Өсімдіктерді бактериоздардан қорғау
ЖАЛПЫ ФИТОПАТОЛОГИЯ ПӘНІНІҢ ДӘРІСТЕРІ
1 - Дәріс КІРІСПЕ ДӘРІС
1 Жалпы фитопатологияның мақсаты мен міндеттері, маңызы
2 Өсімдік аурулары және олар туралы түсінік
3 Фитопатология ғылымының қалыптасуы
Әдебиеттер:
1 Карбозова Р.Д., Туленгутова Фитопатология: Оқулық. - Алматы: ЖШС РПБК "Дәуір", 2014ж.
2 Қойшыбаев М., Жанарбекова А.Б. Жалпы фитопатология.- Алматы, 2012 3 Тулеева А.К., Габдулов М.А., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д.Жалпы фитопатология ПРАКТИКУМЫ. - Астана: С.Сейфуллин ат. КАТУ,2018
4 Тулеева А.К. Жалпы фитопатология пәнінен оқу-әдістемелік кешен. - Нҧр - Султан, 2020
Қосымша әдебиеттер
1 Попкова К.В. Общая фитопатология.- М.:2005
2 ТулееваА.К., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д. ПРАКТИКУМ по общей фитопатологии.- Астана,2018
Фитопатология- өсімдік аурулары туралы ғылым. Жалпы фитопатология пәннің негізгі мақсаты:
өсімдік аурулары туралы ғылымның негіздері;
жұқпалы және инфекциялық емес аурулардың себептері;
олардың дамуы мен таралуын бақылауәдістеріжөнінде теориялық білім және практикалық тәлім қалыптастыру.
Жалпы фитопатологияның негізгі міндеттері:
Өсімдік ауруларының негізгі түрлері менбелгілерін;
патологиялық өзгерістердің жалпысипаттамасын;
саңырауқұлақтар мен бактериялар, микоплазмалар, вирустар мен вироидтар, паразиттік арамшөптердіңжіктелуін;
олардың морфологиялық және биология лық ерекшеліктерін анықтау.
Жалпы фитопатологияның әдістемелік және теоретикалық негіздерін қалыптастыру;
ауруларды анықтау және олардан қорғауәдістерін;
ауру себептерін, ауру қоздырғыштарының жүйелік орнын, ерекшеліктерін, даму циклдерін, инфекция қоры мен ошақтарын, табиғатта сақталуынзерттеу.
фитопатологияда ауруларға қарсы бағытталған кешенді жүйені қалыптастыру және жетілдіру.
2 Өсімдік аурулары және олар туралы түсінік
Өсімдік ауруы - өте күрделі динамикалық құбылыс, оның басталуы, дамуы және аяқталуы бар үрдіс. Патологиялық үрдісте өсімдік клеткалары мен ұлпаларының физиологиялық реакциялары, құрылымдары өзгеріп өнім азаяды.
Өсімдік ауруы - биотикалық немесе абиотикалық факторлардан туындайтын жасушалар мен ұлпалар, өсімдік мүшелерінде байқалатын морфо-анатомиялық және физиологиялық өзгерістер.
Өсімдіктерде кездесетін патологиялық өзгерістердің себептері екі үлкен топқа бөлінеді.
Этиологиялық классификация бойынша барлық өсімдік аурулары туындау себептеріне байланысты бөлінеді: жұқпалы (инфекциялы); жұқпайтын.
Инфекциялық аурулардың жалпы белгiсі - олардың басқа өсiмдiктерге таралу қабiлеттiлiгi. Қоздырғыштары ретін де фитопатогендi саңырауқұлақтар, саңырауқұлақтәріз дес ағзалар, бактериялар, микоплазмалар, вирустар, вироидта р, паразиттік өсімдіктер болады. Инфекциялық ауруларфитопатогенгебайланысты: мик оздар; бактериоздар;актиномикоздар; вироидоздар; фитоплазмоздарболады.
Инфекциялық емес (жұқпайтын) аурулар сыртқы ортаның қолайсыз жағдайлардан пайда болады. Өсіп өну кезеңінде өciмдiктен өсiмдiкке берiлмейді, таралмайды.
Инфекциялық емес аурулардың себептері:
қоректік заттардың жетіспеуі
немесе мөлшерден артықболуы;
қолайсыз климаттың жағдайы;
химизациялау;
қолайсыз топырақтық жағдай;
механикалық жарақаттартуғызады.
Сонымен қатар, сәулелік, хромосомды ауруларды жатқызады.
Мәдени дақылдар көптеген аурулармен залалданып, олардан алынатын өнімнің саны мен сапасы төмендейді. Аурулар шаруашылыққа едәуір зиянын тигізеді.БҰҰ (ФАО) пікірі бойынша бүкiл әлемде жалпы зиянды ағзалар салдарынан ең маңызды ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі 30-42% мауысым кезеңінде және 10-15% сақтау кезінде төмендейді, олардың ішінде аурулардан 13,3%.
Қазақстан Республика бойынша аурудың салдарынан жыл сайын алынатын өнім 20-30 % кеміп, ал кейбір дақылдардың өнімі кеселдің дамуына қолайлы жылдары 50-70% дейінтөмендейді.
Аурулар келтіретін шығындар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Фитосанитарлық жағдайды басқару және зиянды ағзалар кешенін шаруашылық тұрғыдан зияны сезілмейтіндей деңгейде реттеп отыру дегеніміз өсімдіктерді интегралды қорғау деп аталады. Интегралды қорғау жүйесіне келесі әдістер кіреді:
карантиндік;
агротехникалық;
физикалық;
механикалық;
биологиялық;
селекциялық жәнебиотехнологиялық;
химиялық
3 Фитопатология ғылымының қалыптасуы
19 ғасырдың бірінші жартысындаағайынды Тюландардың, неміс микологы Антон де Бари (1831-1888 жж.) және орыс ғалымы М.С. Воронин (1838-1903жж.) ашқан жаңалықтары фи топатология ғылымның қалыптасуына негіз болды.
Берилл (1882 - 1953 жж.), Эрвин Смит (1854-1927 жж.) бактериология саласының қалыптасып, дамуына үлкен үлес қосты.
Д.И. Ивановский (1892 ж.), У. Стэнли (1935 ж.) ғалымдарының ғылыми зерттеулері негізінде вирусологияның қалыптасуы басталды.
Ресейде А.А. Ячевский (1863-1932 жж.) 20- ғ. бас кезінде Санкт-Петерборда фитопатология зертханасын ашып, Өсімдік аурулары туралы мәліметтер атты ғылыми еңбектер жинағын жыл сайын шығарып тұрды.
В.А. Траншель, Н.А. Наумов, А.С. Бондарцев, Т.Д. Страхов,А.И. Боргардт және т.б. фитопатологияның қалыптасуына көп еңбек сіңірді.
Қазақстанда басында Республикалық өсімдіктер қорғау стансасында дақылдар ауруларын зерттеуде қолданбалы мақсатқа көбірек көңіл бөлінді.
1958 жылы Қазақ өсімдік қорғау ҒЗИ құрылды (Қазақ өсімдіктерді қорғау және карантин ҒЗИ). Оның ұйымдастырушысы, директор, фитопатолог Ж.Т. Жиенбаев өсімдіктер қорғау саласындағы ғылымның дамуына айтарлықтай үлес қосты.
Бүкіл одақтық астық шаруашылығы ҒЗИ-да (Республикалық астық шаруашылығы ҒӨО), аймақтық ҒЗМ ғалымдары өндіріске кеңінен ендіріле бастаған топырақты жел эрозиясынан қорғау жүйесіне фитосанитарлық тұрғыдан баға берді. Қостанай облысында ВИЗР тіреу пункті ашылып, беделді ғалымдар зерттеулер жүргізді.
2 тақырып ПАТОЛОГИЯЛЫҚ ҮРДІС ЖӘНЕ А УРУ ҚОЗДЫРҒЫШТАРЫНЫҢ ПАРАЗИТТІКҚАСИЕТТЕРІ
1 Патологиялық үрдістің кезеңдері
2 Ауру өсімдіктердің патология-биохимиялық өзгерістері
3 Фитопатогендердің типтері
4 Ауру қоздырғыштардың патогендік қәсиеттері
5 Паразиттік бейімделу түрлері, өзгергіштігі
Әдебиеттер:
1 Карбозова Р.Д., Туленгутова Фитопатология: Оқулық. - Алматы: ЖШС РПБК "Дәуір", 2014ж.
2 Қойшыбаев М., Жанарбекова А.Б. Жалпы фитопатология.- Алматы, 2012 3 Тулеева А.К., Габдулов М.А., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д.Жалпы фитопатология ПРАКТИКУМЫ. - Астана: С.Сейфуллин ат. КАТУ,2018
4 Тулеева А.К. Жалпы фитопатология пәнінен оқу-әдістемелік кешен. - Нҧр - Султан, 2020
Қосымша әдебиеттер
1 Попкова К.В. Общая фитопатология.- М.:2005
2 ТулееваА.К., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д. ПРАКТИКУМ по общей фитопатологии.- Астана,2018
1. Патологиялық үрдістің кезеңдері
Өсімдікте таралуына байланысты аурулар жергілікті (локалды) және жалпы емес жүйелі (диффузды) деп бөлінеді. Патологиялық үрдіс негізінен үш кезеңнен тұрады:
1 фитопатогеннің өсімдікке жұғуы, 2 инкубациялық мерзім,
3 ауру белгілерінің толықтай байқалуы.
Патогендердің өсімдік ұлпаларына енуі олардың түрлеріне байланысты.
Бактерия механикалық жарақаттар, табиғи саңылаушалар мен тамыр түйктері және гүл аналығы арқылы енеді.
Вирустар, микоплазмалар көбінесе бунақденелілермен тасымалданады, жұмыс құралдарымен және өсімдіктер бір-бірімен түйіскен кезде жұғады, тұқыммен таралуы мүмкін.
Фитопатогенді саңырауқұлақтардың енуі:
кутикула арқылы споралары өніп, мицелий береді және ол өсімдік ұлпасынаенеді;
тыныс жолдары және су саңылаушаларыарқылы;
ферменттері арқылы өсімдік кутикуласын ерітіп ішкі ұлпағаөту.
2 кезең - Аурудың даму мерзімі қоздырғыштың өсімдік ұлпасына еніп, онда біраз тіршілік етіп, жаңа ұрпақ түзу аралығын қамтиды.
Өсімдіктердің инфекциямен заладануы нан бастап, аурудың сырт белгілері байқалғанға дейінгі уақыт инкубациялық мерзім депаталады.
Инкубациялық кезеңi патогеннің дамуы үшiн оңтайлы жағдай болганда қысқарады, қолайсыз - тиiсiнше артады
Аурулар мен ауру қоздырғыштары өсімдіктер ұлпасындағы, жасушаларындағы қалыпты құрылымына, дамуына әсер етіп келесі процесстер тудырады:
гипертрофия, гиперплазия, гипоплазия,
некроз, дегенерация,мацерация,
склеротизация, эпидермистің жарылуы
1. Ауру өсімдіктердің патология - биохимиялық өзгерістері
Ауру қоздырғыштарының әсерінен өсімдіктің мүшелерінде неше түрлі патологиялық өзгерістер туындайды:
өсімдіктердің тыныс алуының өзгеруі;
өсімдік мүшелерінің қоректік заттармен қамтамасыз етілуініңбұзылуы;
су режимінің бұзылуы;
фотосинтез қарқынының төмендеуі;
көмірсу және ақуыз айналымының өзгеруі;
ферменттер қызметтiнің бұзылуы;
өсу заттары түзілуінің бұзылуы.
1. Фитопатогендердің типтері
Факультативті сапротрофтар тіршілігінің басым бөлігінде тірі ұлпаларда тіршілік етеді, кейін сапротрофтар сияқті өлі органикалық заттармен қоректене алады.
Факультативті паразиттер тіршілігінің басым бөлігінде өлі органикалық заттармен қоректенеді, кейін олар паразиттік тіршілікке ие- өсімдік үшін қолайсыз жағдай туғанда әлсіреген ұлпаларға ғана көшеді және алғашында өлген учаскілерді мекендейді.
Облигатты немесе биотрофты паразиттер. Бұлар тек тірі ағзада ғана тіршілік ете алады, жасушасындағы дайын органикалық заттармен қоректенеді. Көбінесе, жақсы күтіп бапталған өімдіктерді таңдайды. Олардың ферменттері ие-өсімдіктің жасушыларын бүлдірмей, соңғылары ұзақ мерзімге дейін өзіне тән қызметтерін істей береді.
2. Ауру қоздырғыштардың патогендік қәсиеттері Фитопатогенді ағзаларға тән қасиеттері:
Хемотропизм - ие өсімдіктер бөліп шығаратын заттарға патогенді еліктіру үрдіс;
Патогенділік - ағзаның ие-өсімдікті ауруға шалдықтыру, оған зиян келтіру қабілеттілігі. Патогенділік - вируленттілік пен агрессивтілігінің жиынтығы.
Вируленттілік патогенділіктің сапалық белгісі. Патогеннің белгілі ие- өсімдіктің, сорттарының ұлпасына еніп,оның жасушаларында тіршілік ету қабілеттілігі.
Агрессивтілік патогенділіктің сандық белгісі. Келесі көрсеткіштер арқылы сипатталады: инфекциялық жүктеме (инфекционная нагрузка; паразиттік қарым-қатынастардың орнатылу жылдамдығы; инкубациялық кезеңінің ұзақтығы; бір уақыт мерзімінде залалданған өсімдіктер саны.
3. Паразиттік бейімделу түрлері, өзгергіштігі
Филогенетикалық мамандануы: патогендердің белгілі өсімдіктер сортына, түріне, туыс пен тұқымдасына бейімделу. Полифагтар әр түрлі
ботаникалық алшақ туыстарының өсімдіктерінде паразитті тіршілік ете алады.
Маманданған фитопатогендер немесемонофагтарөсімдіктің бір түрінде немесе туысында ғана паразитті тіршілік ете алады.
Олигофагтар белгілі бір тұқымдасқа немесе бір неше туыстыққа жататын өсімдіктерде паразиттік тіршілік ете алады.
Фитопатогендердің өзгергіштігін көрсету үшін келесі терминдер пайдаланылады:
Биотип - генетикалық ұқсас формалардың популяциясы.
Физиологиялық расалар - бұл өсімдік-иесі түрінің тек белгілі бір сортына бейімделу ретінде ерекшеленетін биотиптер.
Патологиялық нұсқа (патовариант - p.v.) - бактерия биотиптердің белгілі бір өсімдік-иесі түрлерін залалдау қабілеттілігінің айырмашылығын білдіреді.
Вирустарда штамм деген термин пайдаланылады.
Маманданған формалар (f.sp.) - морфологилық ұқсас биотиптер, айырмашылығы - өсімдіктердің бірнеше түрін немесі бірнеше туыстың түрлерін залалдау қабілеттілігі. Puccinia graminis f.sp. secalis
2 -Дәріс Өсімдік иммунитетінің жалпы заңдылықтары және жіктелуі. Активті және пассивті иммунитет факторлары. Зиянкестермен ауруларға қарсы өсімдік иммунитетінің механизмдері.
Эволюциялық үрдісте өсімдік пен зиянды ағза арасында белгілі бір әсерлесу қалыптасады, нәтижесінде өсімдік немесе өледі, немесе тоғышарға қарсы тұраалатын қасиетке (иммунитетке) ие болады. Өсімдіктерде иммунитеттің негізгі екі түрін ажыратады: туа біткен, немесе жаратылысты (табиғи) және жаңа қалыптасқан немесе индуцирленген (жасанды).
Туа біткен, немесе жаратылысты (табиғи) иммунитет -- бұл өсімдіктің ауруға (зянкеспен) шалдықпау (зақымдалмау) қасиеті. Туа біткен иммунитет ұрпақтан ұрпаққа өтеді.
Туа біткен өз кезегінде пассивті және белсенді (активті) иммунитет деп бөлінеді. Бірақта көптеген зертеулердің нәтижесі өсімдіктер иммунитетін пассивті және белсенді деп бөлу шартты деп қортынды жасауға болмайтындығын көрсетті. Осы жағдайды кезінде Н.И. Ва - вилов (1935) дәлелдеген болатын.
Пассивті иммунитет деп ие-өсімдіктің ұлпасына патогеннің еніп және дамуына өсімдіктің кедергі жасау қасиетін атаймыз. Оның болуы тоғышардың бар жоқтығына байланысты емес.
Белсенді (активті) иммунитет деп тоғышардың өсімдікке енуіне қарсы өсімдіктің белсенді жауап беру қасиетін атайды.
Сыртқы факторлар ықпалымен қалыптасатын және геномдарын өзгеріске әкелмейтін өсімдік төзімділігінің көтерілуін жаңа қалыптасқан немесе индуцирленген (жасанды) иммунитет деп атайды. Тұқымға немесе өсімдікке әсер ету арқылы өсімдіктің төзімділігін жоғарылататын факторларды индукторлар деп атайды.
Жаңа қалыптасқан немесе индуцирленген (жасанды) иммунитет дегеніміз өсімдік ауырып жазылуына немесе сыртқы әсерлер ықпалына, әсіресе өсімдіктерді өсіру жағдайына байланысты өсімдіктің ауруларға шалдықпау (зиянкестермен зақымдалмау) қасиеттері.
Өсімдіктер төзімділігін әртүрлі тәсілдер қолдану арқылы жоғарылатуға болады: микротыңайтқыштар қолдану, себу (егу) мерзімдерін өзгерту, себу (егу) тереңдігін реттеу т.б.. Төзімділікке ие болу әдістері биотикалық немесе абиотикалық қасиетке ие индукторлар түрлеріне тәуелді. Ауылшаруашылық тәжірибеде төзімділікті жаңадан қалыптастыруға себебін тигізетін тәсілдер кеңінен пайдаланылады. Мысалы, астық дақылдарының тамыр шірікке төзімділігін жоғарылату үшін жаздық астықтарды қолайлы ерте мерзімде, ал күздік астықтарды қолайлы кеш мерзімде себу арқылы, сонымен қатар бидайды тұқымнан өніп шыққан кезінде залалдайтын қатты қара күйеге төзімділігін қолайлы себу мерзімін қадағалай отырып жетуге болады.
Өсімдіктер иммунитеті өсімдіктің осы түрін қоздырғыштың залалдай алмайтындығына байланысты болуы мүмкін. Мысалы, астық дақылдарын картоптың фитофторозы мен таз қотыры, қырыққабатты - күйе аурулары, картопты - астық дақылдарының тат аурулары залалдамайды т.б.. Бұл жағдайда иммунитет толық өсімдік түрімен анықталады. Өсімдіктің белгілі бір түрін залалдай алмайтын қоздырғыштың қасиеті арнай емес (неспецифическим) иммунитет деп аталады.
Табиғи арнайы емес иммунитет эволюция үрдісі кезінде өсімдіктің осы түрін залалдауды қамтамасыз ете алмаған көптеген сапротрофты түрлерден қорғай алады.
Кейбір жағдайларда иммунитет жалпы өсімдік түрімен емес, тек қана осы түр ішіндегі бөлек сұрыппен анықталуы мүмкін. Осыған байланысты бір сұрыптар иммунды да аурумен залалданбайды, ал басқалары - ауруды қабылдағыш болып келедіде, аурумен қатты залалданады. Мысалы, картоп ісігінің қоздырғышы Synchytrium endobioticum Solanum түрін залалдайды, бірақ оның ішінде осы аурумен залалданбайтын сұрыптары (Камераз, Сто - йловый 19 және т.б.) бар. Мұндай иммунитетті сұрыптық (сортовым) арнай (специфическим) деп атайд. Ол ауылшаруашылық дақылдарының төзімді сұрыптарын шығаруда өте маңызды.
Бір қатар жағдайларда өсімдік әртүрлі аурулардың қоздырғыштарына төзімді болуы мүмкін. Мысалы, күздік бидайдың сұрыбы ақ ұнтақ пен сабақ қоңыр татына иммунды олуы мүмкін. Сұрыптың немесе өсімдік түрінің бірнеше ауру қоздырғыштарына төзімділігі кешенді немесе топтық(групповым) иммунитет деп аталады. Кешенді иммунитетті сұрыптар шығару -- ауылшаруашылық дақылдарының өнімдерін аурулар әсерінен сақтау ең қалаулы жол болып табылады. Мысалы, бидай Triticum timopheevi күйеге, татқа, ақ ұнтаққа қарсы иммунитетке ие. Темекі әлепастығы (мозаика) вирусына және жалған ақ ұнтаққа төзімді темекі сұрыптары белгілі. Осындай сұрыптарды өндірісте пайдалану, дақылдарды негізгі аурулардан қорғау мәселелерін шешуге мүмкіндік береді..
2.1. Пассивті иммунитет факторлары
Өсімдіктер төзімділігі әртүрлі факторлардың кешенді әсеріне байланысты. Төзімділіктің механизмдерін немесе факторларын екі топқа бөлуге болады:
- залалдауға дейін әсер ететін факторлар ( жұғудың алдындағы-прединфекционные);
- залалдаудан кеін әсер ететін факторлар (жұқаннан кейінгі-постинфекционные).
Төзімділіктің бірінші топ факторлары (механизмдері) залалдануға байланысты емес өсімдікте қалыптасқан, ал екіншілері - қоздырғыштармен жаңа қалыптасады (индуцирленеді) (бұл топқа гендердің белсенділігінің өзгеруі жатады). Залалдануға дейінгі әсер етуші факторларға анатомо-морфологиялық, физикалық және хими - ялықтарды жатқызуға болады.
Өсімдіктер габитусы. Көпшілік жағдайда аурудың басталу кезеңі (споралардың өнуі) өсімдік үстінде тамшылы-сұйық ылғалдың болуын талап етеді. Споралардың өнуіне ауаның жоғары ылғалдылығы қолайлы болады. Осыған байланысты өсімдік габитусы залалдануға қолайлы жағдай тудыруы мүмкін, егерде ол қоршаған ауаның жоғары ылғалдылығын сақтауға және ылғал тамшыларын өсімдіктің жер үсті мүшелерінде тұрақтануына мүмкіндік туғызса. Мысалы, сирек сабақты картоп, тығыз сабақтыларына қарағанда фитофторозбен аздау залалданады, бірақта жапырақтарды жасанды залалдау барысында сабақтар габитусы мен залалдану арасында байланыс анықталмаған. Өзгерістің болмағаны, өсімдіктің жер үсті мүшелерін залалдау мерзімі тығыз сабақтыларға қарағанда сирек сабақтыларда қысқа болуымен түсіндіріледі.
Жапырақтардың түктілігі (опушенность). Жапырақтары қатты түктенген картоп сұрыптары, жапырақтары аз түктенгендерге қарағанда вирусты аурулармен аз залалданады. Бұл вирус тасымалдаушы бітелердің қоректенуіне түкті өсімдіктерде қолайсыз жағдай болғандығына байланысты.
Қалың кутикулярлық қабат. Кутикулярлық қабаттың қалыңдығы (1 сурет) әртүрлі аурулармен өсімдіктердің залалдануына кедергі болатын фактор болып есептеледі.
Мысалы, ақ ұнтаққа төзімді крыжовник сұрыптарының кутикулясының қалыңдығы 1,05 ...1,26 мкм, ал залалданғыштарынікі (қабылдағыштарынікі) -- 0,51...0,64 мкм құрай-ды. Татқа төзімсіз қарақат сұрыптарының кутикулярлық қабатымен эпидермис қалыңды-ғы 0,82 мкм, төзімді сұрыптарында -- 1,75 мкм құрайды. Өсімдіктің эпидермалды қабат-тарының қатайуына себепші болатын субстанциялар, мысалы, лигнин, кремний қышқылы, кальций және т.б., ұлпалардың қарсыласуын күшейтіп, саңрауқұлақтардың енуіне кедергі жасайды. Жер үсті эпидермалдық ұлпаларға қарағанда, ризодермис көптеген саңрауқұл-ақтардың тамырға енуіне жеңіл кедергі болып табылады.
Саңылау (устьица) мен жасымықтардың (чечевица) құрылыстары мен орналасуы. Өсімдіктің кейбір патогендермен залалдану мүмкіндігі саңлаулар мен жасымықтардың санына тәуелді. Жабық саңлаулар мен жасымықтар патогеннің өсімдіктерді залалдауын кешіктіреді.
Жапырақтарында саңлаулары сирек орналасқан өсімдік түрлері мен сұрыптары саңрауқұлақтық және бактериалдық инфекциялармен аз залалданады. Бактериялар жасушалары бар ылғал тамшыларын саңлауасты тесігіне енуге кедергі жасайтын саңлаудың сыртқы қабырғасында дөңесі бар мандарин грейпфрутқа қарағанда Xanthomonas citri бактериалдық ісік қоздырғышына төзімді. Грейпфрутың залалданғыш сұрыптарында мұндай дөңестер жоқ ( 2 сурет).
2 сурет. Мандариннің (а) және грейпфруттың (б) саңлаулары
Xanthomonas citri қоздырғышына төзімділік факторы ретінде
Балауыз қабаты. Осы қабаттың болғаны өсімдіктер ағзасының сыртында гидрофобты қасиет қалыптастырады, сондықтан оның ылғалдануын қиындатады және споралардың өнуіне кедергі жасайды. Балауыз қабаты өсімдік мүшесінің үстінде қоздырғыштың өнуіне мүмкіндік туғызатын қоректік заттарды пайдалануын тежейді. Бидай жапырағының ылғалды ұстап тұру қасиетін жапырақтың қоңыр татына төзімділік көрсеткішінің бірі ретінде жиі пайдаланады.
Гүл құрылысының ерекшеліктері. Тозаңдатқыштың ұзындығы, гүлдеу сипаты (ашық немесе жабық), оның ұзақтығы және т.б. гүлдеу кезеңінде өсімдікті залалдайтын патогендерге қарсы төзімділікте белгілі роль атқарады (мысалы, бидай, қара бидай, арпа т.б. тозаңды қара күйесінің қоздырғыштарына).
Ішкі ұлпалардың анатомиялық ерекшеліктері өсімдік төзімділігіне белгілі ықпал жасайды. Мысалы, сабақ татын қабылдағыш бидай сұрыптарының эпидермис астында кеңінен орналасқан хлоренхимасы жақсы дамыған, ал төзімді сұрыптарда бұл ұлпа бөлек бөлек орналасқан, соның арқасында патоген колонизациясына жол бермейді (3 сурет). Тамырдың ағаштанған эндодермасы, әсіресе біржылдықтарда, көптеген саңрауқұлақ түрлерінің, мысалы, Fusarium туыстығының, өсімдікке енуіне физикалық кедергі болып табылады.
Тығындық (пробковый) қабат. Бұл қабат патогеннің өсімдікке ену кезеңінде маңызды төзімділік ролін атқарады. Мысалы, Fusarium, Phytophthora infestans туыстықтары және кейбір бактериялар тығындық қабаты жақсы дамығын картоп түбірін аз залалдайды.
Өсімдіктердің химиялық құрамы пассивті иммунитеттің маңызды факторы болып есептеледі. Кейбір кездерде патогеннің қоректенуіне қажетті заттардың өсімдік ұлпасында болмауы немесе төмен концентрациялы болуы төзімділіктілікті қалыптастырады. Өсімдік ұлпасындағы кейбір химиялық құрамдар патогеннің дамуын жиі басып тастайды. өптеген арнайы патотоксиндердің іс-әрекеті ие-өсімдіктің жасушаларында табиғи рецепторлардың бар болғанымен корреляциялық байланыста екені анықталған. Осындай патотоксиндерге төзімділік осы рецепторлардың ие-өсімдікте болмауымен жиі түсіндір-іледі. Өсімдіктерде антибиотикалық заттардың, мысалы, фенолдар, флавондар, сапониндер, лактондар, таниндер т.б. болуымен саңрауқұлақ ауруларының қоздыр-ғыштарына қарсы төзімділікті байланыстырады. Мысалы, сапониндер өздерінің мембраналарында стериндері бар фитопатогендік саңрауқұлақтарға улылық әсер етеді. Бидай офиоболезі (Ophiobolus graminis var. tritici) қоздырғышымен сұлы өсімдігі залалданған жағдайда, оның тамырындағы сапонин авенацин белсендіріледі де саңрауқұлақ жойылады. Егер де сұлыны залалдаған офиоболезде (Op. graminis var. avena) са - понинді инактивация жасай алатын (белсенділігін төмендететін) ферментер болған жағдайда, инфекция сақталады, өсімдіктің ауруға шалдығуы және аурудың дамуы әбден мүмкін болады.
Патоген қалыптастырып, ие-өсімдікке ену және даму үшін пайдаланатын ферментердің өсімдіктер құрамындағы заттарымен белсенділігі жиі төмендетіліп, ауру қоздыр-ғыштарының патогенділігі азайады. Осы заттар мысалы ретінде бүлдіргеннің піспеген жемістерін залалдаған сұр шірік (Botrytis cinerea) қоздырғышының патологиялық ферментерінің белсенділігін төмендететін, өсімдік ұлпасында кеңінен тараған проантоцианидтер мен протеаз ингибиторларын атауға болады.
3- ДӘРІС Вирустар, вироидтар - өсімдіктің ауру қоздырғыштары. Фитопатогенді вирустардың негізгі физикалық-химиялық және биологиялық қасиеттері, вирустардың жіктелуі. Вирустардың табиғатта сақталуы. Вироздардың негізгі типтері. Қорғау шаралары.
1 Фитопатогенды вирустар мен вироидтар келтіретін зиян 2 Вирустардың, вироидтардың ерекшеліктері
3 Вирустардың, вироидтардың кобейюі, патогенез ерекшеліктері 4 Номенклатурасы
5 Таралуы және табиғатта сақталуы 7 Қорғау шаралары
Әдебиеттер:
1 Карбозова Р.Д., Туленгутова Фитопатология: Оқулық. - Алматы: ЖШС РПБК "Дәуір", 2014ж.
2 Қойшыбаев М., Жанарбекова А.Б. Жалпы фитопатология.- Алматы, 2012 3 Тулеева А.К., Габдулов М.А., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д.Жалпы фитопатология ПРАКТИКУМЫ. - Астана: С.Сейфуллин ат. КАТУ,2018
4 Тулеева А.К. Жалпы фитопатология пәнінен оқу-әдістемелік кешен. - Нҧр - Султан, 2020
Қосымша әдебиеттер
1 Попкова К.В. Общая фитопатология.- М.:2005
2 ТулееваА.К., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д. ПРАКТИКУМ по общей фитопатологии.- Астана,2018
1 Фитопатогенді вирустар мен вироидтар келтіретін зиян
Қазіргі таңда 600 астам фитопатогенді вирустар, оншақты вироидтар тіркелген. Ауыл шаруашылық дақылдар ына барлық аурулар мен
зиянкестерден келетін жалпы экономикалық шығындардың ішінде вирустық аурулар шамамен 20 % орын алады.
Вирустар мен вироидтар заладағанда облигатты тоғышарлықтың абсолюттік формасыбайқалады.
Вироз және вироидозбен залалдану нәтіжесінде:
өнімніңазық-түлікжәнежемдікқұндылығ ы,жарамдылығытөмендеді;
өсімдіктер гүлдерінің стерильдігі мен үйлеспеушілігінтуындайды;
дақылдарының сорттық тазалығытөмендеді;
суыққа және қысқа төзімділігінашарлайды;
тұқым өнгіштігітөмендейді. Залалданған өсімдіктерде:
вироз бен вироидоздың симптомаларыұқсас;
жүйелі шалдығуыбайқалады;
мүшелерінде күрделі өзгерістертуындайды;
қоректік заттары репликациянуынажұмсалады;
хлорофилл дәндерінің мөлшері азаяды;
фотосинтезтөмендейді;
тотығу және қалпына келтіру ферменттерінің екпінділігі артады; қорға жиналатын заттар ысырапболады.
2 Вирустар мен вироидтардың ерекшеліктері Вирустар мен вироидтар:
ауруларының - субмикроскопиялыққоздырғыштары;
тек тірі ие-ағзасының жасушаларында қана көбеюгеқабілетті;
жасушалық құрылымыболмайды.
