Жүнісбек - қазақ тілтанымындағы реформатор ғалым

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Филология факультеті

«Қазақ филологиясы» кафедрасы

Международный казахско-турецкий университет им. Х.А.Ясави лого.

Бағыты:Қазақ фонетиткасы

Секциясы:Фонетика

Тақырыбы:Ә. Жүнісбек-қазақ тілтанымындағы реформатор ғалым.

Орындаушы:Филология факультетінің 2-курс студенті Серік Ләзиза

Жоба жетекшісі:Филология факультетінің аға оқытушысы Молдашева Ақзия.

Түркістан-2023

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

1. Зерттеу бөлімі

1. 1

2. 1

2. 2

2. 3

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Ғылыми жобаның жалпы сипаттамасы . Біздің зерттеу нысанасына алған ғылыми жұмысымыздың тақырыбы «Ә. Жүнісбек-қазақ тілтанымындағы реформатор ғалым»деп аталады. Қазақ тілтанымы ғылыми реформаны күтіп тұр, сол реформа фонетикадан басталу керек. Әлем тілдерінің құрамындағы қазақ тілінің өзіндік орнын тауып беру сол реформаның басы болып табылады. Сондықтан да әлем тілдерінің туыстық жіктелім белгілерін қайта қарап шығу нгегізгі мақсаттардың бірі болды. Соның нәтижесінде қазақ тілінің өзіндік заңдылықтарының басы ашылып, соған лайық зерттелім ғылыми аппараты қалыптастырылды. Сөйтіа қазақ тілтанымына негіз болып келген үстем тілдер теориясынан арылу арқасында тілдің ақиқат дыбыс құрамы мен жүйесін төл теория тұрғысынан анықтаудың мүмкіндігі туды. Біз өзіміздің ғылыми жұмысымызда Ә. Жүнісбектің қазақ фонетикасы туралы қарастырамыз.

Тақырыптың өзектілігі. Бұл бағыттағы ең басты мақсат жалпы түркі тілтанымындағы сөздік екпін теориясынан арылу болды. Өйткені сөздік екпін теориясының үстемдігі түркі (қазақ) сөзінің үндесім табиғатын жоққа шығаруға әкеп соқты. Қазақ фонетикасындағы жалпы фонетикалық құбылыстар дұрыс сипатталғанымен, түркі тілдеріне тән бірегей белгілер зерттеушілер назарына ілінбей қалып жатты. Өйткені ондайды аңғаратын ғылыми аппарат пен зерттеу әдісі болмады. Төркіні бөлек теориялық пайымдаулардың нәтижесі туыстығы бөлек тілдердің ішкі заңдылықтарымен үйлеспей жатты. Алынған нәтижелер төл құбылыстарды не жаңсақ, не жартыкеш түсіндіріп жатты.

Ғылыми жобаның мақсат-міндеттері. Зерттеу жұмысымыздың мақсаты-қазақ тілінің төл дыбыс құрамын анықтап, оның ішкі құрылыс жүйесін сипаттап шығу, дыбыс өзгерістерін талдап, әуен түрлерін түгендеу. Жазу реформасы алдымен емле-ережемізді ретке салудан басталу керек. Әліпби құрамын тиянақтап, таңба үлгілерін кірме әріптерден арылту арқылы қазақ сөзінің буын құрылымын жөнімен жазып, тасымал амалын жөніне салып, ең бастысы қазақ сөзінің үндесім әуезін бұзбайтын жазылымға тұрақтау керек. Қазақ фонетика ғылымының бүгінгі теория-практикалық деңгейі, біріншіден, қордаланып қалған тіл бұзар өктем емле-ережелерден арылып, қазақ сөзінің өзіне тән табиғи емле-ереже үлгілерін қалыптастыруға толық мүмкіндік берсе, екіншіден, зерттеушілердің келер ұрпағына ақиқат жолсілтеме бола алады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы түркі тілінің басты ерекшеліктері ретінде өзге ғылым мамандары да көне жазу ережелерінің, әсіресе оның әліпби құрамының соншалықты дәл және нақты жасалғанын атап көрсетеді. Мысалы, тарих маманы В. В. Бартольд өзінің лингвист емес екенін атай отырып, сонда да болса көне түркі жазуының өте ыңғайлы жасалғанын атап өткісі келетінін білдіреді. Ғалымның «Турки, по-видимому, не только заимстовали готовый алфавит, но прибавили к нему некоторые новые знаки . . . Сверх того, алфавит был приспособлен турками к фонтичесим осонбенностям своего языка, особенно к закону звуковой гармонии, вследствие этого самый старый из турецких алфавитов в то же время должен быть признан самым совершенным из алфавитов, когда либо употреблявшихся турками»-деп түйіндеді өзінің ойын. Өз кезінің әмбебап зерттеушісі болған В. В. Бартольд түркі жазуының дыбыс құрамы тілдің ішкі заңдылықтарымен өте тығыз қабысып жатқандығын, сөйтіп сөздің дыбыс құрамын өте дәл көрсететінін алға тартты.

