Қайын жұрты

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

НАЗАРБАЕВ УНИВЕРСИТЕТІ

Абдыгалиев Жандос

Қазақ халқындағы туыстық мәдени атаулар

Нұр-Сұлтан, 2023

МАЗМҰНЫ

Кіріспе
Негізгі бөлім
I. Қазақ тіліндегі туыстық атаулардың ғылыми негізі
I.1. Туыстық атаулардың ұлттық психологияға қатысты белгілері мен ерекшеліктері
I.2. Туыстық атаулардың лингвомәдени маңызы
II. Туыстық атаулардың семантикалық-құрылымдық ерекшеліктері
II.1. Туыстық атаулардың лексикалық құрамы
II.2. Туыстық атаулардың лексика-семантикалық топтары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі: Туыстық атаулар - туыстық қарым-қатынасты білдіретін ұғымдар, халықтың рухани мәдениетін көрсететін лексика-семантикалық топ. Олар адамдардың туыстық карым-қатынасын білдіріп қана қоймай, халқымыздың тарихын, мәдениетін, тектік тамырын да танытады. Сол себепті туыстық атаулардың лексикалық құрамы мен адам қарым-қатынас процесіндегі қолданыстық ерекшелігін аңықтау қажет.
Мақсаты: Туыстақ атаулардың көлемін, лексикалық мағынасын, қолданыстық аясын бірнеше жағынан зерттеу, ерекшеліктерін анықтау.
Міндеті:
Туыстық атаулардың ұлттық психологияға қатысты белгілерін көрсету;
Туыстық атаулардың лексикалық құрамын анықтау;
Туыстық қатысты білдіретін сөздердің мағыналық топтарын айқындау;

Негізгі бөлім.
I. Қазақ тіліндегі туыстық атаулардың ғылыми негізі
I.1. Туыстық атаулардың ұлттық белгілері мен ерекшеліктері.
Ұлт - тіл, тарих, қандастық, мәдениет, мінез секілді ортақтықтар негізінде қалыптасқан адамдар қауымдастығы. Қай халықтың болмасын ұлт болып қалыптасуы үшін қажетті факторлар: оның құрамына енген адамдар тобының материалдық тұрмыс жағдайларының территориясы мен экономикалық өмірінің, тілі мен мәдениетінің, әлеуметтік хал-ахуалындағы сол ұлтқа тән кейбір этникалық ерекшелігінің орталығы болып табылады.
Адамдардың отбасылық қарым-қатынасы ұлттық жан-күй ерекшеліктерінің бірі болып табылады. Сол себепті, тіліміздегі туыстық атаулар ұлттық сана мен дәстүрін танытады.
Туыстық атаулардың пайда болуы халықтың қарым-қатынасынан бастау алады. Күнделікті тұрмыс жағдайында туыс жандар бір-біріне туыстық атауларды қолдануы адамның атын атауынан жиірек кездеседі. Сондықтан әр адамның қоғамдағы өз орны секілді жанұя мүшелерінің де өзіндік орны бар.
Халқымыздың жасы үлкендерге кішілердің ата, әже, баба, әке, шеше, аға, керісінше, жасы кішілерге үлкендердің балам, қызым, ұлым, қарындасым інім, сіңлім, бауырым деп атау дәстүрге айналған ұлттық психологиямызға сіңген қасиет. Осы дәстүр уақыт жалғасымен өз маңызын жойған жоқ.
Қазақ халқында әрбір жігіттің ағайын жұрты, қайын жұрты, нағашы жұрты болады. Осылай туыс адамдарды 3 жұртқа бөлінуі қазақ халқының ұлттық ерекшелігі болып табылады. Туыстық атаулар осы үш жұрттың өзіндік ерекшелігіне байланысты қалыптасқан.
Ағайын жұртқа әкесінің арғы аталарынан басталатын, яғни жеті атадан бері туыстары енеді. Бір отбасыда тұлғаның ата-анадан басқа ең жақын адамдары - аға-інілері және апа-қарындастар.
Жігіттің қайын жұрты - әйелінің туыстары. Оларға қайын ата, қайын ене, қайын бике, балдыз енеді. Қайын жұртқа тек қана әйелің отбасысы ғана енбей, қайын атаның барлық туыстары жатады. Мұндағы туыстық атаулар халқымыздың салт-дәстүрлеріне байланысты қалыптасқан. Жігіт қайын жұртты қастерлеп құрметтеуі керек.
Қазақ халқында қайнысы мен жеңгесі сияқты, балдыздар мен жезденің бір-бірін қатты сыйлайды. Әпкесінің күйеуі әйелінің іні-сіңлісінің атын атамай балдыз деп еркелетсе, әпкесінің күйеуін олар жезде деп құрметтеп атайды. Қазақ ұғымында балдыз, қайны, жезде үшеуі бір-біріне ең жанашыр адамдар болып есептеледі.
Нағашы жұрқа анасы жағынан туыстары жатады. Халық қыздан туған баланы қыздан туғанның қиығы жоқ деп жиенді бауырына тартады. Басқа ұлттарда кездеспейтін жиен деген ұғым тек қазақ қауымында ғана бар. Басқа ұлттарда ұлының да баласын, қызының да баласын немере деп атайды. Сол себепті, жиен деп атау ерекше көңіл бөлінген сый-құрметті білдіреді. Қазақ халқында жиенге байланысты "жиенқұрық" деген дәстүр бал. Осы дәстүрдің мәні - нағашысы жиенді ренжітпей, талабын қабыл алып, қалаған затын беретіні. Нағашы мен жиен арасындағы қатынас туыстық мәнін жоймайтын ерекше қатынастар.
Ағайын жұрты - күншіл, қайын жұрты - міншіл, нағашы жұрты - сыншыл деген сөз бар. Осы сөзінің мәні - жігіттің үш жұрттың алдындағы борыш-қарызын адал өтеуге уағыздайды.
Төменгі кестеде бұл бөлімнің қорытындысы жазылған.
Жұрт
Кім жатады
Қолданылатын сөздер
Ағайын жұрты
Жеті атадан бері туыстар
Ата-ана, әке-шеше, аға-бауыр, апа-қарындас, іні, сіңлі, тәте, әпке
Қайын жұрты
Әйелінің туыстары
Қайын ата, қайын ене, қайын бике, қайны, балдыз, жезде
Нағашы жұрты
Шешесінің туыстары
Нағашы ата, нағашы апа, нағашы жеңге, нағашы аға

I.2. Туыстық атаулардың лингвомәдени маңызы.
Тіл халық мәдениетімен тығыз байланыста болады. Ол онда айқындалады және дамиды, ал мәдениет өз көрінісін тілден байқайды. Тіл қарым-қатынастың құралы ғана емес, сонымен қатар мәдени білімнің аккумуляциясы. Ұлт болып қалыптасудың негізі бола отырып, тіл - ұлттық мәдениет пен оның көрінуінің негізгі формасы [1].
Біріншісі, тіл ұлттың мәдениетінен бөлінбейді. Ол осы ұлттың мәдениетінің бір үлесін болып табылады. Екіншісі, тіл де мәдениет сияқты уақыт элементтерге тәуелді. Мәдениетіміздегі өзгерістер болса, оларды тіл арқылы көре аламыз. Тілдік элементтер мәдениеттің комплексіне, тілдік топтар мәдениеттің кең аймағына қосылады.
Лингвомәдениеттану жағынан тілдегі әр халықтың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, тарихынан көрініс алатын лексикалық құралдарды зерттеу маңызды орын алады. Лингвомәдениеттану сөздік қордағы ұлттық ерекшелігі бар, ұлттың мәдени болмысын сипаттайтын сөздерді қарастырады. Ал, ұлтымыздың тектік тамырын, әр түрлі дәрежедегі туыстық қатынасын білдіретін туыстық мағыналы сөздер - осы ұлттық ерекшеліктерді айқын көрсететін сөздер болып, лингвомәдени тұрғыда қарастыру қажет.
Туыстық атаулар бұрыннан-ақ терминология саласындағы ғалым-лингвистердің қызығушылығын танытты.

II. Туыстық атаулардың семантикалық-құрылымдық ерекшеліктері.
II.1. Туыстық атаулардың лексикалық құрамы.
Қандас туысты және неке туыстығын білдіретін сөздер тек қана тілдің лексикалық қорына еніп қоймайды, одан да басқа маңызды функциялары да бар. Туыстық атаулар семантикалық тұрғыдан бөлінеді, грамматика жағынан өзгерістер мен сөзжасамдық мүмкіндіктерге ие. Яғни, өзінің сөздік ұясын жасай алады. Олардың өзіндік этимологиясы бар, сол себепті ежелгі қоғамдық-экономикалық қатынастардың, белгілі тілдің тарихы мен қалыптасуының мысалдары бола алады. Мұның өзі туыстық қатынасты білдіретін жалпы сөздер ішінен қарапайым және күрделі туынды түбірлерді тауып көрсетуге, түбір элементтерін реконструкциялауға мүмкіндік береді. Одан да басқа, туыстық атауларға тарихи, этимологиялық талдау жасауды, түбір морфемаларды анықтап қорытынды шығаруға бағыттайды.
Қазіргі қазақ тіліндегі туыстық лексикаларға тән диалектикалық тұрғыда әр түрлі белгілер мен ерекшеліктер бар:
Туыстық атаулардың көпшілігі туынды түбірден ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.