Вирустардың денесін вирион немесе вирустық бөлшек деп атайды. Вириондардың:
мөлшері 100...200 нмқұрайды;
жеке бөлшектері бір, немесе бірнеше қабат ақуыз молекуласымен қоршалған(капсид);
формасы - таякшатәріздес (ВТМ), жіптәріздес (қара ӛріктің "шарка"), сфералық (алқа тұқымдастарының қолатүстес);
нуклеин қышқылынантұрады.
Көптеген фитопатогенды вирустар құрамында бір тізбекті РНҚ молекулалары, сирек екі тізбекті рибонуклеин қышқылы (РНҚ) кездеседі. Бірнешеөсімдіктервирустар(түрлі-түс тіқырыққабатмозаикасы)құрамында ДНҚболады.
Ақуыз:вирионда қорғаныш рөлін атқарады; өсімдік-иесінің ұлпаларында тасымалдауын қамтамасыз етеді.
РНК (ДНК) ұрпақтары қуалайтын жұқпалы белгілерінің таратушысы болып табылады, синтездеу үшін ақпаратты да қамтиды.
Вирустар ақуыз қабықшасынан тұратын болғандықтан антигендік
Белсенділік. Вироидтарда антигендік қасиеттері болмайды.
Кей жағдайларда вириондар шоғыры химиялық заттар сияқты кристалдар түзеді. Цитоплазмамен қосылса, жасушада аморфты қосылыстар пайда болуы мүмкін.
Вироидтарда:
вирустарға тән нуклеопротеидті бөлшектердіқҧрастырылмайды;
тек қарапайым молекулярлы біртізбекті РНКболады;
РНК инфекцияның тасушысы болыптабылады;
өз репликациясына өсімдіктер иесі жасушаларының биосинтетикалық жүйесінқолданады.
Вирустар залалдау әсер ету сипатына қарай мозаика тәріздес және сары ауру тәріздес болып бөлінеді.
Сары ауру тәріздес вирустармен залалданғанда:
өсімдіктер қаттыөзгереді
деформациялар (ширатылу, ергежейлік, аса түптену, пішіннің ӛзгеруі) пайдаболады;
флоэманың жасушаларыбұзылады;
персистентті және контактылы жолментаралады;
таратушыларцикадалар
Мозаика тәріздіс вирустармен залалданғанда:
өзгерістер жеке мүшелеріндебайқалады;
түсіөзгереді;
хоропласт дәндеріазаяды;
паренхимасындашоғырланады;
көбінесе персистентті емес жолментаралады;
таратушылар насекомдар (көбінесебітелер).
3 Вирустардың кобеюі
Өсімдік жасушасында, вирустың РНК (ДНК) ақуыз қабықшасынаң ажырап, матрица болып жасушаның ферменттер, рибомсомалардың жұмысын өзінің қажетті бағытынааударады.
Нуклеинқышқылрепликацияланады,өзіне ұқсастізбектердіқұрайды.
Вирусты ақуыз жасуша-иесінің арнайы рибосомалар арқылы синдезделеді.
Кейінақуызбеннуклеинқышқылынантұрат ынжаңавирусбөлшектері түзіледі. Плазмодесма арқылы олар көрші жасушаларға таралады, өз кезегінде оларда жаңа вириондардытүзеді.
Вироидтардың репликациясы айқын анықталған жоқ. 4 Вирустардың жіктелуі,номенклатурасы
Вирустардың әлде де толық қалыптасқан жүйе жоқ. Қазіргі таңда вирустардыжіктеу нуклеин қышқылдарының түріне, жіпшелерінің саны мен бөлшектерінің геномда орналасу ерекшеліктеріне негізделген. Фитопатогенды вирустар 25 туысқа біріктірілген. Көбінесе, вирустардың атаулары өсімдік-иесіне немесе алғаш рет анықталған өсімдік иесінде ауру белгілеріне сәйкес беріледі (темекі мозайкасының вирусы немесе ВТМ - Tobacco mosaik virus, жоңышқанікі - Alfalfa mosaik virus). Халықаралық атаулары ағылшын тіліндежазылады.
Вирустардың келесі топтары белгілі: тобравирусы, ауровирусы, тобамовирусы, потексвирусы, карлавирусы, потивирусы, кукумовирусы, клостеровирусы, тимовирусы, лютеовирусы т.б.
Вироидтар 9 топқа біріктірілген.Вироидті аурулардан картоптың готика, цитрус ағаштарының экзокортис, хризантемалардың ергежейлігі, қиярдың ақшыл жемістілігі, қиярдың хлорозды теңбілденуі, құмықтың ергежейлігі және т. б. ауруларанықталған.
5 Вирустардың таралуы және табиғатта сақталуы
Вирустар тудыратын аурулар өсімдіке әр түрлі жолмен жұғады.
Көптеген вирустар:
векторлар (бунақденелілер, кенелер, нематодтар, саңырауқҧлақтар және паразиттік гҥлді ӛсімдіктер); механикалық жолмен, күту баптау кезінде;
өсімдіктердің сау және ауру бөліктері жанасу кезінде микрожаралардан;
тұқыммен;
кейбір вирустар өсімдік қалдықтары, топырақ, гидропонды ерітіндісімен;
вегетативті көбейтілетін дақылдардың отырғызылатын материалдары арқылы берілуімүмкін.
Фитопатогенды вирустар үш топқа бөлінеді: персистентсіз, персистентті, жартылай персистентті
Персистентсіз вирустар тасымалдаушы өсімдік шырынымен қоректенбесе, ауру жұқтырғыш қасиетін жоғалтады.
Персистентті вирустарды бунақденелілер сау өсімдіктерге бірден жұқтыра алмайды. Тасымалдаушы ішінде вириондар көбейіп, ас қорытатын мүшелерден сілекей бездеріне ауысуы керек. Ұрпақтарына трансовариалды беріліп, сақталады.
Жартылай персистентті вирустар ауру тасымалдайтын қасиетін 3-4 тәулік аралығында сақтай алады.
Вирустар:
өсімдік иесінің қыстайтынмүшелерінде;
тасымалдаушы ағзалар бойында;
көп жылдық өсімдіктердіңтамырларында;
тұқым мен тұқымдықматриалдарда;
кейбір төзімді вирустар топырақта, өсімдік қалдықтарында сақталады.
Вироидтар отырғызылатын материалмен, тұқыммен таралады және оларда сақталады. Механикалық жанасу кезінде деберіледі.
Қоршаған ортаның әсеріне вирустар әртүрлі төзімділік көрсетеді.
Төзімді вирустар:
өсімік шырынында ұзақ уақыт сақталады;
Жоғары температурады 80...90°С дейін тіршілігі жойылмайды.
Төзімсіз вирустар:
инфекциялық қабілеті сығындасында ұзаққа сақталмайды; тіршілігі 35...50°С температурадажойылады.
4- ДӘРІС Фитопатогенді прокариоттар (бактериалар, микоплазмалар, актиномицеттер) өсімдік ауруларының қоздырғыштары. Қоздырғыштарына сипаттама. Бактериялардың дамуы және оның өсімдік патогенезіндегі рөлі. Фитопатогенді прокариоттардың жіктелу принциптері. Сыртқы ортаның микроорганизимдерге әсері. Бактериоз, микоплазмоз, актиномикоздардан қорғану әдістері.
1 Жалпысипаттамасы
2 Сыртқы ортаның микроорганизмдергеәсері 3 Ферменттер ментоксиндер
4 Көбеюжолдары
5 Фитопатогенді прокариоттардың жүйелікорындары 6 Инфекция көздері, таралуерекшеліктері
5 Бактериоздардан, актиномикоздардан, микоплазмоздарданқорғану
Әдебиеттер:
1 Карбозова Р.Д., Туленгутова Фитопатология: Оқулық. - Алматы: ЖШС РПБК "Дәуір", 2014ж.
2 Қойшыбаев М., Жанарбекова А.Б. Жалпы фитопатология.- Алматы, 2012 3 Тулеева А.К., Габдулов М.А., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д.Жалпы фитопатология ПРАКТИКУМЫ. - Астана: С.Сейфуллин ат. КАТУ,2018
4 Тулеева А.К. Жалпы фитопатология пәнінен оқу-әдістемелік кешен. - Нҧр - Султан, 2020
Қосымша әдебиеттер
1 Попкова К.В. Общая фитопатология.- М.:2005
2 ТулееваА.К., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д. ПРАКТИКУМ по общей фитопатологии.- Астана,2018
Procariotya патшалығының фитопатогенды микроорганизмдері Firmicutes (бактерия мен актиномицеттер), Gracilicutes (бактериялар), Tiniricutes (микоплазмалар) бөлімдерінде кездеседі. Фитопатогенді түрлері: бір жасушалы ағзалар, ядросы болмайды.
Бактериялар мен актиномицеттер:
200-ге жуық өсімдіктер ауруларын тудыратыныбелгілі;
факультативтіпаразиттер;
фитопатогендердің пішіні көбінесе таяқша, бациллатәріздес(ерекше
Streptomyces, оларжіптәрізді);
жасушаның ұзындығы 1...3 мкм, ал ені 0,3...0,6мкм;
нуклеоиді ДНК және аз мөлшерде байланыстағы белоктардантұрады;
құрамындамуреинжәнебасқадагликопепт идтербарқабықшамен қапталады;
хитин және целлюлозаболмайды;
бейтарап және аз сілтілі орта қажететеді;
5...10°С tкөбейе бастайды, ал оңтайлы t25...30°С, 33...40°Сасқанда тоқтатылады;
ортаның ылғалдылығы бактерияларға жоғарықажет;
актиномицеттер құрғақшылыққабейімделген;
органикалық заттарды бактериялар осмостық жолмен, қабықшасы арқылы өзінеқабылдайды;
бактериялар пигменттердісинтездейді;
бактерияларқаттықоректікорталардакө бейіптүсі,пішіні,бетібелгілі түрі немесе штаммға тән колония құрайды;
актиномицеттер жасанды ортада ұсақ (диаметрі шамамен 1см)терілік консистенциясы бар колонияны құрайды, біртіндеп беті нәзік мицелийменжабылады.
Қабықшасы құрылысының ерекшеліктеріне диагностиканың Грам бойынша бояу әдісі негізделеді. Қристаллвиолет және иод ерітінділерінде боялатын (түссіздендірілгеннен кейін) бактерияларды - грам оң, ал түссізденетін -- грам теріс деп атайды.
Полисахаридтерден туратын қабат (капсула) не болмаса спора түзетін бактериялар да кездеседі.
Кілегейлі капсула:
қолайсыз жағдайлардан қорғану үшін маңызғаие;
ылғалды ауа райында өсімдіктер бетінде олардың шоғыры шырыш немесе экссудат түріндебайқалады;
құрғақ болса, экссудат кеуіп қиыршыққаайналады.
Фитопатогенді бактериялардың көпшілігі денесіндегі талшықтар (монотрих,лофотрих,амфитрих,перитри х)арқылысұйықортадаеркін қозғалады, қозғалмайтын түрлеріаз.
Фитоплазмалар:
50-ге жуық фитопатогендер; полифагтар;
біржасушалыағзалар;
пішіні көбінеседөңгелектеу;
дене көлемі 300-ден 800 нм дейінжетеді;
өтежұқа,үшқабаттымембранаменкөмкері лген, қалың қабықшасы болмайды;
жасанды ортадаұсақ--яичница-глазунья‖ тәріздесколонияны түзеді;
бинарлы бөлінуі не болмаса бүрлену жолменкөбейеді;
флоэманы мекендеп жүйеліктаралады;
тетрациклин әсеріне сезімтал. Патогенездіңерекшеліктері:
Ұлпаларға бактериялар механикалық зақымдануы, табиғи лептесіктер (устьица, гидатоды, чечевички) және гүлдер арқылы өсімдік бетінде тамшы - сұйық ылғал болғанда ғана енуі мүмкін. Патогенді қасиеттерінің белсенділігі бактериялардың ферменттер мен токсиндердің бөліп шығаруына тікелей байланысты.
Ферменттер (пектиназа, протопектиназа, полигалактуроназа т.б.)көмегімен өсімдік ұлпаларын ыдыратып, ұлпаларына енеді.
Арнайы ферменттердің (протеаза, амилаза, хлорофиллаза және т.б.) көмегімен өсімдік ұлпасындағы органикалық заттарды өздері игере алатын қарапайым қосылыстарға ыдыратады. Паренхима шіріп қойыртпаға айналады.
Токсиндер жасушаларға әсер етіп, мүшелері некрозданады.
Кейбірбактерияларөсімдікұлпасынатам ырарқылыенісіментүтік талшықтарында тез көбейіп, ағыс жолдарын бітеп тастайды, токсин бөліп улайды. Осының салдарынан өсімдік солып,қурайды.
Өсімдік өсуін реттейтін кейбір заттарды бөліп бактериялар ісіктер мен деформациялардытудырады.Актиномицет тер таз қотыр ауруын қоздырады, залалданған мүшелерде шағын сүйелдер, ұлпаларда тығындар, жараларқалыптасады.
Фитоплазмоздарға шалдыққан өсімдіктердің өсуі мен дамуы тежеледі, ергежейлік байқалады. Генеративті мүшелерінде гүлдердің көгеруі, гүл орнына жапырақ тәріздес құрылымдарының түзілуі (столбур,филлодия,
мыстан сыпырғышы) пайда болады.
Бактериялардың көбеюі
Бактериялардың қарапайым бинарлы бөліну арқылы көбеюі көп орын алады. Қолайлы жағдай болғанда бактериялар әрбір 20...50 минут бөлінуі мүмкін.
Актиномицеттер мицелий үзіндісі немесе споралар арқылы көбейеді. Бактериялардың жынысты жолмен көбеюі келесі әдістер арқылы жүзеге асады:
трансформация - ДНК донор бактериядан реципиентке беріледі, екі ағзаның хромосомы бір-біріменқосылады.
трансдукция - бактериофаг арқылы генетикалық хабар бактерияның бір жасушасынан екіншісінеалмасады;
коньюгация - цитоплазма көпіршесі арқылы бір бактерияның генетикалық ақпараты екіншісінеауысады.
Фитопатогенды бактериялардың жіктелуі
Грамм әдісімен боялуы немесебоялмауы,
жасушаның сырт пішіні мен мөлшеріне,
капсуламенспораныңтүзілуінемесетүз ілмеуі,талшықтардыңбар- жоғы,
не жасанды ортада өскен колониялардың себінділік ерекшеліктеріне негізделеді.
. 1Firmicutes бөлімі (грам оң). Bacillus, Clavibacter (Corynebacterium), Streptomyces туыстары.
2. Gracilicutesбөлімі (грам теріс) Enterobacteriaceaeтұқымдасы.
Erwinia,Pectobacterium, Pantoae туыстары. Ralstoniaceae тұқымдасы, Ralstonia туысы. Pseudomonadaceae тұқымдасы. Pseudomonas туысы Xanthomonadaceae тұқымдасы, Xanthomonas туысы Burkholderiaceae тұқымдасы, Burkholderia туысы Rhizobiaceae тұқымдасы, Agrobacterium туысы Xanthomonadaceae тұқымдасы, Xanthomonas туысы Burkholderiaceae тұқымдасы, Burkholderia туысы Rhizobiaceae тұқымдасы, Agrobacterium туысы
Фитоплазмалар Mollicutes класты құрайды. Фитопатогенды түрлері
Spiroplasmataceae және Аcholplasmataceae тұқымдастарында кездеседі
Инфекция көздері, таралу ерекшеліктері
Бактериялардың инфекциялық қоры:
залалданған тұқым;
отырғызылатын материал;
өсімдік қалдықтары;
көп жылдық дақылдардың өсу мүшелері;
сирек топырақ, жәндіктердің бойы.
Шірімеген өсімдік қалдықтарында минералдануына дейін ғана фитопатогенды бактериялар сақталуы мүмкін. Ерекшелік: Agrobacterium (тамырлы ісік), Ralstonia (бактериялық солу), картоптың Streptomyces scabiei (кәдімгі таз қотыры) топырақта бірнеше жыл бойы сақталуға қабілетті.
Актиномицеттер қоздырғышы топырақта, залалданған түйнек- тамыржемістілердесақталады.
Фитоплазмалартектіріөсімдіктердіңұл паларындасақталуымүмкін (түйнектерде, тамыржемістілерде, пиязшықтарда, тамырларда, көпжылдық арам-шөптерде, жабайы өсімдіктердіңтамырларында).
Ылғалды ауа-райы болғанда көптеген бактериялар көршілес өсімдіктерге:
ауа толқыны,жел;
жаңбыр тамшылары;
бунақденелілер;
суғаружәнекүтіп-баптаукезіндеқолдан ылатынжұмысқұралдары;
өсімдіктердің жапырақтарының жанасуы арқылы таралады. Фитоплазмалардың тасымалдаушылары: цикадалар,бүргешіркейлері,
бітелер және кенелер. Кейбір түрлер бунақдене тасымалдаушы бойында көбейеді.
Өсімдіктерді бактериоздардан қорғау
Төзімді сорттарды шығару және ендіру. Тұқым мен тұқымдық материалдарда сақталатын болса оларды іріктеп зарарсыздандыру қажет. Бактериоздарға қарсы термотерапия кең қолданылады. Сау тұқымдық материалды дайындау. Тұқымдық егістіктерде бактериоздарға қарсы барлық іс-шараларды жүзеге асыру керек. Вегетация кезеңінде сау аналық өсімдіктерді тұқым алу үшін таңдау. Фитотазарту жүргізу. Бактериоздарға ұшыраған өсімдіктерді түбірімен аластатып жою. Антибиотиктердің (фитолавин-300, касумин) ерітінділерімен тұқкым дәрілеу және өсімдіктерге бүрку ұсынылады.ТМТД 80% және мыс (мыс тотығы, купроксат, бордос қоспасы т.б.) негізіндегі фунгицидтерде бактерицидтік қасиеттері болады. Өсімдік қалдықтарын шығарып жою. Минерализация үдерісін жеделдету үшін өсімдік қалдықтарын топырақта аудара жыртып көму. Инфекцияның алдын алу үшін ауыспалы егістік режимін сақтау.
Актиномикоздан ауылшаруашылық дақылдарын қорғауда тұқымдық материалдарды дәрілеу, ауыспалы егіс маңызды.
Фитоплазмоздан қорғау шаралары вирозға ұқсас. Сонымен қатар тетрациклин жоғары тиімділікті көрсетеді.
Вироидтар химиялық және термиялық әсерлерге жоғары төзімділікпенерекшеленеді.
5 Вироздар мен вироидтардан қорғау шаралары
Бұл фитопатогендерге қарсы селективтік препараттар жоқ. Олардың көбейюі жасушалар заттардың алмасу үдерістеріне тығыз болғанына байланысты әсер ететін химиялық препарат өсімдік жасушасына да тікелей теріс әсер етеді.
Қорғау жүйесі профилактикалық іс-шараларға негізделеді.
Өсімдіктер карантині елімізде кездеспейтін немесе шектеулі таралған карантинді объектілерден қорғауға бағытталған мемлекеттік жүйесі. Карантиндік объектілер арнайы тізімдерге енгізілген. Сау тұқым және тұқымдық материалдарды алу және пайдалану. Тұқымдық егістіктер мен танаптарда үнемі фитосанитарлық тексеру жүргізіледі және залалданған өсімдіктерді іріктеп жояды. Кейбір тұқымдық материалдарды вирустардан зарарсыздандыру үшін термоөңдеуден өткізеді. Селекциялық әдісте селекционерлер жаңа сорттарды вирустарға ғана емес, олардың векторларына да қарсы шығаруғаұмтылады. Өсімдіктердіңвируссыз тұқымдық материалдарын алу үшін апикалды меристемалар әдісі кеңінен қолданылады. Өсімдіктер ұшындағы меристемаларда вирустар мен вироидтар көбейе алмайды. Вироздардан қорғаудың маңызды шарасы инфекциялық тізбекті бұзу немесе тасымалдауыштарын жою. Оларды инсектицидтерменакарицидтердіқолдан ыпбүркіпжояды.Жабықалаңдарда топырақ немесе субстратты өсімдіктерді отырғызу алдында термоөңдеумен зарарсыздандырады.
Преиммунизация (вакцинация) - өсімдіктерге вирустың әлсіз агрессивті немесе авирулентті штаммын жасанды жұқтырады. Кейін олар зиянды агрессивті не болмаса вирулентті штаммды қабылдамайды.
Агротехникалық әдісіне: қодренды, өсімдік қалдықтарды, арамшөптерді жою; вирустарға сезімтал дақылдарды, аналық және тауарлық алқаптарды кеңістіктіктеоқшаулау.
Ұйымдастыру - шаруашылық шараларда өсімдіктерді күту баптау кезінде пайдаланылатын еңбек құралдардың, саймандардың дезинфекциялауна айрықша көңіл бөлінеді.
Өсімдіктерді вироидтардан қорғау шаралар вироздардан қорғауға ұқсас. Вироидтарға қарсы апикалды меристемалар культурасы in vitro және термотерапиятиімсіз.
Вирус пен вироидтарды анықтаудың негізгі әдістеріне визуальды диагностиканы, гель-электрофорез әдісі, өсімдіктер-индикаторлар әдісі, электронды микроскоп арқылы анықтау, ПЦР әдістер қолданылады.
Вироидті патогендерге байланысты көптеген сұрақтар әлі анықталмаған, әрі зерттеулерді талап етеді.
5-ДӘРІС Саңырауқұлақтар және саңырауқұлақтар тәріздес өсімдік ауруларының қоздырғыштары. Фитопатогендерге жалпы сипаттама және олардың өсімдіктерде алатын орны. Вегетативті және репродуктивті дамуы. Саңырауқұлақтар және саңырауқұлақтар тәріздес өсімдік ауруларының қоздырғыштары.
Chromista және Protozoa патшалығы ағзаларының морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері. Mycotа патшалығы Chytridiomycota, Zygomycota бөлімдері саңырауқұлақтарының негізгі ерекшеліктері.
1Фитопатогендерге жалпы сипаттама
2 Қоздырғыштардың таралу жолдары жәнекөбеюі
3 Фитопатогендердің қоректенуі және қоршаған ортамен ара қатынасы
Әдебиеттер:
1 Карбозова Р.Д., Туленгутова Фитопатология: Оқулық. - Алматы: ЖШС РПБК "Дәуір", 2014ж.
2 Қойшыбаев М., Жанарбекова А.Б. Жалпы фитопатология.- Алматы, 2012 3 Тулеева А.К., Габдулов М.А., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д.Жалпы фитопатология ПРАКТИКУМЫ. - Астана: С.Сейфуллин ат. КАТУ,2018
4 Тулеева А.К. Жалпы фитопатология пәнінен оқу-әдістемелік кешен. - Нҧр - Султан, 2020
Қосымша әдебиеттер
1 Попкова К.В. Общая фитопатология.- М.:2005
2 ТулееваА.К., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д. ПРАКТИКУМ по общей фитопатологии.- Астана,2018
100 мыңға жуық белгіленген саңырауқұлақтардан 5% шамасындай фитопатогендерге жатады, бірақ олар80% астам өсімдік ауруларын қоздырады.
Фитопатогенды саңырауқұлақтар - адсорбтық (осмотрофтық) қоректенуі, тыныштық қалпынан өту және таралуға арналған споралардың түзілуімен ерекшеленетін эукариотты гетеротрофты ағзалар.
Саңырауқұлақтарда және клетка қабықшасының болуы, қозғалмай тіршілік етуі, үздіксіз өсіп ұлғаюы, кей бір жынысты көбейюінің ерекшеліктері өсімдіктерге ұқсастығын көрсетеді.
Клетка қабықшаларының құрамында хитин, хитозаңның болуы, гетеротрофты қоректенуі, қор заты ретінде гликогеннің жиналуы, зат алмасуында мочевинаның түзілуі олардың жануарларға жақындықтарын көрсетеді.
Қазіргі классификацияда олар бөлім, клас, топ, қатар, тұқымдасқа, туыс, түр бөліктерге бөлінеді. Ағзалардың түрі қоректенуі, морфологиялық, биологиялық, цитологиялық белгілері бойынша анықталады. Бүкіл дүние жүзінде аттары бірдей болып латынша аталады.
Кесте 1 - Фитопатогендік ағзалардың жүйелік орны
Патшалық, бөлім
Вегетативті дене
Жыныссыз көбейю
Жыныстық ұрдіс, тыныштық споралар
Protozoa, Plas- modiophoromycota
Плазмодий (амебоид).
Зооспоры
Изогамия
Зигота
Chromista, Ооmycota
Септасыз мицелий
Зооспоры
Оогамия
Ооспорлар
EUMYCOTA
Chytridiomycota
~ 500 видов
Септасыз мицелий
Зооспора- лар
Изогамия,
Зигота
Zygomycota
~ 600 видов
Септасыз мицелий
Спорангио- споралар
Зигогамия,
Зигоспоралар
Basidiomycota
~ 30000видов
Көпклеткалымицелий
Конидии
Соматогамия, Базидиоспоралар
Ascomycota
~ 25000 видов
Көпклеткалымицелий
Конидии
Гаметангиогамия
Аскоспоралар
Анаморфные гри- бы, ~ 30000 видов
Көпклеткалымицелий
Конидии
Жоқ
Eumycota - нағыз саңырауқұлақтар. Вегетативті өсу денесі септасыз не болмаса көп клеткалы мицелийден (септалы гифадан) - жіңішке, жан-жаққа тарамдалған жіпшумақтардан тұрады. Олар жоғарғы ұшынан өседі, бір немесе бір-бірінен көлденең перделермен бөлінеді.
Даму үрдісінде бірнеше споралар түрлерінің түзілуі кезектеседі.
Көбею вегетативті, жынысты, жыныссыз жолмен өтуі мүмкін. Тек қана жынысты немесе жыныссыз жолмен көбейетін саңырауқұлақтар да кездеседі.
Жіпше өзгерістеріне: анастомоздар, апрессорийлар, гаусторийлар, ризоидтар, столондар, оидиялар, телиоспоралар, ризоморфтар, склероцийлар (қарамық), псевдосклероций стромалар, төсеніш (ложе), коремия, геммалар жатады.
Вегетативті көбею мицелийдің және ризоморфаның үзінділері, бөлшектері (оидий, гемма, хламидоспоралар) ұнтақталған склероций бөлшектері арқылы болады. Вегетативті көбеюдің бір жолы мицелийдің бүрленуі, нәтижесінде түзілген споралар бластоспоралар деп аталады.
Репродуктивті көбеюнің жыныссыз жолы. Спорангийлердің түзілуі., қозғалмайтын спорангиоспоралар пайда болады. Зооспорангий спорангийден айырмашылығы ішінде түзілетін зооспоралар денесіндегі бір немесе қос талшықтары арқылы белсенді қозғалады. Аса кең таралған түріне конидиялар түзуі жатады. Көбінесе мицелийдің ұшы немесе жанама тарамдарында конидиятасушыларыорналасады.
Репродуктивті көбеюнің жынысты жолы
Жынысты споралар қоршаған ортаның қолайсыз жағдайына төзімді келеді, көбінесе тыныштық қалпында қыстап шығып, ауру инфекциясының келесі жылға дейін сақталуын қамтамасыз етеді.
Фитопатогендердің жыныстық көбеюінде: гаплоидті, дикариотті және диплоидті кезендері болады.
Жыныстықүрдістіңмәні - екіжасушаныңқосылуынәтижесіндетұқым қуалайтын жаңа ағзаның пайда болуы. Жыныстық үрдістің 3 кезені болады: плазмогамия (П), кариогамия (К) мен мейоз (М) немесе редукция(Р).
Плазмогамия - әр жынысты жасушалардың протоплазманың қосылуы.
Кариогамия - ядролардың қосылуы нәтижесінде диплоидті ядроның түзілуі - 2 n (ядро с двойным набором хромосом).
Мейоз (редукция) - диплоидті ядроның бөлінуі нәтижесінде, гаплоидті ядролардың пайда болуы - 1 n (гаплоидный набор хромосом).
Кариогамия плазмогамиядан біраз уақыттан кейін болғанда жасушада екі ядролар бөлек турады, олар жеке бөліну арқылы жаңа дикарионды мицелий түзеді. Сондықтан жыныстық жолмен көбейетін саңырауқұлақтарда даму циклда гаплоидті (n), дикарионды (n+n) және диплоидті күйі кезектеседі (2n). Даму циклдерін ядралық фазаларының алмасуы деп қарастыруға болады: 1) диплоидті - кариогамиядан редукцияға дейін; 2) гаплоидті - редукциядан плазмогамияға дейін; 3) дикарионды (дикариофитті) - плазмогамияданкариогамияға дейін. Әр түрлі жынысты екі гаметаның бір-бірімен қосылуы - изогамия, осыныңнәтижесінде зигота (циста) тыныштық қалпына көшкен жасушатүзіледі, зигота кейін зооспорангииге айналады.
Зигогамия пішіні мен мөлшері жағынан бір-бірінен айырмашылығы жоқ, екі жыныс жасушасы бір-біріне құйылуы нәтижесінде зигоспора түзіледі.
Гаметангиогамияда(аскомицеттерде)ас коспораларды сыртқы ортаның әсерлерінен сақтайтын жеміс денелері түзіледі, аскілер (қалташалар) пайда болады. Жеміс денелер пішініне байланысты клейстотеций, псевдотеции, перитеций және апотеций деп аталады. Клейстотеций аскоспоралартүзілетін тұтастай жабық жеміс денелері. Перитеций -шар, немесе сопақтау, құман тәріздесжеміс денелері. Апотеций - тереңірек табақ тәріздес келетінжеміс денелері. Псевдотеций - жеміс денелері өсімдік мүшелерінде қыстап шыққан склероцийден пайда болады.
Соматогамия (базидомицеттерде)пішіні цилиндр немесе түйрегіш тәріздес базидиялар арқылы жүреді. Олардың жанында көбінесе төрттен базидиоспоралар түзіледі.
Анаморфик фунги саңырауқұлақтардың жынысты көбею стадиясы белгісіз, бірақ жаңа генотиптер пайда болады. Бұл құбылыс генетикалық тұрғыдан бір-бірінен бөлек екі мицелий жіпшесінің анастомоз арқылы түйісіп, ядролары қосылуы арқылы жүзеге асады. Парасексуалды немесе гетерокариоз депаталады
Көпшілік саңырауқұлақтар өсімдіктердің өсу кезеңінде бірнеше ұрпақ береді.
2 Қоздырғыштардың таралу жолдары
Көптеген аурулар себілуге арналған тұқым мен отырғызуға пайдаланылатын түйнектер және көшеттер арқылы таралады. Қатты нөсер жаңбырлар, әсіресе бұршақ жауғанннан кейін, механикалық зақымдалған дақылдарының жапырақтары мен сабақтары факультативті паразиттерге шалдығуы күрт артады.
Патоген спораларының таралуына жел біразәсерінтигізеді.Ауа толқынымен және ауру қоздырғышын тасымалдайтын бунақденелілердің көмегімен инфекция бірнеше шақырым қашықтыққа дейін жетуі мүмкін. Желдің бағыты жиі өзгеріп отырса, споралар жан-жаққа біркелкітаралады.
Кейбір аурулар бунақденелілер арқылы да таралады. Олар көбінесе инфекцияны енжар тасымалдайды, қоректену кезінде немесе өсімдік мүшелерін зақымдағанда оны өсімдік ұлпасына ендіруі мҥмкін. Кей жағдайларда өсімдік патогендері күтіп - баптаған адамның киімімен, немесе құрал-жабдықтар арқылы да таралуы мүмкін.
Саңырауқұлақтар ағзасына қоректік зат - мицелий немесе гаусторий арқылы осмостық жолмен сулы ертінді ретінде сорылады. Фитопатогендердің тіршілігі үшін аса қажет кқмірсулы қоректену әр түрлі органикалық қосылыстарды пайдалану арқылы жүреді. Құрамы күрделі органикалық қосылыстарды олардың арнайы экзоферменттері қарапайым заттарға дейін ыдыратады. Олар өсімдік ұлпаларының пектин заттары мен клетчатканы ыдырататын, ақуыз бен майларды гидролиз жасайтын целлюлаза, пектиназа, амилаза, протеаза, липаза және т.б. көптеген ферменттердібөледі.
3 Фитопатогендердің қоректенуі және қоршаған ортамен ара қатынасы Барлық саңырауқұлақтардың өніп-өсуі үшін қоршаған орта
факторларының ішінде ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 - Дәріс КІРІСПЕ ДӘРІС
1 Жалпы фитопатологияның мақсаты мен міндеттері, маңызы
2 Өсімдік аурулары және олар туралы түсінік
3 Фитопатология ғылымының қалыптасуы
Әдебиеттер:
1 Карбозова Р.Д., Туленгутова Фитопатология: Оқулық. - Алматы: ЖШС РПБК "Дәуір", 2014ж.
2 Қойшыбаев М., Жанарбекова А.Б. Жалпы фитопатология.- Алматы, 2012 3 Тулеева А.К., Габдулов М.А., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д.Жалпы фитопатология ПРАКТИКУМЫ. - Астана: С.Сейфуллин ат. КАТУ,2018
4 Тулеева А.К. Жалпы фитопатология пәнінен оқу-әдістемелік кешен. - Нҧр - Султан, 2020
Қосымша әдебиеттер
1 Попкова К.В. Общая фитопатология.- М.:2005
2 ТулееваА.К., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д. ПРАКТИКУМ по общей фитопатологии.- Астана,2018
Фитопатология- өсімдік аурулары туралы ғылым. Жалпы фитопатология пәннің негізгі мақсаты:
өсімдік аурулары туралы ғылымның негіздері;
жұқпалы және инфекциялық емес аурулардың себептері;
олардың дамуы мен таралуын бақылауәдістеріжөнінде теориялық білім және практикалық тәлім қалыптастыру.
Жалпы фитопатологияның негізгі міндеттері:
Өсімдік ауруларының негізгі түрлері менбелгілерін;
патологиялық өзгерістердің жалпысипаттамасын;
саңырауқұлақтар мен бактериялар, микоплазмалар, вирустар мен вироидтар, паразиттік арамшөптердіңжіктелуін;
олардың морфологиялық және биология лық ерекшеліктерін анықтау.
Жалпы фитопатологияның әдістемелік және теоретикалық негіздерін қалыптастыру;
ауруларды анықтау және олардан қорғауәдістерін;
ауру себептерін, ауру қоздырғыштарының жүйелік орнын, ерекшеліктерін, даму циклдерін, инфекция қоры мен ошақтарын, табиғатта сақталуынзерттеу.
фитопатологияда ауруларға қарсы бағытталған кешенді жүйені қалыптастыру және жетілдіру.
2 Өсімдік аурулары және олар туралы түсінік
Өсімдік ауруы - өте күрделі динамикалық құбылыс, оның басталуы, дамуы және аяқталуы бар үрдіс. Патологиялық үрдісте өсімдік клеткалары мен ұлпаларының физиологиялық реакциялары, құрылымдары өзгеріп өнім азаяды.
Өсімдік ауруы - биотикалық немесе абиотикалық факторлардан туындайтын жасушалар мен ұлпалар, өсімдік мүшелерінде байқалатын морфо-анатомиялық және физиологиялық өзгерістер.
Өсімдіктерде кездесетін патологиялық өзгерістердің себептері екі үлкен топқа бөлінеді.
Этиологиялық классификация бойынша барлық өсімдік аурулары туындау себептеріне байланысты бөлінеді: жұқпалы (инфекциялы); жұқпайтын.
Инфекциялық аурулардың жалпы белгiсі - олардың басқа өсiмдiктерге таралу қабiлеттiлiгi. Қоздырғыштары ретін де фитопатогендi саңырауқұлақтар, саңырауқұлақтәріз дес ағзалар, бактериялар, микоплазмалар, вирустар, вироидта р, паразиттік өсімдіктер болады. Инфекциялық ауруларфитопатогенгебайланысты: мик оздар; бактериоздар;актиномикоздар; вироидоздар; фитоплазмоздарболады.
Инфекциялық емес (жұқпайтын) аурулар сыртқы ортаның қолайсыз жағдайлардан пайда болады. Өсіп өну кезеңінде өciмдiктен өсiмдiкке берiлмейді, таралмайды.
Инфекциялық емес аурулардың себептері:
қоректік заттардың жетіспеуі
немесе мөлшерден артықболуы;
қолайсыз климаттың жағдайы;
химизациялау;
қолайсыз топырақтық жағдай;
механикалық жарақаттартуғызады.
Сонымен қатар, сәулелік, хромосомды ауруларды жатқызады.
Мәдени дақылдар көптеген аурулармен залалданып, олардан алынатын өнімнің саны мен сапасы төмендейді. Аурулар шаруашылыққа едәуір зиянын тигізеді.БҰҰ (ФАО) пікірі бойынша бүкiл әлемде жалпы зиянды ағзалар салдарынан ең маңызды ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі 30-42% мауысым кезеңінде және 10-15% сақтау кезінде төмендейді, олардың ішінде аурулардан 13,3%.
Қазақстан Республика бойынша аурудың салдарынан жыл сайын алынатын өнім 20-30 % кеміп, ал кейбір дақылдардың өнімі кеселдің дамуына қолайлы жылдары 50-70% дейінтөмендейді.
Аурулар келтіретін шығындар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Фитосанитарлық жағдайды басқару және зиянды ағзалар кешенін шаруашылық тұрғыдан зияны сезілмейтіндей деңгейде реттеп отыру дегеніміз өсімдіктерді интегралды қорғау деп аталады. Интегралды қорғау жүйесіне келесі әдістер кіреді:
карантиндік;
агротехникалық;
физикалық;
механикалық;
биологиялық;
селекциялық жәнебиотехнологиялық;
химиялық
3 Фитопатология ғылымының қалыптасуы
19 ғасырдың бірінші жартысындаағайынды Тюландардың, неміс микологы Антон де Бари (1831-1888 жж.) және орыс ғалымы М.С. Воронин (1838-1903жж.) ашқан жаңалықтары фи топатология ғылымның қалыптасуына негіз болды.
Берилл (1882 - 1953 жж.), Эрвин Смит (1854-1927 жж.) бактериология саласының қалыптасып, дамуына үлкен үлес қосты.
Д.И. Ивановский (1892 ж.), У. Стэнли (1935 ж.) ғалымдарының ғылыми зерттеулері негізінде вирусологияның қалыптасуы басталды.
Ресейде А.А. Ячевский (1863-1932 жж.) 20- ғ. бас кезінде Санкт-Петерборда фитопатология зертханасын ашып, Өсімдік аурулары туралы мәліметтер атты ғылыми еңбектер жинағын жыл сайын шығарып тұрды.
В.А. Траншель, Н.А. Наумов, А.С. Бондарцев, Т.Д. Страхов,А.И. Боргардт және т.б. фитопатологияның қалыптасуына көп еңбек сіңірді.
Қазақстанда басында Республикалық өсімдіктер қорғау стансасында дақылдар ауруларын зерттеуде қолданбалы мақсатқа көбірек көңіл бөлінді.
1958 жылы Қазақ өсімдік қорғау ҒЗИ құрылды (Қазақ өсімдіктерді қорғау және карантин ҒЗИ). Оның ұйымдастырушысы, директор, фитопатолог Ж.Т. Жиенбаев өсімдіктер қорғау саласындағы ғылымның дамуына айтарлықтай үлес қосты.
Бүкіл одақтық астық шаруашылығы ҒЗИ-да (Республикалық астық шаруашылығы ҒӨО), аймақтық ҒЗМ ғалымдары өндіріске кеңінен ендіріле бастаған топырақты жел эрозиясынан қорғау жүйесіне фитосанитарлық тұрғыдан баға берді. Қостанай облысында ВИЗР тіреу пункті ашылып, беделді ғалымдар зерттеулер жүргізді.
2 тақырып ПАТОЛОГИЯЛЫҚ ҮРДІС ЖӘНЕ А УРУ ҚОЗДЫРҒЫШТАРЫНЫҢ ПАРАЗИТТІКҚАСИЕТТЕРІ
1 Патологиялық үрдістің кезеңдері
2 Ауру өсімдіктердің патология-биохимиялық өзгерістері
3 Фитопатогендердің типтері
4 Ауру қоздырғыштардың патогендік қәсиеттері
5 Паразиттік бейімделу түрлері, өзгергіштігі
Әдебиеттер:
1 Карбозова Р.Д., Туленгутова Фитопатология: Оқулық. - Алматы: ЖШС РПБК "Дәуір", 2014ж.
2 Қойшыбаев М., Жанарбекова А.Б. Жалпы фитопатология.- Алматы, 2012 3 Тулеева А.К., Габдулов М.А., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д.Жалпы фитопатология ПРАКТИКУМЫ. - Астана: С.Сейфуллин ат. КАТУ,2018
4 Тулеева А.К. Жалпы фитопатология пәнінен оқу-әдістемелік кешен. - Нҧр - Султан, 2020
Қосымша әдебиеттер
1 Попкова К.В. Общая фитопатология.- М.:2005
2 ТулееваА.К., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д. ПРАКТИКУМ по общей фитопатологии.- Астана,2018
1. Патологиялық үрдістің кезеңдері
Өсімдікте таралуына байланысты аурулар жергілікті (локалды) және жалпы емес жүйелі (диффузды) деп бөлінеді. Патологиялық үрдіс негізінен үш кезеңнен тұрады:
1 фитопатогеннің өсімдікке жұғуы, 2 инкубациялық мерзім,
3 ауру белгілерінің толықтай байқалуы.
Патогендердің өсімдік ұлпаларына енуі олардың түрлеріне байланысты.
Бактерия механикалық жарақаттар, табиғи саңылаушалар мен тамыр түйктері және гүл аналығы арқылы енеді.
Вирустар, микоплазмалар көбінесе бунақденелілермен тасымалданады, жұмыс құралдарымен және өсімдіктер бір-бірімен түйіскен кезде жұғады, тұқыммен таралуы мүмкін.
Фитопатогенді саңырауқұлақтардың енуі:
кутикула арқылы споралары өніп, мицелий береді және ол өсімдік ұлпасынаенеді;
тыныс жолдары және су саңылаушаларыарқылы;
ферменттері арқылы өсімдік кутикуласын ерітіп ішкі ұлпағаөту.
2 кезең - Аурудың даму мерзімі қоздырғыштың өсімдік ұлпасына еніп, онда біраз тіршілік етіп, жаңа ұрпақ түзу аралығын қамтиды.
Өсімдіктердің инфекциямен заладануы нан бастап, аурудың сырт белгілері байқалғанға дейінгі уақыт инкубациялық мерзім депаталады.
Инкубациялық кезеңi патогеннің дамуы үшiн оңтайлы жағдай болганда қысқарады, қолайсыз - тиiсiнше артады
Аурулар мен ауру қоздырғыштары өсімдіктер ұлпасындағы, жасушаларындағы қалыпты құрылымына, дамуына әсер етіп келесі процесстер тудырады:
гипертрофия, гиперплазия, гипоплазия,
некроз, дегенерация,мацерация,
склеротизация, эпидермистің жарылуы
1. Ауру өсімдіктердің патология - биохимиялық өзгерістері
Ауру қоздырғыштарының әсерінен өсімдіктің мүшелерінде неше түрлі патологиялық өзгерістер туындайды:
өсімдіктердің тыныс алуының өзгеруі;
өсімдік мүшелерінің қоректік заттармен қамтамасыз етілуініңбұзылуы;
су режимінің бұзылуы;
фотосинтез қарқынының төмендеуі;
көмірсу және ақуыз айналымының өзгеруі;
ферменттер қызметтiнің бұзылуы;
өсу заттары түзілуінің бұзылуы.
1. Фитопатогендердің типтері
Факультативті сапротрофтар тіршілігінің басым бөлігінде тірі ұлпаларда тіршілік етеді, кейін сапротрофтар сияқті өлі органикалық заттармен қоректене алады.
Факультативті паразиттер тіршілігінің басым бөлігінде өлі органикалық заттармен қоректенеді, кейін олар паразиттік тіршілікке ие- өсімдік үшін қолайсыз жағдай туғанда әлсіреген ұлпаларға ғана көшеді және алғашында өлген учаскілерді мекендейді.
Облигатты немесе биотрофты паразиттер. Бұлар тек тірі ағзада ғана тіршілік ете алады, жасушасындағы дайын органикалық заттармен қоректенеді. Көбінесе, жақсы күтіп бапталған өімдіктерді таңдайды. Олардың ферменттері ие-өсімдіктің жасушыларын бүлдірмей, соңғылары ұзақ мерзімге дейін өзіне тән қызметтерін істей береді.
2. Ауру қоздырғыштардың патогендік қәсиеттері Фитопатогенді ағзаларға тән қасиеттері:
Хемотропизм - ие өсімдіктер бөліп шығаратын заттарға патогенді еліктіру үрдіс;
Патогенділік - ағзаның ие-өсімдікті ауруға шалдықтыру, оған зиян келтіру қабілеттілігі. Патогенділік - вируленттілік пен агрессивтілігінің жиынтығы.
Вируленттілік патогенділіктің сапалық белгісі. Патогеннің белгілі ие- өсімдіктің, сорттарының ұлпасына еніп,оның жасушаларында тіршілік ету қабілеттілігі.
Агрессивтілік патогенділіктің сандық белгісі. Келесі көрсеткіштер арқылы сипатталады: инфекциялық жүктеме (инфекционная нагрузка; паразиттік қарым-қатынастардың орнатылу жылдамдығы; инкубациялық кезеңінің ұзақтығы; бір уақыт мерзімінде залалданған өсімдіктер саны.
3. Паразиттік бейімделу түрлері, өзгергіштігі
Филогенетикалық мамандануы: патогендердің белгілі өсімдіктер сортына, түріне, туыс пен тұқымдасына бейімделу. Полифагтар әр түрлі
ботаникалық алшақ туыстарының өсімдіктерінде паразитті тіршілік ете алады.
Маманданған фитопатогендер немесемонофагтарөсімдіктің бір түрінде немесе туысында ғана паразитті тіршілік ете алады.
Олигофагтар белгілі бір тұқымдасқа немесе бір неше туыстыққа жататын өсімдіктерде паразиттік тіршілік ете алады.
Фитопатогендердің өзгергіштігін көрсету үшін келесі терминдер пайдаланылады:
Биотип - генетикалық ұқсас формалардың популяциясы.
Физиологиялық расалар - бұл өсімдік-иесі түрінің тек белгілі бір сортына бейімделу ретінде ерекшеленетін биотиптер.
Патологиялық нұсқа (патовариант - p.v.) - бактерия биотиптердің белгілі бір өсімдік-иесі түрлерін залалдау қабілеттілігінің айырмашылығын білдіреді.
Вирустарда штамм деген термин пайдаланылады.
Маманданған формалар (f.sp.) - морфологилық ұқсас биотиптер, айырмашылығы - өсімдіктердің бірнеше түрін немесі бірнеше туыстың түрлерін залалдау қабілеттілігі. Puccinia graminis f.sp. secalis
2 -Дәріс Өсімдік иммунитетінің жалпы заңдылықтары және жіктелуі. Активті және пассивті иммунитет факторлары. Зиянкестермен ауруларға қарсы өсімдік иммунитетінің механизмдері.
Эволюциялық үрдісте өсімдік пен зиянды ағза арасында белгілі бір әсерлесу қалыптасады, нәтижесінде өсімдік немесе өледі, немесе тоғышарға қарсы тұраалатын қасиетке (иммунитетке) ие болады. Өсімдіктерде иммунитеттің негізгі екі түрін ажыратады: туа біткен, немесе жаратылысты (табиғи) және жаңа қалыптасқан немесе индуцирленген (жасанды).
Туа біткен, немесе жаратылысты (табиғи) иммунитет -- бұл өсімдіктің ауруға (зянкеспен) шалдықпау (зақымдалмау) қасиеті. Туа біткен иммунитет ұрпақтан ұрпаққа өтеді.
Туа біткен өз кезегінде пассивті және белсенді (активті) иммунитет деп бөлінеді. Бірақта көптеген зертеулердің нәтижесі өсімдіктер иммунитетін пассивті және белсенді деп бөлу шартты деп қортынды жасауға болмайтындығын көрсетті. Осы жағдайды кезінде Н.И. Ва - вилов (1935) дәлелдеген болатын.
Пассивті иммунитет деп ие-өсімдіктің ұлпасына патогеннің еніп және дамуына өсімдіктің кедергі жасау қасиетін атаймыз. Оның болуы тоғышардың бар жоқтығына байланысты емес.
Белсенді (активті) иммунитет деп тоғышардың өсімдікке енуіне қарсы өсімдіктің белсенді жауап беру қасиетін атайды.
Сыртқы факторлар ықпалымен қалыптасатын және геномдарын өзгеріске әкелмейтін өсімдік төзімділігінің көтерілуін жаңа қалыптасқан немесе индуцирленген (жасанды) иммунитет деп атайды. Тұқымға немесе өсімдікке әсер ету арқылы өсімдіктің төзімділігін жоғарылататын факторларды индукторлар деп атайды.
Жаңа қалыптасқан немесе индуцирленген (жасанды) иммунитет дегеніміз өсімдік ауырып жазылуына немесе сыртқы әсерлер ықпалына, әсіресе өсімдіктерді өсіру жағдайына байланысты өсімдіктің ауруларға шалдықпау (зиянкестермен зақымдалмау) қасиеттері.
Өсімдіктер төзімділігін әртүрлі тәсілдер қолдану арқылы жоғарылатуға болады: микротыңайтқыштар қолдану, себу (егу) мерзімдерін өзгерту, себу (егу) тереңдігін реттеу т.б.. Төзімділікке ие болу әдістері биотикалық немесе абиотикалық қасиетке ие индукторлар түрлеріне тәуелді. Ауылшаруашылық тәжірибеде төзімділікті жаңадан қалыптастыруға себебін тигізетін тәсілдер кеңінен пайдаланылады. Мысалы, астық дақылдарының тамыр шірікке төзімділігін жоғарылату үшін жаздық астықтарды қолайлы ерте мерзімде, ал күздік астықтарды қолайлы кеш мерзімде себу арқылы, сонымен қатар бидайды тұқымнан өніп шыққан кезінде залалдайтын қатты қара күйеге төзімділігін қолайлы себу мерзімін қадағалай отырып жетуге болады.
Өсімдіктер иммунитеті өсімдіктің осы түрін қоздырғыштың залалдай алмайтындығына байланысты болуы мүмкін. Мысалы, астық дақылдарын картоптың фитофторозы мен таз қотыры, қырыққабатты - күйе аурулары, картопты - астық дақылдарының тат аурулары залалдамайды т.б.. Бұл жағдайда иммунитет толық өсімдік түрімен анықталады. Өсімдіктің белгілі бір түрін залалдай алмайтын қоздырғыштың қасиеті арнай емес (неспецифическим) иммунитет деп аталады.
Табиғи арнайы емес иммунитет эволюция үрдісі кезінде өсімдіктің осы түрін залалдауды қамтамасыз ете алмаған көптеген сапротрофты түрлерден қорғай алады.
Кейбір жағдайларда иммунитет жалпы өсімдік түрімен емес, тек қана осы түр ішіндегі бөлек сұрыппен анықталуы мүмкін. Осыған байланысты бір сұрыптар иммунды да аурумен залалданбайды, ал басқалары - ауруды қабылдағыш болып келедіде, аурумен қатты залалданады. Мысалы, картоп ісігінің қоздырғышы Synchytrium endobioticum Solanum түрін залалдайды, бірақ оның ішінде осы аурумен залалданбайтын сұрыптары (Камераз, Сто - йловый 19 және т.б.) бар. Мұндай иммунитетті сұрыптық (сортовым) арнай (специфическим) деп атайд. Ол ауылшаруашылық дақылдарының төзімді сұрыптарын шығаруда өте маңызды.
Бір қатар жағдайларда өсімдік әртүрлі аурулардың қоздырғыштарына төзімді болуы мүмкін. Мысалы, күздік бидайдың сұрыбы ақ ұнтақ пен сабақ қоңыр татына иммунды олуы мүмкін. Сұрыптың немесе өсімдік түрінің бірнеше ауру қоздырғыштарына төзімділігі кешенді немесе топтық(групповым) иммунитет деп аталады. Кешенді иммунитетті сұрыптар шығару -- ауылшаруашылық дақылдарының өнімдерін аурулар әсерінен сақтау ең қалаулы жол болып табылады. Мысалы, бидай Triticum timopheevi күйеге, татқа, ақ ұнтаққа қарсы иммунитетке ие. Темекі әлепастығы (мозаика) вирусына және жалған ақ ұнтаққа төзімді темекі сұрыптары белгілі. Осындай сұрыптарды өндірісте пайдалану, дақылдарды негізгі аурулардан қорғау мәселелерін шешуге мүмкіндік береді..
2.1. Пассивті иммунитет факторлары
Өсімдіктер төзімділігі әртүрлі факторлардың кешенді әсеріне байланысты. Төзімділіктің механизмдерін немесе факторларын екі топқа бөлуге болады:
- залалдауға дейін әсер ететін факторлар ( жұғудың алдындағы-прединфекционные);
- залалдаудан кеін әсер ететін факторлар (жұқаннан кейінгі-постинфекционные).
Төзімділіктің бірінші топ факторлары (механизмдері) залалдануға байланысты емес өсімдікте қалыптасқан, ал екіншілері - қоздырғыштармен жаңа қалыптасады (индуцирленеді) (бұл топқа гендердің белсенділігінің өзгеруі жатады). Залалдануға дейінгі әсер етуші факторларға анатомо-морфологиялық, физикалық және хими - ялықтарды жатқызуға болады.
Өсімдіктер габитусы. Көпшілік жағдайда аурудың басталу кезеңі (споралардың өнуі) өсімдік үстінде тамшылы-сұйық ылғалдың болуын талап етеді. Споралардың өнуіне ауаның жоғары ылғалдылығы қолайлы болады. Осыған байланысты өсімдік габитусы залалдануға қолайлы жағдай тудыруы мүмкін, егерде ол қоршаған ауаның жоғары ылғалдылығын сақтауға және ылғал тамшыларын өсімдіктің жер үсті мүшелерінде тұрақтануына мүмкіндік туғызса. Мысалы, сирек сабақты картоп, тығыз сабақтыларына қарағанда фитофторозбен аздау залалданады, бірақта жапырақтарды жасанды залалдау барысында сабақтар габитусы мен залалдану арасында байланыс анықталмаған. Өзгерістің болмағаны, өсімдіктің жер үсті мүшелерін залалдау мерзімі тығыз сабақтыларға қарағанда сирек сабақтыларда қысқа болуымен түсіндіріледі.
Жапырақтардың түктілігі (опушенность). Жапырақтары қатты түктенген картоп сұрыптары, жапырақтары аз түктенгендерге қарағанда вирусты аурулармен аз залалданады. Бұл вирус тасымалдаушы бітелердің қоректенуіне түкті өсімдіктерде қолайсыз жағдай болғандығына байланысты.
Қалың кутикулярлық қабат. Кутикулярлық қабаттың қалыңдығы (1 сурет) әртүрлі аурулармен өсімдіктердің залалдануына кедергі болатын фактор болып есептеледі.
Мысалы, ақ ұнтаққа төзімді крыжовник сұрыптарының кутикулясының қалыңдығы 1,05 ...1,26 мкм, ал залалданғыштарынікі (қабылдағыштарынікі) -- 0,51...0,64 мкм құрай-ды. Татқа төзімсіз қарақат сұрыптарының кутикулярлық қабатымен эпидермис қалыңды-ғы 0,82 мкм, төзімді сұрыптарында -- 1,75 мкм құрайды. Өсімдіктің эпидермалды қабат-тарының қатайуына себепші болатын субстанциялар, мысалы, лигнин, кремний қышқылы, кальций және т.б., ұлпалардың қарсыласуын күшейтіп, саңрауқұлақтардың енуіне кедергі жасайды. Жер үсті эпидермалдық ұлпаларға қарағанда, ризодермис көптеген саңрауқұл-ақтардың тамырға енуіне жеңіл кедергі болып табылады.
Саңылау (устьица) мен жасымықтардың (чечевица) құрылыстары мен орналасуы. Өсімдіктің кейбір патогендермен залалдану мүмкіндігі саңлаулар мен жасымықтардың санына тәуелді. Жабық саңлаулар мен жасымықтар патогеннің өсімдіктерді залалдауын кешіктіреді.
Жапырақтарында саңлаулары сирек орналасқан өсімдік түрлері мен сұрыптары саңрауқұлақтық және бактериалдық инфекциялармен аз залалданады. Бактериялар жасушалары бар ылғал тамшыларын саңлауасты тесігіне енуге кедергі жасайтын саңлаудың сыртқы қабырғасында дөңесі бар мандарин грейпфрутқа қарағанда Xanthomonas citri бактериалдық ісік қоздырғышына төзімді. Грейпфрутың залалданғыш сұрыптарында мұндай дөңестер жоқ ( 2 сурет).
2 сурет. Мандариннің (а) және грейпфруттың (б) саңлаулары
Xanthomonas citri қоздырғышына төзімділік факторы ретінде
Балауыз қабаты. Осы қабаттың болғаны өсімдіктер ағзасының сыртында гидрофобты қасиет қалыптастырады, сондықтан оның ылғалдануын қиындатады және споралардың өнуіне кедергі жасайды. Балауыз қабаты өсімдік мүшесінің үстінде қоздырғыштың өнуіне мүмкіндік туғызатын қоректік заттарды пайдалануын тежейді. Бидай жапырағының ылғалды ұстап тұру қасиетін жапырақтың қоңыр татына төзімділік көрсеткішінің бірі ретінде жиі пайдаланады.
Гүл құрылысының ерекшеліктері. Тозаңдатқыштың ұзындығы, гүлдеу сипаты (ашық немесе жабық), оның ұзақтығы және т.б. гүлдеу кезеңінде өсімдікті залалдайтын патогендерге қарсы төзімділікте белгілі роль атқарады (мысалы, бидай, қара бидай, арпа т.б. тозаңды қара күйесінің қоздырғыштарына).
Ішкі ұлпалардың анатомиялық ерекшеліктері өсімдік төзімділігіне белгілі ықпал жасайды. Мысалы, сабақ татын қабылдағыш бидай сұрыптарының эпидермис астында кеңінен орналасқан хлоренхимасы жақсы дамыған, ал төзімді сұрыптарда бұл ұлпа бөлек бөлек орналасқан, соның арқасында патоген колонизациясына жол бермейді (3 сурет). Тамырдың ағаштанған эндодермасы, әсіресе біржылдықтарда, көптеген саңрауқұлақ түрлерінің, мысалы, Fusarium туыстығының, өсімдікке енуіне физикалық кедергі болып табылады.
Тығындық (пробковый) қабат. Бұл қабат патогеннің өсімдікке ену кезеңінде маңызды төзімділік ролін атқарады. Мысалы, Fusarium, Phytophthora infestans туыстықтары және кейбір бактериялар тығындық қабаты жақсы дамығын картоп түбірін аз залалдайды.
Өсімдіктердің химиялық құрамы пассивті иммунитеттің маңызды факторы болып есептеледі. Кейбір кездерде патогеннің қоректенуіне қажетті заттардың өсімдік ұлпасында болмауы немесе төмен концентрациялы болуы төзімділіктілікті қалыптастырады. Өсімдік ұлпасындағы кейбір химиялық құрамдар патогеннің дамуын жиі басып тастайды. өптеген арнайы патотоксиндердің іс-әрекеті ие-өсімдіктің жасушаларында табиғи рецепторлардың бар болғанымен корреляциялық байланыста екені анықталған. Осындай патотоксиндерге төзімділік осы рецепторлардың ие-өсімдікте болмауымен жиі түсіндір-іледі. Өсімдіктерде антибиотикалық заттардың, мысалы, фенолдар, флавондар, сапониндер, лактондар, таниндер т.б. болуымен саңрауқұлақ ауруларының қоздыр-ғыштарына қарсы төзімділікті байланыстырады. Мысалы, сапониндер өздерінің мембраналарында стериндері бар фитопатогендік саңрауқұлақтарға улылық әсер етеді. Бидай офиоболезі (Ophiobolus graminis var. tritici) қоздырғышымен сұлы өсімдігі залалданған жағдайда, оның тамырындағы сапонин авенацин белсендіріледі де саңрауқұлақ жойылады. Егер де сұлыны залалдаған офиоболезде (Op. graminis var. avena) са - понинді инактивация жасай алатын (белсенділігін төмендететін) ферментер болған жағдайда, инфекция сақталады, өсімдіктің ауруға шалдығуы және аурудың дамуы әбден мүмкін болады.
Патоген қалыптастырып, ие-өсімдікке ену және даму үшін пайдаланатын ферментердің өсімдіктер құрамындағы заттарымен белсенділігі жиі төмендетіліп, ауру қоздыр-ғыштарының патогенділігі азайады. Осы заттар мысалы ретінде бүлдіргеннің піспеген жемістерін залалдаған сұр шірік (Botrytis cinerea) қоздырғышының патологиялық ферментерінің белсенділігін төмендететін, өсімдік ұлпасында кеңінен тараған проантоцианидтер мен протеаз ингибиторларын атауға болады.
3- ДӘРІС Вирустар, вироидтар - өсімдіктің ауру қоздырғыштары. Фитопатогенді вирустардың негізгі физикалық-химиялық және биологиялық қасиеттері, вирустардың жіктелуі. Вирустардың табиғатта сақталуы. Вироздардың негізгі типтері. Қорғау шаралары.
1 Фитопатогенды вирустар мен вироидтар келтіретін зиян 2 Вирустардың, вироидтардың ерекшеліктері
3 Вирустардың, вироидтардың кобейюі, патогенез ерекшеліктері 4 Номенклатурасы
5 Таралуы және табиғатта сақталуы 7 Қорғау шаралары
Әдебиеттер:
1 Карбозова Р.Д., Туленгутова Фитопатология: Оқулық. - Алматы: ЖШС РПБК "Дәуір", 2014ж.
2 Қойшыбаев М., Жанарбекова А.Б. Жалпы фитопатология.- Алматы, 2012 3 Тулеева А.К., Габдулов М.А., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д.Жалпы фитопатология ПРАКТИКУМЫ. - Астана: С.Сейфуллин ат. КАТУ,2018
4 Тулеева А.К. Жалпы фитопатология пәнінен оқу-әдістемелік кешен. - Нҧр - Султан, 2020
Қосымша әдебиеттер
1 Попкова К.В. Общая фитопатология.- М.:2005
2 ТулееваА.К., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д. ПРАКТИКУМ по общей фитопатологии.- Астана,2018
1 Фитопатогенді вирустар мен вироидтар келтіретін зиян
Қазіргі таңда 600 астам фитопатогенді вирустар, оншақты вироидтар тіркелген. Ауыл шаруашылық дақылдар ына барлық аурулар мен
зиянкестерден келетін жалпы экономикалық шығындардың ішінде вирустық аурулар шамамен 20 % орын алады.
Вирустар мен вироидтар заладағанда облигатты тоғышарлықтың абсолюттік формасыбайқалады.
Вироз және вироидозбен залалдану нәтіжесінде:
өнімніңазық-түлікжәнежемдікқұндылығ ы,жарамдылығытөмендеді;
өсімдіктер гүлдерінің стерильдігі мен үйлеспеушілігінтуындайды;
дақылдарының сорттық тазалығытөмендеді;
суыққа және қысқа төзімділігінашарлайды;
тұқым өнгіштігітөмендейді. Залалданған өсімдіктерде:
вироз бен вироидоздың симптомаларыұқсас;
жүйелі шалдығуыбайқалады;
мүшелерінде күрделі өзгерістертуындайды;
қоректік заттары репликациянуынажұмсалады;
хлорофилл дәндерінің мөлшері азаяды;
фотосинтезтөмендейді;
тотығу және қалпына келтіру ферменттерінің екпінділігі артады; қорға жиналатын заттар ысырапболады.
2 Вирустар мен вироидтардың ерекшеліктері Вирустар мен вироидтар:
ауруларының - субмикроскопиялыққоздырғыштары;
тек тірі ие-ағзасының жасушаларында қана көбеюгеқабілетті;
жасушалық құрылымыболмайды.
Вирустардың денесін вирион немесе вирустық бөлшек деп атайды. Вириондардың:
мөлшері 100...200 нмқұрайды;
жеке бөлшектері бір, немесе бірнеше қабат ақуыз молекуласымен қоршалған(капсид);
формасы - таякшатәріздес (ВТМ), жіптәріздес (қара ӛріктің "шарка"), сфералық (алқа тұқымдастарының қолатүстес);
нуклеин қышқылынантұрады.
Көптеген фитопатогенды вирустар құрамында бір тізбекті РНҚ молекулалары, сирек екі тізбекті рибонуклеин қышқылы (РНҚ) кездеседі. Бірнешеөсімдіктервирустар(түрлі-түс тіқырыққабатмозаикасы)құрамында ДНҚболады.
Ақуыз:вирионда қорғаныш рөлін атқарады; өсімдік-иесінің ұлпаларында тасымалдауын қамтамасыз етеді.
РНК (ДНК) ұрпақтары қуалайтын жұқпалы белгілерінің таратушысы болып табылады, синтездеу үшін ақпаратты да қамтиды.
Вирустар ақуыз қабықшасынан тұратын болғандықтан антигендік
Белсенділік. Вироидтарда антигендік қасиеттері болмайды.
Кей жағдайларда вириондар шоғыры химиялық заттар сияқты кристалдар түзеді. Цитоплазмамен қосылса, жасушада аморфты қосылыстар пайда болуы мүмкін.
Вироидтарда:
вирустарға тән нуклеопротеидті бөлшектердіқҧрастырылмайды;
тек қарапайым молекулярлы біртізбекті РНКболады;
РНК инфекцияның тасушысы болыптабылады;
өз репликациясына өсімдіктер иесі жасушаларының биосинтетикалық жүйесінқолданады.
Вирустар залалдау әсер ету сипатына қарай мозаика тәріздес және сары ауру тәріздес болып бөлінеді.
Сары ауру тәріздес вирустармен залалданғанда:
өсімдіктер қаттыөзгереді
деформациялар (ширатылу, ергежейлік, аса түптену, пішіннің ӛзгеруі) пайдаболады;
флоэманың жасушаларыбұзылады;
персистентті және контактылы жолментаралады;
таратушыларцикадалар
Мозаика тәріздіс вирустармен залалданғанда:
өзгерістер жеке мүшелеріндебайқалады;
түсіөзгереді;
хоропласт дәндеріазаяды;
паренхимасындашоғырланады;
көбінесе персистентті емес жолментаралады;
таратушылар насекомдар (көбінесебітелер).
3 Вирустардың кобеюі
Өсімдік жасушасында, вирустың РНК (ДНК) ақуыз қабықшасынаң ажырап, матрица болып жасушаның ферменттер, рибомсомалардың жұмысын өзінің қажетті бағытынааударады.
Нуклеинқышқылрепликацияланады,өзіне ұқсастізбектердіқұрайды.
Вирусты ақуыз жасуша-иесінің арнайы рибосомалар арқылы синдезделеді.
Кейінақуызбеннуклеинқышқылынантұрат ынжаңавирусбөлшектері түзіледі. Плазмодесма арқылы олар көрші жасушаларға таралады, өз кезегінде оларда жаңа вириондардытүзеді.
Вироидтардың репликациясы айқын анықталған жоқ. 4 Вирустардың жіктелуі,номенклатурасы
Вирустардың әлде де толық қалыптасқан жүйе жоқ. Қазіргі таңда вирустардыжіктеу нуклеин қышқылдарының түріне, жіпшелерінің саны мен бөлшектерінің геномда орналасу ерекшеліктеріне негізделген. Фитопатогенды вирустар 25 туысқа біріктірілген. Көбінесе, вирустардың атаулары өсімдік-иесіне немесе алғаш рет анықталған өсімдік иесінде ауру белгілеріне сәйкес беріледі (темекі мозайкасының вирусы немесе ВТМ - Tobacco mosaik virus, жоңышқанікі - Alfalfa mosaik virus). Халықаралық атаулары ағылшын тіліндежазылады.
Вирустардың келесі топтары белгілі: тобравирусы, ауровирусы, тобамовирусы, потексвирусы, карлавирусы, потивирусы, кукумовирусы, клостеровирусы, тимовирусы, лютеовирусы т.б.
Вироидтар 9 топқа біріктірілген.Вироидті аурулардан картоптың готика, цитрус ағаштарының экзокортис, хризантемалардың ергежейлігі, қиярдың ақшыл жемістілігі, қиярдың хлорозды теңбілденуі, құмықтың ергежейлігі және т. б. ауруларанықталған.
5 Вирустардың таралуы және табиғатта сақталуы
Вирустар тудыратын аурулар өсімдіке әр түрлі жолмен жұғады.
Көптеген вирустар:
векторлар (бунақденелілер, кенелер, нематодтар, саңырауқҧлақтар және паразиттік гҥлді ӛсімдіктер); механикалық жолмен, күту баптау кезінде;
өсімдіктердің сау және ауру бөліктері жанасу кезінде микрожаралардан;
тұқыммен;
кейбір вирустар өсімдік қалдықтары, топырақ, гидропонды ерітіндісімен;
вегетативті көбейтілетін дақылдардың отырғызылатын материалдары арқылы берілуімүмкін.
Фитопатогенды вирустар үш топқа бөлінеді: персистентсіз, персистентті, жартылай персистентті
Персистентсіз вирустар тасымалдаушы өсімдік шырынымен қоректенбесе, ауру жұқтырғыш қасиетін жоғалтады.
Персистентті вирустарды бунақденелілер сау өсімдіктерге бірден жұқтыра алмайды. Тасымалдаушы ішінде вириондар көбейіп, ас қорытатын мүшелерден сілекей бездеріне ауысуы керек. Ұрпақтарына трансовариалды беріліп, сақталады.
Жартылай персистентті вирустар ауру тасымалдайтын қасиетін 3-4 тәулік аралығында сақтай алады.
Вирустар:
өсімдік иесінің қыстайтынмүшелерінде;
тасымалдаушы ағзалар бойында;
көп жылдық өсімдіктердіңтамырларында;
тұқым мен тұқымдықматриалдарда;
кейбір төзімді вирустар топырақта, өсімдік қалдықтарында сақталады.
Вироидтар отырғызылатын материалмен, тұқыммен таралады және оларда сақталады. Механикалық жанасу кезінде деберіледі.
Қоршаған ортаның әсеріне вирустар әртүрлі төзімділік көрсетеді.
Төзімді вирустар:
өсімік шырынында ұзақ уақыт сақталады;
Жоғары температурады 80...90°С дейін тіршілігі жойылмайды.
Төзімсіз вирустар:
инфекциялық қабілеті сығындасында ұзаққа сақталмайды; тіршілігі 35...50°С температурадажойылады.
4- ДӘРІС Фитопатогенді прокариоттар (бактериалар, микоплазмалар, актиномицеттер) өсімдік ауруларының қоздырғыштары. Қоздырғыштарына сипаттама. Бактериялардың дамуы және оның өсімдік патогенезіндегі рөлі. Фитопатогенді прокариоттардың жіктелу принциптері. Сыртқы ортаның микроорганизимдерге әсері. Бактериоз, микоплазмоз, актиномикоздардан қорғану әдістері.
1 Жалпысипаттамасы
2 Сыртқы ортаның микроорганизмдергеәсері 3 Ферменттер ментоксиндер
4 Көбеюжолдары
5 Фитопатогенді прокариоттардың жүйелікорындары 6 Инфекция көздері, таралуерекшеліктері
5 Бактериоздардан, актиномикоздардан, микоплазмоздарданқорғану
Әдебиеттер:
1 Карбозова Р.Д., Туленгутова Фитопатология: Оқулық. - Алматы: ЖШС РПБК "Дәуір", 2014ж.
2 Қойшыбаев М., Жанарбекова А.Б. Жалпы фитопатология.- Алматы, 2012 3 Тулеева А.К., Габдулов М.А., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д.Жалпы фитопатология ПРАКТИКУМЫ. - Астана: С.Сейфуллин ат. КАТУ,2018
4 Тулеева А.К. Жалпы фитопатология пәнінен оқу-әдістемелік кешен. - Нҧр - Султан, 2020
Қосымша әдебиеттер
1 Попкова К.В. Общая фитопатология.- М.:2005
2 ТулееваА.К., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д. ПРАКТИКУМ по общей фитопатологии.- Астана,2018
Procariotya патшалығының фитопатогенды микроорганизмдері Firmicutes (бактерия мен актиномицеттер), Gracilicutes (бактериялар), Tiniricutes (микоплазмалар) бөлімдерінде кездеседі. Фитопатогенді түрлері: бір жасушалы ағзалар, ядросы болмайды.
Бактериялар мен актиномицеттер:
200-ге жуық өсімдіктер ауруларын тудыратыныбелгілі;
факультативтіпаразиттер;
фитопатогендердің пішіні көбінесе таяқша, бациллатәріздес(ерекше
Streptomyces, оларжіптәрізді);
жасушаның ұзындығы 1...3 мкм, ал ені 0,3...0,6мкм;
нуклеоиді ДНК және аз мөлшерде байланыстағы белоктардантұрады;
құрамындамуреинжәнебасқадагликопепт идтербарқабықшамен қапталады;
хитин және целлюлозаболмайды;
бейтарап және аз сілтілі орта қажететеді;
5...10°С tкөбейе бастайды, ал оңтайлы t25...30°С, 33...40°Сасқанда тоқтатылады;
ортаның ылғалдылығы бактерияларға жоғарықажет;
актиномицеттер құрғақшылыққабейімделген;
органикалық заттарды бактериялар осмостық жолмен, қабықшасы арқылы өзінеқабылдайды;
бактериялар пигменттердісинтездейді;
бактерияларқаттықоректікорталардакө бейіптүсі,пішіні,бетібелгілі түрі немесе штаммға тән колония құрайды;
актиномицеттер жасанды ортада ұсақ (диаметрі шамамен 1см)терілік консистенциясы бар колонияны құрайды, біртіндеп беті нәзік мицелийменжабылады.
Қабықшасы құрылысының ерекшеліктеріне диагностиканың Грам бойынша бояу әдісі негізделеді. Қристаллвиолет және иод ерітінділерінде боялатын (түссіздендірілгеннен кейін) бактерияларды - грам оң, ал түссізденетін -- грам теріс деп атайды.
Полисахаридтерден туратын қабат (капсула) не болмаса спора түзетін бактериялар да кездеседі.
Кілегейлі капсула:
қолайсыз жағдайлардан қорғану үшін маңызғаие;
ылғалды ауа райында өсімдіктер бетінде олардың шоғыры шырыш немесе экссудат түріндебайқалады;
құрғақ болса, экссудат кеуіп қиыршыққаайналады.
Фитопатогенді бактериялардың көпшілігі денесіндегі талшықтар (монотрих,лофотрих,амфитрих,перитри х)арқылысұйықортадаеркін қозғалады, қозғалмайтын түрлеріаз.
Фитоплазмалар:
50-ге жуық фитопатогендер; полифагтар;
біржасушалыағзалар;
пішіні көбінеседөңгелектеу;
дене көлемі 300-ден 800 нм дейінжетеді;
өтежұқа,үшқабаттымембранаменкөмкері лген, қалың қабықшасы болмайды;
жасанды ортадаұсақ--яичница-глазунья‖ тәріздесколонияны түзеді;
бинарлы бөлінуі не болмаса бүрлену жолменкөбейеді;
флоэманы мекендеп жүйеліктаралады;
тетрациклин әсеріне сезімтал. Патогенездіңерекшеліктері:
Ұлпаларға бактериялар механикалық зақымдануы, табиғи лептесіктер (устьица, гидатоды, чечевички) және гүлдер арқылы өсімдік бетінде тамшы - сұйық ылғал болғанда ғана енуі мүмкін. Патогенді қасиеттерінің белсенділігі бактериялардың ферменттер мен токсиндердің бөліп шығаруына тікелей байланысты.
Ферменттер (пектиназа, протопектиназа, полигалактуроназа т.б.)көмегімен өсімдік ұлпаларын ыдыратып, ұлпаларына енеді.
Арнайы ферменттердің (протеаза, амилаза, хлорофиллаза және т.б.) көмегімен өсімдік ұлпасындағы органикалық заттарды өздері игере алатын қарапайым қосылыстарға ыдыратады. Паренхима шіріп қойыртпаға айналады.
Токсиндер жасушаларға әсер етіп, мүшелері некрозданады.
Кейбірбактерияларөсімдікұлпасынатам ырарқылыенісіментүтік талшықтарында тез көбейіп, ағыс жолдарын бітеп тастайды, токсин бөліп улайды. Осының салдарынан өсімдік солып,қурайды.
Өсімдік өсуін реттейтін кейбір заттарды бөліп бактериялар ісіктер мен деформациялардытудырады.Актиномицет тер таз қотыр ауруын қоздырады, залалданған мүшелерде шағын сүйелдер, ұлпаларда тығындар, жараларқалыптасады.
Фитоплазмоздарға шалдыққан өсімдіктердің өсуі мен дамуы тежеледі, ергежейлік байқалады. Генеративті мүшелерінде гүлдердің көгеруі, гүл орнына жапырақ тәріздес құрылымдарының түзілуі (столбур,филлодия,
мыстан сыпырғышы) пайда болады.
Бактериялардың көбеюі
Бактериялардың қарапайым бинарлы бөліну арқылы көбеюі көп орын алады. Қолайлы жағдай болғанда бактериялар әрбір 20...50 минут бөлінуі мүмкін.
Актиномицеттер мицелий үзіндісі немесе споралар арқылы көбейеді. Бактериялардың жынысты жолмен көбеюі келесі әдістер арқылы жүзеге асады:
трансформация - ДНК донор бактериядан реципиентке беріледі, екі ағзаның хромосомы бір-біріменқосылады.
трансдукция - бактериофаг арқылы генетикалық хабар бактерияның бір жасушасынан екіншісінеалмасады;
коньюгация - цитоплазма көпіршесі арқылы бір бактерияның генетикалық ақпараты екіншісінеауысады.
Фитопатогенды бактериялардың жіктелуі
Грамм әдісімен боялуы немесебоялмауы,
жасушаның сырт пішіні мен мөлшеріне,
капсуламенспораныңтүзілуінемесетүз ілмеуі,талшықтардыңбар- жоғы,
не жасанды ортада өскен колониялардың себінділік ерекшеліктеріне негізделеді.
. 1Firmicutes бөлімі (грам оң). Bacillus, Clavibacter (Corynebacterium), Streptomyces туыстары.
2. Gracilicutesбөлімі (грам теріс) Enterobacteriaceaeтұқымдасы.
Erwinia,Pectobacterium, Pantoae туыстары. Ralstoniaceae тұқымдасы, Ralstonia туысы. Pseudomonadaceae тұқымдасы. Pseudomonas туысы Xanthomonadaceae тұқымдасы, Xanthomonas туысы Burkholderiaceae тұқымдасы, Burkholderia туысы Rhizobiaceae тұқымдасы, Agrobacterium туысы Xanthomonadaceae тұқымдасы, Xanthomonas туысы Burkholderiaceae тұқымдасы, Burkholderia туысы Rhizobiaceae тұқымдасы, Agrobacterium туысы
Фитоплазмалар Mollicutes класты құрайды. Фитопатогенды түрлері
Spiroplasmataceae және Аcholplasmataceae тұқымдастарында кездеседі
Инфекция көздері, таралу ерекшеліктері
Бактериялардың инфекциялық қоры:
залалданған тұқым;
отырғызылатын материал;
өсімдік қалдықтары;
көп жылдық дақылдардың өсу мүшелері;
сирек топырақ, жәндіктердің бойы.
Шірімеген өсімдік қалдықтарында минералдануына дейін ғана фитопатогенды бактериялар сақталуы мүмкін. Ерекшелік: Agrobacterium (тамырлы ісік), Ralstonia (бактериялық солу), картоптың Streptomyces scabiei (кәдімгі таз қотыры) топырақта бірнеше жыл бойы сақталуға қабілетті.
Актиномицеттер қоздырғышы топырақта, залалданған түйнек- тамыржемістілердесақталады.
Фитоплазмалартектіріөсімдіктердіңұл паларындасақталуымүмкін (түйнектерде, тамыржемістілерде, пиязшықтарда, тамырларда, көпжылдық арам-шөптерде, жабайы өсімдіктердіңтамырларында).
Ылғалды ауа-райы болғанда көптеген бактериялар көршілес өсімдіктерге:
ауа толқыны,жел;
жаңбыр тамшылары;
бунақденелілер;
суғаружәнекүтіп-баптаукезіндеқолдан ылатынжұмысқұралдары;
өсімдіктердің жапырақтарының жанасуы арқылы таралады. Фитоплазмалардың тасымалдаушылары: цикадалар,бүргешіркейлері,
бітелер және кенелер. Кейбір түрлер бунақдене тасымалдаушы бойында көбейеді.
Өсімдіктерді бактериоздардан қорғау
Төзімді сорттарды шығару және ендіру. Тұқым мен тұқымдық материалдарда сақталатын болса оларды іріктеп зарарсыздандыру қажет. Бактериоздарға қарсы термотерапия кең қолданылады. Сау тұқымдық материалды дайындау. Тұқымдық егістіктерде бактериоздарға қарсы барлық іс-шараларды жүзеге асыру керек. Вегетация кезеңінде сау аналық өсімдіктерді тұқым алу үшін таңдау. Фитотазарту жүргізу. Бактериоздарға ұшыраған өсімдіктерді түбірімен аластатып жою. Антибиотиктердің (фитолавин-300, касумин) ерітінділерімен тұқкым дәрілеу және өсімдіктерге бүрку ұсынылады.ТМТД 80% және мыс (мыс тотығы, купроксат, бордос қоспасы т.б.) негізіндегі фунгицидтерде бактерицидтік қасиеттері болады. Өсімдік қалдықтарын шығарып жою. Минерализация үдерісін жеделдету үшін өсімдік қалдықтарын топырақта аудара жыртып көму. Инфекцияның алдын алу үшін ауыспалы егістік режимін сақтау.
Актиномикоздан ауылшаруашылық дақылдарын қорғауда тұқымдық материалдарды дәрілеу, ауыспалы егіс маңызды.
Фитоплазмоздан қорғау шаралары вирозға ұқсас. Сонымен қатар тетрациклин жоғары тиімділікті көрсетеді.
Вироидтар химиялық және термиялық әсерлерге жоғары төзімділікпенерекшеленеді.
5 Вироздар мен вироидтардан қорғау шаралары
Бұл фитопатогендерге қарсы селективтік препараттар жоқ. Олардың көбейюі жасушалар заттардың алмасу үдерістеріне тығыз болғанына байланысты әсер ететін химиялық препарат өсімдік жасушасына да тікелей теріс әсер етеді.
Қорғау жүйесі профилактикалық іс-шараларға негізделеді.
Өсімдіктер карантині елімізде кездеспейтін немесе шектеулі таралған карантинді объектілерден қорғауға бағытталған мемлекеттік жүйесі. Карантиндік объектілер арнайы тізімдерге енгізілген. Сау тұқым және тұқымдық материалдарды алу және пайдалану. Тұқымдық егістіктер мен танаптарда үнемі фитосанитарлық тексеру жүргізіледі және залалданған өсімдіктерді іріктеп жояды. Кейбір тұқымдық материалдарды вирустардан зарарсыздандыру үшін термоөңдеуден өткізеді. Селекциялық әдісте селекционерлер жаңа сорттарды вирустарға ғана емес, олардың векторларына да қарсы шығаруғаұмтылады. Өсімдіктердіңвируссыз тұқымдық материалдарын алу үшін апикалды меристемалар әдісі кеңінен қолданылады. Өсімдіктер ұшындағы меристемаларда вирустар мен вироидтар көбейе алмайды. Вироздардан қорғаудың маңызды шарасы инфекциялық тізбекті бұзу немесе тасымалдауыштарын жою. Оларды инсектицидтерменакарицидтердіқолдан ыпбүркіпжояды.Жабықалаңдарда топырақ немесе субстратты өсімдіктерді отырғызу алдында термоөңдеумен зарарсыздандырады.
Преиммунизация (вакцинация) - өсімдіктерге вирустың әлсіз агрессивті немесе авирулентті штаммын жасанды жұқтырады. Кейін олар зиянды агрессивті не болмаса вирулентті штаммды қабылдамайды.
Агротехникалық әдісіне: қодренды, өсімдік қалдықтарды, арамшөптерді жою; вирустарға сезімтал дақылдарды, аналық және тауарлық алқаптарды кеңістіктіктеоқшаулау.
Ұйымдастыру - шаруашылық шараларда өсімдіктерді күту баптау кезінде пайдаланылатын еңбек құралдардың, саймандардың дезинфекциялауна айрықша көңіл бөлінеді.
Өсімдіктерді вироидтардан қорғау шаралар вироздардан қорғауға ұқсас. Вироидтарға қарсы апикалды меристемалар культурасы in vitro және термотерапиятиімсіз.
Вирус пен вироидтарды анықтаудың негізгі әдістеріне визуальды диагностиканы, гель-электрофорез әдісі, өсімдіктер-индикаторлар әдісі, электронды микроскоп арқылы анықтау, ПЦР әдістер қолданылады.
Вироидті патогендерге байланысты көптеген сұрақтар әлі анықталмаған, әрі зерттеулерді талап етеді.
5-ДӘРІС Саңырауқұлақтар және саңырауқұлақтар тәріздес өсімдік ауруларының қоздырғыштары. Фитопатогендерге жалпы сипаттама және олардың өсімдіктерде алатын орны. Вегетативті және репродуктивті дамуы. Саңырауқұлақтар және саңырауқұлақтар тәріздес өсімдік ауруларының қоздырғыштары.
Chromista және Protozoa патшалығы ағзаларының морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері. Mycotа патшалығы Chytridiomycota, Zygomycota бөлімдері саңырауқұлақтарының негізгі ерекшеліктері.
1Фитопатогендерге жалпы сипаттама
2 Қоздырғыштардың таралу жолдары жәнекөбеюі
3 Фитопатогендердің қоректенуі және қоршаған ортамен ара қатынасы
Әдебиеттер:
1 Карбозова Р.Д., Туленгутова Фитопатология: Оқулық. - Алматы: ЖШС РПБК "Дәуір", 2014ж.
2 Қойшыбаев М., Жанарбекова А.Б. Жалпы фитопатология.- Алматы, 2012 3 Тулеева А.К., Габдулов М.А., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д.Жалпы фитопатология ПРАКТИКУМЫ. - Астана: С.Сейфуллин ат. КАТУ,2018
4 Тулеева А.К. Жалпы фитопатология пәнінен оқу-әдістемелік кешен. - Нҧр - Султан, 2020
Қосымша әдебиеттер
1 Попкова К.В. Общая фитопатология.- М.:2005
2 ТулееваА.К., Сейтжанова Ш.Б., Сағатбек С.Д. ПРАКТИКУМ по общей фитопатологии.- Астана,2018
100 мыңға жуық белгіленген саңырауқұлақтардан 5% шамасындай фитопатогендерге жатады, бірақ олар80% астам өсімдік ауруларын қоздырады.
Фитопатогенды саңырауқұлақтар - адсорбтық (осмотрофтық) қоректенуі, тыныштық қалпынан өту және таралуға арналған споралардың түзілуімен ерекшеленетін эукариотты гетеротрофты ағзалар.
Саңырауқұлақтарда және клетка қабықшасының болуы, қозғалмай тіршілік етуі, үздіксіз өсіп ұлғаюы, кей бір жынысты көбейюінің ерекшеліктері өсімдіктерге ұқсастығын көрсетеді.
Клетка қабықшаларының құрамында хитин, хитозаңның болуы, гетеротрофты қоректенуі, қор заты ретінде гликогеннің жиналуы, зат алмасуында мочевинаның түзілуі олардың жануарларға жақындықтарын көрсетеді.
Қазіргі классификацияда олар бөлім, клас, топ, қатар, тұқымдасқа, туыс, түр бөліктерге бөлінеді. Ағзалардың түрі қоректенуі, морфологиялық, биологиялық, цитологиялық белгілері бойынша анықталады. Бүкіл дүние жүзінде аттары бірдей болып латынша аталады.
Кесте 1 - Фитопатогендік ағзалардың жүйелік орны
Патшалық, бөлім
Вегетативті дене
Жыныссыз көбейю
Жыныстық ұрдіс, тыныштық споралар
Protozoa, Plas- modiophoromycota
Плазмодий (амебоид).
Зооспоры
Изогамия
Зигота
Chromista, Ооmycota
Септасыз мицелий
Зооспоры
Оогамия
Ооспорлар
EUMYCOTA
Chytridiomycota
~ 500 видов
Септасыз мицелий
Зооспора- лар
Изогамия,
Зигота
Zygomycota
~ 600 видов
Септасыз мицелий
Спорангио- споралар
Зигогамия,
Зигоспоралар
Basidiomycota
~ 30000видов
Көпклеткалымицелий
Конидии
Соматогамия, Базидиоспоралар
Ascomycota
~ 25000 видов
Көпклеткалымицелий
Конидии
Гаметангиогамия
Аскоспоралар
Анаморфные гри- бы, ~ 30000 видов
Көпклеткалымицелий
Конидии
Жоқ
Eumycota - нағыз саңырауқұлақтар. Вегетативті өсу денесі септасыз не болмаса көп клеткалы мицелийден (септалы гифадан) - жіңішке, жан-жаққа тарамдалған жіпшумақтардан тұрады. Олар жоғарғы ұшынан өседі, бір немесе бір-бірінен көлденең перделермен бөлінеді.
Даму үрдісінде бірнеше споралар түрлерінің түзілуі кезектеседі.
Көбею вегетативті, жынысты, жыныссыз жолмен өтуі мүмкін. Тек қана жынысты немесе жыныссыз жолмен көбейетін саңырауқұлақтар да кездеседі.
Жіпше өзгерістеріне: анастомоздар, апрессорийлар, гаусторийлар, ризоидтар, столондар, оидиялар, телиоспоралар, ризоморфтар, склероцийлар (қарамық), псевдосклероций стромалар, төсеніш (ложе), коремия, геммалар жатады.
Вегетативті көбею мицелийдің және ризоморфаның үзінділері, бөлшектері (оидий, гемма, хламидоспоралар) ұнтақталған склероций бөлшектері арқылы болады. Вегетативті көбеюдің бір жолы мицелийдің бүрленуі, нәтижесінде түзілген споралар бластоспоралар деп аталады.
Репродуктивті көбеюнің жыныссыз жолы. Спорангийлердің түзілуі., қозғалмайтын спорангиоспоралар пайда болады. Зооспорангий спорангийден айырмашылығы ішінде түзілетін зооспоралар денесіндегі бір немесе қос талшықтары арқылы белсенді қозғалады. Аса кең таралған түріне конидиялар түзуі жатады. Көбінесе мицелийдің ұшы немесе жанама тарамдарында конидиятасушыларыорналасады.
Репродуктивті көбеюнің жынысты жолы
Жынысты споралар қоршаған ортаның қолайсыз жағдайына төзімді келеді, көбінесе тыныштық қалпында қыстап шығып, ауру инфекциясының келесі жылға дейін сақталуын қамтамасыз етеді.
Фитопатогендердің жыныстық көбеюінде: гаплоидті, дикариотті және диплоидті кезендері болады.
Жыныстықүрдістіңмәні - екіжасушаныңқосылуынәтижесіндетұқым қуалайтын жаңа ағзаның пайда болуы. Жыныстық үрдістің 3 кезені болады: плазмогамия (П), кариогамия (К) мен мейоз (М) немесе редукция(Р).
Плазмогамия - әр жынысты жасушалардың протоплазманың қосылуы.
Кариогамия - ядролардың қосылуы нәтижесінде диплоидті ядроның түзілуі - 2 n (ядро с двойным набором хромосом).
Мейоз (редукция) - диплоидті ядроның бөлінуі нәтижесінде, гаплоидті ядролардың пайда болуы - 1 n (гаплоидный набор хромосом).
Кариогамия плазмогамиядан біраз уақыттан кейін болғанда жасушада екі ядролар бөлек турады, олар жеке бөліну арқылы жаңа дикарионды мицелий түзеді. Сондықтан жыныстық жолмен көбейетін саңырауқұлақтарда даму циклда гаплоидті (n), дикарионды (n+n) және диплоидті күйі кезектеседі (2n). Даму циклдерін ядралық фазаларының алмасуы деп қарастыруға болады: 1) диплоидті - кариогамиядан редукцияға дейін; 2) гаплоидті - редукциядан плазмогамияға дейін; 3) дикарионды (дикариофитті) - плазмогамияданкариогамияға дейін. Әр түрлі жынысты екі гаметаның бір-бірімен қосылуы - изогамия, осыныңнәтижесінде зигота (циста) тыныштық қалпына көшкен жасушатүзіледі, зигота кейін зооспорангииге айналады.
Зигогамия пішіні мен мөлшері жағынан бір-бірінен айырмашылығы жоқ, екі жыныс жасушасы бір-біріне құйылуы нәтижесінде зигоспора түзіледі.
Гаметангиогамияда(аскомицеттерде)ас коспораларды сыртқы ортаның әсерлерінен сақтайтын жеміс денелері түзіледі, аскілер (қалташалар) пайда болады. Жеміс денелер пішініне байланысты клейстотеций, псевдотеции, перитеций және апотеций деп аталады. Клейстотеций аскоспоралартүзілетін тұтастай жабық жеміс денелері. Перитеций -шар, немесе сопақтау, құман тәріздесжеміс денелері. Апотеций - тереңірек табақ тәріздес келетінжеміс денелері. Псевдотеций - жеміс денелері өсімдік мүшелерінде қыстап шыққан склероцийден пайда болады.
Соматогамия (базидомицеттерде)пішіні цилиндр немесе түйрегіш тәріздес базидиялар арқылы жүреді. Олардың жанында көбінесе төрттен базидиоспоралар түзіледі.
Анаморфик фунги саңырауқұлақтардың жынысты көбею стадиясы белгісіз, бірақ жаңа генотиптер пайда болады. Бұл құбылыс генетикалық тұрғыдан бір-бірінен бөлек екі мицелий жіпшесінің анастомоз арқылы түйісіп, ядролары қосылуы арқылы жүзеге асады. Парасексуалды немесе гетерокариоз депаталады
Көпшілік саңырауқұлақтар өсімдіктердің өсу кезеңінде бірнеше ұрпақ береді.
2 Қоздырғыштардың таралу жолдары
Көптеген аурулар себілуге арналған тұқым мен отырғызуға пайдаланылатын түйнектер және көшеттер арқылы таралады. Қатты нөсер жаңбырлар, әсіресе бұршақ жауғанннан кейін, механикалық зақымдалған дақылдарының жапырақтары мен сабақтары факультативті паразиттерге шалдығуы күрт артады.
Патоген спораларының таралуына жел біразәсерінтигізеді.Ауа толқынымен және ауру қоздырғышын тасымалдайтын бунақденелілердің көмегімен инфекция бірнеше шақырым қашықтыққа дейін жетуі мүмкін. Желдің бағыты жиі өзгеріп отырса, споралар жан-жаққа біркелкітаралады.
Кейбір аурулар бунақденелілер арқылы да таралады. Олар көбінесе инфекцияны енжар тасымалдайды, қоректену кезінде немесе өсімдік мүшелерін зақымдағанда оны өсімдік ұлпасына ендіруі мҥмкін. Кей жағдайларда өсімдік патогендері күтіп - баптаған адамның киімімен, немесе құрал-жабдықтар арқылы да таралуы мүмкін.
Саңырауқұлақтар ағзасына қоректік зат - мицелий немесе гаусторий арқылы осмостық жолмен сулы ертінді ретінде сорылады. Фитопатогендердің тіршілігі үшін аса қажет кқмірсулы қоректену әр түрлі органикалық қосылыстарды пайдалану арқылы жүреді. Құрамы күрделі органикалық қосылыстарды олардың арнайы экзоферменттері қарапайым заттарға дейін ыдыратады. Олар өсімдік ұлпаларының пектин заттары мен клетчатканы ыдырататын, ақуыз бен майларды гидролиз жасайтын целлюлаза, пектиназа, амилаза, протеаза, липаза және т.б. көптеген ферменттердібөледі.
3 Фитопатогендердің қоректенуі және қоршаған ортамен ара қатынасы Барлық саңырауқұлақтардың өніп-өсуі үшін қоршаған орта
факторларының ішінде ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz