Қоғамның құқықтық жүйесін талдау
ҚAЗТҰТЫНУOДAҒЫ ҚAРAҒAНДЫ УНИВЕРСИТЕТІ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні: ______________________________
Тaқырыбы: _________________________________ ________
Oрындaғaн:
___________ тoбының студенті
Ғылыми жетекші:
aғa oқытушы
Қaрaғaнды 2023 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Құқықтық жүйе: пайда болуы, тарихы және ұғымы, мәні және заң жүйесімен айырмашылығы
1.1 Құқықтың пайда болуы, тарихы және ұғымы, мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Құқықтық жүйе түсінігі мен құрылым және заң жүйесімен айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. Қазақстан Республикасының құқықтың негізгі салалар жүйесі.
2.1 Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы құқық саласының бір бөлігі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Әкімшілік құқықтың Қазақстан Республикасындағы құқық саласындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.3 Азаматтық құқық - ғылым, құқықтың бір саласы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.4 Қылмыстық құқық ұғымы,түсінігі және жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...29
2.5 Отбасы құқығы: ұғымы, негіздері мен принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.6 Қазақстан Республикасының қаржы құқығы ұлттық құқық саласы ретінде..37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ПАЙДАЛНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
КІРІСПЕ
Барлық заңдық нормалар бір-бірімен тығыз байланысты, өзара тәуелді, өзара негізделген және бірыңғай жүйе құрайды. Құқық жүйесі -- нақтылы түрде қалыптасқан құқықтың ішкі құрылымы. Құқық жүйесін заңдылық жүйесінен айыра білу қажет, олар мән мен нысан ретінде сәйкес келеді. Құқық жүйесі төмендегідей негізгі элементтерден тұрады: құқық институты (құқықтық институт) және құқық саласы. Өз алдына дербес элементтер ретінде саладан төмен тұрған және салааралық институттар ерекшеленеді. Құқық институты -- бірыңғай қоғамдық қатынастардың жеке, шартты түрде дербес түрлерін реттейтін құқық нормаларының жиынтығы. Мысалға, азаматтық құқықта -- сыйға тарту, сатып алу-сату институты, конституциялық құқықта -- азаматтық институты. Құқық саласы -- бір-бірінен құқықтық реттеудің заты және әдісімен ерекшеленетін бірыңғай құқықтық қатынастарды реттеуші құқық нормаларының жиынтығы.
Қоғамның құқықтық жүйесі ұғымы оның өзіне тән сипатымен белгісіне байланысы анықталады. Құқықтық жүйе - қоғамдық қатынастарды реттейтін өзара байланысты, үйлесімді және өзара әрекеттілік құықтық құрал, әрі қандай да болмасын елдің құқықтық дамуының деңгейін сипаттайтын элементтер. Сондықтан қоғамның құқықтық жүйесі өзінің күрделі құрылымы мен белгілі бір орнымен ерекшеленеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қоғамның құқықтық жүйесі мәселесі салалық заң ғылымдарымен және жалпы құқық теориясымен зерттелуде. Құқықтық жүйе проблемалары - оның ұғым категория аппаратын құрылымдық ұйымдастырылуын, ішкі және сыртқы өзара байланыстарын, қоғамда алатын орнын, сондай - ақ қоғамның өмір сүруі мен дамуының аса маңызды алғы шарты ретіндегі рөлін ғылыми тұрғыдан зерттеу әрдайым өзекті болады. Әсіресе, тоталитарлық режимді жеңіп құқықтық, демократиялық мемлекеттер ретінде қалыптасып жатқан, бостандық, теңдік пен келісім идеалдары негізінде азаматтық қоғам қалыптасып жатқан, кең көлемді құқықтық реформалар жүргізіп, жаңа ұлттық құқықтық жүйелерді құру кезінде қиындықтар мен қарама - қайшылықтарды басынан кешіп жатқан ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстан жағдайында бұның өзектілігі арта түседі. Қазақстан Республикасының өз тәуелсіздігінің сындарлы он жылын артқа тастады. Аталған он жылдан астам уақыт аралығында жас тәуелсіз мемлекетіміз өзі тәуелсіздігін баянды ету және мемлекеттің болашақтағы жылжитын негізгі бағыттарын айқындауға бар күшін жұмылдырған болатын. Жоғарда көрсетілген жағдайдың барлығы аталған тақырыптың қаншалықты өзекті екендігін айқындауға мүмкіндік береді.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Қоғамның құқытық жүйесінің зерттеуінің тарихнамасы бірнеше ғасырлық дамуын басынан өткерді. Зерттеу жұмысын жазу барысында ізденуші заң ғылым саласындағы белгілі ғалымдар С. Өзбекұлы, Ғ. Сапарғалиев, С. Зиманов, Рене Давид, Камилла Жофре - Спинози, К. Цвайгерт, Х. Кетц және т. б. қоғамдағы құқықтық жүйелер туралы сөз еткен болатын. Олардың еңбектерде құқықтық жүйе ерекше құқық ретінде қарастырылған.
Зерттеу обьектісінде. Барлық қоғамның құқықтық жүйелерінің пайда болуы, қалыптасуы және дамуына байланысты туындаған әдеттік құқықтық қатынастар, олардың табиғаты, мәні мен мазмұны, негізгі өрбу кезеңдері мен ерекшеліктері құрайды.
Зерттеу пәні. Зерттеудің нақты пәнін қоғамның құқықтық жүйесі бойынша құқықтық жүйелердің тәсілдері, нысандары, оны пайдалану жолдары мен қоғам өмірінен жойылу және қазіргі таңдағы қоғамның кейбір мәселелерін құрайды.
Курстық жұмыстың негізгі және басты мақсаты. Қоғамның құқықтық өмірі саласында құқықтық жүйенің мүмкіндіктеріне кешенді талдау жасау. Құқықтық өмірдің мәдени астарының негізгі құрамдас бөліктерін жіктеу, олардың жеке - жеке орынын өзара байланысын қатынасын сарапқа салу. Аталған тақырып бойынша екі маңызды әлеуметтік міндетті тұжырымдауға болады. Біріншіден, құқықтық жүйе құқықты қолдануға байланысты барлық тәсілдерді толықтай біріктіреді. Екіншіден, құқықтық жүйе барлық құқықтық құбылыстардың жаңа деңгейде бірігуін білдіреді. Құқықтық жүйе құқықтық мемлекеттің бір белгісі болып табылады. Профессор Н.И.Матузовтың пікірі бойынша: құқықтық жүйе ұғымының құндылығы қоғамның құқықтық жүйесін талдаумен байланысты болады. Сондықтан кез - келген заң құқықтық жүйенің иерархиялық құрылымына қайшы келмеуі керек. Құқықтық жүйенің қалыптасуы салыстырмалы ұзақ кезеңді алатын қиын іс болып табылады. Заңи әбедиеттерде құқықтық жүйе категориясын салыстырмалы түрде жаңартып отырады. Ол 80 - жылдардың аяғынан бастап енді. Бірақ та Батыс заңгерлері бұл ұғыммен бұрынғы кезден айналысуда. Құқықтық жүйе құқықтық материя құрылыммен жақын байланысты яғни, ол иерархиялық көп құрылымдық сияқты аспектілерден тұрады. Құқықтық жүйе динамикалық даму үстінде болады яғни, ол туралы ұғым үнемі өзгеріп отырады. Құқықтық жүйе басқа құқықтық терминдерден ауыстырмайды және өзгертпейді. Ол жеке ғылыми жүктемені яғни, барлық құқықтық құбылыстардың бірлігін білдіреді.
Заң әдебиеттерінде құқықтық жүйе ұғымына кейбір ғалымдар мынадай талдау береді: Құқықтық жүйе қоғамдық қызмет ету саласы бойынша екі жақты бірлікті көрсетеді: нормативтік негіздердің қалыптасуын, нормативтік қызметтердің үлгісін. Бұл бірлікте құқықтық жүйенің функциясы ерекше орын алады.
Сондықтан құқықтық және мемлекеттік құрылыстарды олар тарихи дамуында және өзара байланыстарында қаралуы құқықтық жүйелерді талдауды қажет етеді. Құқықтың дамуы кез - келген мемлекетте қайшылықта және күрделі екені көпшілікке мәлім. Жалпы, құқықтық жүйелердің даму деңгейі қоғамда оның қоғамдық экономикалық дәрежесімен анықталады, басқа сөзбен айтқанда өркениеттің дамуы.
Құқықтық тенденциялар Ежелгі Грецияда және Римде сонымен қатар Ежелгі Шығыста пайда болған деп айтып кетуге болады.
Тарихи қалыптасқан нәрсе Қазақстанның құқықтық мәдениетінің құрылымына шығыстық дәстүрлер үлкен ықпал тигізген. Ежелгі Шығыстың құқықтық идеясы қоғамдық топтық - шектеулі сипаттары анық аңғарылады және қоғамдық топтардың класстық құқықтары мен бостандықтары қатаң бекітілуімен көрінеді. Осындай өте күрделі класстық және әлеуметтік құрылымдардың дамуы Ежелгі Шығыстық қоғамда құқықтың прогрессивті даму туралы ойландырады.
Құқықтық жүйенің тарихы жағынан қарағанда сол кездегі құқықтық актілер қазіргі адамдар құқықтар туралы түсініктердің қалыптасуына ықпалын тигізгенін айта кеткен жөн.
Бірақ та қазақ даласы Шығыс пен Батыс арасындағы орталықтан орын алып отырғанын ескеру керек. Сондықтан қазақтардың идеологиясына құқықтық мәдениетіде синтездің аталған екі әлемнің диолог ретінде көрінеді. Батыс дәстүрінің ықпалы Ресейлік құқық жүйесі арқылы іске асырылды. Бұл Қазақстанның Ресейге қосылуынан байланысты. Қазақстанның Ресейге қосылуы күрделі қарама - қайшылық процесстерге сәйкес келеді. 1917 жылғы Ұлы Казан төңкерілісінен кейін Кеңес Одағының құрамындағы Қазақстан социализм жағдайында өмір сүре бастайды.
1991 жылғы желтоқсаннан бастап Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады және құқықтық мемлекет негізінде жұмыс істей бастады.
Курстық жұмысытың белгіленген мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында төмендегі міндеттері болып мыналар табылады:
Қоғамның құқықтық жүйесі ұғыммен құрылымы жеке зерттеу;
Қоғамның құқықтық жүйесін талдау;
Қоғамның құқықтық жүйесі мәселері бойынша өзіндік тәсілдерді зерттеу;
Қоғамның құқықтық жүйесін зерттеуге байланысты ұсыныстар енгізу.
Қоғамның жүйесі мәселелері бойынша көптеген мақалалар, жинақтар, оқулықтар жарияланды. Аталған тақырып бойынша зерттеулер бірқатар жетістіктерге жеткен. Бірақ қоғамның құқықтық жүйесі мәселесі көп жылдар қатарынан пікір талас туғызып келеді. Бұдан шығатын қортынды қоғамның құқықтық жүйесі тақырыбы мазмұнды болып табылады, сонымен қатар қызығушылықта тудырады.
Курстық жұмыс зерттеудің сипаты, алдына қойған проблемаларды қарастыру деңгейімен, жүргізілген зерттеудің логикалық байланысы мен мақсаттарына сай құрылған. Курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, тоғыз бөлімшеден, қортындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Құқық жүйесі объективтік құбылыс. Ол қоғамның диалектикалық даму процесінің объективтік заңдылықтары арқылы өмірге келеді. Бір жағынан құқықтық нормалар субъективтік жолмен қалыптасады. Екінші жағынан, құқықтық нормалар қоғамның объективтік табиғи даму процесінің тілегіне сәйкес қалыптасып, елдегі әлеуметтік қарым-қатынастарды реттеп-басқарып жатады. Сондықтан, мемлекеттік органдар құқықтық нормаларды өз бетімен, қалай болса солай қабылдай салмайды. Қоғамның әлеуметтік карым-қатынастарының даму процесіне сәйкес құқықтық нормалар жан-жақты талқылапып, бекітіледі. Қоғамдық қатынастарды реттеп-басқару процесінде нормативтік актілер сала-салаға, жүйе-жүйеге бөлініп, дамып жатады. Сөйтіп құқық жүйесі қалыптасады.
Заң шығару жүйесінің өмірге келу жолы басқа. Бұл жүйе басым түрде субъективтік процесс арқылы қалыптасады. Қоғамдағы қарым-қатынастарды жақсы дамыту үшін нормативтік актілерді дер кезінде қабылдап, елді, мемлекетті дағдарыска ұшыратпай басқару керек. Міне, бұл мәселемен мемлекеттің заңды шығару бағытындағы аппараттары шұғылданады. Осылай қоғамда заңжүйесі қалыптасады.
Заң жүйесі дегеніміз -- Парламент арқылы құқықты құрастыратын (қалыптастыратын) нормативтік актілердің жиынтығы (негіздері). Нормативтік актілерсіз, заңсыз құқық болмайды. Заң жүйесі мен құқық жүйесі бір-бірімен тығыз байланысты.
Заң шығару жүйесінің негізгі салалары;
1. Бір салалық қатынастарды реттейтін заң жүйесі. Заң жүйесінің бұл түрі құқық жүйелерімен ұқсас. Мысалы: азаматтық құқық, әкімшілік құқық т.б.
2. Саланың өз ішіндегі қатынастарды реттейтін заңдар. Мысалы: азаматтық құқықтың ішіндегі авторлық құқық; жер-су заңдарының ішіндегі тау-кен, экология туралы заңдар т.б.
3. Кешенді заңдар жүйесі (бірнеше салаларды қамтитын заңдар). Мысалы: шаруашылық, транспорттық т.б. заңдар. Бұл заң жүйелері қоғамның бірнеше салаларының ұқсас қатынастарын реттеп отырады.
4. Қорғаныс - әскери заң жүйелері. Бұл жүйе құқық жүйесінің басым көпшілігін біріктіреді. Мысалы: мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, жер, қылмыстық т.б. құқық салаларын біріктіреді.
Әскери заң жүйесі арнаулы, ерекше заң саласы болғанмен қоғамдағы құқықтың негізгі қағидаларын қатаң сақтауға тиіс: азаматтардың теңдігін, бостандығын т.б.
Сонымен, заң жүйесі объективтік жолмен қалыптасқан нормативтік актілерді субъективтік тұрғыдан біріктіріп дамытып отырады. Құқықтың дамып қалыптасу кезеңдері:
1. Қоғамдағы қарым-қатынастардың өмірге келіп сала-салаға бөлінуі.
2. Қатынастарды реттеп-басқару үшін құқық жүйелерінің қалыптасуы.
3. Объективтік тұрғыдан қалыптасқан құқықтық нормаларды заң жүйесіне айналдыру. Сөйтіп құқықтың рөлін, маңызын күшейту, олардың қолдануын жеңілдету, нормативтік шегілердің орындалуын жақсарту.
І. Құқықтық жүйе: пайда болуы, тарихы және ұғымы, мәні және заң жүйесімен айырмашылғы
1.1 Құқықтың пайда болуы, тарихы және ұғымы, мәні
Әр елдің құқық жүйесі халықаралық құқықпен тығыз байланысты болады. Барлық мемлекеттер ол құқықты дұрыс орындауға міндетті. Өз нормативтік актілерін осы халықаралық құқыққа сәйкес қабылдауға тиіс. Егер қайшылықтар болса, халықаралық құқықтың нормалары басым болады.
Құқық және заң жүйелерінің даму бағыттары -- құқық пен заңның дамуы қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік реформаларға байланысты. Бұл процесте құқық пен заңның мазмұны да, сапасы да тереңдеп, жақсара түседі. Құқық және заң жүйелерінің даму бағыттары:
Қоғамдағы диалектикалық құбылыстардың құкық пен заңды объективтік тұрғыдан дамытуы; 2) Құқық жүйесінің дамуы; 3) Заң шығармашылық процестің сапасының жақсаруы.
Қоғамның диалектикалық даму процесінде адамдар мен құқықтың өзара байланысы жақсарып, шеңбері кеңейіп, адамдардың бостандығы мен құқықтары нормативтік актілердің негізгі қызметіне айналып, жеке тұлғалар құқығы қоғамдағы ең күрделі, ең маңызды құқық саласына айналуы объективтік процесс. Сөйтіп, келешекте мемлекет пен құқықтың міндеттері мен бостандығы бірте-бірте теңесуге тиісті. Бұл құқықтық мемлекет кезінде шындыққа айналады [10 б.].
Еркін адамды лауазымды тұлғаның қысым көрсетуінен қор-ғау мәселесі Ежелгі Грекия және Ежелгі Рим мемлекеттерінде пайда болған. Мұнда, субъективті құқық туралы мәселелер теориялық тұр-ғыда қарастырылмағанымен, тәжі-рибе түрінде тұлғаның бостандығы аса құнды дүние деп танылып, басқарушылардың озбыр әрекет-терінен қорғалып отырған.
Афины қаласында тұлға ер-кіндігіне қол сұқпау құқығы заң-мен қорғалған. Әрбір жоғарғы ла-уазымды тұлға қызметке алыну барысында сот үкімінсіз тұтқынға алмайтындығы туралы ант берген. Республикалық кезеңдегі Рим та-рихында апелляция жасау құқығы бекітілген, ол бойынша, консул, претор немесе басқа да лауазымды тұлғадан қысым көрген әрбір еркін рим азаматы оны қияндықтан қорғау үшін еркін жиналысқа (кейіннен -- халық трибунасына) жүгіне алған. Тұтқынға алынған жағдайда да римдік азаматы апелляция жасауға құқылы болған, мұндай жағдайларда халық жина-лысы тұтқынға алынған адам-ның өтініштерін тыңдай отырып, оны тұтқынға алудың дұрыстығын не-месе босату қажеттігі жөнінде қаулылар шығарған. Мен -- рим азаматымын деген айқындаманың мәні бойынша әрбір азамат билік тарапынан жасалатын қияндық-тардан қорғалғанын білдіреді. Яғ-ни, ежелгі Грекияның қала полис-терінің және республикалық Рим-нің заңнамасы лауазымды тұлға - азамат қатынастарын реттеп отырған.
Әкімшілік әділет элементтері орта ғасырда да кездеседі. Англияда ХІІ ғасырдың ортасында ірі жер иеленушілерден сайланатын судья, басқару және әкімшілік әділет функцияларын ұштастырып отыр-ған. Ағылшын судьялары ха-лықтың салық, полиция және басқа да мемлекеттік органдармен даула-рын шешіп отырған.
Франция, Германия, Италияда феодализм дәуірінде жеке тұлғалардың шағымын, шешім шығаратын жалпы соттар қарастырған. Орта ғасырлық Францияда, жоғарғы соттық-әкімшілік мекеме қызметін, мемлекеттің барлық провинцияларындағы қызметті атқаратын парламенттер іске асырған
Танымал құқықтанушы Ф.В. Тарановский осы мәселе бойынша былай деп жазады: Парламентер жалпы соттық құзырдағы жария құқықтың даулы мәселелерін шешетін әкімшілік әділет органдары болып табылған.
Жоғарыда айтылып кеткендердің негізінде, профессор Б.Ж. Абдраимов, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қысым жасалған жағдайларда әкімшілік соттар пайда болады. Әкімшілік әділет ерекше құқықтық феномен ретінде билік және кәсіпкер арасындағы тепе-теңдікті сақтап, мемлекет тарапынан заңсыз қысым жасаудан қорғайды деп қорытындылайды[1].
Жаңа кезең тарихында тек саяси жүйелер, конституциялар, қоғамдағы мемлекеттік құқықтар ғана өзгерістерге ұшырып қоймай, сонымен қатар барлық құқықтық жүйе, әсіресе жария құқық эволюцияға ұшырады.
ХХ ғасырдағы батыстың материалдық және іс жүргізу құқығының барлық салаларының түрі және мазмұны да өзгерді. Ол енді қоғам өміріне белсенді қатысуға мүмкіндік алды. Бұл жаңарулар ең алдымен, постиндустриалды даму сатысына өткен қоғамның дамуына байланысты болды. Қазіргі заман кезеңіндегі құқық, ақпараттық және ғылыми-техникалық революцияға және жаңарған экономикаға байланысты жаңа қоғамдық міндеттерді, әлеуметтік шиеленістерді шешуде пайдаланылды.
Қазіргі заман жағдайындағы құқық, профессор О.А. Жидков пікірінше, тек әлеуметтік саяси құрылымды қорғауға ғана бағытталып қоймай, қоғамды және қалыптасқан демокртаиялық дәстүрлерді сақтай отыра, жаңа қоғамдық қажеттіктерге байланысты өзгертуге бағытталған [2]. Сондықтан да қазіргі заман тарихындағы батыс елдерінің құқығындағы өзгерістер тек таптық жағдайда ғана байқалып қоймай, құқықтың жалпы әлеуметтік және жалпы реттеу функцияларынан көрінеді. Дамыған елдердің жаңартылған құқығында (әсіресе ХХ ғ екінші жартысында-ХХІ ғ басында) әлеуметтік саясатқа деген ұмтылыс бар. Мұнда өз тәжірибелеріне және әлемдік өркениеттің жетістіктеріне, оның ішінде-ролі артып келе жатқан әкімшілік-құқықтық қатынастарды реттеу салаларында бейілділігін сақтауы байқалады.
Бұл негізінен, ХХ ғ нормативтік актілер есебінен құқық көздері құрылымының кеңейуіне байланысты болған. Шындығында, заңнаманың дамуына қарамастан, құқықтық материалдардың басым бөлігінде атқарушы билік актілерінің салмағы басым болған. Заң және заңға тәуелді актілерінің ара -қатынасындағы бұл өзгерістерге, парламенттің құқықтарын заңнамалық құқықпен шектеуге жағдай туғызған бірқатар елдер мен конституциялар әсер еткен (мысалы, 1958 ж Француз Конституциясының 34 бабы). Көбінесе заңдардың өзін де парламент жалпы түрде қабылдайды және ол ары қарай нормативті нақтылауды қажет етеді.
Батыстың барлық мемлекеттеріндегі президенттік және үкіметтік декреттер, жарлықтар және министрліктер регламенттері, басқа да әкімшілік актілердің түрлері, ұдайы өзгерістегі қоғам жағдайына бейімделуші маңызды құралға айналған. Үкіметтік және басқа да әкімшілік актілердің (мамандандырылған комиссия, тәуелсіз агенттіктер ж.т.б.) ролінің арту процесі, парламенттік жүйе әлсіреген, атқарушы аппараттың өкілдік органдардың бақылауынан шығуы жағдайында ұдайа түседі, бұл ең алдымен тоталитарлық және авторитарлық мемлекеттерге тән.
Үкіметтік норма шығармашылығы өкілеттілік берілген заңнама түрінде дамып, оны парламенттің санкциясымен және ресми бақылауымен қабылдаған. Профессор О.В. Жидков пікірінше, бірқатар елдерде үкіметтік биліктің және бюрократияның ролінің артуына байланысты нормативтік әкімшілік актілермен қатар әкімшілік тәжірибе де құқық шығармашылық сипатында болып отыр. Үкіметтік және басқа да атқарушы органдардың әкімшілік шешімі, бірқатар жағдайларда нормативтік күші бар әкімшілік прецеденттердің құрылуын тудырады.
ХХ ғасырда әкімшілік әділет, әкімшілік құқықтың және басқару теориясының құқықтық аспектілерінің дамуындағы маңызды мәселеге айналды. Шет ел құқық ғылымында әкімшілік әділет ретінде, әкімшіліктің қызметін бақылау жүйесі, мемлекеттік басқару аумағындағы дауларды шешудің ерекше түрі қарастырылады. Мұндай жағдайлардағы мүдделі тұлғалардың шағымдарын қарастырудың нәтижесінде заңсыз әкімшілік актілердің күші жойылады немесе қайта қарастырылады.
Әкімшілік әділеттің пайда болуын құқықтық мемлекеттің доктринасымен және биліктің бөлінуі теориясымен байланыстырады. ХҮІІ-ХҮІІІ ғ буржуазия идеологтарының саяси іліміндегі қалыптасқан биліктің бөлінуі принципі, буржуазиялық заңдылықтың бекітілу процесінде тарихи маңызды, прогрессивті роль атқарды. Дегенмен, кейіннен оны өкілділігі жоқ органдардың қолында биліктің шоғырлануының дәйектілігіне негіз болып, басқа да органдардың, әсіресе соттардың араласуынан оғаштауға пайдаланылды. Сондықтан да арнайы әкімшілік әділетті құру француз мемлекет танушысы М. Ориу пікірінше, әкімшіліктің сот билігінен бөлінуінің алғашқы салдары болды [3]. Кеңес ғылымында осы бөліністің мағынасы кереғарлыққа ұшырады, А.Т. Боннердің пікірінше, мұндай жүйе әкімшіліктің толық дербестігін сақтап, оның қызметін сот шешіміне тәуелсіз етуге жол бермеу керек. Қазіргі кездегі әкімшілік құқық ғылымы әкімшілік әділеттің басқаруды қорғау мақсатын толық мойындайды
Әкімшілік сот төрелігі, шет ел құқықтық доктринасында әкімшілік, нақтырақ айтқанда жария құқықтың ерекше саласы ретінде қарастырылады. В.Г. Графский сипаттамасы бойынша, жария құқық арқылы (сонымен қатар конституциялық) бюрократияға жол берілмейді
Әкімшілік сот ісін жүргізу шеңберінде, басқа да конституциялық, азаматтық, қылмыстық процестер сияқты, заңдылық кедергіге ұшырауы мүмкін. Осы тұрғыда жергілікті немесе аймақтық билік мекемелерінің қызмет бабын теріс пайдаланғаны және лауазымды тұлғалардың қателіктері үшін жалпы және нақты жауапкершілігі бастау алады. Осы жерде қоғамның мүддесінің министрлік актілер және міндетті қаулылармен ара-қатынасы басталады. Қызметтің ерекше түрі, сот автономиясы аппаратының, мемлекеттік басқару жүйесіндегі алуан түрлі жартылай әкімшілік-жартылай соттық мекемелерді бақылауының, жария құқық принциптері мен талаптары бойынша бақылаудың жаңа міндеттеріне бейімделуіне байланысты.
Дегенмен, әкімшілік құқықтың оқшаулану тенденциясы кең тарамаған. Қоғамдық өмірге үкіметтің араласуының артуы әкімшілік құқықтың оқшаулануын және әкімшілік-іс жүргізу құқығының қалыптасуын тудырғанымен, құқықтық реттеудің, азаматтық-құқықтық (диспозитивті) және әкімшілік (императивті) әдістерінің тығыз байланысуы тенденциясы да байқалып отыр. Бұл әкімшілік және азаматтық құқықтың алшақтығын жояды.
Басқару процедураларын реттеуге қатысты заңнаманың дамуы, ұлттық құқықтық жүйенің күрделенуін ғана тудырып қоймай, түрлі мемлекеттердің құқықтық жүйесінің өзара байланысын арттырады. Экономика және саясаттағы интеграциялық үрдістер түрлі мемлекеттердің құқығының бірыңғайлығын тудырып, бұрынғы континенталды және англо-саксон құқықтық жүйелерінің арасындағы алшақтықтарды жоя бастады.
Сонымен қатар, қазіргі таңда түрлі құқықтық жүйелерде, әкімшілік-құқықтық дауларды шешу және әкімшілік процесс бойынша доктриналдық, ұйымдастыру-құқықтық және іс жүргізу жақтарының түрлі әдістері қалыптасқан. Барлық органдардың, атқарушы биліктің лауазымды тұлғаларының қызметінің және әкімшілік процестің барлық кезеңдерінің, барлық істердің реттелуінің іс жүргізулендіру дәстүрі қалыптасқан шет ел мемлекеттеріндегі атқарушы билік органдарының қызметін заңмен реттеу тәжірибесі аса қызығушылық тудырады.
Әкімшілік құқық ғылымында әкімшілік әділет жүйесінің үш түрі ерекшеленеді: неміс, англо-американдық және француз (профессор Б.Ж. Абдраимов тек екі -- англо-саксон және континенталды түрін қарастырады).[1] Англо-саксон үлгісін қарастырудан бастайық.
Англо-саксон (немесе англо-американдық) үлгісі құқықтың прецедентті жүйесі бар елдерге тән (Ұлыбритания, АҚШ). Бұл елдерде, тұлға және мемлекеттік органдардың құқықтық теңдік принципі басым, яғни басқару саласындағы барлық даулар жалпы құқық соттарына соттылы. Англия, М.А. Лозин-Лозинский пікірінше, -- бұл әкімшілік өкімдерге қарсы азаматтардың құқықтық дауын сот бойынша шешу институтының отаны, мұнда, үкімет тәуелсіз соттың алдында жауапкер түрінде қарастырыла алады.
Қазіргі кезде классикалық англо-американдық үлгі өзгерістерге ұшырауда, өйткені жалпы құқықтағы соттар процесі баяулығына, формализмдігіне, қымбатқа түсуіне байланысты азаматтар үшін қиындық туғызып отыр. Ф. Ридли осы мәселе төңірегінде былай деп жазады: мұнда басқарудың заңсыз актілерін даулаудың жаңа түрлері пайда болып отыр, атап айтқанда: парламент депутаттарына жүгіну артып, қаржы, әлеуметтік қамтамасыз ету, көлік, ауыл шаруашылығы, еңбек қатынастары бойынша мамандандырылған әкімшілік соттар құрылуда, әкімшілік істер бойынша Парламенттік уәкілдің уәкілеттілігі кеңейіп, білім, медицина, полиция саласында квазисоттық органдар дамуда.
Британдық әкімшілік құқық доктринасының жалпы соттарға жалпы ведомствалық бағыныстылық идеясынан бас тартуы квазисоттықпен қатар кейбір әкімшілік-соттық инстанциялардың құрылуын тудырды. ХХ ғ басында әкімшілік - құқықтық дауларды шешудің британдық жүйесін сипаттай отыра, орыс ғалымы П.Г. Виноградов былай деп жазды: Тәуелсіз сот билігі мұнда, қылмыстық және азаматтық сот төрелігіндегі сияқты бюрократтыққа жол бермейді, ол әкімшілік дауларды шешудің бітістірушісі [6].
Ұлыбританияның әкімшілік-іс жүргізу құқығының бірқатар ерекшеліктері бар. Олар: парламенттің үстемдігі, әкімшілік және сот арасындағы уәкілеттіліктің бөлінуі, министрліктердің жауапкершілігі, құқық үстемдігі, әкімшілік процесте бейресми процедуралардың қолданылуы.
Ұлыбританияның жоғарғы мемлекеттік органы ретінде парламент заңдарды қабылдайды, елдің құқығын, оның ішінде әкімшілік құқықты қалыптастырады. Қолда бар фактілерді пайдалана отырып әкімшілік шешімдер шығарып, заң шеңберінде әрекет етеді. Сонымен қатар, Ұлыбританияның министріктері және ведомствалары заңды тұлғалар болып табылады, оларға да сотта талап қойылады. Соттар, әкімшілік тарапынан жәбір көрушінің шағымын қарастыру барысында, американдық құқықтағы сияқты, басты назарды құқық мәселесіне аударады. Ол әкімшілік іс әрекетінің құқық нормасына қайшы келмегенін, өкілеттілігін асыра пайдаланбағанын, билікті теріс пайдаланбағанын бақылайды. М.А. Суворовтың пайымдауынша, заң шеңберінде іс әрекет ететін соттардың заңды үстемдігі қамтамасыз етіледі [7].
Ағылшын конституциялық құқығын зерттеуші ірі ғалым А.Дайси пайымдауынша, құқық үстемдігі, әкімшіліктің билікті теріс пайдалануына жол бермеуімен, ел азаматтарының барлығының заңға және соттарға бағынуымен, соттардың азаматтардың құқығы мен бостандығын қорғауымен айқындалады.
Ағылшындардың ойынша, әкімшілік құқықтың басты міндеті-тиімді әкімшілік билікті тудыру қажеттігі және осы биліктен жекелеген тұлғаларды, қоғамды қорғау арасындағы тепе-теңдікті сақтау болып табылады. Осы құқықтық нормаларға сәйкес әкімшілік биліктің шегі, оның субъектілері және қызметінің процедуралары бекітілуі тиіс.
Мемлекеттік мекемелердің нормативті актілерді қабылдау процедуралары баяу формализмденген. Бейресми процедуралар, әсіресе кеңестер өткізу және қоғам өкілдері құрамында бар тәуелсіз кеңесу комитеттерін құру кең тараған. Әдетте нормативті актілерді қабылдау барысында мүдделі тұлғалар мен ұйымдар өкілдерімен ұзақ келіссөздер жүргізіліп, кездесулер мен кеңестер өткізіледі. Тек жекелеген жағдайларда ғана заң, әкімшілікті шығарылатын актілерді жариялап, мүдделі тұлғалардың пікірін тыңдауға, істі ашық түрде қарауға міндеттейді. Орталық және жергілікті органдардың қызметін, норма шығармашылығын парламент және соттар бақылайды.
Әрбір мүдделі тұлғаның әкімшіліктің іс әрекетін сотта даулауға құқығы бар. Соттар шағымды екі жағдайда қабылдайды: 1) егер де әкімшілік заңмен қарастырылған өкілеттілігін асыра пайдаланылса, 2) егер де мекеме өз өкілеттілігі ауқымында іс әрекет еткенімен, құқық нормаларын дұрыс қолданбаса. Олар әкімшіліктің барлық заңсыз әрекеттерінің күшін жоя алады. Талқылау барысында, фактілер түріндегі әкімшіліктің қорытындыларымен қатар, әрбір нақты жағдайларда құқық нормаларын қолдануының дұрыстығы да ескеріледі.
Британ соттарының қызметінде әділетті процедура қағидаты іргелі қағидат болып табылады. Оның екі негізгі ережесі бар:өз ісін ешкім таразылай алмайды және ешкімді де ісін толық қарастырмай соттауға болмайды. Бірінші ережеге сәйкес соттар әділетсіз әкімшілік шешімдердің күшін жояды. Екінші ереже мекемелерде істі әділетті қарастыруды, тыңдауды талап етеді. Мүдделі тұлғалар хабардар етіліп, тыңдалуы тиіс [8].
Америка Құрама Штаттарындағы әкімшілік-құқықтық даулардың теориялық сипаттамасын беруде, ең алдымен алғашқы әкімшілік юрисдикция доктринасына соқпай кетуге болмайды. Бұл доктрина бойынша, әкімшілік орган өз саласына байланысты мәселелерге келгенде ғана соттардан басымырақ болады. Дегенмен де, құқықтық мәселелерді шешу тес соттың басымдығына кіреді.
Діни-дәстүрдегі құқық жүйесі - бұл сондай реттеу жүйесі, заңды элементтер көп мөлшерде оның алғашқы жағдайда болған қоғамның дәстүрлік нысанын реттеумен байланысты (діни догмалармен, ілімдермен, дәстүрлер, т.б.). Мұндай жүйелер үшін тән нәрсе - қасиетті тестілердің және діни (культовый) үстемділіктің қағидаларының беделіне тиісуге болмайтындығы.
Мұсылман құқығы - Араб халифатында VII-X ғғ. мұсылман діні исламға негізделген. Оның түсіндіруі бойынша, құқықтың өмір сүруі Аллаға байланысты, яғни Алла оны Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар арқылы адамға ашқан. Сондықтан қоғам сонымен реттелуі қажет.
Мұсылман құқығы көптеген оны талдаушылармен қалыптасып барлық өмір аясын қамтиды, тек құқыққа қатысты жағдайлар емес (намаз оқу, ауыз бекіту). Мұсылман құқығын түсіндіретін заң жоқ. Тек құдайдың заң шығару билігі бар. Оған табынатындарға ұйғарым - шариғатты (жүру жолы) ұстау: сенім қағидалары (ахида) және құқықтық талаптар (фикха). Фикх не мұсылман құқығы бойынша, адам құқыққа сенуші ретінде өзіне-өзі Аллаға сенуді міндеттейді.
Шариаттың негізгі қайнар көзіне Құран жатады (қасиетті кітап, Алланың Мұхаммед пайғамбарға қарап айтқан сөздері қосылған), сунна (Мұхаммедтің істегендері мен айтқандарына негізделген дәстүрлі жинақ), иджма (Құранның ережесін нақтылаған үлкен ғалым-исламистердің айт-қандары).
Индустық құқық - дәстүрлі құқықтың анық мысалы. Ол дүние жүзіндегі ең көп құқыққа жатады. Бұл қауымның құқығы әлі варново-касталығы бар форальді емес, қамтамасыз етілген қоғам құрылымы. Көбірек таралған жерлері Үндістан, Пакистан, Бирма, Сингапур, Малайзия және Африканың жағалауындағы елдер (Танзания, Уганда, Кения).
Ислам сияқты, индуизм өздерін қолдаушыларға мынаған сенуді үйретеді: адамдар туғаннан бастап әлеуметтік және көнелік категорияларға бөлінеді, олардың әрқайсысының өзінің құқық жүйелері және міндеттері бар. Ол негізінен неке-отбасылық, мұрагерлік және басқадай қатынастарда көрінеді.
Индустық құқықтың маңызды материалдық қайнар көздеріне жататындар: ведтер және дхармашастрлар.
Африкалық әдет құқығы - топтар мен қоғамдас-тықтардың құқығы. Бұл санаттағы белгі, әрбір әдет құқықтарының салаларына тән.
Атап айтатын нәрсе, дәстүрлі құқықтағы жоғарғы табиғи күш рөлі. Сот процесінде бұл фактор негізінен шындықты анықтауда ант беруге мәжбүрлеуді және құдайдың сотымен (ордали) сыннан өткізген. Сот шешімдері татуласуға не орнына әкелу гармониясына негізделіп қабылданады.
АҚШ заңнамасы әкімшілік мекемелердің уәкілеттілігін және іс әрекет тәртібін, соттардың әкімшілікке бақылау жасауын реттейді. Олар толық түрде әкімшілік қызметтің барлық түрін: әкімшілік норма шығармашылығын, әкімшілік квазисоттық қызметті, соттардың әкімшілікке бақылау жасауын реттейді. Әкімшілік мекемелердің барлық іс әрекеті, заңмен қарастырылған ескертпеден басқа жағдайларда әкімшілік құқық нормаларына бағынады. Тергеу жүргізуден және мәлімет жинаудан, нормативті немесе жеке актілердің жобасын дайындаудан, ашық мәжілісте оны қарастырудан, ол бойынша шешім қабылдаудан, осы шешімді жариялаудан бастап, жоғарғы органдарда және сотта оны даулауға, әкімшілік іс бойынша соттардың қарастыру және қаулы шығаруына дейін әкімшілік процесс кезеңдерінің барлығы реттелген. Мұнда басты назар жеке және заңды тұлғалар құқықтарының іс жүргізу кепілдіктеріне аударылады. Американ ғалымы Э. Фройнд осыған байланысты былай деп атап өтеді, әкімшілік құқық-бұл әкімшілік шығарған құқық емес, әкімшілікті бақылайтын құқық [9].
1946 жылдан бастап АҚШ-та Жалпы әкімшілік процедуралар туралы федералды заң қолданылып, штаттарда әкімшілік процедуралар қосымша аймақтық заңдармен реттелген. 1946 жылғы заң әкімшілік-құқық шығармашылық қызметін реттеуге бағытталған. Заңда эталондық процедуралар тізімі берілген. Ол бойынша, реттеуші ведомства нормативті актілерді қабылдау немесе өзгерту барысында қабылданатын құжаттар, өз қызметінің ережелері, тиісті істер бойынша сот шешімі туралы халықты хабардар етіп, нормативтерге енгізілетін барлық өзгертулерді Федералдық регистрде жариялауы тиіс.
АҚШ - тың әкімшілік, реттеуші ведомстваларының басқа да мемлекеттік мекемелеріне қарағанда, заңдарға түсініктеме беретін, толықтыратын нормативті актілерді (ұйғарымдарды) қабылдау құқығымен қатар, олардың орындалуын бақылау құқығы бар.
Профессор Н.А. Крашенников ойынша, Федерация органдары және оның субъектілері арасындағы қайшылықтарға, заңшығарушы және атқарушы биліктердің мүдделерінің тоғысуына байланысты АҚШ әкімшілік жүйесінде көптеген тәуелсіз ведомствалар жүйесі (агенттіктер) қалыптасты. Олар, норма шығармашылығы және квазисоттық уәкілеттіліктері берілген әкімшілік мекемелер құқығына ие бола отырып, министрліктерден оқшауланған және өз алдына дербес түрде [10].
АҚШ әкімшілік әділеті азаматтық және конституциялық процестермен тығыз байланысты. Жалпы юрисдикциялық соттарда әкімшілік-құқықтық дауларды қарастыру және тиісті өкілеттілігі бар түрлі квазисоттық органдарды құру оның ерекшелігі болып табылады. 1957 ж Азаматтық құқық туралы Заңға сәйкес, атқарушы билік шеңберінде азаматтық құқықтар бойынша ерекше Комиссия құрылған, оның мүшелерін Сенаттың келісімімен президент тағайындайды. Комиссия, дауыс беру барысында нәсілі, терісінің түсі, діні, жасына және басқа да жағдаяттарға байланысты саяси құқықтарына қысым жасалғандығы туралы азаматтардың арыздарын қарастыруға міндетті. Сонымен қатар, әкімшіліктің нормативті актілерін, федералды үкімет заңын және саясатын бағалауға міндетті. Кемсітуге жол бермеу үшін Комиссия квазисоттық тыңдаулар өткізуге міндетті және үйлестіру өкілдігіне ие.
Американдық заңнама, әкімшілік-құқықтық қатынастар шеңберінде пайда болатын барлық мәселелерді шеше алмайды. Мемлекеттік және құқықтық дамудың осы аспектісінде Жоғарғы Соттың қызметі маңызды болды. Жоғарғы Сотта қаралатын, азаматтар және мемлекеттік мекемелер арасындағы әкімшілік-құқықтық қатынастардан туындайтын істер, жоғарғы сот Э. Уоррен төрағалығы кезеңінде (1960 жылдары) көбінесе азаматтардың пайдасына шешіліп отырды.
Дегенмен, әкімшілік процестің негізгі принциптері заңнама деңгейінде, оның ішінде конституциялық деңгейде бекітілген. АҚШ әкімшілік құқық нормаларын қолдану тәжірибесі үшін, тиісті құқықтық процедураларды сақтау туралы талаптары бар конституцияға енгізілген V және XIV түзетулерінің маңызы зор. Американдық заңгерлердің пікірінше ол, қаралатын іс бойынша барлық мүдделі тұлғалардың хабардар етілуі және оларға істі талқылауға қатысу мүмкіндігін беру сияқты екі өзара байланысты элементтен тұруы қажет. Тиісті дәрежедегі құқықтық процедуралар талабы, жекелеген құқық субъектілерінің құқықтарының теңдігін қамтамасыз ететін, мемлекеттік және қоғамдық өмірдегі құқық үстемдігі жүйесінің іргелі принципі болып табылады.
АҚШ заңнамасында, әкімшілік құқық бұзушылық, лицензиялық, зейнетақы, салықтық және жекелеген нақты тұлғалардың құқығы мен міндеттері туралы шешім шығарылатын басқа да істерді мекемелерде қарастыру тәртібі толық түрде реттеледі. Мұндай дәлелдемелерге ерекше назар аударылады.
Нормативті акт немесе мекеме бұйрығы іске қатысты маңызды дәлелдемелерге негізделуі қажет. Әкімшілік істі қарау соттағы істі талқылау сияқты хаттамаланып, онда тараптардың сөздері, олардың ұсыныстары, алынған немесе қарастырылған дәлелдемелер, ресми фактілер, дәлелдемелерді тараптардың бағалауы толық қамтылады.
Мекеме дәлелдемелерді ауызша және жазбаша түрде қабылдайды. Мұнда, шешім қабылдайтын тұлға, істі қарастыру барысында келтірілген және хаттамада көрініс тапқан дәлелдемелерді ғана басшылыққа алады. Судьялар, атқарушы билік органдары қабылдаған актілердің заңдылығына бақылау жасай отырып, факт бойынша әкімшілік юрисдикция басымдықтары презумпциясына және құқық мәселелері, яғни әкімшілік органдарының құқық нормаларын түсіндіру және қолдану мәселелері бойынша соттар юрисдикциясының басымдықтары презумпциясына сәйкес шешім шығарады.
Американдық әкімшілік-іс жүргізу заңнамасында, мемлекеттік мекемелер қызметінің ұтымдылығын арттыратын және мүдделі азаматтар мен ұйымдардың құқығының кепілдіктерін беретін басқа да тиімді жағдайлар жасалынған.
Жалпы, құқықтанушылар, англо-саксон жүйесінің артықшылықтары ретінде нақтылықты, бейресмилікті, әкімшілік трибунал мүшелерінің жоғарғы кәсіби деңгейін, процестің қолайлылығын көрсетеді; кемшіліктеріне: әкімшілік трибуналдардың ведомствалық бағыныстылық істерді ғана қарастыруын, әкімшілік трибуналдардың жалпы юрисдикциядағы соттарға тәуелділігін жатқызады.
Англо-саксондық үлгі, көптеген елдерде (Норвегия, Дания, Нидерланды, Канада, Австралия, Үндістан, Жапония) қолданғанымен, континенталды құқық елдерінде кең тарамаған. Осы мәселені біз Франция және Германия үлгісінде қарастырамыз.
1.2 Құқықтық жүйе түсінігі мен құрылым және заң жүйесімен айырмашылығы
Қоғам объективтік даму процесінде көп мәселені реттеп-басқаруды бірте-бірте коғамдық ұйымдарға, бірлестіктерге, ұжымдарға беріп, құқықтың қызметі азая беруі өмірге келеді. Бұған күмән келтіруге болмайды. Мұндай процесс мемлекетаралық, халықаралық құқықта да болуы мүмкін.
Келешекте құқық жүйелері де дамып, сапалы өзгерістерге ұшырауы объективтік процесс. Бірнеше құқық салалары бірігіп, нормативтік актілердің кешенді жүйелері қалыптасуы әбден мүмкін. Бұл процесс нормалардың мазмұнын, сапасын, маңызын жоғары деңгейге көтеруі даусыз деуге болады.
Жоғарыда көрсетілген құқық жүйесінің келешекте объективтік даму процесі міндетті түрде заң шығармашылық қызметті де көтеруге, жақсартуға объективтік, заңды негіз деп толық сеніп айтуға болады. Қоғамның даму процесінде заң шығармашылық қызметті бірте-бірте Парламенттен төменгі органдарға беруге болатынына сенуге болады. Ол органдар өздерінің әкімшілік территориясында мәселелердің басым көпшілігін өздері толық реттеп-басқаруға көшуі мүмкін
Құқық жүйесі - бұл объективті қамтамасыз етілген қоғамдық қатынастар жүйесі, құқықтың ішкі құрылымы, онда бірлікте және келісілімділікте көрінетін, мемлекетте әрекет ететін құқықтық нормалар және құқықтың бөлінуіндегі салыстырмалы еркіндіктегі бөлігі - нормалар, институттар және құқық салалары.
Құқық жүйесінің негізгі формалары:
:: объективтілігі (құқық саяси партиялардың еркімен қалыптаспайды, қоғамдық қатынастардың заңды даму процесінде тұжырымдалады.
:: қоғамдағы бар қатынастардың деңгейін, құқықтық мәдениетті көрсетеді;
:: құқық жүйесі - бұл көпжақты құқықтық құбылыс, өзінің көлеміне және мазмұнына қарай бірдей емес, бірақ органикалық қарым-қатынастағы құрамдық элементтерді қосып алушы (құқық нормалары, институттар және құқық салалары);
:: құқық жүйесі бірлігімен және өзін құрайтын нормалардың қарым-қатынасымен сипатталады;
:: басқа және күрделі жүйелердің бір бөлігі болып табылады: ұлттық құқық жүйесінің және халықаралық құқық жүйесінің.
Құқық жүйесінің элементтері - бұл нормалар, салалар және құқық институттары. Өз жағынан, жекеленген құқық салалары сала бөліктерінен тұруы мүмкін, ал кейбір институттар кей кезде, күрделі және көлемді конструкциялар болып, солай айтылатын субинституттарды көрсетеді. Құқық нормалары құқықтың негізгі жүйесі және тек солар, жекешеленген топтарға бірігіп, құқықтық реттеу белгісімен, сол не басқа қоғамдық қатынастардың өзіндік жиынтығымен нақтылы институттар мен құқық салаларының мазмұнын құрайды.
Әлемде әр түрлі ұлттық құқықтық жүйелер мен құқықтық жанұялар бар. Ол тиісті кезеңнің, өркениеттің, елдің және халықтың ерекшелігін білдіреді.
Қоғамның құқықтық жүйесі - бұл нақты тарихы құқықтардың, заңи практиканың және жкелеген мемлекеттің үстемдік ететін құқықтық идеологиясының жиынтығы.
Қоғамның құқықтық жүйесінің құрылымына келесі негізгі элементтер кіреді:
- құқық (заңнама);
- заңи практика;
- үстемдік ететін құқықтық идеология.
Әлемнің құқығы көптеген ұлттық құқықтық жүйеден тұрады. Олардың барлығы бір - бірімен байланысты. Олардың байланысы ортақ белгілермен сипатталады.
Ұлттық құқықтық жүйелер - бұл нақты мемлекеттің, оның тарихы, мәдениеті, салт - дәстүрінің, географиялық жағдайының органикалық элементі.
Құқықтық жанұя - бұл бірнеше маңызды белгілерінің ұқсастығымен сипатталатын бірнеше текті ұлттық құқықтық жүйелер (белгілері қалыптастыру және даму жолдары, қайнар көздерінің ортақтығымен сипатталады).
2. Қазақстан Республикасының құқықтың негізгі салалар жүйесі.
2.1 Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы құқық саласының бір бөлігі ретінде.
Конституциямен бекітіліп, реттелетін қоғамдық қатынастар маңызды болғандықтан, коституциялық құқық, Қазақстан құқық салаларының арасында жетекші рөл атқарады. Құқық жүйесіндегі конституциялық құқықтың жетекші рөлі төмендегі мәселелер арқылы көрінеді: біріншіден, конституциялық құқық қоғам мен мемлекет құрлысының негізгі қағидаларын құқықтық формада бекітеді; екіншіден, конституциялық құқық барлық қоғамдық үрдістерді басқарудың жалпы негіздерін анықтайды; үшіншіден, конституциялық құқықтың нормалары құқықтық актілердің түрлерін, оларды қабылдайтын органдарды, актілердің заңдық күштерінің ара салмағын анықтайтындықтан, конституциялық құқықтың нормалары құқықтың жасалу үрдісін реттейді.
Конституциялық құқық ғылымы қоғамдық ғылымдар жүйесіне жататын заң ғылымдарының құрамдас бөлігі. Конституциялық құқық ғылым болғандықтан оның өзіне оқытылатын пәні, зерттейтін объектісі, әдістері, деректік негіздері бар. Конституциялық құқық салалық заң ғылымдарына кіреді. Конституциялық құқық ғылымы - конституциялық құрылыстың институттарында бекітілген мемлекеттік-құқықтық және мемлекеттік биліктің іске асырылуына байланысты болатын - ерікті қоғамдық қатынастардың дамуы заңдылықтары жайындағы ғылыми білімдер жүйесі. Конституциялық құқық жүйесіне: 1) конституциялық құқықтың құқық саласы екендігі жайындағы білімдер; 2) Қазақстан Республикасы Конституциясының мәні, мазмұны, құрылымы жайындағы білімдер; 3) Қазақстан Республикасы конституциялық құрылысының негіздері және олардың қоғамдағы үстем қатынастарымен қарым-қатынасы жайлы білімдер; 4) Қазақстан Республикасы азаматының, адамның құқықтары мен бостандықтары туралы білімдер; 5) Қазақстан Республикасының ұлттық-мемлкеттік және әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы білімдер; 6) Қазақстан Республикасының билік органдары жүйесі, жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару туралы білімдер жатады.
Көрсетілген объектілер ғылыми зерттеудің пәні болып табылып ғылыми әдістемелік қағидаларға сүйеніп, тарихи, қисынды, салыстырмалы-құқықтық , жүйелік, статистикалық, нақты-әлеуметтік сияқты әдістерінің көмегімен оқытылады.
Теориялық қортындылар жасай отырып, конституциялық құқық ғылымы, ғылыми танымның негізін құрайтын барынша кең деректер жүйесіне сүйенеді. Осындай деректердің қатарына Конституция, конституциялық және қатардағы заңдар, Президенттің, Парламенттің; Үкіметтің, жергілікті атқару және өзін-өзі басқару органдардың нормативті актілері жатады. Сонымен бірге конституциялық құқықтың деректері көздеріне отандық, шетел оқымыстылары, ғалымдары, зерттеушілерінің конституциялық құқық саласына байланысты жазған еңбектері жатады.
Конституциялық құқық тұлғаның құқық мәртебесі мен Қазақстан Республикасы мемлекеттік құрлысын реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы, құқықтың саласы. Сондықтан мемлекеттің құрылымына, адам мен мемлекет арасындағы қатынасқа, мемлекеттік билікті іске асыру мен ұйымдастыруға байланысты қоғамдық қатынастар конституциялық құқықтың оқытатын пәні.
Құқықтың басқа салалары сияқты, конституциялық құқықтың өзіндік қоғамдық қатынастарды құқықпен реттеу әдістері деп аталатын, амал-айла, тәсілдердің жиынтығы бар. Конституциялық құқықтың қатынастар төмендегідей әдістердің көмегімен реттеледі:
1) міндеттеу әдісі; 2) тыйым салу әдісі; 3) рұқсат беру әдісі; 4) мойындау әдісі.
Сонымен, конституциялық құқық дегеніміз - Қазақстан Республикасы конституциялық құрылысының, адам мен азаматтың мәртебесінің, мемлекет құрылымының, мемлекеттік билік органдары жүйесінің, жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқарудың негіздерін реттейтін, құқық нормаларының жиынтығынан тұратын құқықтың бір саласы.
Қазақстан Республикасының Конституциясы. Конституция латыншадан constitutio - аударғанда бекіту, орнату деген мағына береді. Ежелгі Римде конституция деп императорлардың шығарған актілерін атаған. Орта ғасырда әр түрлі сословиялардың құқықтары мен еркіндіктері туралы нормативті актілер конституция делінген. Конституцияның қазіргі замандағы ұғымына жақын мәндегі ең алғашқы Конституция - 1787 жылы қабылданған АҚШ Коституциясы. Екінші конституция 1791 жылы Францияда қабылданған. Батыс Еуропа елдерінде конституцияның қалыптасуына 18-19 ғасырдағы буржуазиялық революциялар тікелей әсер етті. Конституция сол кезеңде феодалдық билікті, абсолюттік монархияны шектеудің, буржуазияның (капиталистердің) экономикалық - саяси үстемдігінің күшейтудің, бекітудің құқықтық нормасы болып табылады.
Заң ғылымында Конституция деп мемлекет пен адамның, азаматтың өзара қарым-қатынасын, мемелекеттік органдар жүйесінің ұйымдастырылуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні: ______________________________
Тaқырыбы: _________________________________ ________
Oрындaғaн:
___________ тoбының студенті
Ғылыми жетекші:
aғa oқытушы
Қaрaғaнды 2023 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Құқықтық жүйе: пайда болуы, тарихы және ұғымы, мәні және заң жүйесімен айырмашылығы
1.1 Құқықтың пайда болуы, тарихы және ұғымы, мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Құқықтық жүйе түсінігі мен құрылым және заң жүйесімен айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. Қазақстан Республикасының құқықтың негізгі салалар жүйесі.
2.1 Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы құқық саласының бір бөлігі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Әкімшілік құқықтың Қазақстан Республикасындағы құқық саласындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.3 Азаматтық құқық - ғылым, құқықтың бір саласы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.4 Қылмыстық құқық ұғымы,түсінігі және жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...29
2.5 Отбасы құқығы: ұғымы, негіздері мен принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.6 Қазақстан Республикасының қаржы құқығы ұлттық құқық саласы ретінде..37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ПАЙДАЛНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
КІРІСПЕ
Барлық заңдық нормалар бір-бірімен тығыз байланысты, өзара тәуелді, өзара негізделген және бірыңғай жүйе құрайды. Құқық жүйесі -- нақтылы түрде қалыптасқан құқықтың ішкі құрылымы. Құқық жүйесін заңдылық жүйесінен айыра білу қажет, олар мән мен нысан ретінде сәйкес келеді. Құқық жүйесі төмендегідей негізгі элементтерден тұрады: құқық институты (құқықтық институт) және құқық саласы. Өз алдына дербес элементтер ретінде саладан төмен тұрған және салааралық институттар ерекшеленеді. Құқық институты -- бірыңғай қоғамдық қатынастардың жеке, шартты түрде дербес түрлерін реттейтін құқық нормаларының жиынтығы. Мысалға, азаматтық құқықта -- сыйға тарту, сатып алу-сату институты, конституциялық құқықта -- азаматтық институты. Құқық саласы -- бір-бірінен құқықтық реттеудің заты және әдісімен ерекшеленетін бірыңғай құқықтық қатынастарды реттеуші құқық нормаларының жиынтығы.
Қоғамның құқықтық жүйесі ұғымы оның өзіне тән сипатымен белгісіне байланысы анықталады. Құқықтық жүйе - қоғамдық қатынастарды реттейтін өзара байланысты, үйлесімді және өзара әрекеттілік құықтық құрал, әрі қандай да болмасын елдің құқықтық дамуының деңгейін сипаттайтын элементтер. Сондықтан қоғамның құқықтық жүйесі өзінің күрделі құрылымы мен белгілі бір орнымен ерекшеленеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қоғамның құқықтық жүйесі мәселесі салалық заң ғылымдарымен және жалпы құқық теориясымен зерттелуде. Құқықтық жүйе проблемалары - оның ұғым категория аппаратын құрылымдық ұйымдастырылуын, ішкі және сыртқы өзара байланыстарын, қоғамда алатын орнын, сондай - ақ қоғамның өмір сүруі мен дамуының аса маңызды алғы шарты ретіндегі рөлін ғылыми тұрғыдан зерттеу әрдайым өзекті болады. Әсіресе, тоталитарлық режимді жеңіп құқықтық, демократиялық мемлекеттер ретінде қалыптасып жатқан, бостандық, теңдік пен келісім идеалдары негізінде азаматтық қоғам қалыптасып жатқан, кең көлемді құқықтық реформалар жүргізіп, жаңа ұлттық құқықтық жүйелерді құру кезінде қиындықтар мен қарама - қайшылықтарды басынан кешіп жатқан ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстан жағдайында бұның өзектілігі арта түседі. Қазақстан Республикасының өз тәуелсіздігінің сындарлы он жылын артқа тастады. Аталған он жылдан астам уақыт аралығында жас тәуелсіз мемлекетіміз өзі тәуелсіздігін баянды ету және мемлекеттің болашақтағы жылжитын негізгі бағыттарын айқындауға бар күшін жұмылдырған болатын. Жоғарда көрсетілген жағдайдың барлығы аталған тақырыптың қаншалықты өзекті екендігін айқындауға мүмкіндік береді.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Қоғамның құқытық жүйесінің зерттеуінің тарихнамасы бірнеше ғасырлық дамуын басынан өткерді. Зерттеу жұмысын жазу барысында ізденуші заң ғылым саласындағы белгілі ғалымдар С. Өзбекұлы, Ғ. Сапарғалиев, С. Зиманов, Рене Давид, Камилла Жофре - Спинози, К. Цвайгерт, Х. Кетц және т. б. қоғамдағы құқықтық жүйелер туралы сөз еткен болатын. Олардың еңбектерде құқықтық жүйе ерекше құқық ретінде қарастырылған.
Зерттеу обьектісінде. Барлық қоғамның құқықтық жүйелерінің пайда болуы, қалыптасуы және дамуына байланысты туындаған әдеттік құқықтық қатынастар, олардың табиғаты, мәні мен мазмұны, негізгі өрбу кезеңдері мен ерекшеліктері құрайды.
Зерттеу пәні. Зерттеудің нақты пәнін қоғамның құқықтық жүйесі бойынша құқықтық жүйелердің тәсілдері, нысандары, оны пайдалану жолдары мен қоғам өмірінен жойылу және қазіргі таңдағы қоғамның кейбір мәселелерін құрайды.
Курстық жұмыстың негізгі және басты мақсаты. Қоғамның құқықтық өмірі саласында құқықтық жүйенің мүмкіндіктеріне кешенді талдау жасау. Құқықтық өмірдің мәдени астарының негізгі құрамдас бөліктерін жіктеу, олардың жеке - жеке орынын өзара байланысын қатынасын сарапқа салу. Аталған тақырып бойынша екі маңызды әлеуметтік міндетті тұжырымдауға болады. Біріншіден, құқықтық жүйе құқықты қолдануға байланысты барлық тәсілдерді толықтай біріктіреді. Екіншіден, құқықтық жүйе барлық құқықтық құбылыстардың жаңа деңгейде бірігуін білдіреді. Құқықтық жүйе құқықтық мемлекеттің бір белгісі болып табылады. Профессор Н.И.Матузовтың пікірі бойынша: құқықтық жүйе ұғымының құндылығы қоғамның құқықтық жүйесін талдаумен байланысты болады. Сондықтан кез - келген заң құқықтық жүйенің иерархиялық құрылымына қайшы келмеуі керек. Құқықтық жүйенің қалыптасуы салыстырмалы ұзақ кезеңді алатын қиын іс болып табылады. Заңи әбедиеттерде құқықтық жүйе категориясын салыстырмалы түрде жаңартып отырады. Ол 80 - жылдардың аяғынан бастап енді. Бірақ та Батыс заңгерлері бұл ұғыммен бұрынғы кезден айналысуда. Құқықтық жүйе құқықтық материя құрылыммен жақын байланысты яғни, ол иерархиялық көп құрылымдық сияқты аспектілерден тұрады. Құқықтық жүйе динамикалық даму үстінде болады яғни, ол туралы ұғым үнемі өзгеріп отырады. Құқықтық жүйе басқа құқықтық терминдерден ауыстырмайды және өзгертпейді. Ол жеке ғылыми жүктемені яғни, барлық құқықтық құбылыстардың бірлігін білдіреді.
Заң әдебиеттерінде құқықтық жүйе ұғымына кейбір ғалымдар мынадай талдау береді: Құқықтық жүйе қоғамдық қызмет ету саласы бойынша екі жақты бірлікті көрсетеді: нормативтік негіздердің қалыптасуын, нормативтік қызметтердің үлгісін. Бұл бірлікте құқықтық жүйенің функциясы ерекше орын алады.
Сондықтан құқықтық және мемлекеттік құрылыстарды олар тарихи дамуында және өзара байланыстарында қаралуы құқықтық жүйелерді талдауды қажет етеді. Құқықтың дамуы кез - келген мемлекетте қайшылықта және күрделі екені көпшілікке мәлім. Жалпы, құқықтық жүйелердің даму деңгейі қоғамда оның қоғамдық экономикалық дәрежесімен анықталады, басқа сөзбен айтқанда өркениеттің дамуы.
Құқықтық тенденциялар Ежелгі Грецияда және Римде сонымен қатар Ежелгі Шығыста пайда болған деп айтып кетуге болады.
Тарихи қалыптасқан нәрсе Қазақстанның құқықтық мәдениетінің құрылымына шығыстық дәстүрлер үлкен ықпал тигізген. Ежелгі Шығыстың құқықтық идеясы қоғамдық топтық - шектеулі сипаттары анық аңғарылады және қоғамдық топтардың класстық құқықтары мен бостандықтары қатаң бекітілуімен көрінеді. Осындай өте күрделі класстық және әлеуметтік құрылымдардың дамуы Ежелгі Шығыстық қоғамда құқықтың прогрессивті даму туралы ойландырады.
Құқықтық жүйенің тарихы жағынан қарағанда сол кездегі құқықтық актілер қазіргі адамдар құқықтар туралы түсініктердің қалыптасуына ықпалын тигізгенін айта кеткен жөн.
Бірақ та қазақ даласы Шығыс пен Батыс арасындағы орталықтан орын алып отырғанын ескеру керек. Сондықтан қазақтардың идеологиясына құқықтық мәдениетіде синтездің аталған екі әлемнің диолог ретінде көрінеді. Батыс дәстүрінің ықпалы Ресейлік құқық жүйесі арқылы іске асырылды. Бұл Қазақстанның Ресейге қосылуынан байланысты. Қазақстанның Ресейге қосылуы күрделі қарама - қайшылық процесстерге сәйкес келеді. 1917 жылғы Ұлы Казан төңкерілісінен кейін Кеңес Одағының құрамындағы Қазақстан социализм жағдайында өмір сүре бастайды.
1991 жылғы желтоқсаннан бастап Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады және құқықтық мемлекет негізінде жұмыс істей бастады.
Курстық жұмысытың белгіленген мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында төмендегі міндеттері болып мыналар табылады:
Қоғамның құқықтық жүйесі ұғыммен құрылымы жеке зерттеу;
Қоғамның құқықтық жүйесін талдау;
Қоғамның құқықтық жүйесі мәселері бойынша өзіндік тәсілдерді зерттеу;
Қоғамның құқықтық жүйесін зерттеуге байланысты ұсыныстар енгізу.
Қоғамның жүйесі мәселелері бойынша көптеген мақалалар, жинақтар, оқулықтар жарияланды. Аталған тақырып бойынша зерттеулер бірқатар жетістіктерге жеткен. Бірақ қоғамның құқықтық жүйесі мәселесі көп жылдар қатарынан пікір талас туғызып келеді. Бұдан шығатын қортынды қоғамның құқықтық жүйесі тақырыбы мазмұнды болып табылады, сонымен қатар қызығушылықта тудырады.
Курстық жұмыс зерттеудің сипаты, алдына қойған проблемаларды қарастыру деңгейімен, жүргізілген зерттеудің логикалық байланысы мен мақсаттарына сай құрылған. Курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, тоғыз бөлімшеден, қортындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Құқық жүйесі объективтік құбылыс. Ол қоғамның диалектикалық даму процесінің объективтік заңдылықтары арқылы өмірге келеді. Бір жағынан құқықтық нормалар субъективтік жолмен қалыптасады. Екінші жағынан, құқықтық нормалар қоғамның объективтік табиғи даму процесінің тілегіне сәйкес қалыптасып, елдегі әлеуметтік қарым-қатынастарды реттеп-басқарып жатады. Сондықтан, мемлекеттік органдар құқықтық нормаларды өз бетімен, қалай болса солай қабылдай салмайды. Қоғамның әлеуметтік карым-қатынастарының даму процесіне сәйкес құқықтық нормалар жан-жақты талқылапып, бекітіледі. Қоғамдық қатынастарды реттеп-басқару процесінде нормативтік актілер сала-салаға, жүйе-жүйеге бөлініп, дамып жатады. Сөйтіп құқық жүйесі қалыптасады.
Заң шығару жүйесінің өмірге келу жолы басқа. Бұл жүйе басым түрде субъективтік процесс арқылы қалыптасады. Қоғамдағы қарым-қатынастарды жақсы дамыту үшін нормативтік актілерді дер кезінде қабылдап, елді, мемлекетті дағдарыска ұшыратпай басқару керек. Міне, бұл мәселемен мемлекеттің заңды шығару бағытындағы аппараттары шұғылданады. Осылай қоғамда заңжүйесі қалыптасады.
Заң жүйесі дегеніміз -- Парламент арқылы құқықты құрастыратын (қалыптастыратын) нормативтік актілердің жиынтығы (негіздері). Нормативтік актілерсіз, заңсыз құқық болмайды. Заң жүйесі мен құқық жүйесі бір-бірімен тығыз байланысты.
Заң шығару жүйесінің негізгі салалары;
1. Бір салалық қатынастарды реттейтін заң жүйесі. Заң жүйесінің бұл түрі құқық жүйелерімен ұқсас. Мысалы: азаматтық құқық, әкімшілік құқық т.б.
2. Саланың өз ішіндегі қатынастарды реттейтін заңдар. Мысалы: азаматтық құқықтың ішіндегі авторлық құқық; жер-су заңдарының ішіндегі тау-кен, экология туралы заңдар т.б.
3. Кешенді заңдар жүйесі (бірнеше салаларды қамтитын заңдар). Мысалы: шаруашылық, транспорттық т.б. заңдар. Бұл заң жүйелері қоғамның бірнеше салаларының ұқсас қатынастарын реттеп отырады.
4. Қорғаныс - әскери заң жүйелері. Бұл жүйе құқық жүйесінің басым көпшілігін біріктіреді. Мысалы: мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, жер, қылмыстық т.б. құқық салаларын біріктіреді.
Әскери заң жүйесі арнаулы, ерекше заң саласы болғанмен қоғамдағы құқықтың негізгі қағидаларын қатаң сақтауға тиіс: азаматтардың теңдігін, бостандығын т.б.
Сонымен, заң жүйесі объективтік жолмен қалыптасқан нормативтік актілерді субъективтік тұрғыдан біріктіріп дамытып отырады. Құқықтың дамып қалыптасу кезеңдері:
1. Қоғамдағы қарым-қатынастардың өмірге келіп сала-салаға бөлінуі.
2. Қатынастарды реттеп-басқару үшін құқық жүйелерінің қалыптасуы.
3. Объективтік тұрғыдан қалыптасқан құқықтық нормаларды заң жүйесіне айналдыру. Сөйтіп құқықтың рөлін, маңызын күшейту, олардың қолдануын жеңілдету, нормативтік шегілердің орындалуын жақсарту.
І. Құқықтық жүйе: пайда болуы, тарихы және ұғымы, мәні және заң жүйесімен айырмашылғы
1.1 Құқықтың пайда болуы, тарихы және ұғымы, мәні
Әр елдің құқық жүйесі халықаралық құқықпен тығыз байланысты болады. Барлық мемлекеттер ол құқықты дұрыс орындауға міндетті. Өз нормативтік актілерін осы халықаралық құқыққа сәйкес қабылдауға тиіс. Егер қайшылықтар болса, халықаралық құқықтың нормалары басым болады.
Құқық және заң жүйелерінің даму бағыттары -- құқық пен заңның дамуы қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік реформаларға байланысты. Бұл процесте құқық пен заңның мазмұны да, сапасы да тереңдеп, жақсара түседі. Құқық және заң жүйелерінің даму бағыттары:
Қоғамдағы диалектикалық құбылыстардың құкық пен заңды объективтік тұрғыдан дамытуы; 2) Құқық жүйесінің дамуы; 3) Заң шығармашылық процестің сапасының жақсаруы.
Қоғамның диалектикалық даму процесінде адамдар мен құқықтың өзара байланысы жақсарып, шеңбері кеңейіп, адамдардың бостандығы мен құқықтары нормативтік актілердің негізгі қызметіне айналып, жеке тұлғалар құқығы қоғамдағы ең күрделі, ең маңызды құқық саласына айналуы объективтік процесс. Сөйтіп, келешекте мемлекет пен құқықтың міндеттері мен бостандығы бірте-бірте теңесуге тиісті. Бұл құқықтық мемлекет кезінде шындыққа айналады [10 б.].
Еркін адамды лауазымды тұлғаның қысым көрсетуінен қор-ғау мәселесі Ежелгі Грекия және Ежелгі Рим мемлекеттерінде пайда болған. Мұнда, субъективті құқық туралы мәселелер теориялық тұр-ғыда қарастырылмағанымен, тәжі-рибе түрінде тұлғаның бостандығы аса құнды дүние деп танылып, басқарушылардың озбыр әрекет-терінен қорғалып отырған.
Афины қаласында тұлға ер-кіндігіне қол сұқпау құқығы заң-мен қорғалған. Әрбір жоғарғы ла-уазымды тұлға қызметке алыну барысында сот үкімінсіз тұтқынға алмайтындығы туралы ант берген. Республикалық кезеңдегі Рим та-рихында апелляция жасау құқығы бекітілген, ол бойынша, консул, претор немесе басқа да лауазымды тұлғадан қысым көрген әрбір еркін рим азаматы оны қияндықтан қорғау үшін еркін жиналысқа (кейіннен -- халық трибунасына) жүгіне алған. Тұтқынға алынған жағдайда да римдік азаматы апелляция жасауға құқылы болған, мұндай жағдайларда халық жина-лысы тұтқынға алынған адам-ның өтініштерін тыңдай отырып, оны тұтқынға алудың дұрыстығын не-месе босату қажеттігі жөнінде қаулылар шығарған. Мен -- рим азаматымын деген айқындаманың мәні бойынша әрбір азамат билік тарапынан жасалатын қияндық-тардан қорғалғанын білдіреді. Яғ-ни, ежелгі Грекияның қала полис-терінің және республикалық Рим-нің заңнамасы лауазымды тұлға - азамат қатынастарын реттеп отырған.
Әкімшілік әділет элементтері орта ғасырда да кездеседі. Англияда ХІІ ғасырдың ортасында ірі жер иеленушілерден сайланатын судья, басқару және әкімшілік әділет функцияларын ұштастырып отыр-ған. Ағылшын судьялары ха-лықтың салық, полиция және басқа да мемлекеттік органдармен даула-рын шешіп отырған.
Франция, Германия, Италияда феодализм дәуірінде жеке тұлғалардың шағымын, шешім шығаратын жалпы соттар қарастырған. Орта ғасырлық Францияда, жоғарғы соттық-әкімшілік мекеме қызметін, мемлекеттің барлық провинцияларындағы қызметті атқаратын парламенттер іске асырған
Танымал құқықтанушы Ф.В. Тарановский осы мәселе бойынша былай деп жазады: Парламентер жалпы соттық құзырдағы жария құқықтың даулы мәселелерін шешетін әкімшілік әділет органдары болып табылған.
Жоғарыда айтылып кеткендердің негізінде, профессор Б.Ж. Абдраимов, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қысым жасалған жағдайларда әкімшілік соттар пайда болады. Әкімшілік әділет ерекше құқықтық феномен ретінде билік және кәсіпкер арасындағы тепе-теңдікті сақтап, мемлекет тарапынан заңсыз қысым жасаудан қорғайды деп қорытындылайды[1].
Жаңа кезең тарихында тек саяси жүйелер, конституциялар, қоғамдағы мемлекеттік құқықтар ғана өзгерістерге ұшырып қоймай, сонымен қатар барлық құқықтық жүйе, әсіресе жария құқық эволюцияға ұшырады.
ХХ ғасырдағы батыстың материалдық және іс жүргізу құқығының барлық салаларының түрі және мазмұны да өзгерді. Ол енді қоғам өміріне белсенді қатысуға мүмкіндік алды. Бұл жаңарулар ең алдымен, постиндустриалды даму сатысына өткен қоғамның дамуына байланысты болды. Қазіргі заман кезеңіндегі құқық, ақпараттық және ғылыми-техникалық революцияға және жаңарған экономикаға байланысты жаңа қоғамдық міндеттерді, әлеуметтік шиеленістерді шешуде пайдаланылды.
Қазіргі заман жағдайындағы құқық, профессор О.А. Жидков пікірінше, тек әлеуметтік саяси құрылымды қорғауға ғана бағытталып қоймай, қоғамды және қалыптасқан демокртаиялық дәстүрлерді сақтай отыра, жаңа қоғамдық қажеттіктерге байланысты өзгертуге бағытталған [2]. Сондықтан да қазіргі заман тарихындағы батыс елдерінің құқығындағы өзгерістер тек таптық жағдайда ғана байқалып қоймай, құқықтың жалпы әлеуметтік және жалпы реттеу функцияларынан көрінеді. Дамыған елдердің жаңартылған құқығында (әсіресе ХХ ғ екінші жартысында-ХХІ ғ басында) әлеуметтік саясатқа деген ұмтылыс бар. Мұнда өз тәжірибелеріне және әлемдік өркениеттің жетістіктеріне, оның ішінде-ролі артып келе жатқан әкімшілік-құқықтық қатынастарды реттеу салаларында бейілділігін сақтауы байқалады.
Бұл негізінен, ХХ ғ нормативтік актілер есебінен құқық көздері құрылымының кеңейуіне байланысты болған. Шындығында, заңнаманың дамуына қарамастан, құқықтық материалдардың басым бөлігінде атқарушы билік актілерінің салмағы басым болған. Заң және заңға тәуелді актілерінің ара -қатынасындағы бұл өзгерістерге, парламенттің құқықтарын заңнамалық құқықпен шектеуге жағдай туғызған бірқатар елдер мен конституциялар әсер еткен (мысалы, 1958 ж Француз Конституциясының 34 бабы). Көбінесе заңдардың өзін де парламент жалпы түрде қабылдайды және ол ары қарай нормативті нақтылауды қажет етеді.
Батыстың барлық мемлекеттеріндегі президенттік және үкіметтік декреттер, жарлықтар және министрліктер регламенттері, басқа да әкімшілік актілердің түрлері, ұдайы өзгерістегі қоғам жағдайына бейімделуші маңызды құралға айналған. Үкіметтік және басқа да әкімшілік актілердің (мамандандырылған комиссия, тәуелсіз агенттіктер ж.т.б.) ролінің арту процесі, парламенттік жүйе әлсіреген, атқарушы аппараттың өкілдік органдардың бақылауынан шығуы жағдайында ұдайа түседі, бұл ең алдымен тоталитарлық және авторитарлық мемлекеттерге тән.
Үкіметтік норма шығармашылығы өкілеттілік берілген заңнама түрінде дамып, оны парламенттің санкциясымен және ресми бақылауымен қабылдаған. Профессор О.В. Жидков пікірінше, бірқатар елдерде үкіметтік биліктің және бюрократияның ролінің артуына байланысты нормативтік әкімшілік актілермен қатар әкімшілік тәжірибе де құқық шығармашылық сипатында болып отыр. Үкіметтік және басқа да атқарушы органдардың әкімшілік шешімі, бірқатар жағдайларда нормативтік күші бар әкімшілік прецеденттердің құрылуын тудырады.
ХХ ғасырда әкімшілік әділет, әкімшілік құқықтың және басқару теориясының құқықтық аспектілерінің дамуындағы маңызды мәселеге айналды. Шет ел құқық ғылымында әкімшілік әділет ретінде, әкімшіліктің қызметін бақылау жүйесі, мемлекеттік басқару аумағындағы дауларды шешудің ерекше түрі қарастырылады. Мұндай жағдайлардағы мүдделі тұлғалардың шағымдарын қарастырудың нәтижесінде заңсыз әкімшілік актілердің күші жойылады немесе қайта қарастырылады.
Әкімшілік әділеттің пайда болуын құқықтық мемлекеттің доктринасымен және биліктің бөлінуі теориясымен байланыстырады. ХҮІІ-ХҮІІІ ғ буржуазия идеологтарының саяси іліміндегі қалыптасқан биліктің бөлінуі принципі, буржуазиялық заңдылықтың бекітілу процесінде тарихи маңызды, прогрессивті роль атқарды. Дегенмен, кейіннен оны өкілділігі жоқ органдардың қолында биліктің шоғырлануының дәйектілігіне негіз болып, басқа да органдардың, әсіресе соттардың араласуынан оғаштауға пайдаланылды. Сондықтан да арнайы әкімшілік әділетті құру француз мемлекет танушысы М. Ориу пікірінше, әкімшіліктің сот билігінен бөлінуінің алғашқы салдары болды [3]. Кеңес ғылымында осы бөліністің мағынасы кереғарлыққа ұшырады, А.Т. Боннердің пікірінше, мұндай жүйе әкімшіліктің толық дербестігін сақтап, оның қызметін сот шешіміне тәуелсіз етуге жол бермеу керек. Қазіргі кездегі әкімшілік құқық ғылымы әкімшілік әділеттің басқаруды қорғау мақсатын толық мойындайды
Әкімшілік сот төрелігі, шет ел құқықтық доктринасында әкімшілік, нақтырақ айтқанда жария құқықтың ерекше саласы ретінде қарастырылады. В.Г. Графский сипаттамасы бойынша, жария құқық арқылы (сонымен қатар конституциялық) бюрократияға жол берілмейді
Әкімшілік сот ісін жүргізу шеңберінде, басқа да конституциялық, азаматтық, қылмыстық процестер сияқты, заңдылық кедергіге ұшырауы мүмкін. Осы тұрғыда жергілікті немесе аймақтық билік мекемелерінің қызмет бабын теріс пайдаланғаны және лауазымды тұлғалардың қателіктері үшін жалпы және нақты жауапкершілігі бастау алады. Осы жерде қоғамның мүддесінің министрлік актілер және міндетті қаулылармен ара-қатынасы басталады. Қызметтің ерекше түрі, сот автономиясы аппаратының, мемлекеттік басқару жүйесіндегі алуан түрлі жартылай әкімшілік-жартылай соттық мекемелерді бақылауының, жария құқық принциптері мен талаптары бойынша бақылаудың жаңа міндеттеріне бейімделуіне байланысты.
Дегенмен, әкімшілік құқықтың оқшаулану тенденциясы кең тарамаған. Қоғамдық өмірге үкіметтің араласуының артуы әкімшілік құқықтың оқшаулануын және әкімшілік-іс жүргізу құқығының қалыптасуын тудырғанымен, құқықтық реттеудің, азаматтық-құқықтық (диспозитивті) және әкімшілік (императивті) әдістерінің тығыз байланысуы тенденциясы да байқалып отыр. Бұл әкімшілік және азаматтық құқықтың алшақтығын жояды.
Басқару процедураларын реттеуге қатысты заңнаманың дамуы, ұлттық құқықтық жүйенің күрделенуін ғана тудырып қоймай, түрлі мемлекеттердің құқықтық жүйесінің өзара байланысын арттырады. Экономика және саясаттағы интеграциялық үрдістер түрлі мемлекеттердің құқығының бірыңғайлығын тудырып, бұрынғы континенталды және англо-саксон құқықтық жүйелерінің арасындағы алшақтықтарды жоя бастады.
Сонымен қатар, қазіргі таңда түрлі құқықтық жүйелерде, әкімшілік-құқықтық дауларды шешу және әкімшілік процесс бойынша доктриналдық, ұйымдастыру-құқықтық және іс жүргізу жақтарының түрлі әдістері қалыптасқан. Барлық органдардың, атқарушы биліктің лауазымды тұлғаларының қызметінің және әкімшілік процестің барлық кезеңдерінің, барлық істердің реттелуінің іс жүргізулендіру дәстүрі қалыптасқан шет ел мемлекеттеріндегі атқарушы билік органдарының қызметін заңмен реттеу тәжірибесі аса қызығушылық тудырады.
Әкімшілік құқық ғылымында әкімшілік әділет жүйесінің үш түрі ерекшеленеді: неміс, англо-американдық және француз (профессор Б.Ж. Абдраимов тек екі -- англо-саксон және континенталды түрін қарастырады).[1] Англо-саксон үлгісін қарастырудан бастайық.
Англо-саксон (немесе англо-американдық) үлгісі құқықтың прецедентті жүйесі бар елдерге тән (Ұлыбритания, АҚШ). Бұл елдерде, тұлға және мемлекеттік органдардың құқықтық теңдік принципі басым, яғни басқару саласындағы барлық даулар жалпы құқық соттарына соттылы. Англия, М.А. Лозин-Лозинский пікірінше, -- бұл әкімшілік өкімдерге қарсы азаматтардың құқықтық дауын сот бойынша шешу институтының отаны, мұнда, үкімет тәуелсіз соттың алдында жауапкер түрінде қарастырыла алады.
Қазіргі кезде классикалық англо-американдық үлгі өзгерістерге ұшырауда, өйткені жалпы құқықтағы соттар процесі баяулығына, формализмдігіне, қымбатқа түсуіне байланысты азаматтар үшін қиындық туғызып отыр. Ф. Ридли осы мәселе төңірегінде былай деп жазады: мұнда басқарудың заңсыз актілерін даулаудың жаңа түрлері пайда болып отыр, атап айтқанда: парламент депутаттарына жүгіну артып, қаржы, әлеуметтік қамтамасыз ету, көлік, ауыл шаруашылығы, еңбек қатынастары бойынша мамандандырылған әкімшілік соттар құрылуда, әкімшілік істер бойынша Парламенттік уәкілдің уәкілеттілігі кеңейіп, білім, медицина, полиция саласында квазисоттық органдар дамуда.
Британдық әкімшілік құқық доктринасының жалпы соттарға жалпы ведомствалық бағыныстылық идеясынан бас тартуы квазисоттықпен қатар кейбір әкімшілік-соттық инстанциялардың құрылуын тудырды. ХХ ғ басында әкімшілік - құқықтық дауларды шешудің британдық жүйесін сипаттай отыра, орыс ғалымы П.Г. Виноградов былай деп жазды: Тәуелсіз сот билігі мұнда, қылмыстық және азаматтық сот төрелігіндегі сияқты бюрократтыққа жол бермейді, ол әкімшілік дауларды шешудің бітістірушісі [6].
Ұлыбританияның әкімшілік-іс жүргізу құқығының бірқатар ерекшеліктері бар. Олар: парламенттің үстемдігі, әкімшілік және сот арасындағы уәкілеттіліктің бөлінуі, министрліктердің жауапкершілігі, құқық үстемдігі, әкімшілік процесте бейресми процедуралардың қолданылуы.
Ұлыбританияның жоғарғы мемлекеттік органы ретінде парламент заңдарды қабылдайды, елдің құқығын, оның ішінде әкімшілік құқықты қалыптастырады. Қолда бар фактілерді пайдалана отырып әкімшілік шешімдер шығарып, заң шеңберінде әрекет етеді. Сонымен қатар, Ұлыбританияның министріктері және ведомствалары заңды тұлғалар болып табылады, оларға да сотта талап қойылады. Соттар, әкімшілік тарапынан жәбір көрушінің шағымын қарастыру барысында, американдық құқықтағы сияқты, басты назарды құқық мәселесіне аударады. Ол әкімшілік іс әрекетінің құқық нормасына қайшы келмегенін, өкілеттілігін асыра пайдаланбағанын, билікті теріс пайдаланбағанын бақылайды. М.А. Суворовтың пайымдауынша, заң шеңберінде іс әрекет ететін соттардың заңды үстемдігі қамтамасыз етіледі [7].
Ағылшын конституциялық құқығын зерттеуші ірі ғалым А.Дайси пайымдауынша, құқық үстемдігі, әкімшіліктің билікті теріс пайдалануына жол бермеуімен, ел азаматтарының барлығының заңға және соттарға бағынуымен, соттардың азаматтардың құқығы мен бостандығын қорғауымен айқындалады.
Ағылшындардың ойынша, әкімшілік құқықтың басты міндеті-тиімді әкімшілік билікті тудыру қажеттігі және осы биліктен жекелеген тұлғаларды, қоғамды қорғау арасындағы тепе-теңдікті сақтау болып табылады. Осы құқықтық нормаларға сәйкес әкімшілік биліктің шегі, оның субъектілері және қызметінің процедуралары бекітілуі тиіс.
Мемлекеттік мекемелердің нормативті актілерді қабылдау процедуралары баяу формализмденген. Бейресми процедуралар, әсіресе кеңестер өткізу және қоғам өкілдері құрамында бар тәуелсіз кеңесу комитеттерін құру кең тараған. Әдетте нормативті актілерді қабылдау барысында мүдделі тұлғалар мен ұйымдар өкілдерімен ұзақ келіссөздер жүргізіліп, кездесулер мен кеңестер өткізіледі. Тек жекелеген жағдайларда ғана заң, әкімшілікті шығарылатын актілерді жариялап, мүдделі тұлғалардың пікірін тыңдауға, істі ашық түрде қарауға міндеттейді. Орталық және жергілікті органдардың қызметін, норма шығармашылығын парламент және соттар бақылайды.
Әрбір мүдделі тұлғаның әкімшіліктің іс әрекетін сотта даулауға құқығы бар. Соттар шағымды екі жағдайда қабылдайды: 1) егер де әкімшілік заңмен қарастырылған өкілеттілігін асыра пайдаланылса, 2) егер де мекеме өз өкілеттілігі ауқымында іс әрекет еткенімен, құқық нормаларын дұрыс қолданбаса. Олар әкімшіліктің барлық заңсыз әрекеттерінің күшін жоя алады. Талқылау барысында, фактілер түріндегі әкімшіліктің қорытындыларымен қатар, әрбір нақты жағдайларда құқық нормаларын қолдануының дұрыстығы да ескеріледі.
Британ соттарының қызметінде әділетті процедура қағидаты іргелі қағидат болып табылады. Оның екі негізгі ережесі бар:өз ісін ешкім таразылай алмайды және ешкімді де ісін толық қарастырмай соттауға болмайды. Бірінші ережеге сәйкес соттар әділетсіз әкімшілік шешімдердің күшін жояды. Екінші ереже мекемелерде істі әділетті қарастыруды, тыңдауды талап етеді. Мүдделі тұлғалар хабардар етіліп, тыңдалуы тиіс [8].
Америка Құрама Штаттарындағы әкімшілік-құқықтық даулардың теориялық сипаттамасын беруде, ең алдымен алғашқы әкімшілік юрисдикция доктринасына соқпай кетуге болмайды. Бұл доктрина бойынша, әкімшілік орган өз саласына байланысты мәселелерге келгенде ғана соттардан басымырақ болады. Дегенмен де, құқықтық мәселелерді шешу тес соттың басымдығына кіреді.
Діни-дәстүрдегі құқық жүйесі - бұл сондай реттеу жүйесі, заңды элементтер көп мөлшерде оның алғашқы жағдайда болған қоғамның дәстүрлік нысанын реттеумен байланысты (діни догмалармен, ілімдермен, дәстүрлер, т.б.). Мұндай жүйелер үшін тән нәрсе - қасиетті тестілердің және діни (культовый) үстемділіктің қағидаларының беделіне тиісуге болмайтындығы.
Мұсылман құқығы - Араб халифатында VII-X ғғ. мұсылман діні исламға негізделген. Оның түсіндіруі бойынша, құқықтың өмір сүруі Аллаға байланысты, яғни Алла оны Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар арқылы адамға ашқан. Сондықтан қоғам сонымен реттелуі қажет.
Мұсылман құқығы көптеген оны талдаушылармен қалыптасып барлық өмір аясын қамтиды, тек құқыққа қатысты жағдайлар емес (намаз оқу, ауыз бекіту). Мұсылман құқығын түсіндіретін заң жоқ. Тек құдайдың заң шығару билігі бар. Оған табынатындарға ұйғарым - шариғатты (жүру жолы) ұстау: сенім қағидалары (ахида) және құқықтық талаптар (фикха). Фикх не мұсылман құқығы бойынша, адам құқыққа сенуші ретінде өзіне-өзі Аллаға сенуді міндеттейді.
Шариаттың негізгі қайнар көзіне Құран жатады (қасиетті кітап, Алланың Мұхаммед пайғамбарға қарап айтқан сөздері қосылған), сунна (Мұхаммедтің істегендері мен айтқандарына негізделген дәстүрлі жинақ), иджма (Құранның ережесін нақтылаған үлкен ғалым-исламистердің айт-қандары).
Индустық құқық - дәстүрлі құқықтың анық мысалы. Ол дүние жүзіндегі ең көп құқыққа жатады. Бұл қауымның құқығы әлі варново-касталығы бар форальді емес, қамтамасыз етілген қоғам құрылымы. Көбірек таралған жерлері Үндістан, Пакистан, Бирма, Сингапур, Малайзия және Африканың жағалауындағы елдер (Танзания, Уганда, Кения).
Ислам сияқты, индуизм өздерін қолдаушыларға мынаған сенуді үйретеді: адамдар туғаннан бастап әлеуметтік және көнелік категорияларға бөлінеді, олардың әрқайсысының өзінің құқық жүйелері және міндеттері бар. Ол негізінен неке-отбасылық, мұрагерлік және басқадай қатынастарда көрінеді.
Индустық құқықтың маңызды материалдық қайнар көздеріне жататындар: ведтер және дхармашастрлар.
Африкалық әдет құқығы - топтар мен қоғамдас-тықтардың құқығы. Бұл санаттағы белгі, әрбір әдет құқықтарының салаларына тән.
Атап айтатын нәрсе, дәстүрлі құқықтағы жоғарғы табиғи күш рөлі. Сот процесінде бұл фактор негізінен шындықты анықтауда ант беруге мәжбүрлеуді және құдайдың сотымен (ордали) сыннан өткізген. Сот шешімдері татуласуға не орнына әкелу гармониясына негізделіп қабылданады.
АҚШ заңнамасы әкімшілік мекемелердің уәкілеттілігін және іс әрекет тәртібін, соттардың әкімшілікке бақылау жасауын реттейді. Олар толық түрде әкімшілік қызметтің барлық түрін: әкімшілік норма шығармашылығын, әкімшілік квазисоттық қызметті, соттардың әкімшілікке бақылау жасауын реттейді. Әкімшілік мекемелердің барлық іс әрекеті, заңмен қарастырылған ескертпеден басқа жағдайларда әкімшілік құқық нормаларына бағынады. Тергеу жүргізуден және мәлімет жинаудан, нормативті немесе жеке актілердің жобасын дайындаудан, ашық мәжілісте оны қарастырудан, ол бойынша шешім қабылдаудан, осы шешімді жариялаудан бастап, жоғарғы органдарда және сотта оны даулауға, әкімшілік іс бойынша соттардың қарастыру және қаулы шығаруына дейін әкімшілік процесс кезеңдерінің барлығы реттелген. Мұнда басты назар жеке және заңды тұлғалар құқықтарының іс жүргізу кепілдіктеріне аударылады. Американ ғалымы Э. Фройнд осыған байланысты былай деп атап өтеді, әкімшілік құқық-бұл әкімшілік шығарған құқық емес, әкімшілікті бақылайтын құқық [9].
1946 жылдан бастап АҚШ-та Жалпы әкімшілік процедуралар туралы федералды заң қолданылып, штаттарда әкімшілік процедуралар қосымша аймақтық заңдармен реттелген. 1946 жылғы заң әкімшілік-құқық шығармашылық қызметін реттеуге бағытталған. Заңда эталондық процедуралар тізімі берілген. Ол бойынша, реттеуші ведомства нормативті актілерді қабылдау немесе өзгерту барысында қабылданатын құжаттар, өз қызметінің ережелері, тиісті істер бойынша сот шешімі туралы халықты хабардар етіп, нормативтерге енгізілетін барлық өзгертулерді Федералдық регистрде жариялауы тиіс.
АҚШ - тың әкімшілік, реттеуші ведомстваларының басқа да мемлекеттік мекемелеріне қарағанда, заңдарға түсініктеме беретін, толықтыратын нормативті актілерді (ұйғарымдарды) қабылдау құқығымен қатар, олардың орындалуын бақылау құқығы бар.
Профессор Н.А. Крашенников ойынша, Федерация органдары және оның субъектілері арасындағы қайшылықтарға, заңшығарушы және атқарушы биліктердің мүдделерінің тоғысуына байланысты АҚШ әкімшілік жүйесінде көптеген тәуелсіз ведомствалар жүйесі (агенттіктер) қалыптасты. Олар, норма шығармашылығы және квазисоттық уәкілеттіліктері берілген әкімшілік мекемелер құқығына ие бола отырып, министрліктерден оқшауланған және өз алдына дербес түрде [10].
АҚШ әкімшілік әділеті азаматтық және конституциялық процестермен тығыз байланысты. Жалпы юрисдикциялық соттарда әкімшілік-құқықтық дауларды қарастыру және тиісті өкілеттілігі бар түрлі квазисоттық органдарды құру оның ерекшелігі болып табылады. 1957 ж Азаматтық құқық туралы Заңға сәйкес, атқарушы билік шеңберінде азаматтық құқықтар бойынша ерекше Комиссия құрылған, оның мүшелерін Сенаттың келісімімен президент тағайындайды. Комиссия, дауыс беру барысында нәсілі, терісінің түсі, діні, жасына және басқа да жағдаяттарға байланысты саяси құқықтарына қысым жасалғандығы туралы азаматтардың арыздарын қарастыруға міндетті. Сонымен қатар, әкімшіліктің нормативті актілерін, федералды үкімет заңын және саясатын бағалауға міндетті. Кемсітуге жол бермеу үшін Комиссия квазисоттық тыңдаулар өткізуге міндетті және үйлестіру өкілдігіне ие.
Американдық заңнама, әкімшілік-құқықтық қатынастар шеңберінде пайда болатын барлық мәселелерді шеше алмайды. Мемлекеттік және құқықтық дамудың осы аспектісінде Жоғарғы Соттың қызметі маңызды болды. Жоғарғы Сотта қаралатын, азаматтар және мемлекеттік мекемелер арасындағы әкімшілік-құқықтық қатынастардан туындайтын істер, жоғарғы сот Э. Уоррен төрағалығы кезеңінде (1960 жылдары) көбінесе азаматтардың пайдасына шешіліп отырды.
Дегенмен, әкімшілік процестің негізгі принциптері заңнама деңгейінде, оның ішінде конституциялық деңгейде бекітілген. АҚШ әкімшілік құқық нормаларын қолдану тәжірибесі үшін, тиісті құқықтық процедураларды сақтау туралы талаптары бар конституцияға енгізілген V және XIV түзетулерінің маңызы зор. Американдық заңгерлердің пікірінше ол, қаралатын іс бойынша барлық мүдделі тұлғалардың хабардар етілуі және оларға істі талқылауға қатысу мүмкіндігін беру сияқты екі өзара байланысты элементтен тұруы қажет. Тиісті дәрежедегі құқықтық процедуралар талабы, жекелеген құқық субъектілерінің құқықтарының теңдігін қамтамасыз ететін, мемлекеттік және қоғамдық өмірдегі құқық үстемдігі жүйесінің іргелі принципі болып табылады.
АҚШ заңнамасында, әкімшілік құқық бұзушылық, лицензиялық, зейнетақы, салықтық және жекелеген нақты тұлғалардың құқығы мен міндеттері туралы шешім шығарылатын басқа да істерді мекемелерде қарастыру тәртібі толық түрде реттеледі. Мұндай дәлелдемелерге ерекше назар аударылады.
Нормативті акт немесе мекеме бұйрығы іске қатысты маңызды дәлелдемелерге негізделуі қажет. Әкімшілік істі қарау соттағы істі талқылау сияқты хаттамаланып, онда тараптардың сөздері, олардың ұсыныстары, алынған немесе қарастырылған дәлелдемелер, ресми фактілер, дәлелдемелерді тараптардың бағалауы толық қамтылады.
Мекеме дәлелдемелерді ауызша және жазбаша түрде қабылдайды. Мұнда, шешім қабылдайтын тұлға, істі қарастыру барысында келтірілген және хаттамада көрініс тапқан дәлелдемелерді ғана басшылыққа алады. Судьялар, атқарушы билік органдары қабылдаған актілердің заңдылығына бақылау жасай отырып, факт бойынша әкімшілік юрисдикция басымдықтары презумпциясына және құқық мәселелері, яғни әкімшілік органдарының құқық нормаларын түсіндіру және қолдану мәселелері бойынша соттар юрисдикциясының басымдықтары презумпциясына сәйкес шешім шығарады.
Американдық әкімшілік-іс жүргізу заңнамасында, мемлекеттік мекемелер қызметінің ұтымдылығын арттыратын және мүдделі азаматтар мен ұйымдардың құқығының кепілдіктерін беретін басқа да тиімді жағдайлар жасалынған.
Жалпы, құқықтанушылар, англо-саксон жүйесінің артықшылықтары ретінде нақтылықты, бейресмилікті, әкімшілік трибунал мүшелерінің жоғарғы кәсіби деңгейін, процестің қолайлылығын көрсетеді; кемшіліктеріне: әкімшілік трибуналдардың ведомствалық бағыныстылық істерді ғана қарастыруын, әкімшілік трибуналдардың жалпы юрисдикциядағы соттарға тәуелділігін жатқызады.
Англо-саксондық үлгі, көптеген елдерде (Норвегия, Дания, Нидерланды, Канада, Австралия, Үндістан, Жапония) қолданғанымен, континенталды құқық елдерінде кең тарамаған. Осы мәселені біз Франция және Германия үлгісінде қарастырамыз.
1.2 Құқықтық жүйе түсінігі мен құрылым және заң жүйесімен айырмашылығы
Қоғам объективтік даму процесінде көп мәселені реттеп-басқаруды бірте-бірте коғамдық ұйымдарға, бірлестіктерге, ұжымдарға беріп, құқықтың қызметі азая беруі өмірге келеді. Бұған күмән келтіруге болмайды. Мұндай процесс мемлекетаралық, халықаралық құқықта да болуы мүмкін.
Келешекте құқық жүйелері де дамып, сапалы өзгерістерге ұшырауы объективтік процесс. Бірнеше құқық салалары бірігіп, нормативтік актілердің кешенді жүйелері қалыптасуы әбден мүмкін. Бұл процесс нормалардың мазмұнын, сапасын, маңызын жоғары деңгейге көтеруі даусыз деуге болады.
Жоғарыда көрсетілген құқық жүйесінің келешекте объективтік даму процесі міндетті түрде заң шығармашылық қызметті де көтеруге, жақсартуға объективтік, заңды негіз деп толық сеніп айтуға болады. Қоғамның даму процесінде заң шығармашылық қызметті бірте-бірте Парламенттен төменгі органдарға беруге болатынына сенуге болады. Ол органдар өздерінің әкімшілік территориясында мәселелердің басым көпшілігін өздері толық реттеп-басқаруға көшуі мүмкін
Құқық жүйесі - бұл объективті қамтамасыз етілген қоғамдық қатынастар жүйесі, құқықтың ішкі құрылымы, онда бірлікте және келісілімділікте көрінетін, мемлекетте әрекет ететін құқықтық нормалар және құқықтың бөлінуіндегі салыстырмалы еркіндіктегі бөлігі - нормалар, институттар және құқық салалары.
Құқық жүйесінің негізгі формалары:
:: объективтілігі (құқық саяси партиялардың еркімен қалыптаспайды, қоғамдық қатынастардың заңды даму процесінде тұжырымдалады.
:: қоғамдағы бар қатынастардың деңгейін, құқықтық мәдениетті көрсетеді;
:: құқық жүйесі - бұл көпжақты құқықтық құбылыс, өзінің көлеміне және мазмұнына қарай бірдей емес, бірақ органикалық қарым-қатынастағы құрамдық элементтерді қосып алушы (құқық нормалары, институттар және құқық салалары);
:: құқық жүйесі бірлігімен және өзін құрайтын нормалардың қарым-қатынасымен сипатталады;
:: басқа және күрделі жүйелердің бір бөлігі болып табылады: ұлттық құқық жүйесінің және халықаралық құқық жүйесінің.
Құқық жүйесінің элементтері - бұл нормалар, салалар және құқық институттары. Өз жағынан, жекеленген құқық салалары сала бөліктерінен тұруы мүмкін, ал кейбір институттар кей кезде, күрделі және көлемді конструкциялар болып, солай айтылатын субинституттарды көрсетеді. Құқық нормалары құқықтың негізгі жүйесі және тек солар, жекешеленген топтарға бірігіп, құқықтық реттеу белгісімен, сол не басқа қоғамдық қатынастардың өзіндік жиынтығымен нақтылы институттар мен құқық салаларының мазмұнын құрайды.
Әлемде әр түрлі ұлттық құқықтық жүйелер мен құқықтық жанұялар бар. Ол тиісті кезеңнің, өркениеттің, елдің және халықтың ерекшелігін білдіреді.
Қоғамның құқықтық жүйесі - бұл нақты тарихы құқықтардың, заңи практиканың және жкелеген мемлекеттің үстемдік ететін құқықтық идеологиясының жиынтығы.
Қоғамның құқықтық жүйесінің құрылымына келесі негізгі элементтер кіреді:
- құқық (заңнама);
- заңи практика;
- үстемдік ететін құқықтық идеология.
Әлемнің құқығы көптеген ұлттық құқықтық жүйеден тұрады. Олардың барлығы бір - бірімен байланысты. Олардың байланысы ортақ белгілермен сипатталады.
Ұлттық құқықтық жүйелер - бұл нақты мемлекеттің, оның тарихы, мәдениеті, салт - дәстүрінің, географиялық жағдайының органикалық элементі.
Құқықтық жанұя - бұл бірнеше маңызды белгілерінің ұқсастығымен сипатталатын бірнеше текті ұлттық құқықтық жүйелер (белгілері қалыптастыру және даму жолдары, қайнар көздерінің ортақтығымен сипатталады).
2. Қазақстан Республикасының құқықтың негізгі салалар жүйесі.
2.1 Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы құқық саласының бір бөлігі ретінде.
Конституциямен бекітіліп, реттелетін қоғамдық қатынастар маңызды болғандықтан, коституциялық құқық, Қазақстан құқық салаларының арасында жетекші рөл атқарады. Құқық жүйесіндегі конституциялық құқықтың жетекші рөлі төмендегі мәселелер арқылы көрінеді: біріншіден, конституциялық құқық қоғам мен мемлекет құрлысының негізгі қағидаларын құқықтық формада бекітеді; екіншіден, конституциялық құқық барлық қоғамдық үрдістерді басқарудың жалпы негіздерін анықтайды; үшіншіден, конституциялық құқықтың нормалары құқықтық актілердің түрлерін, оларды қабылдайтын органдарды, актілердің заңдық күштерінің ара салмағын анықтайтындықтан, конституциялық құқықтың нормалары құқықтың жасалу үрдісін реттейді.
Конституциялық құқық ғылымы қоғамдық ғылымдар жүйесіне жататын заң ғылымдарының құрамдас бөлігі. Конституциялық құқық ғылым болғандықтан оның өзіне оқытылатын пәні, зерттейтін объектісі, әдістері, деректік негіздері бар. Конституциялық құқық салалық заң ғылымдарына кіреді. Конституциялық құқық ғылымы - конституциялық құрылыстың институттарында бекітілген мемлекеттік-құқықтық және мемлекеттік биліктің іске асырылуына байланысты болатын - ерікті қоғамдық қатынастардың дамуы заңдылықтары жайындағы ғылыми білімдер жүйесі. Конституциялық құқық жүйесіне: 1) конституциялық құқықтың құқық саласы екендігі жайындағы білімдер; 2) Қазақстан Республикасы Конституциясының мәні, мазмұны, құрылымы жайындағы білімдер; 3) Қазақстан Республикасы конституциялық құрылысының негіздері және олардың қоғамдағы үстем қатынастарымен қарым-қатынасы жайлы білімдер; 4) Қазақстан Республикасы азаматының, адамның құқықтары мен бостандықтары туралы білімдер; 5) Қазақстан Республикасының ұлттық-мемлкеттік және әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы білімдер; 6) Қазақстан Республикасының билік органдары жүйесі, жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару туралы білімдер жатады.
Көрсетілген объектілер ғылыми зерттеудің пәні болып табылып ғылыми әдістемелік қағидаларға сүйеніп, тарихи, қисынды, салыстырмалы-құқықтық , жүйелік, статистикалық, нақты-әлеуметтік сияқты әдістерінің көмегімен оқытылады.
Теориялық қортындылар жасай отырып, конституциялық құқық ғылымы, ғылыми танымның негізін құрайтын барынша кең деректер жүйесіне сүйенеді. Осындай деректердің қатарына Конституция, конституциялық және қатардағы заңдар, Президенттің, Парламенттің; Үкіметтің, жергілікті атқару және өзін-өзі басқару органдардың нормативті актілері жатады. Сонымен бірге конституциялық құқықтың деректері көздеріне отандық, шетел оқымыстылары, ғалымдары, зерттеушілерінің конституциялық құқық саласына байланысты жазған еңбектері жатады.
Конституциялық құқық тұлғаның құқық мәртебесі мен Қазақстан Республикасы мемлекеттік құрлысын реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы, құқықтың саласы. Сондықтан мемлекеттің құрылымына, адам мен мемлекет арасындағы қатынасқа, мемлекеттік билікті іске асыру мен ұйымдастыруға байланысты қоғамдық қатынастар конституциялық құқықтың оқытатын пәні.
Құқықтың басқа салалары сияқты, конституциялық құқықтың өзіндік қоғамдық қатынастарды құқықпен реттеу әдістері деп аталатын, амал-айла, тәсілдердің жиынтығы бар. Конституциялық құқықтың қатынастар төмендегідей әдістердің көмегімен реттеледі:
1) міндеттеу әдісі; 2) тыйым салу әдісі; 3) рұқсат беру әдісі; 4) мойындау әдісі.
Сонымен, конституциялық құқық дегеніміз - Қазақстан Республикасы конституциялық құрылысының, адам мен азаматтың мәртебесінің, мемлекет құрылымының, мемлекеттік билік органдары жүйесінің, жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқарудың негіздерін реттейтін, құқық нормаларының жиынтығынан тұратын құқықтың бір саласы.
Қазақстан Республикасының Конституциясы. Конституция латыншадан constitutio - аударғанда бекіту, орнату деген мағына береді. Ежелгі Римде конституция деп императорлардың шығарған актілерін атаған. Орта ғасырда әр түрлі сословиялардың құқықтары мен еркіндіктері туралы нормативті актілер конституция делінген. Конституцияның қазіргі замандағы ұғымына жақын мәндегі ең алғашқы Конституция - 1787 жылы қабылданған АҚШ Коституциясы. Екінші конституция 1791 жылы Францияда қабылданған. Батыс Еуропа елдерінде конституцияның қалыптасуына 18-19 ғасырдағы буржуазиялық революциялар тікелей әсер етті. Конституция сол кезеңде феодалдық билікті, абсолюттік монархияны шектеудің, буржуазияның (капиталистердің) экономикалық - саяси үстемдігінің күшейтудің, бекітудің құқықтық нормасы болып табылады.
Заң ғылымында Конституция деп мемлекет пен адамның, азаматтың өзара қарым-қатынасын, мемелекеттік органдар жүйесінің ұйымдастырылуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz