлтеме жасалғанда ғана мүмкiн болады. Егер мемлекеттiк тiркеудi керек ететiн мәмiле тиiстi нысанда жасалса, бiрақ тараптардың бiрi оны тiркеуден жалтарса, сот екiншi тараптың талап етуiмен мәмiленi тiркеу туралы шешiм шығаруға құқылы. Бұл ретте мәмiле соттың шешiмiне сәйкес тiркеледi.
1.2 Мәміленің түрлері мен жарамдылық шарттары
Мәміленің жарамдылығы заң талаптарына сәйкес айқындалады. Мәміленің жарамды болуы шарттарына жататындар: мазмұны заң талаптарына сәйкестігі, мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның қабілеттілігі, еркі мен ерік білдірудің сәйкестігі, мәмілелердің нысанын сақтау. Мәміле шын мәнінде заңға қайшы келмеуі тиіс, яғни кез келген құқықтық нормативтік құжаттарға сай келуі қажет. Мысалы, азаматтық құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі шектеуге бағытталған мәміле жарамсыз мәміле болып табылады.
Мәміле ерікті әрекет болғандықтан, оны әрекет қабілеттілігі бар әрбір азамат жасай алады, ал заңды тұлғалар жалпы және арнайы әрекет қабілеттілігі болғандықтан мәміле жасауға қабілетті деп саналады.
Мәміленің жарамды болуы үшін еркі және ерік білдіру бір - бірімен сәйкес келуі керек. Олардың арасындағы сәйкессіздік мәмілені жарамсыз етіп көрсетеді.
Мәміле оның нысанын сақтау кезінде құқықтар мен міндеттер туғызады, сол арқылы тұлғалардың ерік білдіруі немесе ресми куәландыру әдісі көрінеді. Мәселен, оған мәмілені нотариалдық куәландыру (АК - тің 154-бабы) мен тіркеуді (АК - тің 155-бабы) айтуға болады. Мәміленің нысанына, мазмұнына және қатысушыларына, сондай-ақ олардың ерік білдіру бостандығына қойылатын талаптар бұзылған жағдайда мүдделі адамдардың, тиісті мемлекеттік органның не прокурордың талабы бойынша мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Мәміле жарамды болуы үшін мынандай шарттар сақталуы тиіс;
1) мәміле мазмұнының заң талаптарына сәйкестігі;
2) мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамдардың әрекет қабілеттілігінің болуы;
3) қатысушылардың еркі мен ерік білдіру сәйкестігі;
4) мәмілелердің нысанының сақталуы.
Мәміле жарамсыз деп танылған жағдайда тараптардың әрқайсысы екінші тарапқа мәміле бойынша алынғанның бәрін қайтарып беруге, ал заттай қайтарып беру мүмкін болмаған жағдайда құнын ақшалай өтеуге міндетті. Егер мәміле қылмыстық мақсатқа жетуге бағытталып, екі тарапта да жымысқы ниет болған жағдайда олардың мәміле бойынша алғандарының немесе алуға тиісті болғандарының бәрі соттың шешімі немесе үкімі бойынша тәркіленеді. Тараптардың қайсібірі болсын мәмілені орындаған жағдайда да мәмілеге тиістінің бәрі тәркіленуге тиіс. Егер қылмыстық мақсатқа жету жөніндегі жымысқы ниет тараптардың бірінде ғана болған жағдайда, оның мәміле бойынша алғандарының бәрі екінші тарапқа қайтарылуы тиіс,ал соңғысының алғаны не оған мәміле бойынша тиесілісі тәркіленуге тиіс. Жасалатын мәміленің мазмұны заң талаптарына қайшы келмеуі тиіс.
Мазмұны заң талаптарына сәйкес келмейтін, сондай-ақ құқықтық тәртіп негіздеріне немесе адамгершілікке көрнеу қайшы келетін мақсатпен жасалған мәміле жарамсыз болады. Мұндай жағдайда мәміле мазмұнында қылмысқа итермелейтін немесе қылмыс жасауға бағытталған, заңның нақты талаптарын орындаудан жалтаратын, айналымнан алынған заттарды алу немесе сатуға байланысты сипаттар болуы мүмкін.
Заңмен тыйым салынған іс-әрекеттер негізінде мәміле жасалмауы тиіс. Заңға сәйкес келмейтін мәмілелерге жалпы құқықтық тәртіп негіздері мен адамгершілікке көрнеу қайшы келетін мақсаттармен жасалған мәмілелер де жатқызылады. Бұл қағиданың заңмен жетік реттелмеген қатынастарда қоғам мүддесін қорғау үшін маңызы зор. Мәселен, мемлекеттік кәсіпорын басшысы жеке кәсіпкермен кәсіпорын үшін тиімсіз, бірақ өзінің жақсы таныс кәсіпкер серігі үшін тиімді мәміле жасауы мүмкін.
Заң талаптарын, заңды тұлғаның жарғысын не оның органдарының құзіретін бұзатын мәмілені қасақана жасасқан адамның, егер мұндай талап пайдакүнемдік себептерден немесе жауапкершіліктен жалтару ниетінен туындаса, мәмілені жарамсыз деп тануды талап етуге құқығы жоқ. Қажетті лицензия алмай, не лицензияның қолданылу күшінің мерзімі біткеннен кейін жасалған мәміле жарамсыз болады. Кейбір кәсіпкерлік қызмет түрлерімен айналысу үшін құзіретті мемлекеттік органдардың арнайы рұқсаты, яғни лицензия алуы керек. Лицензия талап етілетін әрекетті лицензия алмай жүзеге асыру құқықбұзушылық болады. Сонымен бірге лицензия қайтарып алынған жағдайда, күші тоқтатылғанда және жарамсыз деп танылған жағдайларда жасалған мәмілелер де құқықбұзушылық болып табылады.
Теріс пиғылды бәсеке мақсатын көздейтін немесе іскерлік әдеп талаптарын бұзатын мәміле жарамсыз болады. Мұндай жағдайларда мәмілені жарамсыз деп тану туралы талапкер ретінде тиісті тұлғалармен қатар мемлекеттік органдар да қатыса алады. Он төрт жасқа толған кәмелетке толмаған баланың ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршыларының келісімінсіз жасаған мәмілесін, заң бойынша оның өзі дербес жасауға құқығы бар мәмілелерді қоспағанда, сот ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршысының талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін. Мәмілені жарамсыз деп тануды тек ата-анасы немесе қамқоршысы талап ете алады.
Мұндай талап болмаса мәміле өзінің заңдық күшін сақтап қалады. Ата-анасының немесе қамқоршысының келісімі мәміле жасауға мәміле жасалғанға дейін де, кейін де берілуі мүмкін. Кәмелетке толған адамның мәміле бойынша шығындарын оның ата-анасы қайтаруы міндетті емес. Мәмілеге байланысты алынған заттарды иелеріне қайтару барысында кәмелетке толмаған тұлғаның келтірген залалдары мен шығындарының оның тарабынан орны толтырылмауы мүмкін.
Есуастық немесе ақыл-есі кем болуы салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адам жасасқан мәміле жарамсыз болады. Әрекет қабілеттілігі жоқ немесе 14 жасқа толмаған жасөспірім жасаған мәмілені, егер ол осы тұлғалардың пайдасына жасалса, сот ол мәмілені жарамды деп тануы мүмкін.
Елеулі мәні бар жаңылысу салдарынан жасалған мәмілені сот жаңылысу әсерімен әрекет еткен тараптың талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін. Мәміленің табиғатына, ұқсастығына немесе оны өз мақсатына пайдалану мүмкіндігін айтарлықтай төмендететін мәнінің сапасына қатысты жаңылысудың елеулі мәні болады.
Егер жаңылысу мәмілеге қатысушының өрескел бейқамдығының салдары болса, не оны кәсіпкерлік тәуекел билеген болса, сот нақты жағдайларды және мәмілеге қатысушы екінші жақтың мүдделерін ескере отырып, мәмілені жарамсыз деп тану туралы талаптан бас тартуға құқылы.
Алдау, зорлық, қорқыту ықпалымен жасалған мәмілені, сондай-ақ басқа тарап пайдаланған жағдайларға қарағанда адам өзі үшін мүлде тиімсіз ауыр мән-жайлардың салдарынан жасауға мәжбүр болған мәмілені (кіріптарлық) сот жәбірленушінің талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін. Алдау саналы түрде мәміле шарттары, пәні және субъектілеріне байланысты бұрыс мәлімет беру арқылы жаңылыстыру нәтижесінде мәміле жасастыру болып табылады. Бір тараптың екінші тараппен зұлымдық ниетте келісуі нәтижесінде жасалған мәмілені сот жәбірленуші тараптың талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін.
2. МӘМІЛЕНІҢ НЫСАНЫНЫҢ ТҮСІНІГІ.
2.1 Мәміленің нысаны
Мәмілеңің нысаны АК-тің 15 і-ші бабында көрсетілғен.
1) Мәмілелер ауызша және жазбаша нысанда жасалады (жай немесе нотариалдық).
2) Заңдармен немесе тараптардың келісімімен жазбаша (жай не нотариалдық) немесе өзге белгілі бір нысан белгіленбеген мәміле, атап айтқанда, олар жасалған кезде атқарылатын мәмілелердің бәрі ауызша жасалуы мүмкін.
Мұндай мәміле адамның мінез-құлқынан оның мәміле жасау еркі айқын көрініп тұрған ретте де жасалған деп саналады.
3) Жетон, билет немесе әдеттегідей қабылданған өзге де растайтын белгі арқылы расталған мәміле, егер заңдарда өзгеше белгіленбесе, ауызша түрде жасалған болып табылады.
4) Үндемей қаяу заңдарға немесе тараптардың кедісімінде көзделген реттерде мәміле жасауға ерік білдіру деп танылады.
5) Жазбаша түрде жасалған шартты орындау үшін жасалған мәмілелер, егер заңдарға қайшы келмесе, тараптардың келісімі бойынша ауызша жасалуы мүмкін.
Жасалған сәтте орындалатын мәмілелерді ауызша жасауға болады. АК-те ауызша жасалуга тиісті деген мәміле пәнінің мөлшері көрсетілмеген. Демек, миллион теңгелік мәміле болса да, ол сол сәтте орындалатын болса, оны ауызша жасауға болады.
Мәмілеңің өзгеруі, орындалуы немесе тоқтатылуы әдетте ол мәміле қандай нысанда жасалса, олар да сондай нысанда жасалады. Бірақ кейбір жағдайларда, нормативтік қүқықтық актілерде көрсетілген реттерде немесе тараптардың қалауы бойынша, жазбаша жасалғаң мәміле әрекет арқылы орындалады, яғни ол мәміленің орындалуы жазбаша түрде рәсімделусіз-ақ орындалады. Мәселен, заем шарты бойынша ақшаны қарызға беру жазбаша рәсімделсе, демек, қарыз алушы карыз берушіге тілхат жазып беру арқылы жасалса, ал қарызды қайтару кезінде, демек, мәмілені орындау кезінде оның орындалғаны туралы тараптар жазбаша рәсімдеу жүргізбей, тек тілхатты қайтару арқылы-ақ жүргізіледі.
Мәміленің жазбаша түрлері АК-тің 152-бабында қарастырылған.
1) егер мәмілелердің жекелеген түрлері үшін заңдарда өзгеше арнайы көзделмесе немесе іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан туындамаса, мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, кәсіпкерлік қызмет үрдісінде жүзеге асырылатын;
2) мәмілелерді жасау кезінің өзіндс орындалатындарынан басқа, жүз есептік көрсеткіш жоғары сомаға;
3) заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген өзге де реттерде жазбаша түрде жасалуга тиіс;
Хат, жеделхат, телефон жазба, телетайп жазба, факс, электрондық құжаттар немесе субъектілерді және олардың ерік білдіруінің мазмұнын айқындайтын өзге де құжаттар алмасу, егер заңдармен немесе тараптардың келісімімең өзгеше белгіленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі.
Кәсіпкерлік қызмеггі жүзеге асыру барысында жасалатын мәмілелер тараптардың екеуі де немесе тек біреуі ғана сол қызмет түрін атқаратындығына қарамастаң жазбаша жасалуы тиіс.
Мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау, заң құжаттарында немесе тараптардың келісімінде тікелей корсетілген реттерді қоспағанда, оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырмайды, бірақ дау тұған жагдайда тараптардың мәміленщ жасалғанын, мазмұнын немесе орындалуын куәгерлік айғақтармен растау қүкығынан айырады.
Алайда тараптар мәміленің жасалғанын, мазмұнын немесе орындалғанын жазбаша немесе өзге, куәгерлік айғақтардан басқа дәлелдермен растауға құқылы.
Сыртқы экономикалық мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау мәміленің жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырады. Яғни кез келген сыртқы экономикалық мәні бар мәмілелер жазбаша жасалуы тиіс.
Заң қүжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде жазбаша мәмілелер оларды нотариат куәландырғаннан кейін ғана жасалды деп саналалы. Мұндай талапты сақтамау мәміленің жарамсыз больш қалуына әкеліп соқтырады.
Жасалған жазбаша мәмілені нотариаттың куәландыруының қажеттілігі тиісті заңда немесе тараптардың келісімінде көрсетілуі қажет. Мәселен, шаруашылық серіктестік туралы Жарлыктын 4-бабында көрсетіліендей шаруашылык серіктестігінің құрылтай құжатгары нотариалдық куәландыруға жатады.
Етер нотариаттың куәландыруын талап ететін мәмілені таралтар немесе тараптардың бірі іс-жүзінде орындаған болса, ол өзінің мазмұны жағынан заңдарға қайшы келмесе және үшінші жактардың құқықтарын бұзбаса, сот мүдделі тараптың арызы бойынша мәмілені жарамды деп тануға құқылы. Бұл ретте мәмілені кейіннен нотариаттың куәландыруы талап етілмейді.
Бұндай ерекшелік жағдай жасалған мәміленің мазмұнының шың мәнінде заңдарға қайшы болмауымен қатар тараптардың мүдделерін бұзбайтындықтан, қайта сол тараптардың мүддесін қорғау үшін жасалады.
Бұл ерекшелік жағдайды қолдану үшің төмендегі үш шарт болуы тиіс:
1) жасалған мәміле заң бойынша оның жасалу нысанының талабын бүзғанымен, мазмұны бойынша заңға қайшы келмеуі
2) мәмілені тараптар немесе олардың бірінің орындауы;
3) мәміленің үшінші тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін бұзбауы.
Заң мәміленің жасалу нысанының талабын жеңілдету жағдайында бұзуға тыйым салады. Мәселен, жазбаша жасалатын мәмілені ауызша жасау немесе нотариат куәландыруы тиіс мәмілені жай жазбаша жасай салу. Ал керісінше заң мәміленін жасалу нысанының талабынан да күрделенліретін жағдайда мәміле жасауға шектеу коймайды.
Заң актілеріне сәйкес мемлекеттік немесе өзге де тіркелуге тиіс мәмілелер, оның ішінде АК-тің 118- бабының 2-тармағының бірінші бөлігінде аталған құқықтарды туындататын, өзгертетін немесе тоқтататын мәмілелер, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, олар тіркелгеннен кейін жасалған болып есептеледі.
Мәмілелерді мемлекеттік тіркеу тиісті мәміленің маңыздылығына байланысты. Ол өз кезегінде тиісті мәміленің толық заңды күшінде болуы, тиісті субъектілердің құқықтарын нақты сенімді түрде негіздеу мен тиісті мәмілелер туралы мүдделі тараптар үшін мәліметтердің жүйеленіп қалыптастырылу бағытында маңыздылығымен сипатталады.
Мәміленің нотариалдық куәландырылуы мен мемлекеттік тіркеу - бір-біріне ұқсас тәртіптер болғанымен, олардың өзіндік ерекшелігі бар. Онын ерекшелігі сонда, мәміленің қайбір түрлері нотариалдық куәландырылуға жататындығы, кайбір түрлері мемлекеттік тіркелуге жататындығы тікелей сол мәміленің түріне қойылатын талаптарға байланысты. Демек, мәмілеңің мазмүны мен қатысушы субъектілер негізгі айырмашылық болып табылады. Нотариалдық куәландырылуға тиіс мәмілелердің барлығы да мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс емес, керісінше барлық мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс мәмілелер нотариалдык куәландырылуға тиіс емес.
Жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелер - мемлекеттік тіркеуге жататын ең ңегізгі объекті болып табылады. Жылжымайтын мүліктермен жасалатын мәмілелерге байланысты катынастар қосымша арнайы заңмен реттеледі.
АК-тің 44-бабында көрсетілгендей төмендегі азаматтық-құқықтык мәмілелер мемлекеттік тіркеуде өтуі тиіс.
1) қазыналық кәсіпорындардың мемлекеттік тапсырысты орындауға байланысты жасалған мәмілелері;
2) мемлекеттік мекемелердің бюджеттік қаражатқа байланысты жасаған мәмілелері.
Қорыта келгенде мәмілелердің қай түрлері немесе қандай жагдайларда ауызша немесе жазбаша жасалуы тиіс және нотариаттың куәландыруы мен мемлекеттік тіркеулердің қандай жағдайларда міндетті екендігін айқындау өте маңызды.
2.2 Жарамсыз мәмілелердің ұғымы
Жарамсыз мәмілелердің ұғымы. Жарамсыз мәмілелердің түрлері. Азаматтық кодекстің 157-бабында бұл туралы былай делінген: мәміленің нысанына, мазмұнына және қатысушыларына, сондай - ақ олардың ерік білдіру бостандығына қойылатын талаптар бұзылған жағдайда мүдделі адамдардың, тиісті мемлекеттік органның не прокурордың талабы бойынша мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Жарамсыз мәмілелердің түрлері. Азаматтық құқық теориясында мәмілелердің жарамсыз болуы мынадай түрлерге бөлінеді: а) субъект құрамының ақауы болатын мәміле; ә) ерікке қатысты ақауы бар мәміле; б) нысанның ақауы бар мәміле; в) мазмұнының ақауы бар мәміле. Азаматтық кодексте мазмұны заң талаптары мен сәйкес келмейтін кез келген мәміле жарамсыз болатындығы жөнінде жалпы норма бар (АК - тің 158-бабы).
Субъектілік құрамының ақауы бар мәміле екі топқа бөлінеді. Оның біріншісі азаматтардың әрекет қабілетсіздігімен, екінші - заңды тұлғалардың арнайы құқық қабілеттілігімен немесе олардың органдарының мәртебесімен байланысты болады.
Қатысушылардың жасы мен психикалық жағдайынан туындаған әрекеттер мәміленің жарамсыз болуына басты негіз болып есептеледі.
Ондай жарамсыз мәмілелерге мыналар жатады:
а) Азаматтық кодекстің 23-бабында көзделген мәмілелерді қоспағанда, он төрт жасқа толмаған адам жасаған мәміле жарамсыз болады ( К-тің 159-бабының 3- тармағы;
ә) он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмаған баланың ата - анасының ( ырап алушыларының немесе қамқоршыларының келісімінсіз жасаған мәмілесін, заң бойынша оның өзі дербес жасауға құқығы бар мәмілелерді қоспағанда, сот ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршысының талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК - тің 159-бабының 4- тармағы);
б) есуастық немесе ақыл-есі кем болуы салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адам жасасқан мәміле жарамсыз болады.
Кейіннен әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған азамат жасасқан мәміле (АК - тің 26-бабы), егер мәмілені жасау кезінің өзінде - ақ бұл азаматтың психикалық шатасу жағдайында болғаны дәлелденсе, оның қорғаншысының талабы бойынша сот мәмілені жарамсыз деп тануы мүмкін (АК - тің 159-бабының 5- тармағы);
в) сот әрекет қабілеттілігін шектеген адам жасасқан мәмілені сот оның қамқоршысының талап етуі бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК - тің 159- бабының 6- тармағы);
г) әрекет қабілеттілігі болғанымен, мәміле жасаған кезде өз әрекетінің мәнін түсіне алмайтын немесе өзінің не істегенін білмейтін жағдайда болған азамат жасасқан мәмілені сот азаматтың талабы бойынша, ал егер тірі кезінде талап етуге азаматтың мүмкіндігі болмаса, азамат қайтыс болғаннан кейін басқа мүдделі адамдардың талабы бойынша жарамсыз деп танылуы мүмкін (АК - тің 154- бабының 7- тармағы).
Жоғарыда аталған мәмілелер бойынша әрекет қабілеттілігі бар тарап жарамсыз мәміленің Азаматтық кодекстің 157- бабының 3-6 тармақтарында көзделген салдармен қоса, екінші тараптың залалын оның пайдасына өндіріп беруі мүмкін. Мұндай міндет әрекет қабілеттілігі бар жаққа, егер ол екінші жақтың әрекет қабілеттілігі жоқ екендігін білсе, не білуге тиісті болса ғана жүктеледі. Азаматтық құқықтағы әрекет қабілеттілік және құқық қабілеттілік ұғымына тоқталатын болсақ, азаматтық құқықтық қабілеттілік - бұл тұлғаның азаматтық құқықтар мен міндеттерін иелену мүмкіндігі. Азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті барлық азаматтарда бірдей деп таныланы. Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туған кезден басталып, қайтыс болған соң тоқтатыланы. Азаматтық құқық қабілеттілік - кез келген азаматтық құқық субьектісінің әрекет ету мүмкіндігімен сипатталады.
Азаматтарда азаматтық құқық қабілеттілігін қолдануда екі түрлі балыт сипат алады. Жалпы кең мағынада азаматтық құқық қабілеттілігі азаматтық заң мүмкіндік беретін кез келген құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі.
Азаматтын құқық қабілеттілігі оның туған сәтінен басталады. Яғни ол адам құрсағынан тірі туылып адам бейнесіне келуі тиіс. Мәселен, түсік тірі туа тұрса да тұлға саналмайды, айтарлықтай дамыған шала туған бала тұлға болып саналады. Құқық қабілеттілік адам өлгеннен кейін тоқтатылады.
Коституцияның тұжырымына орай азаматтырдың құқық қабілеттілігі заңда бәрі де бірдей және бірыңғай құрылған. Азаматтық кодекстің 13-бабында азаматтырдың құқық қабілеттілігі барлық азаматтар үшін тең дәрежеде екендігі танылған. Осыған байланысты профессор Ғазиз Төлеудалиев өте ұғыныңқы нақты тұжырым жасайды. Онда құқық қабілеттілігінің теңдік принципі нақты субъективтік құқық шеңберінде жекелеген азаматтарда берілетін міндеттілік теңдікті көрсете қояды деуге болмайды. Азаматтардың бәрінде бірдей кез келген құқықты ала берумүмкіндігі бола бермейді. Құқық қабілеттілігінің теңдігі дегенде заңда бұл орайда ешкімге артықшылық бермейтіндігі, ешкімге субъективтік құқық алуда тыйым салмайтындығы тұрғысынан түсіну керек деп нақтылы көрсетілген.
ҚР Президентінің --ҚР-да шетел азаматтарынын құқықтық жағдайы‖ туралы заң күші бар Жарлығында (1995 ж. 19 маусым) шет ел азаматтарының ҚР-да Конституциясында зандар мен халықаралық шарттарда көрсетілген құқықтар мен міндеттердің барлығын тек қана зандарда көзделген реттерді қоспағанда иеленетіндігі көрсетілген. Бұл жарлықта шет ел азаматтары ҚР-да тілі, ніні, ұлтыда, біліміде, мүліктік жағдайыда қарамастан зан алдында тен екендігі көрсетілген.
Азаматтық әрекет қабілеттілік дегеніміз - азаматтың өз әрекеті арқылы азаматтық құқықтарды иелену және оны жүзеге асыру, өзі де азаматтық міндеттерді қалыптастыру және оны жүзеге асыру мүмкіндігін айтамыз.
Азаматтық әрекет қабілеттілігін азаматтық құқық қабілеттілігінен айырмашылығы бар. Құқық қабілеттілігін азамат дүниеге келген сәттен пайда болып ол өлгеннен кейін тоқтайды. Ал әрекет қабілеттілігі болу үшін азамат белгілі бір жасқа толуы қажет. Әрекет қабілеттіліктің белгілі бастамаларының бірі - ол азаматтың өз әрекетіне толық жауап бере алатындай физиологиялық жетілуі. Яғни ол өз еркін ұстай алатын белгілі бір жасқа жеткен қалыпты психикалық жетімділікте болуы тиіс.
Азаматтық әрекет қабілеттілік - бұл тиісті азаматтың нақты субъективтік құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі. Қазақстан Республикасының аумағында азаматтырдың әрекет қабілеттілігі мен оның көлемі Қазақстан Республикасынын азаматтық заңымен анықталады. Ал Қазақстан Республикасының азаматтарының шет мемлекеттердегі әрекет қабілеттілігі сол мемлекеттің заңдары мен халықаралық келісім нормалары арқылы анықталады.
Азаматтырдың әрекет қабілеттілігі толық, ішідара толық емес шектеулі деп бөлідені. 18 жасқа толдан азаматта толық әрекет қабілеттілік болады. Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі бойынша, азамат өзінің әрекеті арқылы кез келген құқықтық әрекетті жасай алмайды. Ішінара әрекет қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке толмағандарда тән, ал берілетін әрекет ауқымы олардың жасына байланысты. Олар екі топқа бөлінеді.
а) жасы кәмелетке толмаған 14 пен 18 жас аралығындағылар;
б) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас балалар. 14 пен 18 жас аралығындағылар занда көрсетілген әртүрлі мәмілелерді жасай алады. 14 пен 18 жас аралынынданы жасы кәмелетке толмағандар Заңды өкілдерінің келісімінсіз мыналарды істеуге құқығы бар:
1) өзінін жалақысына, стипенниясы мен басқа да кірістеріне билік етуге;
2) интеллектуалдық меншік құқығы бар объектілеріне билік етуге;
3) ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасауда;
4) банкке салым салуда және өзінін салымына, оның ішінде өзінің атына салынған салымдарға иелік етуге құқылы. 14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар басқа мәмілелерді, ата-анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің нысаны заңдарда кәмелетке толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай келуге тиіс.
Мәміленің бұл түрлері бойынша (Заңды өкілінің келісімімен және келісімінсіз) жауапкершілікті, Заңды өкілдерінің келісімі талап етілсін де етілмесін, жасы кәмелетке толмағандардын өздері көтереді. Жасы кәмелетке толмағандар келтірілген зиянды өтеуге оның жеткілікті мүлкі немесе табысы болмаған реттерде зиянның тиісті бөлігін, оның ата-аналары немесе қамқоршысы өтеуге тиісті.
14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер заңда өзгеше көзделмесе, ата-анасы, асырап алушылары мен қорғаншылары жасай береді. АК-тін 23-бабыда сәйкес, жасөспірімдер өздерінің жасына лайықты, жасай салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы. Жас балалар аталған мәмілелерді жасағанымен, әрекет қабілеттілігі жоқ деп таныланы. Сондықтан да жеке жауапкершілікті мойнына алмайды. Спирт ішімніктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің отбасын материалдық жағыдан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет қабілеттілігін сот Қазақстан Республикасынын Азаматтық іс жүргізу кодексінде белгіленген тәртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық белгіледені. Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауда құқылы.
Басқа мәмілелерді жасауды, сондай-ақ табысын, зейнетақысын және өзге де кірістерін алуды және оларға билік етуді ол тек қамқоршысының келісімімен ғана жүзеге асыра алады.
Азаматтық кодекстің 159-бабында заңды тұлғалардың жарамсыз мәмілесін сотпен жарамсыз деп тануға мынадай негіздер қарастырылған:
а) заңды тұлғаның заң актілерінде немесе құрылтай құжаттарында нақты шектелген қызмет мақсаттарына қайшы келетін етіп не оның органының жарғылық құзіретін бұза отырып жасаған мәміле жасауы;
ә) қажетті лицензия алмай не лицензияның қолданылу күшінің біткеннен кейін жасалған мәміле;
б) теріс пиғылдағы бәсеке мақсатын көздейтін немесе іскерлік әдеп талаптарын бұзған мәміле.
Ерікті ақауы бар мәмілелер екі топқа бөлінеді: 1) мәміле жасауға іштей келіспей жасалған мәміле; 2) ішкі еріктің дұрыс қалыптаспауы салдарынан жасалған мәміле.
Бірінші топқа бір тараптың екіншісін алдау, зорлық, қорқыту ықпалымен, бір тарап өкілінің екінші тараппен зұлымдық ниетте келісуі нәтижесінде жасалған мәмілелер жатады (АК-тің 159-бабының 9, 10- тармақтары).
Ерік ақауы бар жоғарыда аталған мәмілелердің жарамсыз болуының себебі мәмілені жасауда сол тұлғаның еркі болмайды, әрі ерік білдіруді мәмілеге қатысушының еркі емес, әлде біреудің ықпалымен болған ерік болып табылады.
Зорлап мәміле жасату дегеніміз, мәмілеге қатысушыны мәжбүрлеп оның өзіне, не жақындарына күш қолдану (ұрып-соғу, жақын адамдарымен қатыстырмау, бостандығын шектеу және т.б.) немесе жан - дүниесін жаралап мәміле жасауға көндіру болып табылады. Зорлық заңсыз әрекет болғанымен, кейбір жағдайда оны жасаушыны қылмыстық жазаға тарту міндет емес.
Қорқыту - тұлғаға мәміле жасамаған жағдайда оның өзіне немесе жақын адамдарына дене жарақатын салумен немесе моральдық зиян келтіретіндігін ескертіп, қоқан - лоққы жасау. Қорқыту зорлықтан мынадай белгілер бойынша ерекшеленеді: а) қорқыту - зииян келтірмекші болғанымен әлі жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz