Қобыланды батыр биографиясы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Ғылым және Жоғары білім министрлігі
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университеті
Дене шынықтыру және спорт теориясы мен практикасы кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Қобыланды батырдың тәрбиелік мәні

Пән:

Білім бағдарламасы:

Орындаған:
.

Жетекшісі:

Курстық жұмысты
қорғау болды___ _____20__ж.
бағасы________________

Қостанай, 2023
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1 ҚОБЫЛАНДЫ-БАТЫР ДӘСТҮРЛІ ЖӘНЕ ЗАМАНАУИ ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІ КЕҢІСТІГІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

5
1.1
Қобыланды батыр биографиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.2
Қобыланды батырдың қазақ әдебиетіндегі бейнесі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

8
2 ҚОБЫЛАНДЫ БАТЫР БЕЙНЕСІНІҢ ӨЗГЕРІСТЕРІ МЕН ЖАҢАШЫЛДЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

13
2.1
Қобыланды батырдың өнердегі кейіпкерлік кейпінің тәрбиелік маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

13
2.2
Қобыланды батыр эпосының музыкалық өнерде сүйемелденуі және тәрбиелік маңызы

17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
24

Кіріспе

Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қобыланды Тоқтарбайұлы (XV ғасыр) - аңызға айналған Халық қаһарманы. Шығу тегі-қыпшақ, оның ішінде Қара-қыпшақ. Халық жадында сақталған әңгімелерде, халық шежіресінде оны жиі "Қара-Қыпшақ Қобыланды"деп атайды.
"Қобыланды батыр" -- қазақ халқының мазмұны бай да салалы эпостық дастандарының бірі. Жыр көп замандар бойы өмір сүріп, ірі - ірі эпос айтушыларының қолынан өткен. "Қобыланды батырды" Марабай, Мергенбай, Біржан Толымбаев, Айса Байтабынов, Нүрпейіс Байғанин, Мұрын Сеңгірбаев, Көшелек Еламанов, Шапай Қалмағамбетов, Құлзақ Амангелдиев, Сыр бойының белгілі айтушысы Тұяқбайлар жырлаған. Айтушыларының осыншама көп болуы бұл сюжеттің халыққа кең тарағанын көрсетеді.
Жырдың ертегілік және тарихи - реалдық арқауы бар. Сюжеттің аңыздың ұйтқысы Оғыз - Қыпшақ ұлысы кезінде туа бастаған. Қазан аты оғыздардың сол дәуірде туған "Қорқыт ата кітабында" да кездеседі. Жырдың бергі жердегі мазмұны монғол, иран, жоңғар шабуылы, одан қалса, қазақтардың кейінгі кезеңдерде қалмақтармен болған күрестеріне негізделген. Қобыланды жырының 29 нұсқасы болса, соның ортасында Марабай сюжеті тұрады.Онда Қобыландының қияттарға еріп, Қызылбас ханы Қазанды, одан соң Көбікті өлтіруі, Қарлығаны олжалану, ең аяғында өзі жорықта жүргенде елін шауып кеткен Алшағыр ханмен соғысып, ел - жұртын азат ету оқиғалары суреттеледі.
Шежіреге сәйкес, Қара-қыпшақ Қобыландының ұлы Жошы хан Шайбанның атасы хандықтың атақты қолбасшыларының бірі болған Әбілқайыр ханның (XV ғасыр) тұсында өмір сүрген адам болған. Бұл Қобыланды батыр Қазақ хандығының бөлінуіне себеп болды деп айтылады. Қобыланды Қара Қыпшақ та ханның сүйіктісі болған. Ауызша әдебиеттің барлық дамуына халықтың өзі жауапты. Бүгінгі күнге дейін жалғасып келе жатқан көшпелі қоғамда дала балалары ауызша қалыптастырған асыл мұраның көркемдік үлгісі фольклорлық артефактілердің ең бай саласы болып табылады және қазіргі ұрпақтың меншігіне айналған эпикалық басылымдарда ұсынылған. Қобыландының бейнесі ауыз әдебиетінде соның ішінде жас ұрпақты бірлікке, батырлыққа жетелеудегі ең маңызды шығармалардың бірі болғаны үшін тәрбиелік мәні өзекті
Мақсаты: Қобыланды батырдың бейнесін зерделей отырып, жас ұрпаққа әсер етіп, қалыптастырар тәрбиелік мәнін анықтап
Міндеттері:
Бақылау және зерттеу, бейнелеу құралдарының байлығын көрсету.
"Қобыланды-батыр" эпосын талдау және жүйелеу.
интеллектуалды дағдылар: қажетті ақпаратты іздеу, жүзеге асыру
"Қобыланды-батыр" эпосын зерттеу, ақпаратты талдау, жалпылау және қорытынды жасау арқылы ақпарат жинау.
Зерттеу нысаны:Қобыланды батырдың кейіпкер ретінде тәрбиелік маңызының даму үдерісі.
Зерттеу пәні: Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы Қазақ әдебиеті дамуы қалыптасуы және тәрбиелік мәні.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы: курстық жұмыста берілген ғылыми ақпараттарды Қазақ әдебиеті бойынша білім алып жатқан студенттер семинар сабақтарында педагогикалық көмекші құрал ретінде пайдалана алады.
Жұмыстың жаңашылдығы:Қазақстанның Тәуелсіз жылдарындағы қазақ әдебиет сабақтарында оқытылып келе жатқан Қобыланды жыры жан жақтан қарастырылып, кейіпкердің жағымды және жағымсыз тұстары көрсетіледі.
Жұмыстың құрылымы:зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, пайдаланылған дереккөздер тізімі мен қосымшадан тұрады.

1 ҚОБЫЛАНДЫ-БАТЫР ДӘСТҮРЛІ ЖӘНЕ ЗАМАНАУИ ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІ КЕҢІСТІГІНДЕ
1.1 Қобыланды батыр биографиясы
Батырлар жырының басты тақырыбы - ерлік, батырлық, елді сыртқы жаулардан қорғау. Елді, жерді сүю, Отан қорғау мөселесі - қай жырдың болмасын алтын арқауы. Онда ел басынан өткен елеулі оқиғалар нақты бейнеленбегенмен, тарихи кезеңдердің табы айқын байқалып отырады. Елдің әрідегі ескілігін жырға қосатын көне эпостарда тарихи оқиғалар тым көмескі тартып, киял-ғажайыптық сипат басым болса, одан беріректе туған қаһармандык эпостарда тарихи оқиғалар сілемі нақтырақ көрініс береді. Есімдері мәлім тарихи түлғаларды (Абылай, Қабанбай, Бөгенбай, Кенесары, Наурызбай, Ағыбай, Есет, Жанқожа, т. б.) жырға қосатын шығармаларда тарихи деректілік тіптен басым. Яғни батырлар жыры - елдің азаттықка ұмтылган күрес жолының ерлік шежіресі. Халықтың елге қорған болған айбынды адал ұлдарына сөзден соққан ескерткіші.
Қобыланды батыр (15 ғасыр) -- қазақ даласында Арыс өзені мен Қараспан таулары ауданында (Қазақстан Республикасы, Ақтөбе облысы) дүниеге келген. 45-50 жасында қайтыс болды (антропологиялық зерттеулерге сәйкес). Ақтөбе ауданында Елецк қаласынан 40 шақырым жерде орналасқан Қара Қобда өзенінің жағасында жерленген. Қыпшақ руынан шыққан қазақ, батыр, азат етуші жауынгер, жоңғарлар мен қалмақтарға қарсы соғысқан ірі қолбасшы. Әбілқайыр ханның жақындарының бірі болған.
Қобыландының әскери ерліктері қазақ халқының аңыздарында, эпикалық әңгімелерінде, әндерінде мәңгі қалды. Қобыланды батыр туралы нақты тарихи тұлға ретінде, шынайы өмір сүрген батыр ретінде тарихи жазбаша дереккөздердің болмауы батырдың жеке басын зерттеудің жалғыз мүмкіндігін қалдырады-бұл халық арасында ауызша, ұрпақтан-ұрпаққа эпикалық поэма түрінде берілген қазақ ауызша поэтикалық мұрасы.
Қобыланды Қараспан тауының етегіндегі Арыс пен Бадам өзендері қосылатын жерде, құрметті асыл және бай Қыпшақ Тоқтарбайдың отбасында дүниеге келген. Ол отбасының кеш және көптен күткен баласы, жалғыз және сүйікті ұлы болды. Әкесі ұлының күшті және батыл жігіт болып өсуі үшін жөнді тәрбие бере білді.
Қобыланды ат спорты мен қару-жарақ өнерін, ат жекпе-жегінің құпияларын, аң аулауды ерте үйренді. Еркін дала өмірімен өмір сүре отырып, бала айтарлықтай күшейіп, күшке толып, үйленді.
Қобыландының екі әйелі болған. Құртқа Қобыландының бірінші әйелі-ханның қызы. Құртқа өзінің сұлулығымен, ақылдылығымен, адалдығымен және даналығымен батырды ғашық етті. Қобыланды әйеліне шексіз сенді, оның мойынсұнушылығын құрметтеді, оның дана кеңестерін тыңдады.
Көп ұзамай Қобыланды өзінің сүйікті әкесі мен ағасын өлтірген қас жауының қызы сұлу Қарлығаға үйленді. Қобыланды қызға өз өміріне қарыз болды, ол батырды өлімнен құтқарды. Қобыланды екі әйелі болғанына қарамастан, олардың тату отбасылық өмірі қазақ халқының көптеген ұрпақтары үшін үлгі болды. Өз жылдарының баурайында Қобыланды Әбілқайыр ханның кіші қызы сұлу Гүлбахрамға жауапсыз ғашық болды, ол үшін ол көптеген абайсыз әрекеттер жасады. Бірақ оның махаббаты үзілді-кесілді орындалмады
Қобыланды өмір сүрген кездер бүкіл қазақ халқы үшін қиын және аласапыран болды. Қыпшақ ауылдарына үнемі жаудың шабуылдары жасалды. Ауылдар өртеніп, табындар ашылып, адамдар өлтіріліп, тұтқынға алынды. Қобыланды туған өлкесіне деген сүйіспеншілікпен, өз халқына деген сүйіспеншілікпен өсті. Сондықтан оның өмірінің басты мәні жаулармен күресу болды. Қобыланды өз тағдырын туған даласын басқыншылардан қорғауға арнады. Туған халқының бірлігі мен әл-ауқатын сақтау және жақсарту Қобыландының мақсаты бола білді. Қобыланды елінің нашар өмір сүріп жатқанына сабырлы түрде қарай алмайтындардың біріне айналды. Ол бостандықты өз халқына қайтарғанға дейін тынышталмайтындардың бірі болды. Қобыланды туған халқының ар-намысы үшін жаудан кек ала бастады. Өйткені ол масқараны Өлімнен де жаман деп санады. Қобыланды жауға өкшесін көрсетуден гөрі, тағдырға қарай жүгірген жақсы деген философиямен өмір сүрдік. "өмір адамға бір рет ғана беріледі, Мен оны туған халқымның бостандығы үшін өкінбей беруге дайынмын. Мен жорықтар мен шайқастар үшін тудым", - деді Қобыланды батыр.
Қобыланды батыр ұлы жауынгер, құдіретті батыр болған. Жаулармен күресу оны қатайтып, жеңілмейтін етті. Қобыланды ерекше күшті денеге ие болды. Дұшпандар оның құдіретті денесін көруден қорықты. Қобыланды батырдың пайда болуы адамдардың жүрегіне үрей туғызды. Бұл бұрын-соңды болмаған (2 метр), үлкен басы бар, балға тәрізді жұдырықтары бар адам болатын. Көптеген әндерде оның сүйектері түйе тәрізді, ал саусақтары арқардың мүйізінен қаттырақ екендігі айтылды. Қобыланды ақылды, сыртқы келбеті әдемі болды. Қоңыр көздер, үлкен мұрын, қара ұзын мұрт, ерік-жігері бар иек. Оның жүзі батыр және батыл, көзқарасы байсалды, батыл және қатал болды. Оның жауынгерлік айқайы қорқынышты, найзағай болды, одан Жер дірілдеп, Жаулар дірілдеп қашатын. Дұшпандар Қобыландыдан қорқып, оның мызғымас күшіне құрмет көрсетіп, оны лайықты қарсылас деп санады. Батырдың күші соншалықты айқын болды, ол тіпті ең батыл адамға да қорқыныш ұялата алды. Қобыланды күшті күш пен қорқыныштың арқасында, ақылдылық пен өз Отанын еркін және тәуелсіз көруге деген үлкен желыластың арқасында шебер жауынгер, сауатты қолбасшы, Қазақ даласында батыр болды.
Қобыланды Ақтөбе ауданында Қара Қобда өзенінің жағасында жерленген. Бір кездері Қобыланды құрметіне күйдірілген кірпіштен тұрғызылған керемет кесене уақыт өте келе толығымен жойылды. 1969 жылы қабірді ғылыми зерттеу басталды. Қобыланды қабірі ашылғаннан кейін алынған қалдықтар Алматыға әкетілді. Алайда, ұзақ уақыт бойы олар зерттелмеген. Тек 2005 жылы қалдықтар зерттеліп, халық қаһарманының мүсіндік портреті қайта жасалды. Сүйек қалдықтарының мәліметтері бойынша, Қобыланды 40-45 жасында қайтыс болғаны анықталды.
2006 жылдың тамызында Қобыланды қалдықтары Ақтөбе облысы Қобда ауданы Жиренқопа ауылына жеткізіліп, батыр қабірінің жанынан табылған 18 жасар қыз бен 45 жастағы ер адамның қалдықтарымен бірге мұсылман дәстүрлерін сақтай отырып қайта жерленді. Қабірдің жанында әйнектің астында кішкене қорап жасалды, онда бұрынғы Қызыл күйдірілген кірпіш кесенесінің фрагменті орналастырылды. 2007 жылдың қыркүйегінде батыр жерленген жерде Қобыланды батыр мемориалдық кешені салтанатты түрде ашылды". Бұл Қазақстанның рухани, мәдени өміріндегі аса ірі оқиға болды
Қобыланды өмірінің мәні-қыпшақтар мен қияттарды мазалаған басып алушыларды жеңген шайқастар мен жеңістерде. Қобыланды жаулардың басым болуынан қорықпады, мыңдаған басқыншылармен шайқасқа батыл жүгірді. Қобыланды батыр жаулардың бекіністерін қиратып, қалмақтар мен қызылбаштар басып алған қыпшақтар мен қияттардың малдарын тойтарыс берді. Батыр оларды босату үшін қыпшақ тұтқындарының басында болды. Хан Қазан-қызылбаш (Иран) елінің билеушісі, қыпшақтарға шабуыл жасап, Сырлы және қырлы қалаларын басып алды. Қобыланды бастаған қыпшақ батырлары және 40 мыңыншы әскерімен жорыққа шығып, жауды жеңіп, туған жерін азат етті. Хан қазанды Қобыланды батыр жекпе-жекте өлтірді. Қазақ ауылдарына қарақшылық шабуыл жасаған Қобықты Хан Қобыланды батырмен жекпе-жекте де жеңілді.
Кейінірек Қобыланды батыр Қыпшақ халқын жоңғар ханы алшағырдан босатқан әскерді басқарды, ол қыпшақтарды басып алып, олардың ауылдары мен қалаларын қиратып, тонады. Алшағыр ханды Қобыланды батыр ауыр жекпе-жекте өлтірді. Жоңғар әскері жеңіліске ұшырады. Тұтқынға алынған қыпшақтар босатылды. Қобыланды тағы да өз халқына бостандығын қайтарды. Батырдың қажырлы еңбегі тәуелсіздік, азаттық, халқына бейбітшілік әкелген жеңіспен аяқталды. Батыр өзінің қыпшақ отбасының қайырымдылығына айналды және өз елін ұзақ уақыт бейбіт өмірмен қамтамасыз етті.
Қобыланды -қазақ халқының ұлы ұлы, даңқты батыр, халық азат етуші жауынгер, Ұлы қолбасшы. Батыр-соғыстар мен жорықтар кезінде көрсеткен патриігі мен отвігі үшін, патриоттық және батырлық қасиеттері үшін берілген құрметті атақ. Әскери қолбасшы, рудың бастығы, оның қорғаушысы, әрқашан Қарулы жауларға қарсы тұруға дайын. Қобыланды героігі үшін қазақтың халық аңыздары мен әндерінде мәңгілікке қалды. "Қобыланды" қаһармандық эпосы қазақ ауызша поэтикалық мұрасының қазынасында ерекше орын алады. Ғасырлар бойы бұл аңыз (29 нұсқасы бар) қазақ халқында ауыздан-ауызға, ұрпақтан-ұрпаққа эпикалық поэма түрінде берілді. Қобыланды батырдың героігі менестиігі туралы даңқ бүгінгі күнге дейін жеткен, ол туралы естелік қазақстандықтардың болашақ ұрпақтарының жүрегінде де қалады. Қобыланды батырының бейнесі батырдың отанында да мәңгі қалады. Батыр жерленген жерде кесене мен мемориалдық кешен салынды.
1.2 Қобыланды батырдың қазақ әдебиетіндегі бейнесі мен маңызы
Қобыланды батыр шынымен де Халық қаһарманы болған. Ол марапаттар мен даңқ үшін емес, өз халқының атынан күрескен батыр. Сондықтан ол туралы аңыздар көп, оған зерттеулер куә, ал оның өмір жолы отандық және шетелдік тарихшылардың зерттеу нысаны болды. Айтпақшы, ол туралы бір ғана эпоста 29 вариация бар, бұл батырға деген халықтық махаббат туралы айтады.
Қазақ халқының тарихы өте үзінді фактілерге ие, сондықтан да бір-біріне қайшы келеді. Ауызша халық тарихының ғасырлар бойғы дәстүрлері осы тарихи сәйкессіздіктерді жоюға көмектеседі, соның арқасында өз заманының керемет адамдарының өмірі туралы аңыздар мен эпостар ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырды. Сонымен, бізге "Қобыланды батыр" эпосында сипатталған ең үлкен сурет келді.
Тарихшылардың пайымдауынша, эпостың ең көне нұсқасы сақталмаған, алайда қазіргі ғалымдар ХІХ ғасыр ақындары Біржан, Дәулет, Досжан, қабыл, Марабай, Мергенбай, Мұрын, Нұрпейіс, Сүйіншал, Шапай және басқалардың сөздерінен жазылған эпостың вариацияларымен жұмыс істей алады. Зерттеушілер Ыбырай Алтынсариннің 1879 жылы шыққан "Қырғыз хрестоматиясы" басылымының негізін қалаған Дәулет мен Марабай ақындарының еңбектерін ерекше атап өтеді. Эпостың үзінділерін әр жылдары тарихшылар мен публицистер Абубакир Диваев, Сәбит Мұқанов, Григорий Потанин, Сәкен Сейфуллин, Василий Радлов жариялады, Мұхтар Әуезов, Әлихан Бөкейханов, Хажим Жұмалиев, Әлкей Марғұлан және басқалардың ғылыми жұмыстары эпосқа арналды. Осы көрнекті ақыл-ойлардың әрқайсысы өз өмірін туған жерін басқыншылардан қорғауға арнаған халық қаһарманының бейнесін ашуға үлес қосты.
Қобыланды Тоқтарбайұлының ең құрметті және асыл қыпшақ бақтарының бірінде дүниеге келген деп есептеледі. Тоқтарбай ашкөздік пен өзімшілдік сияқты адамгершілікке жатпайтын сирек кездесетін дала қожайыны ретінде танымал болды. Жазда ол ұзақ уақыт бойы қарлы Аққулар таңдаған мөлдір Қазыкөлді көлінің жанында көшіп жүрді. Ол қысты Қараспан тауларының оңтүстік беткейлерінде өткізді, онда шөптер жылдың кез келген уақытында тығыз болады. Эпоста айтылғандай, істер қалай өрбісе де, Тоқтарбай әрқашан алыс және жақын көршілерімен өзіне тиесілі барлық нәрселермен бөлісті.
Алайда Тоқтарбайдың өз қайғысы болды. Жылдар өздері туралы білуге мүмкіндік берді. Ол ұзақ уақыт бойы жетінші оннан асып түсті, бірақ оның мұрагерлері ешқашан болған емес. Ол кең және бай киіз үйде ешқашан баланың дауысы шықпайды деп қатты алаңдады. Тоқтарбай мен оның әйелі аналықтың күндері тоқтаусыз көз жасымен болашақ туралы ауыр ойларда өтті. Тайпалар оларды аяп, қолдады. Барлығы үшін үлкен қуанышқа ғажайыптың болғаны туралы хабар келді. Елу жасында ана болуды күтпеген әйелі кенеттен жүкті болып, бірден екі ұл мен қыз туды, оларды Қобыланды мен Қарлығаш деп атады. Ағасы мен әпкесі ажырамас болды және бір-бірін қатты жақсы көрді. Қарлығаш сұлу болып өсті, ал Қобыланды-мықты, епті және өте батыл бала болды. Ол ертоқымда жақсы отырды, садақ атып, аң аулауға барды және ешқашан бос қолымен оралмады. Қобыланды нағыз жас жігітке айналған кезде, оның күші бойынша бүкіл ауыл бойынша теңдесі жоқ еді.
Эпоста Қобыландының сыртқы келбеті туралы сипаттама сақталмаған, алайда тағы бір әйгілі "Едіге" эпосында оның иықтары үлкен қазанның көлеміндей, ал шаштары көшпелі халықтардың (айдар) дәстүрлеріне сәйкес салынғандығы айтылған.
Қобыланды қалыңдығын іздейтін уақыт келгенде, ол тек Қызылбас елін басқарған Маймақ ханның қызы сұлу Құртқа болуы мүмкін деп шешті. Аңыз бойынша, Құртқа сұлулығының қолына үміткер күйеу жігіт биік тауда ілулі тұрған алтын монетаны садақтан құлатуы керек еді. Көптеген айлар бойы көптеген батырлар бір-бірімен жарысты. Тек жас Қобыланды ғана осы құрметке ие болды. Ол монетаны қағып, Құртқаны қазақ даласына алып кетті.
Қобыланды батыр садақ атуда үздік болды, сондықтан ол Құртқаның қолына үміткер көптеген жігіттер арасында жарыста жеңіске жеткені таңқаларлық емес. Айтпақшы, Дастанға сәйкес, Құртқа батырдың Қобыланды екенін көріп, оған бірден ғашық болып, оның жеңімпазға үнсіз сыйлық емес екенін көрсетті.
"Қобыланды" эпосында Тайбұрыл керемет сұлулық пен күштің жылқысы ретінде сипатталған. Ол жел сияқты жарысып, Батыр үшін кез-келген шайқастан, кез-келген қиыншылықтан шыға алатын тұрақты серік, адал дос болды.
Сол кезде Қазақ даласында Әбілқайыр хан билік құрған. 1447 жылы ол Сырдария Сығанақ, Аққорған, Өзген және Созақ қалаларының орта ағысындағы иеліктеріне қосылды. Оның жарлығына сәйкес мемлекет астанасы турлар (Ресей Федерациясының қазіргі Тюмень қаласы) Сығанаққа көшірілді. 1451 жылы Әбілқайыр Самарқандқа келіп, Ұлықбек билеушісінің күйеу баласы болып, қызы Рабие Сұлтан Бегімге үйленді.
Айта кету керек, Әбілқайыр өте табысты билеуші болған. Ол қырық жыл бойы Шығыс Дешті Қыпшақта билік жүргізді. "Таварих-и гузида-и нусрат-наме" қолжазбаларының бірінде оның билігі Алтын Орда ханы Әл-Жәнібектің билігімен салыстырылады, яғни оның билік ету кезеңі Шығыс Дешті Қыпшақтың "алтын ғасыры" болып саналды. Қырық жыл ішінде оның мемлекеті дамып, халық экономикалық әл-ауқатқа ие болды. Сонымен қатар, ол өзінің билігінің алғашқы отыз жылында әскери жағынан өте бақытты болды, ешқандай жеңіліске ұшырамады.
Әбілқайыр Хан билікке 16 жасында келді және оның алдында Жошының ұлынан шыққан ұлы Шыңғыс ханның ұрпақтары жошидтердің ішкі күресінен аман қалу қиын міндет тұрды. Әбілқайыр күшті және билікке құштар болды, алайда шыңғысидтердің үнемі араздықтары мен қақтығыстары, рулар мен тайпалардың көшпелі дворяндарының сепаратизмі, феодалдық шың мен қарапайым көшпенділер мен жартылай көшпенділер массалары арасындағы қайшылықтардың шиеленісуі, сондай-ақ ішкі және сыртқы соғыстар ханның билігі мен оның мемлекетінің тұтастығын бұзды.
Сондай-ақ, эпоста Қызылбас елі және олардың қатыгез және билеуші ретінде танымал болған ханы туралы айтылады. Ол үлкен және кіші көршілерді тыныштандырып, оларға сансыз азап әкелді. Оның үлкен әскері болды, ол жауларын талқандады, құлдар мен малды басып алды, әлемнің барлық төрт жағынан тоналған жақсылықты әкелді. Ханға лайықты қарсылық көрсеткендер сирек кездеседі және уақыт өте келе ол өзінің күшіне сенгені соншалық, ол бүкіл әлемді жаулап алғысы келді. Бірде ыңғайлы уақытты күтіп, ол өзінің көптеген әскерін атқа отырғызып, оны ноғайлықтар мен қазақтардың жерлеріне көшірді.
Өз жерін басып алумен қиратулардан қорғау үшін Әбілқайыр қазақ жерінің барлық батырларын өзіне шақырды. Әбілқайыр ханның әскерін Қобыланды батыр басқарды. Қатты бетпе-бет шайқаста ол Хан Қазанды жеңіп, халықты оның басып алуларынан құтқарды. Бірақ мұны тағы бір қанішер Қобекті хан пайдаланды, ол жекпе-жектен кейін демалушыны тұтқындап, оны зынданға қамады.
Қобекті ханның тұтқында отырған қазақ қызынан туған Қарлыға атты қызы болған деп есептеледі. Қарлыға Қобыландыға ғашық болып, оған тұтқыннан қашуға көмектесті. Сонымен қатар, Қарлығаш туған әкесіне опасыздық жасауды шешіп, Қобыландыға Қобақты өлтірудің жолын ашты.
"Менің әкемнің поштасында төрт сақина жоқ", - деді ол, "Егер сіз іштің түймесінің жанындағы осы кішкентай тесікке жебемен кірсеңіз, онда Кобекті жеңіледі". Деп Қобыландыға әкесінін осал тұсын айтып береді.
Қобыланды Қарлығаның кеңесіне құлақ асып, Қобақты дәл атып өлтірді. Алайда, бұл сатқындық оны қыздан алыстатты. Ол жақын адамына опасыздық жасай алатын нәрсеге сенуге болмайды деп шешті. Қобыланды Құртқаға оралды, ал Қарлыға содан бері оның жауынгер серігі болды. Олар көптеген шайқастарды бірге өткізді, көптеген жауларын жеңді және Қарлыға Қобыландының сеніміне ие болды. Ол оны екінші әйелі етіп алды. Қобыланды ойраттар мен қалмақтармен соғысқан. Ол бүкіл өмірін батыр сияқты атқа мініп өткізді. Адамдар қазақ батырының батырлығы мен күші туралы аңыздар құрады. Ол ешқашан Отанын қорғап, қылышымен қоштаспады және туған жеріне баланың жылауы мен анасының айқайын естуге мүмкіндік бермеді.
1457 жыл болды. Сырдария облысына тонау мақсатында Ұзтимур басшылығымен қалмақтар жасағы жіберілді. Айта кету керек, осы уақытқа дейін Әбілқайыр үлкен жеңілістерге ұшыраған жоқ, сондықтан ол өзінің барлық жауларын жеңе білгендіктен, қалмақ тайшасының басқыншылықтарымен оңай күреседі деп сенді. Әбілқайыр хан Сығанақ тұсындағы жауға көп әскер берді. Жауды бағаламаған Әбілқайыр хан жеңіліске ұшырады. Бұл шайқаста оның сүйікті ұлы Ахмет пен жиені Бақыт-Бақтияр қаза тапты. Осы жеңілістен кейін Әбілқайыр өзіне өте масқара шарттармен татуласуға, немересінің жауын кепілге алуға (аманат) беруге және өз елшілерін Әбілқайырмен мәртебесі бойынша тең деп таныған Темуридтерге жіберуге мәжбүр болды. Бұл жеңіліс Әбілқайыр билігінің әлсіреуінің кілті болды.
Әбілқайырдың жеңілгеніне қарамастан, адал адамдар оның әскерінің Бас қолбасшысы, жауынгерлер арасында сөзсіз беделге ие болған батыл әрі батыл Қобыланды батыр, Ақжол би деген атпен танымал Дайырқожаның ақылды әрі әділ кеңесшісі тірек және үміт болып қала берді. Ол әрқашан ханға мемлекет пен оны мекендейтін адамдардың мүдделеріне негізделген дана кеңестер берді.
Бірақ сарай интригалары мен пересудтар осы екі лайықты адамның араздығын тудырды, Қобыландының қызғанышы оларды бидің өлімімен және батырдың жеңісімен аяқталған шайқаста біріктіруге мәжбүр етті. Ақын Қоданның жылауында Шәкәрім Құдайбергеновтің еңбектерінің арқасында сақталған осындай жолдар бар: "Неге сен, менің құлынымен ұрысқа кірдің Қобыланды?
Қобыландының қолынан болған бұл өлім Ақжол биге тиесілі арғындар отбасын Әбілқайырдан қырғынға батыр беруді талап етуге мәжбүр етті. Сол кездегі ең ықпалды сұлтандар Керей мен Жәнібек болды. Олар Әбілқайырға Қобыланды билерінің сотын сұрау үшін жеке келді. Бірақ Әбілқайыр хан өзінің ең мықты жауынгерін бере алмады және Жәнібек пен Керейге бас тартумен жауап берді. Әбілқайыр батырды беруден қорықты деген пікір бар, өйткені қыпшақ тайпалары одан көшіп кетер еді. Ол сұлтандарға үшеуі үшін төлем төлеуді ұсынды. Арғындықтар бұл ұсыныспен келіспеді және наразылық ретінде жасырын түрде Моғолстанға көшті. Осылайша 1465 жылы Қазақ хандығы құрылды.
"Қобыланды батыр" жыры - қазақ халқының қаһармандық жыры.Негізгі мазмұны - шетел басқыншыларынан елді қорғау, осы жолда асқан ерлік көрсеткен ер азаматтардың батырлық істерін көрсету. Көркемдік биік қасиеттері жағынан дүниежүзі халықтарының белгілі батырлық эпостарының қатарында тұрған классикалық шығарма.Жырдың ең көне түрі бізге жетпеген. Қобыланды батыр жырын жырлаған ақын, жырау-жыршылар өзі өмір сүрген дәуір тұрғысынан толықтырып, өңдеп, әрлеп отырған.Сондықтан да, Қобыланды батыр жыры көп нұсқалы жыр.
Бізге талай ғасыр талқысына түсіп, талай ақын-жыраулардың өңдеуінен өткен кейінгі нұсқасы ғана белгілі. Сонымен қатар, Қобыланды өзінің жауынгерлік істерін жалғастырды. Эпоста оның Ноғай ордасының саяси өміріне қатысуы, қазанға жасаған жорықтары, Едіге ұрпағы Әлшағырмен шайқасы туралы да айтылады. Оның қылышынан көптеген жау әскерлері қаза тапты, ал оның өзі өзін даңққа бөлеген халық сүйіктісіне айналды. Қобыланды батырға ер-тоқымдағы шайқаста және қолында ешқашан қынапқа салмаған қарумен қалай лайықты қаза тапты. Оның өлтірушісі Қазіргі Ақтөбе облысының аумағында оны құлатқан Әлшағирдің ұлы Орақ батыр болды.
1969 жылы батырдың сүйектері Ақтөбе облысының Қобда ауданында орналасқан қызыл күйдірілген кірпіштен көтеріліп, батырдың келбетін қалпына келтіру үшін Алматыға жеткізілді. Бірақ ұзақ уақыт бойы бұл мүмкін емес еді. Көптеген жылдар өткеннен кейін ғана Қобыланды Мәскеудегі Герасимов атындағы антропологиялық қайта құру зертханасында қалпына келтірілді. Бұл ерік-жігері бар 45-50 жастағы жауынгер еді. Образды қайта жасағаннан кейін Қобыланды мүсіні Ақтөбе мұражайына тапсырылды, оның қалдықтары да сол жерге қайтарылды.

2 ҚОБЫЛАНДЫ БАТЫР БЕЙНЕСІНІҢ ӨЗГЕРІСТЕРІ МЕН ЖАҢАШЫЛДЫҚТАРЫ
2.1 Қобыланды батырдың өнердегі кейіпкерлік кейпінің тәрбиелік маңызы
Дәстүр бойынша "Қобыланды-батыр" эпикалық аңызы музыкалық аспаппен (қыл - қобыз, кейін - домбыра) сүйемелденіп, речитативті түрде айтылатын прозалық мәтін мен рифмалық поэтикалық жолдарды қамтитын музыкалық - поэтикалық туынды. Қазақстандық филологтар мен музыка танушылардың зерттеулері аспаптық эпизодтардың эпикалық баяндау құрылымындағы маңызды рөлді растайды, олар бейнелі сипатта және тұтас драматургияға органика береді. Бүгінгі таңда "Қобыланды-батырға" жатқызуға болатын музыкалық бөлік А.Затаевичтің "Қазақ халқының 1000 әні" музыкалық-этнографиялық жинағында, сондай-ақ "қазақ музыкасы" антологиясында үзік-үзік сақталған. Ол "Қобыланды"вокалдық нөмірі 2, " Қарақыпшақ Қобыланды, менің құлыным саған не керек еді" күйі домбыра ойындары мен эпикалық әуендердің үлгілерін ұсынады?"Қобыланды батыр" эпикалық әнінің үш нұсқасы, "Қобыланды батыр" 4 нұсқасы. Тайбурылдың шабысы " "Қобыланды-батыр. Тайбурыл" және "Қобыланды батыр" күйі.
Музыкалық материалдың жеткіліксіздігі және соның салдарынан эпикалық шығарманың музыкалық бөлігінің ерекшеліктерін нашар зерделеу басқа тарихи аңыздар сияқты "Қобыланды-батырдың" музыкалық-стильдік заңдылықтары туралы біржақты айтуға мүмкіндік бермейді. Бірақ эпостың болмысының ерекшелігін түсіну үшін музыканың эпостың синкреттік көркем мәтініне енуін дәстүрлі аудитория тек берілген ретінде ғана емес, сонымен қатар эпостың өзі болуының міндетті шарты ретінде қабылдады деген ойды өзектендіру маңызды. Батырлық аңызды қарым-қатынас формасы ретінде орындау оның музыкалық компонентінен тыс ойластырылмаған. Ол маңызды семантикалық жүктемені көтерді және көркем ақпаратты тарату механизмінің буындарының бірі болды. Басқаша айтқанда, дәстүрлі жағдайда эпикалық шығарманың бейнелі жоспары аудиалды қабылдау процесінде жасалды: сөз бен музыка жасаған есту бейнелері мағынаны жеткізуде негіз болды, ал орындаудың визуалды контексті маңызды, бірақ әлі де бағынышты рөлге ие болды.
"Қобыланды-батыр" монументалды қазақ эпосының поэтикалық мәтіндерін зерттеген фольклорист-филологтар оның ежелгі және кеш нұсқаларын бөліп көрсетеді, ал ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.