Упанишадтың басты тезисі брахман туралы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Қожа Ахмет Яссауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Теология факультеті
Философия кафедрасы

БӨЖ

Тақырып: ___________________________________ _________

Топ: ЖГА-311
Орындаған: Сұлтанбек Е.
Қабылдаған: Шадинова Г.

Түркістан - 2024

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 Ежелгі заманның негізі болған Үнді философиясына жалпы сипаттама ... ... ... ... ... .3
1.1 Үнді мәдениетінің таптық қоғамы мен мәдени ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..3
1.2 Ежелгі Үнді философиясындағы веда мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2 Үнді философиясында веда негізінде пайда болған ілімдер мен мектептер ... ... ... ... .6
2.1 Ведалардың негізінде қалыптасқан ортодоксалды емес мектептер ... ... ... ... ... ... .. ... ... .6
2.2 Ведалық дәстүрді қолдайтын ортодоксалды 6 даршан ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .10
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
Будданың нақыл сөздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
Қайталауға арналған тест тапсырмалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
Глоссарий ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24

Кіріспе

Ежелгі замандағы Үнді философиясы әлем тарихында ерекше әрі айқын рөл алады. Ежелгі заманда әрбір халық өзінің дүниеге келу жолдарында әртүрлі мифтерді ойлап шығарды әрі оған сенді. Ол заманда адамдар табиғаттың әр-алуан күштеріне қарсы тұра алмай, сонымен қатар өзінің өмірге деген қажеттіліктерін өтеу жолындағы табиғат құбылыстарын сезіну және түсіну іңкәрі деп сол мифологиялық түсініктермен өмір сүрді. Осы заманда Үнді мәдениеті аясындағы философия ерекше көзге түсті әрі мол ақпаратты келешекке қалдыра білді.Философия туралы пікірлер көне дәуірде туындаған және әр сақта таралған. Философиялық әңгімелер тарихтың терең түбірінен нәр алады, әр заманда өз жалғасы мен түйінін тапты. Тылсым дүние мен өмірге деген жалпы әуесқойлық барысында философиялық әңгімелер жалпылама сипат алды және ұдайы жаңарып отырды. Философиялық толғаныстар қашанда болмасын мәңгі, өзекті және өтімді деген қағидалар қамтыды. Дүниедегі өзінің орны туралы, жеке және қоғамдық өмірдің мақсат-мүдделері туралы, өзінің өмірлік ұстанымы мен іс-әрекеті туралы ойлана отырып адам белгілі бір философиялық көзқарастар қалыптастырады. Жалпы философия өте ертедегі көне дүние Үндістанда, Қытайда, Орта Азияда туды, ал Грецияда тұңғыш рет біркелкі жүйеге түсірілді. Философияның одан әрі дамуы, философиялық түсініктер мен ұғымдардың көбейе түсуі, тереңдеуі, баюы әр түрлі философиялық теориялар мен бағыттардың пайда болуына негіз қалады. Үнді философиясының адамзат тарихында алатын орны мен үнді жанының жұмбақ табиғаты болса керек. Тарихи дамудың қай кезеңінде болмасын әлем назарын өзіне аудара білген үнді философиясы мен сол замандағы үнді халқының дүние жүзіндегі рөлі осы күнге дейін аса маңызды. Осы философиялық ойлардың және қоғамдық сананың белгілері Үндінің тарихи дамуының ерекшеліктері мен оған тән өмірлік салтын бейнеледі. Басқаша айтқанда, қайсысы болсын философиялық жүйені талдағанда нақты-тарихи тәсіл қажет.

Ежелгі заманның негізі болған Үнді философиясына жалпы сипаттама
Үнді мәдениетінің таптық қоғамы мен мифологиясы

Ежелгі Үнді философиясы - қазіргі Үнді жерінде осыдан екі мың жылдай бұрын басталып, содан бері үздіксіз дамып келе жатқан, философияның бастапқы тарихы деп айтуға болатындай және көптеген бағыттар бойынша өркендеген философиялық және діни бағдардағы ой-пікірлер жүйесі. Үндң елінің ғажап ерекшелігі - оның әлеуметтік ұйымдастырылуында. Ондағы адамдар үлкен жабық әлеуметтік топтардан тұрады. Оны варна, я болмаса каста дейді.
Негізінен алғанда, Үндістан қоғамында 4 каста тарихи пайда болды. Олар:
- Брахмандар (ақтар); айналысатын істері - ой еңбегі, негізінен, діни қызметкерлер, ел басқарушылар.
- Кшатрийлер (қызылдар); айналысатын істері - жауынгерлік әскери істер, сардарлар мен қолбасшылар.
- Вайшьилер (сарылар); еңбек ететін адамдар, негізінен айналысатын істері - егін егу, мал бағу, қолөнермен айналысу және саудагерлік.
- Шудралар (қаралар); ең ауыр, кір әрі қара жұмыстармен айналысатындар.

Тарихи алдыңғы үш каста - б.з.б 1500 жылдары Үнді еліне басқа жақтан келген арий тайпалары. Шудралар - жергілікті сол жерде пайда болған аборигендер болып есептеледі ( aborigine - латын сөзі, басынан бастап). Әрбір кастаның өзінің әдет-ғұрыптары және басқа касталармен қандай қатынаста болу керек жөніндегі ережелері бар. Үлкен касталардың өзі іштей әртүрлі топтарға бөлінеді. Басқа жақтан келген адамдар бірде-бір кастаның ішіне кіре алмағаннан кейін, өзінше дербес каста болып қалыптаса бастайды.Касталық қоғам қалай пайда болғаны, оған әкелген қандай себептердің болғаны белгісіз болса да, оның негізінде жатқан үш принципті көрсетуге болады. Олар:

- Әрбір кастаның ішкі тазалығы және басқалардың сол тазалықты бұзуы мүмкіншілігінен пайда болатын үрей, қорқыныш сезімі;
- Касталық қоғамның пирамидальдық құрылымы. Әр каста өзінен төмен жатқан топтарға жоғарыдан қарап, өзінің қадірлігін сезінуге мүмкіндік алады.
- Реинкарнация, яғни адамның жан дүниесінің келесі өмірде ауысып кету мүмкіндігі.

Әрбір адамның негізгі құндылығы сол өзі туып өскен каста болғаннан кейін, индустар қоғамның саяси өміріне, жерге,бтлікке онша көп мән бермеген. Үнді еліне жер ауып кедген басқа халықтар ерекше каста болып, өзінің әдет-ғұрыптарын, тілін сақтауға жақсы мүмкіндік алып, сол қоғамның ерекше құрамдас бөлігі ретінде жеңіл сіңісіп кетеді.
Үнді халқының тағы бір орасан зор ерекшелігі - оның өте бай мифологиясында.Үнді философиясындағы мифология өзіндік ерекшелігімен әрі басқаша түсіндірмелерімен философия және мифология сахнасында ерекше көзге түседі. Жер бетіндегі бірде-бір халықтың аңыздарын үнді аңыздарымен салыстыруға болмайды. Үндң халқы табиғат құбылыстары мен олардың арасындағы өзгерістерді сиқырлы, беймәлім күштердің құдыретінен деп ұғып, адамға ұқсас құдай бейнесін жасау - абстракциялы ойлау процесінің жетілгендігін көрсетіп, дүниетанымдық көзқараста философияның жеке бағыт болып қалыптасуына қажетті алғашқы шарт болды. Осы әрекеттердің нәтижесінде, кезінде жоғары деңгейдегі мәдениеттің арқасында әлемге әйгілі болған дүниеге деген мифологиялық көзқарас қалыптасты. Және Үнді елі осы көзқарастың алғашқы ошақтарының бірі болып табылады.Үнді аңыздарында 3 мыңнан артық Құдай кейіптері суреттелген. Олар да адамдар сияқты сүйінеді, күйінеді, туады, қартаяды, соғысады, бір-біріне көмектеседі т.с.с.
Үнді мифологиясындағы негізгі Құдайлар мен негізгі ұғымдар;
Индра - найзағайдың, күн күркіреудің Құдайы;
Митра - Күн Құдайы;
Варуна - аспан Құдайы;
Агни - от Құдайы;
Яма - өлім Құдайы;
Тапас - дене іңкәрі, жылулық;
Рита - ғарыштағы тәртіп;
Пуруша - ғарыш адамы, рух, жан;
Карма - адамның тағдырын құрайтын жан-дүние;
Сансара - ғарыштағы қысылған, күйзелген жан-дүние әлемі;
Мокша - бұл дүниедегі азаптан құтылып, дүниежүзілік рухқа қосылуға мүмкіншілік алу;
Дхарма - заң мен әділет Құдайы;
Үнді мифологиясындағы негізгі кітаптар:Ригведа,Упанишада,Махабхар ата,Бхагавадгита т.с.с.
Үнді космогониясына (Дүниенің пайда болуы) келер болсақ, онда ол Пуруша - ғарыш адамымен байланыстырылады. Құдайлар оны құрбандыққа шалып, оның денесінен бүкіл Дүние пайда болады.
"Пуруша неше бөлікке бөлінді? Оның аузы мен бөксесі, қолы мен аяғы не нәрсеге айналды? Оның аузы - Брахманға, қолы - кшатрийге, бөксесі - вайшьиге, аяғы - шудраға айналды. Ай - ойынан, Күн - көзінен, кіндігінен - кеңістік, тынысынан жел, басынан аспан, аяғынан - жер. Осылай Дүние пайда болды", - дейді Ригведа.
Ал Упанишадаға келер болсақ , Дүниені жаратқан Брахман болып саналады. "Брахман - ең бірінші Құдай, бәрін жаратқан, бәрін сақтайды. Ол - Дүниенің ең басы, себебі байланыстырушы". Оны қалай танып білуге болады? - деген сұраққа, "нети-нети" (ол емес,ол емес) деген жауап береді. "Ол танылмайды, бұзылмайды,байланбайды,ауыспайды".. .
Үнді мифологиясында адам - табиғаттың өсімдіктер мен жануарлар сияқты ажырамас бөлігі ретінде қаралады. Адам дене мен жаннан тұрады. Адам Дүниеге келгеңде оның бойына жан келіп кіреді және ол сол адамның кармасын анықтайды. Мысалы, егер сәбидің денесіне қылмыскердің жан-дүниесі ұяласа, онда ол өсе келе қылмысқа баруы мүмкін. Бірақ ол өзін дұрыс ұстап, әрқашанда өзінің рухани тазалығын сақтаса, мокшаға (құтылу) - сансарадан құтылу дәрежесіне көтеріліп, бұрынғы кармасынан айырылып, аспандағы рухқа қосылып, мәңгілікке жетуі мүмкін.
Мифологиядағы моральды мәселелерге келер болсақ, онда Дүниеге байланбау, кемдерге көмектесу, еш нәрсені зәбірлемеу, өтірік айтпау сияқты талаптарға көп көңіл бөлінген. "Адам байлыққа қуанбауы керек: біз байлыққа ие бола аламыз ба, егер сені көрсек - Яма!" (Яма - өлім Құдайы.)
"Менің білетінім - байлықта тұрақтылық жоқ, өйткені мәңгілікке уақытшамен жетуге болмайды" деген дана сөздерді Үнді мифологиясынан табуға болады. Үнді мифологиясының негізгі қағидалары соңынан пайда болған философиялық көзқарастарға өзінің зор әсерін тигізді.

Ежелгі Үнді философиясындағы веда мәселесі

Ежелгі Үнді қоғамының осы даму кезеңіне сай мифологиялық, философиялық көзқарастары да қалыптасты. Олар негізінен, Үнді мәдениетінің ескерткіштері Ведаларда (веда б.д.д.) жинақталды. Ведалар төрт бөлімнен тұрады, олар:
Самхит - құдайларға арналған гимндер, әуендер жинағы;
Брахман - самхитті түсіндіретін әртүрлі мифологиялық әңгімелер, ритуалдар т.б;
Араньякта (Орман кітабы) - брахманға тән ритуалдың орнына Құдайларды іштей сыйлап құрметтеу, олар туралы ойланып толғану сияқты көзқарас;
Ведалардың соңғы сатысы "Упанишадта" - дәстүрлі варналарды бір-біріне қарсы қоюдан гөрі, олардың арасындағы айырмашылықты ең жоғары білім арқылы жоққа шығаруға болады деген идея уағыздалады;

Негізінен веда арнайы кітаптар жинағы болып табылады. Оларды төрт жинаққа бөліп қарайды:
Самхит жинақтары. Самхит жинақтарының өзі төрт топқа бөлінеді:
Ригведа (гимндер ілімі);
Сама-веда (жырлар, өлеңдер ілімі);
Атхарва-веда (дұға,сүрелер ілімі);
Яджур-веда (Құрбан шалу формулалары жайындағы ілім);
II.Брахмандар (веда мәтіндеріне түсіндірмелер).
III. Араньяк кітаптары жинағы. Араньяк жинақтары - сопылық жолын ұстап, елден бөлек өмір сүруге бел байлаған, монахтың аскеттік өмір жолын ұстанған адамдарға арналған тексттер.
IV.Упанишадалар (философия тұрғысынан маңызды кітаптар жинағы).
Упанишадтың басты тезисі брахман туралы. Ғарыштың негізінде мәңгі мәнділік - брахман жатыр. Ал одан барлық заттар дамып өскен. Олай болса, Брахман - бар әлемнің генетикалық, түпнегіздік бастамасы жэне олардіщ соңы. Брахман екі түрлі болады. Біріншісі қозғалмайды, нақты өмір сүреді, бірақ жойылып кетуі мүмкін, ал екіншісі жойылмайды, өлмейді, қозғалыста болады жоне ақиқат. Бірінші брахман көп түрлі болса, екіншісі жалқы. Кейбір жағдайларды брахманмен қатар синоним ретінде атман ұғымы да қарастырылады. Атманның табиғаты, бір жағынан, дене сияқты болса, екінші жағынан, рух сияқты. Рухты атман тіршіліктің негізі, ал екеуі қосылып, барлық денелердің ішкі бастамасы жэне соңы болады. Атман тек бастама ғана емес, ол - саналы тіршілік иесі, әлемді жаратушы. Брахман және атманмен қатар тұрған үғымдардың бірі - пуруша жэне мен. Пуруша (еркек) - ол элем, адам түріндегі әлем. Сондықтан атман бастапқыда пуруша түрінде болып, мен әлемді жаратамын деп: аспан суын, сәуленің бөлшектерін, өлімді, суды жаратты. Осыдан біз атманның саналы екенін түсінеміз. Упанишадта менді брахманмен, атманмен тең деп түсінгенде ғана адам өзін Құдаймен, бүкіл әлеммен теңмін деп есептейді. Ал мен бір бөлек, брахман, атман бір бөлек деп түсінетін болсақ, ол білімділікке жатпайды. Ал егер атманды танып-білсек, барлығын да білгеніміз. Жалпы, білімділік Упанишадта өте жоғары бағаланады. Мысалы, тікелей қүрбандық шалу туралы білім өте құндырақ. Өмірдің ең басты мақсаты - тірі кезінде атман-брахманмен қосылып бірігу. Өмір қиыншылығынан, құмарлығынан, үмітінен, қызғаншақтықган тыныштық тауып, алдап-арбаусыз ой кешіп, атманды түсіне білген адам нағыз брахман болып, Құдайға, әлемдік қүрылымға айналады. Упанишадта жанның көшіп-қону идеясы - ең басты идеялардың бірі. Қайта-қайта айналып келетін жанның сансар тырнағынан құтылу үшін аскеттік өмір сүріп, ең жоғары білім алуы басты шарт болып саналады.
Біздің жыл санауымыздан мың жыл бұрын жазылған бұл бөлімде әлемнің жаратылысы, ондағы адамның алатын орны туралы діни философиялық пайымдаулар алғаш рет хатқа түсті. Ведалық мәтіндер тоғыз ғасыр бойы жасақталған, яғни біздің жыл санауымыздан бұрынғы XV ғасыр мен VI ғасыр аралығын қамтиды.Ведалардың жазылып аяқталу кезеңі "веданта" деп аталады. Бұл мәтіндерде тұжырымдалған негізгі қағида - ғарыштық тәртіп. Оған адамдар түгілі Құдайларда бағынады. Жаратылыс сумен байланыстырылады, ал тіршіліктің пайда болуы дем алу процесіне теңестіріледі. "Упанишаданың" түпкі мағынасы "тізе түйістіру" екен. Оның құрамына кіретін үш жұзге жуық мәтіндер біздің заманға келіп жетіпті. Алайда, бұл мәтіндерде дүниетанымның белгілі бір жүйеге түсірілмегендігі кейін қалыптасқан әр қилы ағымдарға негіз болғанға ұқсайды. "Упанишада" ілімінің өзегін болмыс біртұтастығы хақындағы қағида құрайды. Мұның бір тармағына "адамның демі таусылғанда оның жаны басқа денелерге көшіп қонады" деген ұйғарымға саятын ілім жатады. Ғұмырын ахлақ талаптарына сай өткізген адам брахман, кшатрий, вайшьй кейпінде қайта туылады, ал керісінше былапыт ғұмыр кешкендер шудраға немесе жануарлар мен өсімдіктерге айналады. Демек, әр фәниде адам неғұрлым дұрыс құмыр кешсе, болашақ өмірде сан алуан жақсылықтардан үміткер бола алады. Мұндай өмір айналымы(циклы) мәңгілік сипатта болады және ол "Карма заңдылығы" деп аталады. Отқа өртелген марқұмның мәні (атман) денеден бөлініп, Карма заңдылығы негізінде сансыз рет басқа тіршілік иелеріне қонып отырады, мұны "бабалар жолымен" жүру деп те атайды. Ал таным иесі брахма мен атманның біртұтас сипатта екеніне көз жеткізген жағдайда, ол Карма заңдылығынан шығып, оның жолы брахмаға барып сіңісіп кетеді. Мұны "Құдайлар жолымен" жүру деп атаған.
"Упанишада" негізінен идеалистік ілім болып табылады, алайда оның мазмұнына тән материалистік сарын да баршылық. "Уддалака" ілімі сондай ағымға жатқанымен жүйелі материалистік дүниетаным деңгейіне көтеріле алмаған. Дегенмен мұнда табиғат жаратушы күш ретінде қарастырылады да, барлық құбылыстар дүниесі жылудан, судан және жер нәрінен бастау алады делінеді.

Үнді философиясында веда негізінде пайда болған ілімдер мен мектептер.
2.1. Ведалардың негізінде қалыптасқан ортодоксалды емес мектептер.

Ведалар негізінде қалыптасқан философиялық ілімдер сол ведалардың беделін мойындау-мойындамауына байланысты әртүрлі бағыттарға бөлінеді: жайнизм, буддизм, даршандар, чарвактар- локаяттар, санкхья т.б.
Настика (ортодоксалды емес) - ведалардың беделін мойындамаған немесе брахманизмді сынға алған мектептер. Олар:
Мектеп атаулары
Джайнизм
Буддизм
Чарвака-локаята
Адживика
Негізін салушылар
Махавира
Сидхартха Гаутама
Брихаспати
Макхали Госала

Жайнизм ("жина" - жеңімпаз). Жайнизмнің негізгі философиялық көзқарастары "сиддханта" деп аталатын кітаптар жинағында берілген (б.д.д. ІII ғ.). Жайнизм сансарға (жанның бір денеден екінші денеге көшіп жүруі), кармаға (әділ жаза заңдылығы) және мокшаға (жанды қасіреттен азат ету) сенеді. Жайнизмнің басты мақсаты - қасірет деп түсінген өмірден азат болу. Жайнизмнің ілімінше, карма заңын құдайларға құрбандық шалып өзіңе қаратуға болмайды. Жанның бұрынғы өмірде жасаған келеңсіз істерінің салдарын осы өмірде жеңуге болады. Ол үшін сансардан құтылу қажет. Жайнизімдіктер әлемді тіршілігі бар және тіршілігі жоқ деп екіге бөледі. Тіршілігі жоқ (аджива) әлем атомдардан (ану) тұратын материядан (пудгала) құралады. Олар бір-бірімен қосыла, бөліне алады. Оларға, сонымен қатар, кеңістік (акаша), уакыт (кала), орта және қозғалыс жатады.
Тіршіліктің жаны бар. Керек десеніз, жердің де жаны бар. Жанның өзі әртүрлі болады. Егер ауа, су, жер, от, өсімдіктер тек қана сезіне алса, құстарға, жануарларға, адамдарға сезім мүшелері аркылы түйсіну тән. Жалпы алғанда, тіршілік мәңгі, бірак ол материалдық денелер түрін қабылдаған көптеген жандарға бөлініп кетеді де, бір денеден екінші денеге ауысып отырады.
Жайнизмде мокша тіршілік пен тіршілігі жоқтардың арасын толығымен алшақтатса, карма оларды біріктіреді, сөйтіп, мәңгі әлемдік процесс жүріп жатады. Карманың өзі көп түрлі болады. Онын бірі денеміздің табиғатын, бізді дүниеге әкелген жанұямызды айқындаса, екіншісі өмірдің ұзақтығын, үшіншісі - тіршілік пен тіршілігі жоқтарды біріктіруді негізі болып есептелетін құштарлыкка, ләззаттануға қатынасты айқындайды.
Ал сансардан азат болу үшін "үш қазынаны" сақтау керек. Олар: дұрыс қылық, шынайы білім, дұрыс сенім. Дұрыс сенім - тиртханкалар деп аталатын 24 әулиенің іс-әрекетіне сену болса, дұрыс қылық - тазалықты, шындықты, сабырлықты, өзіне қаталдықты, салмақтылықты т.б. сақтау. Ал шынайы білім - жаннын сезім мүшелері мен ақыл-ойға сүйенбей алған білімі. Мұндай танып-білу процесінде жан қарастырып отырған заттармен тікелей байланысады. Ал түйсіктер, ақыл-ой болса мұндай байланысқа кедергі жасайды. Танымның үшінші түрі өз тарапынан үш сатыдан тұрады. Бірінші сатысында - жан алшақтығы және ұзақ заттарды түйсінеді, екінші сатысында - өз бойындағы адамдарға деген қызғанышты, жек көрушілікті жеңген жан адамдардын қазіргі және өткен кездегі ойларын тікелей білуге мүмкіндік алады, ал үшінші сатысында - азат болған жанға көрегендік қасиет, абсолюттік білім дариды.Жайндардың көзқарастарында олардың өмір сүрген кезеңдеріне байланысты ерекшеліктер болғанымен, мынандай төрт тыйым салуды олар бұлжытпай сақтады: ахимса - тірі мақұлықтардың ешқайсысының өміріне зиян келтірмеу; астейя - ұрлық жасамау; сатья - шыншылдық; апариграха - үйірсектікке тыйым салу. Махавира бұл тыйымдарға бесіншісін - брахмачаръя - некеден бас тартуды қосты. Жайн монахтары ұстанулары тиіс осы тыйым салулар екі жарым мың жыл бойы қатаң сақталып отырғанын ескерте кеткен дұрыс болар.
Жайнизмдіктердің пікірінше, әлем бірінің үстіне бірі орналасқан көп кабаттан тұрады. Төменгі екі қабатында әзәзіл (перілер), ортаншы қабатта жер, келесі қабатта кұдайлар, ал ең жоғарғы қабатта кұдайларға ұқсас джиндар орналасқан. Шыңдап келгенде, жайнизмдіктердің пікірінше, құдай жок, оның бар екендігі туралы келтіріп жүрген дәлелдердің бәрі негізсіз, қате, сондықтан да құдайға емес, 24 тиртханкараға (әулиелер) және джиндарға сену керек. Уақыт өте келе Махавира Джинаның жолын ұстанушылар екі бағытқа бөлініп кетті: дигамбаралар ("ауа киінгендер") және шветамбаралар ("ақ кигендер"). Жайндардың онтологиясы туралы айтсақ, олар заттарды санадан тыс және одан тәуелсіз өмір сүреді деп түсінді және бес немесе алты субстанцияны бөліп көрсетті:
джива - тірі, жан, рухани субстанция; дживалардың саны шексіз көп;
зат;
кеңістік;
қозғалыс пен тыныштықты бейнелейтін дхарма мен адхарма;
уақыт
Жайндардың пікірінше, субстанциялар мәңгі және өзгермейді, өзгеретін тек олардың көріністері ғана, заттан басқа субстанциялар бөлінбейді және формалары жоқ, яғни олар сезім мүшелері арқылы қабылданбайды, сезілмейді және денесіз. "Тірі" болып есептелетін дживадан басқа субстанциялар "тірі емеске" жатады.
Бұл субстанцияларды қысқаша сипаттасақ, барлық субстанциялар оларды өзіне сыйғызатын кеңістікте өмір сүреді. Кеңістік үздіксіз, бірак адам оны көз алдына елестете алуы үшін жайндар оны сансыз көп идеалдык бірліктерге - прадешаларға бөлінеді деп түсіндіреді. Жайндар шексіз кеңістікті екіге бөледі: көрінетін әлем кеністігі - дүние (лока) және дүние емес (а-лока), соңғысына көрінетін кеңістік пен прадешалардың шексіз саны кіреді.
Зат, жайндардың түсінігінде, ұсақ және бөлінбейтін бөліктер атомдардан тұратын, бірігетін және ыдырайтын, сезілетін, формасы бар, белсенді, әртүрлі касиеттерге ие, козғалыста болып отыратын субстанция. Оның бес күйі бар:
стхула-стхула өте дөрекі, яғни катты заттар, стхула дөрекі, мысалы, сұйыктар;
стхула-сукшма айнадағы бейнелер; дөрекі-нәзік, мысалы, көленкелер және
сукшма-стхула нәзік-дөрекі көзге көрінбейтін газдар, иістер; сукшма нәзік, ешқандай сезім мүшелері қабылдамайтын карма, энергия;
сукшма-сукшма атом секілді өте нәзік зат.

Уақытты субстанция деп тек қана дигамбаралар мойындайды, ол барлық субстанциялардың барлық көріністерінің әлемдік кеңістікте пайда болуының, өмір сүруінін және жойылуының негізі ретінде қарастырылады.Адам және оның өмірі мәселесін шешуде жайнизм өмір дегеніміз - азап ұғымын ұстанады. Азап - карма заңының нәтижесі. Карма заңының мәні мынада: жеке өмір ағынын құрайтын элементтерге бұрынғы элементтер мен адамгершілік сипаты бар істер әсер етеді, адамның жақсы немесе жаман қылығы ағымында ерте ме, кеш пе, бір салдар туғызады. Жайнизм бұл заңды жеңуге болатынына сенімді, оны женетін джина (жын). Өткен өмірдегі жаман істерді адам үш нәрсені орындау - дұрыс сенім, дұрыс таным және дұрыс мінез-құлык арқылы жене алады, бірақ адам азаптан толық кұтылу үшін жан денеден тәуелсіз, жоғары тұруы керек. Дене кұрсауынан шыға алмаған жан құмарлыкка, нәпсіге икем келеді де, бейнет шегеді, тері арқылы жанның ішіне лас заттар ағыны өтіп, адам моральдық азғындауға ұшырайды.
Моральдық ластанудан, азап-өасірет шегуден азат болу - жайнизм түсінігі бойынша, адам өмірінің мақсаты. Оған жету үшін аталған үш шартты бұлжытпай орындап, өз құмарлықтарын жеңген рухани ұстаздардың басшылығымен таным үдерісін үнемі жүргізіп отыруға міндетті. Жайндар өмірді аса қатты қадірлегенін айта кету керек, олар тек адам өмірі емес, жалпы өмір атаулының бәрі құнды деп есептеді, жан-жануарлар мен жәндіктердің өміріне де зиян келтірмеуге тырысты. Адал, шыдамды, өзіне талабы катты, қоршаған дүниеден тәуелсіз, кешірімді, тірі мақұлықтарға мейірімді аскет адам ғана өмірдің мәніне жетеді деп тұжырымдады.Жайнизмге үндістанда қазірдің өзінде де көптеген адамдар сенеді.

Буддизм. Буддизм - Үндінің қоғамдық-саяси ойларынын күрделі кұбылысы.Үнді тарихында Будданың келуі рухани-діни өмірдін өзгеруінде жаңа кезең болып табылады, ал онымен жасалған діни жүйе бірінші рет философиялық ілім ретінде қарастырылады. Азияның көптеген елдері өркениетінің калыптасуына тікелей қатынасы бар әлемдік діндердің ең үлкені, еуропа философиясына айтарлықтай ықпал жасаған, адамгершілік ілімінің түпкі үлгісін сыйлаған, Құдайды да, жанның мәңгілігін де, ерік бостандығын да білмеген Еуропа дәстүріне сәйкес дін және мораль туралы сөз етуге болмайтын іргетасты білмеуі. Бұл жерде Құдайлар адамдар сияқты дүниені жаратушы болып табылмайды, өзіндік ерекшелігі жоқ дүние тәртібінің әрекетіне, карма заңына бағынады және бұлжымайтын сансара заңы алдында адамдармен салыстырғанда ешқандай артықшылығы жоқ. Бірақ буддизм тек жанның мәңгілігін ғана емес, сонымен де оның тіршілік етуін де терістейді.
Будда - санскрит сөзі, көзі ашылған, сергек деген мағынаны береді. Бұл философиялык ағымның шығу тарихы ханзада Сиддхарта Гаутаманың (б.д.д. 563-83 жж.) есімімен тығыз байланысты. Буддизм Үндістанда б.з.б. VI-V ғасырларда этикалық тұрғыдағы көптеген ілімдердін бірі ретінде дүниеге келді. Буддизмнің шығуы касталық жүйенің төменгі әлеуметтік сатысында тұрғындардын брахмандардын үстемдік етуіне наразылық білдіруінің көрінісі.Буддизмнің қай нұсқасы болмасын, болмысты бірнеше сатыға бөліп қарастырады. Бұл сатыларда уақытша түрлі заттар, кұбылыстар өмір сүреді. Тозақта кұмарлыкка, бұзылуға бой ұрушылык басым болады. Құдайлар сатысында тыныштыққа, рахатқа батады. Брахмандар сатысында танып-білуге кұмартады. Тек қана Будданың ең биік сатысында ғана жоғарғы даналықты қабылдау мүмкіндігі туады. Бұл сатыда гармония тараған. Буддизмнің трактаттарында бұл космологиялык сурет пирамида түрінде бейнеленеді. Оның классикалық нұскасы 31 сатыны қамтиды. Пирамида сатылары болмыстың 3 сферасына бөлінеді: төменгі (кама-лока), ол 10-11 сатыдан кұралған, бұл сатыларда сезімдік кабылдау және шындық дүние орын алған: ортаңғы сфера - рупалока, 16-17 сатыдан тұрады, бұл сатыларда есімі жоқ формалар өмір сүреді, оны иллюзорлык дүние дейді; 3 - жоғарғы сфера (арупа-лока) 4 сатыдан тұрады. Бұл сфера көзге көрінбейді таза сана дүниесі. Одан арыдағы дүние Будданың космостық денесімен теңестірілетін сфера (ади-будда). Болмыстың барлық сфералары қозғалыста болады. Қозғалыстың себебі уақыт және карма. Уақыт - бұл әрі бүлдіруші, әрі кұрастырушы, жасампаз немесе жасаушы да. Ал карма тірі жандардың космостық пирамидадағы қай сатыда қайта тууын қамтамасыз етеді. Карма - бұл іс-әрекеттерін үшін алған алғысын немесе қарғысың. Жақсы тірліктерін үшін жақсы карма, жаман тірліктерің үшін - жаман карма тағайындалады, қылығына карай кұрметтеу, не жазалау.
Буддизмнің өзекті мазмұны - Будданың төрт ақиқаты туралы өсиеттері:
1) өмір азап шегу, қайғы-қасірет;
2) азап шегудің себептері бар;
3) азап шегуден құтылу мүмкін;
4) азап шегуден құтылуға апаратын жол бар.

Қасірет шегудің психологиялық негізі үміт пен үрейдің байланысында. Дамыған буддалық ілімдерде азап шегу космостық тұрғыдан ашылады: ол - дхармалардың шексіз толқыны, тасқыны. Дхарма - бұл материя мен сананың бірін-бірі алмастыратын элементтері, заң. Дхарма - өмірлік энергияның тұтануы. Қасірет оның барлық жақтары мен кезеңдерін қамтиды: туылу, кәрілік, дерт, өлім, заттарды меңгеру мен оларды жоғалту - барлығы буддизм бойынша қасіретке толы. Екінші ақиқатында азап шегудің кайнар көзі - тілектер, қалаулар, құмарлықтар деп көрсетіледі. Дхаммапада мәтіндерінде мынадай сөздер бар: Алтын теңгеден жауын жауса да, құмарлыкка тоят жоқ. Құмарлык күйзелуге әкеп соғады, одан қуаныш аз. Осыны білген адам - данышпан. Қасіреттін себебі адамның өмірге құштарлығы, өзінін сезімдік құмарлықтарын қанағаттандыру болып табылады.
Үшінші ақиқат - осы өмірде құмарлыкты басу, тыю. Адамның тілектері адамзат әрекетінің барлық өзімшілдік себептерін қамтитын болғандыктан, бұл жерде ерікті басу немесе бір себептен баска себепке ауысу амалынан көрінбейді. Ерік ішке бағытталуы қажет, сыртқы дүние заттарын біздін Мен терістеуі, дүниеге құштарлығын қиратуы кажет. Туудын өзі - азап, қарттык - азап, ауру - азап, ұнамайтын жанмен қосылсаң - азап, қалаған нәрсене кол жеткізбесең - ол да азап, - дейді Будда. Төртінші ақиқат - қайғы-қасіретті жоюдың жолы бар. Ол жол жоғарғы ақиқатты пайымдауға көмектеседі, тыныштануға, жоғары білімге, жарық сәулеге, нирванаға бастайды. Бұл игіліктегі сегіздік жол мынау.

Дұрыс сезім -- ішкі жан дүниесін жаман сезімдерден тазарту, жаман ниеттерден, жакынға деген өшпенділіктен бас тарту.
Дұрыс ой сананы жаман ойлардан тазарту.
Дұрыс тіл тілді жаман сөздерден тазарту, өтіріктен, жаладан,қорлаудан және т.б. аулақ ұстау.
Дұрыс күш салу кара ниеттер мен арам идеяларды үнемі басужәне оларды жақсы ниеттермен ауыстыру. Ойды дұрыс бағыттау.
Дұрыс зейін қою дүниеге әбігер қатынастар және күнәлар, құмарлық пен құштарлықтарды біржола жеңгенде, ойлар мен сезімдерді жүгендеуге әкелетін йогадан қабылданған психотехника.
Дұрыс өмір салты, өмір сүру тәсілі - дұрыс күн тәртібі, кұмар ой- ындардан бас тарту.
Дұрыс іс-әрекет - тірі жанға зиян келтірмеу, ұрламау, жаман кы- лыктардан бас тарту.
Жанның дұрыс тыныштығы.
Будданын аталған сегіз сатылы жолы рухани өрлеудің жолдары. Буддизм қайғы-қасіреттен арылуды тек имандылықты жетілдіруден іздеп, оған өмірден баз кешу, нирванаға берілу жолымен ғана қол жеткізуге болады деп түйді.
Сегіз сатылы жолды өткеннен кейін адам нирвана калпына жетеді. Нирвана санскриттен аударғанда өшу, сөну дегенді білдіреді. Бұл психологиялық күйде адамның санасы сөніп калған шыраққа ұқсайды. Біраздан кейін санада жаңа шырақ жанғандай болады. Сана нұрланған қалпына, яғни Будда қалпына жетеді.Буддизм жеті ғасыр бойы Үндістаннан үстемдік етіп, кейін Үндістаннан кетіп, көрші елдерге тарады. Оның орнын индуизм басты.
Буддизм Үндістанға сырт жерде екі бағытка бөлінді.
:: Солтүстік буддизм махаяна (санскриттен аударғанда: ұлы жол немесе кең арба) -- бұл буддизмнің баска елдердін жергілікті діндерімен араласып кеткен түрі (чань-буддизм Қытайда, дзен- буддизм - Жапонияда, ламаизм Тибетте, Бурятияда, Калмыкияда).

:: Онтүстік буддизм хинаяна (санскриттен аударғанда: тар жол немесе тар арба. Ол Үндістаннан оңтүстікке карай жайғаскан елдерде таралды: Шри-Ланка, Таиланд, Бирма, Непал, Лаоста. Оны монастырьлерде тұратын және сары киім киетін монахтар ұстанады. Бұл буддизмнін таза түрі. Бертін келе Буддизм діні джайнизм сияқты тармақтарға бөлінді, олар:
Хинаяна
Махаяна
Ваджраяна
Локаята (Чарвака). (Лока - аймақ, ел, кеңістік, әлем, жер, өмір. Ал көпшілік түрде адамдар, халық, адамзат деген мағына береді). Бұл философиялық әдебиетте Көне Үнді философиясындағы материалистік деп қабылданған бағыт (локаятиктер). Негізінде Чарвака-локаята сөзінің мағынасы белгісіз. Зерттеушілердің бір тобы тарихта Чарвака деген ойшыл болған деп болжамдайды, басқа бір ғалымдар бұл ағымнығ негізін салушы Брихаспати деп есептейді, ал кейбір ғалымдар чарвака-локаятаның болған-болмағандығы белгісіз деген пікір білдіреді.Мектептің екінші атауы кару және вака сөздерімен байланысты, олардың тіркесімі сөзбе-сөз мағынасында әдемі сөз дегенді білдіреді немесе скептик және материалист болған деп есептелетін философ Чарвака есімімен байланысты . Брихаспати сутралары (шамамен б.з.б. 600 ж.e.). Басқалары Брихаспати есімді жартылай аңызға айналған данышпанды ілімнің негізін қалаушы деп санайды. Тағы бір этимологиялық нұсқа бар, оған сәйкес материалистер ежелден чарвака сөзі деп аталды, өйткені олар же, іш, көңіл көтер (чарв - жеу, шайнау) ілімін уағыздаған.
Локаята немесе локаятика термині локаятана - қарапайым адамдардың көзқарасы, яғни парасаттылық ұстанымы сөзінен шыққан. Чарвака философиясы - онтология, гносеология және этика байланысқан ежелгі материализм жүйесі.Бірақ Көне Үнді ескерткіштерінде бұл ағым туралы мәліметтер кездеседі, сондықтан да соңғы болжам негізсіз. Чарвака-локаятаның материалистік сипаты оның таным теориясында айғын көрінеді. Таным-праманың негізі прамана ретінде локаятиктер логикалық түйін-тұжырымдарды емес, ақиқат екендігі күмән туғызбайтын қабылдауды ғана мойындайды, оның негізі - түйсіктер.Олардың пікірінше, адамдар көбіне ой түйіндеулерге сенеді де қателеседі, ал оларда ақиқат сирек кездеседі, басқа сенімді адамның пікірі де біз үшін таным негізі бола алмайды. Чарвака-локаяталар о дүниеге сенбейді. Локаяттар Веда ілімін жоққа шығарады. Осы тұрғыдан Веда дінін, оның беделін, ғұламаларын, ілімін сынға алады. Веданың дінбасылары, локаяттардың пікірінше, халықгы алдап, соның арқасында байып жүр. Дене өлгеннен кейін жан да өмір сүрмейді. Әлемдегі барлық денелер, заттар махабхут деп аталатын төрт түпнегізден тұрады. Олар: ауа (ваю), от (агни), су (ап) және жер (кшита). Сана, ақыл және сезім мүшелерінің негізі де осы элементтер, олар мақұлық дүниеден өткенде ыдырайды. Махабхуттар белсенді жэне әрекетшіл келеді. Махабхуттар өзіне тән күштің, белсенділіктің арқасында өзара байланысқа түсіп, бірігіп, ыңғайы келгенде, бұрын жеке алғанда өздерінде жоқ қасиет - сана пайда болады. Ал денелер өлгенде, олар қайтадан өздерін өмірге әкелген махабхуттарға бөлшектенеді, ал бөлшектенген махабхуттармен бірге сана да жойылады. Локаяттар өмірдің мәні бақытта, ал бақыттың өзі ләззат деп түсінген. Олардың түсінігінше, ләззат пен қасірет байланысты, бірақ қасірет буддизмдегі сияқты өмірдің мәні емес, оны толығымен жою мүмкін емес, оны азайту, жеңілдету өз қолымызда. Табиғатты, әлеуметтік құбылыстарды танып-білуде ақыл-ойдан, сырт күш туралы ілімдерден, беделдіктен пайда жоқ, білімді тек сезім мүшелері арқылы ала аламыз. Кейінірек келе, локаяттар сушикши (нәзік) жэне дхурта (тұрпайы, дөрекі) деп алатын екі салаға бөлінеді. Локаятиктер адам өмірінің мән-мақсаты - осы нақты өмірде рахатқа бөлену, азап-қасіреттен аулақ болуға ұмтылу деп түсінді, яғни чарвака-локаятиктер гедонизм принципін ұстанды.

Адживика - Ежелгі Үндістандағы дәстүрлі емес (настика) философиялық және аскеттік қозғалыс, ең алдымен буддизм мен жайнизмнен бұрын болған . Адживикалар адам тағдыры адамның іс-әрекетіне тәуелді емес, қатал тұлғалық емес ғарыштық заңмен - ниятимен (шектеу) анықталады деп есептейтін қаңғыбас қаңғыбастардың ұйымы болды (паривраджакалар - қазбаған немесе сраманалар кезбе).
Этимологиясына тоқталсақ, бір түсіндірме: аживика - әртүрлі жерлерден күн көретін (аджива) және дживат (өмір бойы ұзақ) сөзінен туындауы мүмкін, адживиканың негізгі ережелерінің біріне нұсқайды - сізде түпкілікті босатуға қол жеткізу. көп өмірден өту. Бұл өз есімі болмағаны әбден мүмкін. Адживикалар туралы өте аз дереккөздер сақталған. Олардың қасиетті жазбалары жоғалып кетті, аз фрагменттері буддисттік және джейндік мәтіндерде және Маврия империясы дәуіріндегі жазуларда аман қалды . Бұл дереккөздердің Адживикалардың нақты ілімдерін қаншалықты көрсететінін анықтау қиын, өйткені сақталған үзінділерде олар қарсыластар тарапынан сынға ұшырайды және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.