Ағартушы-педагог ғалым Ахмет Байтұрсынұлы айтып

кеткендей, «Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын

нәрсенің ең қуаттысы - тілі» деген. Алаш қайраткерлері де латын

әліпбиін жазу-сызуда қолданды. Қазақ жазу ілімі теориясында

әріп саны фонема санымен бірдей болуы жетілген жазу екенін

танытады деген тұжырым А. Байтұрсынұлы еңбектері арқылы

қалыптасты. Әріптің фонемадан аз болуы түркі тілдеріндегі

сингармония заңының сөздің негізгі құрылымы мен мағыналық

ерекшелігін аша алу қасиетімен байланысты.

«Жазу дегеніміз - дыбыстың таңбасы. Әр дыбыстың әр елдің

таңбасындай таңбасы болады. Таңбасына қарап қай дыбыс екенін

танимыз» деуінде үлкен мән бар (А. Байтұрсынұлы, 332-бет) .

Демек, ғалым үшін қазақ тілінің айтылымындағы фонема саны

мен әріп саны шамалас, дәл келуі керек.

А. Байтұрсынұлы «у» мен «и» дыбыстарын жарты дауысты

дыбыс ретінде таныған да, «азу», «қару», «жабу» деген

мысалдарды (383-бет) бергенде бір әріппен таңбалайды. Ал Қ.

Жұбановтың зерттеуінде ұу, үу, ый, ій -дің қосынды дыбыс емес,

бір дыбыс екенін айтады. Профессор Ә. Жүнісбектің латын әліпбиіне көшу

жұмыстарында дыбыс - фонема - графема - әріп

байланыстарын терең зерттеген еңбектеріне ден қойған жөн деп

білеміз. Ә. Жүнісбек: «Латын графикасына (таңбасы) негізделген

қазақ әліпбиін жасау ісінде тіліміз дыбыс жүйесіндегі төл

дыбыстар мен өзге тілден енген кірме дыбыстарды жеке-жеке

қарастырып, әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері мен жазу

барысында туындайтын әртүрлі заңдылықтары ескерілуі тиіс», -

деген еді. Сондықтан Әліпби жобасын жасау ісінде латын

графикасын қазақ әліпбиіне икемдеу бағытында өзінің салмақты

ойлары мен ғылыми маңызды зерттеулерін көп талқысына

ұсынып жүрген білікті ғалым Әлімхан Жүнісбек еңбектерінің

маңызы зор деп білеміз. Профессор Ә. Жүнісбек бастаған

ғалымдар қазақ тілі дыбыс жүйесіндегі 28 фонеманы (9 дауысты,

19 дауыссыз) латын графикасымен таңбалап, жаңа қазақ әліпбиін

дайындап отыр. Бұл бұрынғы 42 әріптің қысқарып, шамамен 10

таңбасы алынып тасталынатынан көрсетеді. Мысалы, бұрынғы

әліпбиде «ащы», «тұщы» және өзге тілден келген «щетка», «щи»

деген санаулы сөзді таңбалау үшін арнайы «щ» әрпі алынған

болса, енді осындай әріптердің қысқаруы нәтижесінде кірме

әріптерге қатысты 30-40 басы артық ереже өзінен өзі жойылып

кетеді екен.

Профессор Ә. Жүнісбектің зерттеулерінде қазақ әліпбиін

латын графикасына көшіріп қана қоймай, бұл жұмысты одан

әрі қазақ жазуын реформалау (қайта қарастыру) ісімен

байланыстыру қажеттігін айтып кеткен болатын.

Расында Қазақ (түркі) тілтанымы ғылыми реформаны күтіп

тұр, сол реформа фонетикадан басталу керек. Әлем тілдерінің

құрамындағы қазақ (түркі) тілінің өзіндік орнын тауып беру сол

реформаның басы болып табылады. Сондықтан да әлем

тілдерінің туыстық жіктелім белгілерін қайта қарап шығу негізгі

мақсаттың бірі болды. Соның нәтижесінде қазақ (түркі) тілінің

өзіндік заңдылықтарының басы ашылып, соған лайық зерттелім

ғылыми аппараты қалыптастырылды. Сөйтіп қазақ(түркі)

тілтанымына негіз болып келген үстем тілдер теориясынан арылу

арқасында тілдің ақиқат дыбыс құрамы мен жүйесін төл теория тұрғысынан анықтаудың мүмкіндігі туды.

Мақаламыздың тақырыпатын осылай деп қоюымыздың

өзіндік себептері бар. Әдетте біз А. Байтұрсынұлын реформатор

ретінде танимыз. Себебі ғалым сол уақытқа дейінгі жалған

пайымдаулардың бәрін жоққа шығарып, қазақ тілінің төл

табиғатын танытты. Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейін

В. В. Радлов пен П. М. Мелиоранский 9 дауыстыны көрсетсе,

Н. Ильминский сегіз түрін (а мен ә-ні бірге қарастырған),

Созонтов он үш түрін атайды, яғни я, ё, ю әріптерін де

дауыстыларға жатқызады. В. В. Радлов, Н. Ильминский,

П. М. Мелиоранский, И. Лаптев, Н. Созонтов уа, ау, еу, ай, ей, ой

сияқты дыбыс тіркестерін дауыстылар қатарына жатқызып, «қос

дауысты» («полугласные») деген атау береді. Тіпті ХХ ғасырдың

басында қазақ тіліні білетін қаламгерлер де дауыстыларды

түрліше таныған: Ж. Аймауытұлы, Б. Малдыбайұлы, С. Мұқанұлы

й, у дыбыстарын да дауыстыға жатқызып, қазақ тілінде он бір

дауысты бар екенін айтса, Малабайұлы э, ю, я әріптерін де

дауыстылардың қатарына қосып, дауыстылардың санын он

төртке жеткізеді. А. Байтұрсынұлы қазақ тіліндегі сингармонизм

заңдылығын негізге ала отырып, 5 дауыстыны көрсетеді: 4 жұп

дауысты (а-ә, о-ө, ұ-ү, ы-і), 1 сыңар дауысты (е) . Ұлттық тіл білімі

қалыптасқан кезеңде Е. Омаров, Қ. Кемеңгерұлы, Т. Шонанов,

Қ. Жұбанов сынды ғалымдар да А. Байтұрсынұлының

ұстанымдарын басшылыққа ала отырып, қазақ тілінде 5 дауысты

дыбыс бар екенін айтады. Алайда ұлт зиялылары қуғындалып,

еңбектеріне тыйым салынған кезден бастап қазақ тілінде

еуропоцентризм етек алып, қазақ тіліндегі дауыстылардың саны

түрлі еңбектерде түрліше көрсетіліп келді. Профессор Әлімхан

Жүнісбек қазақ фонетикасының зерттелуін 4 дәуірге жіктей

отырып, осы кезеңді «қазақ тілінің дыбыс жүйесінің зерттеу әдісі

ретінде «еуропаөзімшіл» (европоцентризм) талданым амалы

кеңінен қолданыла бастады. Зерттеушілер [Кеңесбаев, Талипов

Аралбаев, Шварцман, Түркбенбаев т. б. ] қазақ тілінің дыбыс

құрамын үнді-еуропа тілдерінің фонем жүйесіне салып, қазақ

фонетикасына «фонем» ұғымын ендіріп, атауын орнықтырды.

Оның үстіне сөз просодикасына қатысты сөздік екпін енгізілді.

Ал қазақ тілінің іргелі заңдылығы болып табылатын үндесім

құбылысы (үндестік заңы) қатардағы көп фонетикалық

құбылыстардың бірі ретінде қарастырылып, «буын үндестігі»

(гармония гласных) деген фонологиялық тұрғыдан жаңсақ,

фонетикалық тұрғыдан дәйексіз атау пайда болды. Қазақ тілі

дыбыстарын фонем мәртебесінде қарастырудың нәтижесінде

қазақтың төл сөздерінің жазылымына орыс тілінің и, у, я, ю, щ

таңбалары енгізіліп кетті. Мұның өзі қазақ тілінің морфем, буын

және тасымал жүйесін бұзып кетті. «Орыс сөздері қалай айтылса,

солай айтып, қалай жазылса, солай жазу керек» деген

тоталитарлық (әкімшіл-әміршіл) емле ережелері алынды. Соның

нәтижесінде қазақтың төл әліпби құрамына оннан аса кірме

әріптер (дыбыстар) енгізіліп, қазақ әліпбиі екі тілдің: қазақ-орыс

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

Ұқсас жұмыстар

Әлімхан Жүнісбек зерттеулеріндегі қазақ фонологиясы

Тілімізге араб, парсы тілдерінен ертеректе енген сөздер бұған дәлел

Мектепте фонетиканы оқыту

Қазақ тілінің фонетикасын меңгерту маңызы

Латын әліпбиі негізіндегі қазақ жазуының тарихы

ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІНІҢ ЖҮЙЕСІ

Қоғамтану пәнін оқытудың тиімді жолдары

Қоғамтану пәнін оқыту әдістері

Коммуникативтік акт шеңберіндегі төл сөздің семантика - интонациялық сипаты

Дауысты және дауыссыз фонемалар

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz