Уақыт және тарих
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ҚОСДАУЛЕТОВ АЙТУАР КАЙРАТОВИЧ
ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ОТАН
ТАРИХЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В01608 - Тарих білім беру бағдарламасы бойынша
Көкшетау 2022
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
Халықаралық қатынастар, тарих және әлеуметтік жұмыс кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_______Буктугутова Р.С.
____ _____________
күні қолы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ОТАН
ТАРИХЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
6В01608 - Тарих білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған Қосдаулетов Айтуар Кайратович
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.д., доцент Буктугутова Роза Сабыровна
Көкшетау 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
6
1
ТӘУЕЛСІЗДІК ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ТАРИХ
11
1.1
Тәуелсіз Қазақстан жағдайындағы Отан тарихының өзекті мәселелері
11
1.2
Отан тарихының өзекті мәселелеріне жаңа көзқарасты қалыптастырудағы рөлі
21
1.3
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың еңбектерінің тарихи маңызы
26
2
ОТАН ТАРИХЫН ЖАЗУДАҒЫ ЖАҢА БАҒЫТТАР МЕН ҰСТАНЫМДАР
36
2.1
Академик М.Қ.Қозыбаев және тарих ғылымының жаңа белестері
36
2.2
Ж. Қасымбаев зерттеулеріндегі Отандық тарих ғылымының өзекті мәселелері
47
2.3
Ұлттық рухани жаңғыру - Отан тарихын зерделеумен маңызды
55
ҚОРЫТЫНДЫ
61
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
64
69
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз
мемлекетке айналғанға дейін Отан тарихы КСРО тарихының құрамдас бір
бөлшегі, тіпті қосымшасы деңгейінде болды. Қазақстан тарихы Мәскеудің
империялық, отарлық, миссионерлік, экспансиялық саясатын бүркемелейтін
идеология шеңберінде, маркстік-лениндік методология негізінде таптық
көзқарас тұрғысынан зерттелді. Кеңестік Ресей тарихшылары жасаған
тұжырымдар мен қорытындыларды, концепцияларды қазақстандық тарихшылар ешқандай талқылаусыз қабылдап, оларды өз еңбектерінің өзегі мен ғылыми негізіне айналдыруға мәжбүр болды. Қазақстан тарихының өзекті мәселелері тек қана Коммунистік партияның Орталық Комитеті жүргізіп отырған саясатын мадақтап, насихаттау тұрғысында ғана зерттеу нысанына айналды.
Бұл үрдіске қарсылық білдірген тарихшылар қуғынға ұшырады. Қазақ топырағында болған барлық тарихи оқиғалар мен құбылыстар, мәдени-рухани процестер ұлыорыстық көзқараста жазылып, түсіндірілді. Қазақ халқы өзінің шынайы тарихынан қол үзіп, дүниені ұлы орыс халқының көзімен тануға мәжбүр болды. Ұлттық тарихты тізгіндеген Коммунистік партия мен Кеңестік Ресей билеушілері осындай идеология негізінде орыстандыру саясатын белсенді түрде жүргізді. Тарих ғылымы дербес пән ретінде емес, Компартияның насихат құралы деңгейінде қалып қойды. Қазақ халқының тарихы тұтастай ақтаңдақ беттерге айналды. Ұлт тарихшылары қанша тырысқанымен коммунистік цензура аясында өз дәрежесінде дербес зерттеу жұмысын жүргізу мүмкін емес еді. Мұны аға буын тарихшы қауым жақсы түсінді.
Ата тарихы мен ұлттық санадан ажырап, ана тілін ұмытуға айналған қазақ халқын 1986 жылғы ұлттық бұлқыныс пен оның артынша жүргізілген қайта құру саясаты, көп ұзамай төтеден келген тәуелсіздіктің сақтап қалғаны жасырын емес. Қайта құру жылдарындағы серпіліс нәтижесінде Алаш қозғалысының кейбір өкілдері мен қазақ мәдениетіндегі қайталанбас дара тұлғалардың шығармашылығы мен өмірін зерттеуге мүмкіндік туды. Одақ көлемінде ұлт- азаттық қозғалыстар тарихы жаңа тұрғыда зерделеніп, ұлттық мәдениет тарихы қайта қарастырыла бастады. Осы кезеңде Қазақстан тарихының ұлтымызға белгісіз беттері көптеп ашыла бастағанымен, отандық тарих ғылымының өзекті мәселелері әлі күнге дейін толық зерттеліп болған жоқ. Тәуелсіздік жылдары Қазақстанның тарих ғылымы, бір жағынан, жаңа нысандарды зерттей отырып, қарқынды дамуды басынан кешірсе, екінші жағынан, теориялық-әдістемелік тұрғыдан дағдарысқа ұшырады. Сондықтан да, Қазақстан тарихы мен оның өзекті мәселелерінің зерттелу тарихын тарихнамалық талдауға алу аса қажетті болып табылады.
Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттері мен тарих ғылымының өзекті
мәселелері ең алғаш рет талқылауға түсіп, жұртшылық назарына ілігетін орны
- мерзімді басылым құралдары.
Тақырып өте кең және өте жаңа. Ұлттық тарих жылындағы ел тарихын зерделеудегі айтулы оқиғалардың бірі тарихи-ғылыми тақырыптарды қамтыған ірі-ірі конференциялардың өтуі болды. Ұлттық Ғылым Академиясының Алматыда өткен арнайы ғылыми сессиясы Отан тарихының сабақтары және Қазақстан қоғамының өркендеуі атты тақырыпқа арналды. Бұл жиын Қазақстан Ғылым Академиясының жарты ғасырлық тарихындағы Отандық тарихқа арналған тұңғыш сессиясы ретінде тарихқа енді. Отандық тарихты зерттеу жұмыстарына жаңа серпін беруде, Елбасы, Тұнғыш Президент Н.Ә. Назарбаевтың 2004-2006 жылдарға арналған Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы, Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру 2018 жылдағы мақаласы айрықша орын алды. Осы жылдары елдің мәдени мұрасын зерттеудің тұтас жүйесі жасалып, елеулі тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіру жөнінде тұжырымды жұмыс жүргізілді. Қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне қатысты қолжазбалар, кітаптар мен құжаттар жинақталып, баспадан шығарылды. Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыру деректану ғылымын дамыту қажеттігін алға тартты. Өйткені табылған деректерді зерттеп, жүйелеп, зерделеу арқылы ғана
ұлт игілігіне пайдалану тек деректану арқылы ғана жүретіндігі мәлім.
Бүгінгі таңда, қазақстан тәуелсіздік шыңынан орын алып, халық санасы
жаңарған кезеңде жастарға білім беру, соның ішінде тарихты оқыту талаптары
түбегейлі өзгерді. Қазақстан тарихын оқытудағы басты міндет - жас ұрпақтың
санасына ұлттық рух пен патриоттық тәрбиені қалыптастыру. Сондықтан да
тәуелсіз Қазақстанның білім жүйесінде Отан тарихын тереңдете оқыту уақыт
талабы болып тұр. Сонымен, тәуелсіздік жылдарында ұлттық тарихымызға айрықша назар аударылғанын көріп отырмыз. Мұндай бетбұрыс Отан тарихындағы көптеген өзекті мәселелердің тереңінен зерттеліп, жаңаша зерделенуіне мүмкіндіктер берді.
Жұмыстың мақсаты: Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан тарихының мәселелерің қарастыру. Жұмыс барысында, біз осы мәселені зерттеу барысында анықталған негізгі қорытындыларды, сондай-ақ осы мәселені зерттеуді дамытудың перспективалық көзқарасын ұсынамыз.
Алға қойған мақсатты жүзеге асыруда төмендегідей жекеленген
міндеттерді бөліп қарастырамыз:
- зерттеу тақырыбына байланысты мұрағат құжаттары мен басқа
да дерек көздерін айқындау, жинастыру және оларды талдау;
- тәуелсіз Қазақстан жағдайындағы Отан тарихының өзекті мәселелеріне
тоқталу;
- Отан тарихының өзекті мәселелеріне жаңа көзқарасты қалыптастырудағы рөлің айқындау;
- Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың еңбектерінің тарихи маңызың қарастыру;
- Академик М.Қ.Қозыбаев тарихи мұрасы - өлшеусіз қазына екенін айшықтау;
- Отандық тарих ғылымының өзекті мәселелері зерттеген ғалым еңбегін ғылыми тұрғыдан зерделеу;
- Қазақ тарихы және Ж. Қасымбаевтың тарихи мұрасын зерделеу;
- Ұлттық рухани жаңғыру бағдарламасының - Отан тарихынды зерделеу мен маңызың анықтау.
Зерттеу нысаны: тәуелсіздік кезеңіндегі Қазақстан елінде жарық көрген тарих ғылымының өзекті мәселелеріне қатысты еңбектерді тарихнамалық талдау арқылы қазіргі тарих ғылымының жай-күйіне баға беру және кәсіби тарихшы қауым үшін өзекті болып табылатын тарих ғылымының болашақтағы даму бағытын анықтау.
Зерттеудің дереккөз базасы, дипломдық жұмыстың ішкі мазмұнын толыққанды ашу мақсатында Қазақстан тарихшыларының, журналистердің мақалалары, баяндамалары, құжаттар мен материалдар жинақтары, монографиялары қолданылды. Сонымен қатар, кейбір қолданылған дереккөздер тек электронды түрде қолжетімді болды және оларға сілтемелер белгіленген.
Дипломдық жұмысты жазу барысында, академик М.К. Козбаевтың Ақтаңдақтар ақиқаты, Жауды шаптым ту байлап [1] кітаптары, профессор Ж.К.Касымбаевтың ХҮІІІ - ХХ ғасыр басындағы Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар тарихының мәселелері: теориялық-методологиялық аспектілері [2], М. Құл-Мұхаммедтің Алаш ардагері Жақып Ақбаев [3] кітабымен қатар тағы да басқа көптеген әдебиеттер пайдаланылды.
Қазақ мемлекеттігін жаңғырту жолында күрес жүргізген Алаш қозғалысы туралы жазылған іргелі зерттеулерге К.Нұрпейісов [4], М.Қойгелдиев [5], Д.Аманжолова [6], Р.Нұрмағанбетова [7] еңбектерін атап өтеміз. Бұл еңбектерде Алаш қозғалысын, оның ХХ ғасыр басындағы қазақтың саяси өміріндегі алатын орнын объективті түрде тың пікірлер айтылды.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы өте көлемді болғандықтан, тақырыпты толық қамти алмадық, бірақ Қазақстандағы 1930-1932 жылдардағы ашаршылық мәселесі тәуелсіз Қазақстан тарихнамашыларының ғылыми белсенділігінің арқасында тарихымызда едәуір және жан-жақты зерттелді, мәселеге методологиялық тұрғыдан жаңа тарихи көзқараста қалыптасты. Осының бәрін ескере отырып тарихшыларымыз алда осы тақырыптың төңірегінде тарихнамалық талдауларды өрістетуге назар аударулары керек деп ойлаймыз.
Қазақстан тарихшыларының жалпы қазақ ғылымдарында 1920-1950 жылдардағы саяси репрессия туралы жаңа тәуелсіз тарихи ой-пікірлерің сипаттауға тоқталдық.
Зерттеудің хронологиялық шегі 1991 - 2021 жылдар аралығын қамтиды. Дәл осы жылдары еліміздің қоғамдық өмірінде үлкен өзгерістер басталып, жаңаша ойлау, жариялылық сияқты алғашқы демократиялық нышандар идеология саласында темір ноқтаның қыспағын бәсеңдетіп, қоғамдық ой - санада үлкен өзгерістер туғызып, тарих пен әдебиетте белгісіз болып келген ақтаңдақ беттерді ашуға бағытталған серпілістің басталған кезі. Қоғамдық өмірде болып жатқан өзгерістер, әрине, тарих ғылымының дамуына ықпалын тигізбей қойған жоқ. Бұрын зерттелмеген немесе бұрмаланған Отан тарихының мәселелеріне арналған зерттеулер сол жылдары Қазақстан тарихшыларының материалдар жинақтары, монографиялары, мақалалары, баяндамалары, мерзімді басылым құралдарында көптеп басыла бастады.
Зерттеу әдістері: зерттеуде нақтыланған міндеттерді толық шеше отырып алға қойған мақсатқа жету үшін салыстырмалы талдау, жүйелеу, синтездеу, салыстырмалы-тарихи, хронологиялық, өзектілік, проблемалық сияқты арнайы тарихнамалық әдістер пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: ұсынылған зерттеу әлеуметтік ғылымда жаһандану жағдайында Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясында отан тарихының рөлі мен орнын зерттеуге бағытталған алғашқы әрекеттердің бірі болып табылады.
Жұмыстың құрылымы: бұл болжау кіріспеден, екі тараудан, яғни бірінші тарауда үш мәселе, екінші тарауда үш мәселе, қамтылады. Сондай-ақ, қорытынды мен пайдаланылаған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың мәтіні 60 беттен тұрады.
ТӘУЕЛСІЗДІК ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ТАРИХ
1.1 Тәуелсіз Қазақстан жағдайындағы Отан тарихының өзекті мәселелері
Егеменді Қазақстандағы ұлттық тарихты жаңғырту міндеті оның тоталитарлық режим жылдарында күшпен жыртылған беттерін қалпына келтіру қажеттілігін туғызды. Осы мақсатта 1993 жылы 14 сәуірде Қазақстан Республикасының Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы Заңы қабылданып, 1997 жылы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің, Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Жарлығымен Елді қорғау жылы деп жарияланды. Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу. Бұл шаралар объективті ұлттық тарихты жаңғыртудың алғы шарты болды. Келесі қадам Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылды Ұлттық тарих жылы деп жариялау туралы Жарлығы болды [8].
Қазақстанның тарих ғылымында егемендік жағдайында бұрынғы марксистік-кеңестік, таптық, партиялық-коммунистік идеологияға негізделген көзқарастарды жеңу маңызды болды. Осының негізінде Қазақстан тарихын объективтілік, шынайылық, деректілік, бұрын зерттеушілерге қолжетімсіз болған жаңа ақпарат көздері тұрғысынан қайта қарастыру қажет болды. Кеңес дәуірінде Қазақстандағы тарих ғылымы провинциялық рөл атқарды. Орталықта барлық теориялық іргелі зерттеулер жүргізілді, ал Қазақстанда белгілі бір нақты оқиғалар ғана зерттелді. Мұндай жағдайларда Қазақстанның тарих ғылымындағы негізгі бағыттар: Қазақстанның Ресейге ерікті түрде қосылуы процесі; бұл өз еркімен қосылудың қазақтар үшін прогрессивті мағынасы; Қазақстан жұмысшы табының тарихы; қазақ қоғамының билеуші топтарына еш қатысы жоқ қара сүйектен шыққан көсемдердің жетекшілігімен Қазақстанның еңбекші бұқарасының ұлт-азаттық қозғалысы [10].
Сонымен бірге қазақ қоғамының ішкі өзін-өзі дамыту мәселелері іс жүзінде зерттелмеген. Осыған байланысты қазақтардың этногенезі сияқты іргелі мәселені зерттеу үлкен мәнге ие болып отыр. Қазақстан тарихы мен жалпы өркениеттік дамудың, түркі әлемінің дамуының байланысын зерттеудің өзектілігі кем емес. Қазақстанның Ресей империясының құрамына жаңа позициялардан енуін зерттеу мәселесі өте өзекті болып қала береді. Бұл жерде Қазақстанның отаршылдық жағдайы жағдайында дәстүрлі көшпелі қазақ қоғамының қайта құрылу процесін зерттеу ерекше маңызға ие. Бұл тұрғыда Ресей империясының құрамдас бөлігі ретінде қазақ қоғамының әкімшілік, басқарушылық, кәсіпкерлік, ғылыми, шығармашылық элитасының қалыптасу тарихы нашар дамыған буын болып табылады. Қазақстанның дамуына елеулі үлес қосқан өткен дәуірдің көрнекті қайраткерлерінің: қазақ хандарының, билерінің, батырларының, зерттеушілерінің, ғалымдарының тарихи портреттерін жасау мәселесі нашар дамыды. Осы уақытқа дейін Әбілқайыр, Абылай, Кенесары, т.б. хандар туралы бірнеше еңбектер жарық көрді. Қазақстан тарихында XVIII ғасырдың соңы - XX ғасырдың басындағы ұлттық интеллигенция, оның философиялық, эволюциялық эволюциясы туралы тұтас көзқарас әлі күнге дейін жоқ. әлеуметтік-саяси көзқарастар. Қазақ қоғамы тарихының мәселелерімен қатар көп ұлтты Қазақстанның революцияға дейінгі кезеңдегі дамуының аз зерттелген мәселелерінің өзектілігі зор. Бұл этникалық топтардың мәдени-тарихи даму мәселелері, конфессиялық процестер. Тарихты идеологиясыздандыру кеңестік кезеңді жаңаша терең зерттеуді қажет етеді. Бұл Қазан революциясының алғышарттары мен қозғаушы күштеріне қатысты. Азамат соғысының мәселелерін қайта қарау керек. Ұжымдастыру жылдарындағы жаппай саяси қуғын-сүргін мен ашаршылық құрбандары мен шығынын нақтылау маңызды. Қазақ диаспорасының мәселелері әлі де аз зерттелген. Осы уақытқа дейін Арал теңізінің, Балқаштың экологиялық апаттарының, Қазақстан аумағын жаппай қырып-жою қаруының полигонына айналдырудың орны толмас зардаптарының тарихи бастаулары зерттелмеген.
Қазіргі жағдайда Қазақстан тарихы қазақстандықтардың жеке басын, азаматтығын және патриотизмін қалыптастыруда барған сайын артып келе жатқан рөл атқарады. Әрқашан дамудың күрт үзілістерінде, қоғамдағы идеалдардың, парадигмалардың, құндылықтардың күрт өзгеруі, шиеленісті, дағдарыстар мен толқуларды тудырған кезде, тарих қоғамды тұрақтандырушы, біріктіруші, нығайтқыш бастама ретінде әрекет етеді. Бірақ бұл үшін оның өзі шыншыл және объективті болуы керек. Қазақстан тарих ғылымының алдына Елбасы, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Тарих толқынында. Бүгінгі таңда қазақ гуманитарлық мамандары үшін ұлттық бірегейлік пен уақыттың динамикалық императивтері арасындағы өзара әрекеттестіктің осынау орасан өрісіне жол ашудан асқан кезек күттірмейтін міндет жоқ [11]. Сонымен, қазіргі жағдайда Қазақстан тарихы тек академиялық ғылым ғана емес, ол қазақстандықтардың дүниетанымдық ұстанымдарын қалыптастырудың негізі болып табылады.
Жаһандық ауқымда тарих ғылымының өзекті мәселелері Ослода 2000 жылғы 6-13 тамыз аралығында өткен ХІХ Халықаралық тарих ғылымдарының конгресінде айқындалды [12]. Тарихшылардың бұл форумы бес жыл сайын жиналады. Бұл конгреске әлемнің 67 елінен, соның ішінде Норвегия, Финляндия, Швеция, АҚШ, Италия, Ұлыбритания, Жапониядан 1900-ден астам ғалымдар жиналды. Германия, Франция, Канада, Ресей және т.б. Осы уақытқа дейін Халықаралық тарих ғылымдары комитетінің (ХҚК) құрамына 56 елдің тарихшыларының ұлттық комитеттері және 24 басқа халықаралық тарихшылардың ұйымы - тарих ғылымының әртүрлі бағыттары мен бағыттарын көрсететін комиссиялар, бірлестіктер кірді [13]. Съезде 330-дан астам баяндамалар мен баяндамалар тыңдалды. Тарих ғылымының жалпы мәселелері секцияларда талқыланды: Жаһандық тарихтың болашағы. Тұжырымдамалар мен әдістеме; Мыңжылдық. Уақыт және тарих; Тарихты пайдалану және теріс пайдалану. Өткендегі және қазіргі кездегі тарихшының жауапкершілігі. Бөлімде нақтырақ тақырыптар қарастырылды: 20 ғасыр тарихнамасын бағалау: кәсіби шеберлік, әдіснамалық бағыттар, еңбектер; Ұжымдық жады және ұжымның идентификациясы. Әртүрлі қоғамдар өздерінің өткенін қалай жасайды және түсіндіреді; Әр ғасырлардағы мұсылман қоғамдары; Дін және жыныстар арасындағы қарым-қатынас; Азия және Еуропа қоғамдарындағы отбасы құрылымы және демократия; Аз ұлттардың мәдениеті және олардың басым көпшілікпен қарым-қатынасы; Тоталитаризм және диктатура формалары; X1V-XX ғасырлардағы билік, зорлық және өлім [14].
ХІХ Халықаралық тарих ғылымдары конгресінің дөңгелек үстелдерінен Тарихты оқыту, жаңа әдістемелер, оқулықтар және мектеп бағдарламасындағы тарихтың орны, Архивтер мен тарихты ашу, Қырғи-қабақ соғыс, Қытай және 17 ғасырдағы әлем тақырыптарындағы сессиялар ең қызықты болды [15].
Жалпы алғанда, тарихшылардың бұл форумы (алдыңғы конгресс 1995 жылы Монреальда өткен) адамзаттың гуманистік құндылықтарын, отбасы мен қоғамдағы, қоршаған ортадағы қарым-қатынастар тарихын зерттеу тенденциясының одан әрі дамуын көрсетті. бейбітшілікті сақтау. Еуразияшылдыққа, Шығыс Еуропадағы аймақтық процестерге, қырғи-қабақ соғыс тарихына қызығушылық болды. Тарихтың ғылым және жалпы білім беретін пән ретіндегі әлеуметтік функцияларын күшейтуге, тарихшылардың қоғам мен мемлекетке ықпалына көңіл бөлінді. Орталық проблемалардың бірі тарихтың жаһандануы болды [16].
Тарихтағы ұжымдық жады сияқты әдістемелік мәселелердің ішінде; эсхатологиялық сұрақтар; салыстырмалы тарихи зерттеулер. XX ғасыр тарихында тоталитаризм, диктатура және қырғи-қабақ соғыс мәселелеріне көп көңіл бөлінді.
Хронологиялық тұрғыдан алғанда, жаңа, жақын тарих және қазіргі заман бағытында тарихи зерттеулер аясының кеңеюі атап өтіледі. Сидней (Австралия) 2005 жылы келесі ХХ Халықаралық тарих ғылымдарының конгресінің өтетін орны ретінде таңдалды.
Өткенді концептуалды түсіну және ұлттық тарихты құру жолындағы алғашқы нақты қадамдар ескі және жаңа академиялық институттардың белсенді ғылыми қызметімен байланысты болды. Егеменді Қазақстанның тарих ғылымының дамуында, басым ғылыми бағыттарды дамытуда Тарих және этнология институтының ғалымдарының үлесі зор. Ш. Уәлиханов атындағы Қазақ мемлекеттік университеті. Әл-Фараби атындағы Еуразия мемлекеттік университеті. JI.H. Гумилев. Республика ғалымдарының ғылыми қызметінің нәтижелері іргелі зерттеулерде, монографиялық жұмыстарда көрініс тапқан.
Қазақстанның бірінші жаңғыруы 1991 жылы Совет Одағының қирандысынан шығып, өз жолымызды дербес мемлекет ретінде бастағанымыздан басталған болатын. Екінші жаңғыру Қазақстан-2030 стратегиясының қабылдануымен және жаңа елорда - Астананың салынуымен басталды [17]. Үшінші жаңғыру Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру мақаласымен жалғасын табуда. Ұлт санасының жаңғыруын мақсат еткен, үлкен екі бөлімнен тұратын мақаланың екінші жартысында Елбасы кез келген жаңғырудың ең алдымен Ұлттық болмысқа, дәстүрдің замана сынынан сүрінбей өткен озығына негізделуін қадап айтып отыр. Бұл іргелі мақаланы халық Мәңгілік Ел мұратын жүзеге асырудың түп негіздерін көрсетіп берген тұжырымдамалық бағдарлама ретінде қабылдауда.
Бұл халқымызға рухани жол көрсететін нақты бағдар екеніне күмән жоқ. Нағыз ұлттық жаңғыру тек Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізгенде ғана, Елбасының ұзақ мерзімді стратегиясының негізінде басталды деп айтуға болады. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында академик Манаш Қозыбаев Үкіметтік қолдау нәтижесінде, Отан тарихының күрделі де өзекті мәселелерін айшықтауда идея беруші және ұйымдастырушы ретінде, басты мәселелерге зерттеушілер назарын аудартуда және әлемдік өркениет тарихында тәуелсіз Қазақстанның өз орнын көрсетуге негізделген ғылыми ізденістер стратегиясын әзірлеуді ұйымдастырды. Тарихты жаңаша көзқараспен қарастыруда бұрынғы өктемшіл көзқарастағы тарихи оқиғаларды қайта қарауда, қазақ мемлекетінің территориялық тұтастығының қалыптасуы, азаттық күрес, Қазақстанның Ресей құрамына енуі, казармалық социализм жағдайындағы Қазақстан халқының ахуалына қатысты концептуалды тұжырымдамалар жасалды.
Шетелдіктердің Қазақстан тарихына қызығушылығы артты. Қазақстан ғалымдары Сібір, Орал және Орталық Азия тарихшыларымен бірлескен зерттеулер жүргізді. 1988 жылы қараша айында Орта Азия республикалары мен Қазақстандағы ауыл шаруашылығын ұжымдастыру тарихы тақырыбында өткізілген бүкілодақтық ғылыми конференция жұмысының тарихи маңызы зор. Нәтижесінде М.Қ. Қозыбаев басқарған біраз ғалымдар 1989 жылы Вопросы истории журналының бетінде қазақстандық қасіреттің көлемі мен зардаптары жөнінде ақтаңдақтар ақиқатын жариялап, ол әлем жұртшылығына аян болды. Отан тарихының басым бағыттары айқындалды [18].
Тарихшылар жаңа көзқараспен жаңаша тұжырымдар жасауға жұмылдырылды. Қазақстан тарихының ақиқат беттерін ашатын алғашқы ғылыми-зерттеу тақырыптары бекітілді. 1990 жылдың 13 тамыз күні КСРО Президентінің 20-50 жылдарындағы саяси қудалау құрбандарының құқықтарын қалпына келтіру туралы Жарлығы жарияланды [20]. 1991 жылдың 12 қарашасында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Президиумының қаулысы негізінде құрамы танымал ғалымдар, қоғам қайраткерлері мен құқық қорғау органдарының жетекшілерінен тұратын ҚР Жоғарғы Төралқасының Комиссиясы құрылып, тарихтың ақтаңдақ беттеріне қатысты архив материалдарына ден қойды. Қанат Алексейұлы, тәуелсіздігімізді жариялағаннан кейін, Қазақстан тарихын Кеңес Одағының біртұтас тарихының бір бөлшегі ретінде емес, әлемдік тарих, Еуразия, көшпелі өркениет, түркі халықтары, Орта Азия елдері дамуының контексінде қарастыру қажеттілігі туындағаны белгілі [21].
1995 жылдың маусымында Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Мемлекеттік саясат жөніндегі ұлттық кеңес, жаңа Қазақстан Республикасындағы тарихи сананы қалыптастыру тұжырымдамасын қабылдады [22]. Тұжырымдамада тарихты оқытудың өзекті мәселелері - тарихи ой-сананың басымдықтары, тарих ғылымының кейбір мәселелері мен тарих ілімінің перспективалары қарастырылды. Тарихшы қауым жаңаша көзқараспен жазылған 5 томдық Қазақстан тарихы академиялық басылымын жарыққа шығарды. Қазақстанда Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен ұлттық рухани жаңғыру бағытында 2004 жылы Мәдени мұра бағдарламасы аясында Қазақстан аумағындағы тарихи-мәдени ескерткіштер мен нысандар жаңғыртылды [22]. Алыс және жақын шетелдерден көптеген архив деректері жеткізіліп, Қазақстан тарихы Қытай деректерінде, Қазақстан тарихы Парсы деректерінде, Қазақстан тарихы Орыс деректерінде деген атаулармен томдық кітаптар жарық көрді. Бұл расында өте жақсы жетістік [23].
Егеменді елдің еңсесін көтеру үшін, ұлттық тарихты ұлықтау және жоғалғанды түгендеу аса маңызды мәселе ретінде күн тәртібіне қойылды. Одан кейін 2011-2013 жылдардың аралығында Ғылыми қазына мемлекеттік бағдарламасы жүзеге асырылды. Мемлекет тарихы институты ғалымдары Ұлы Дала тұлғалары сериясымен бірқатар тұлғалардың ғұмырбаянына арналған ғылыми-зерттеу еңбектерін жарыққа шығарды. Айтулы жобаның аясында қазақ халқының қайраткер тұлғалары Нұрсұлтан Назарбаев, Жұмабек Тәшенов, Ілияс Есенберлин, Кәрім Мыңбаев, Нұртас Оңдасынов және тағы басқа тұлғаларға арналған ғылыми іргелі еңбектер жарық көрді [24].
2014 жылы Халық - тарих толқынында бағ - дарламасы арқылы әлемнің ең белді архивтерінен төл тарихымызға қатысты құжаттарды жүйелі түрде жинақталып, гранттық жобалар негізінде ғылыми-зерттеу жобалары жүзеге асырылды. 2018 жылдан бастап Мәңгілік Ел идеясы мемлекеттік бағдарлама аясында да ғылыми-зерттеулер жүзеге асырылуда. Ғылыми жобалар археология, этнография және Отан тарихы бағытында бірқатар тақырыптарды қамтып, іргелі зерттеулер қолға алынды. 2019 жылы Шоқан Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының ұжымы және еліміздегі тарихшы ғалымдар бірлесе жұмыс жасап, Ұлы Дала тұлғаларының 100 есімі туралы еңбекті үш тілде (қазақ, орыс және ағылшын) дайындады. Оған Қазақ еліне ерекше еңбек сіңірген қайраткер тұлғалар енді [23]. Мысалы, Абылай хан, Қабанбай батыр, Бөгенбай батыр және көнеден бүгінге дейінгі тұлғалардың есімдері аталады. Яғни, Ұлттық тарихты және ондағы дара тұлғаларды ұлықтау арқылы еліміз әлемге таныла түседі. Әлемдегі кез-келген мемлекет өзінің дара тұлғаларымен танылатындығы анық. Осы аталған еңбекке Қабанбай батыр туралы жазып, өз үлесімізді қостық. Қабанбай батыр - XVIII ғасырда Қазақ хандығы әскерінің бас қолбасшысы болған және мемлекеттің ішкі және сыртқы істеріне араласқан даңқты тұлға екендігі анық.
Бірақ, осы уақытқа дейін Қабанбай батыр туралы көлемді ғылыми-зерттеу еңбегі жарық көрмей келе жатыр. Бұл ойландыратын мәселе болғандықтан, бірнеше жыл бұрын материалдар жинақтап, еңбек жазуды Қазақстан тарихшылары бастаған. Әрине, оңай емес. Бірнеше ғасыр бұрынғы оқиғаларды қарастыру үшін көп ізденіс керек. Шетелдік архивтермен кітапханалардан материалдар қарау және Қабанбай батырдың 330 жылдығына іргелі ғылыми академиялық басылымдар даярланды. Қазақ елі даңқты қолбасшы Қабанбай батырдың өмір жолы, ерліктері және халқымызды сыртқы басқыншылықтан қорғау жолындағы ерен еңбегін жақсы білуі қажет. Өйткені, жас ұрпақтың бойында патриотизмді қалыптастыру және ұлттық сананы нығайту үшін қажет. Яғни, Қазақ еліне ерекше еңбек сіңірген тұлғалар туралы Ұлы Дала тұлғалары сериясымен еңбектер шығарыллып жатыр. Ондай атқарылатын игі іс-шаралар елдігімізді нығайтып, тәуелсіздігімізді баянды ету үшін аса қажет. Қазіргі жаһандану заманында Ұлттық тарихы мен тұлғаларын ұлықтаған ел ешқандай мемлекеттен кем болмайды.
Демек, ХХІ ғасырда халқымыздың ұлттық рухани жаңғыра түсуі керек. Ұлттық рухани жаңғыру және этносаралық келісім мәселесі бүгінгі күні өте өзекті тақырыпқа айналып отыр. Бұл бағытта тарихшыларымыз тарапынан да зердеден өтіп, жан - жақты зерттелген дүниелер бар екендігің хабардармыз. Осы өзекжарды дүниеге тоқталып өтсеңіз. - Елбасы, Тұнғыш Предзидент Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқы Ассамблеясын құру идеясын алғаш рет 1992 жылы Тәуелсіздіктің бірінші жылына арналған Қазақстан халқының бірінші форумында жариялады. Мұндай институтты құру қажеттілігі саяси тұрғыдан, сондай-ақ жаңадан құрылған, тәуелсіз, полиэтносты, поликонфессиялық мемлекеттің тұрақты дамуы тұрғысынан туындаған еді.
Бұл идея 1995 жылы жүзеге асып, Қазақстан Республикасының Тұнғыш Президентінің Жарлығымен құрылған Мемлекет басшысы жанындағы консультативті-кеңесші орган ретінде құрылды. Аталған бастама мәдениет аралық диалогты нығайтудың жаңа кезеңінің негізін қалап, этносаралық қатынастарды дамыту мәселелерін жоғары деңгейде шешуге мүмкіндік жасайтын әлемдік тәжірибедегі тың бағыт болып табылады. Жиырма жылдан асқан Ассамблея қарқынды дамып, елеулі өзгерістерді басынан кешірді. Оның дамуы барысында Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен этносаралық толеранттылық және қоғамдық келісімнің қазақстандық үлгісі қалыптасты. Осы жылдар ішінде Қазақстан халқы Ассамблеясының институционалдық құрылымы нығайып, қоғамды ұйымдастырушы әлеуеті толысты, ол халық дипломатиясының маңызды күретамырына айналды. Бүгін Ассамблея ел Президенті Төрағалық ететін конституциялық орган болып табылады. Бұл оның ерекше мәртебесін айқындайды. Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев 2019 жылдың 2 қыркүйек күні Қазақстан халқына Сындары қоғамдық диалог - Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі тақырыбында Жолдауын жолдады. Президент Қ.К. Тоқаев өз Жолдауында Қазақстан Республикасындағы рухани жаңғыруға байланысты: Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан бұрын жаңғырып оты - руы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаң - ғыру - ларды толықтырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады. Рухани жаңғыру тек бүгін басталатын жұмыс емес. Біз Тәуелсіздік кезеңінде бұл бағытта бірнеше ауқымды іс атқардық, - деп атап өтті [24]. Сол Жолдауда Президент әлеуметтік және этникалық топтар арасындағы келісім - бүкіл қоғамның бірлескен еңбегінің нәтижесі екеніне де назар аударған.
2006 жылы қабылданған Ұлтаралық және конфессияаралық келісімнің 2006-2008 жылдарға арналған қазақстандық үлгісінің бағдарламасында елімізде ұлттар, ұлыстар мен этникалық топтардың өмір сүретіндігі аталып өтті [25]. Бірақ оларды 130 ұлт пен ұлысқа бөлудің белгілері көрсетілмеген. Тіпті, Қазақстан Республикасының Конституциясы да азаматтарды ұлттық белгілерге қарап алалауға болмайтындығын ескертеді. Ендеше, Қазақстан халқы этникалық тұрғыдағы алуан түрлілігіне қарамастан, біртұтас жұрт болып табылады. Ал қазақтар болса - мемлекет құраушы ұлт. Бұл оның ұлттық артықшылығы емес, азаматтық ұстанымы. Сондықтан, өзге ұлт өкілдері бұған түсіністікпен қарайды, себебі бұл - біртұтас мемлекеттегі қарым-қатынас пен бейбіт қатар өмір сүрудің табиғи да тарихи заңдылығы. Онсыз мемлекетте қарама-қайшылықтардың қордаланып, дау-жанжалға ұласуы мүмкін. Қазақстан жеріне әртүрлі кезеңдерде тағдырдың жазуымен қоныс аударып келіп, тұрақтанған өзге ұлт өкілдері баршылық. Олар бүгінгі күні әлемдік қауымдастыққа Қазақстан Республикасы атауымен енген елдің азаматтары ретінде өмір сүруде. Көпшілігі кеңестік тоталитарлық жүйе үстемдік құрған шақта күштеп көшірілген халықтар еді. Олар тағдырдың тәлкегіне ұшырап қуғындалып келгенде, жергілікті қазақтар өз жағдайлары аса мәз болмаса да, қолдан келген көмектерін жасап, аман-есен тұрып кетулеріне жәрдемдесті. Бірқатар ұлттардың өкілдері саяси қуғындау аяқталып, құқықтары қайта келтірілген уақытта Отандарына қайтты. Кейбіреулері тұрақтап қалды.
Қазіргі уақытта олар Қазақстан азаматтары ретінде барлық салада еңбек етіп, елдің дамуына үлес қосуда. Еліміздің тәуелсіздік алған уақытынан бері қазақ халқы өзге ұлт өкілдерімен саяси тұрақты және ұлтаралық келісімде өмір сүруде. Бұл ширек ғасырға жуық уақыт аралығында этносаралық қарым-қатынастың Қазақстандық үлгісінің қалыптасқандығын байқатады. Ал, елдегі азаматтардың ортақ Отан сүйгіштігі мен ұлтаралық келісімі, ол бейбіт және тату өмір сүрудің нәтижесінде қалыптасатындығы сөзсіз. Қорытындылай келгенде, ұлттық тарихты зерделеудің өзі рухани жаңғыруға зор үлес қосатындығы анық. Еліміздің тарихында ашылмаған ақтаңдақтар әлі де бар. Тарихи оқиғалар, тұлғалардың ғұмырбаяны сияқты қарастыратын мәселелер жетерлік. Яғни, ұлттық тарихты түгендеу және зерделеу арқылы рухани жаңғыра түсетіндігіміз анық. 2020 жылында Абайдың 175 жылдығы және әл-Фарабидің 1150 жылдық мерейтойларын атап өтудің де зор маңызы бар. Яғни, қазақ жерінен шыққан дара тұлғалардың даналығын, рухани шығармаларын насихаттау арқылы рухани жаңғыра түсу мәселесі ескерілген. Ал, еліміздегі этносаралық қарым-қатынастың қазақстандық үлгісі елімізде саяси тұрақтылық пен бейбітшілігін сақталу жолында көптеген жұмыстар атқарып келеді. Қазақстанның көпэтностық ортадағы кеңістігінде сенім, келім мен өзара түсіністік үлгісі орнады. Қазіргі уақытта Қазақстан халқы Ассамблеясы, облыстық Кіші Ассамблеялар және көптеген этномәдени орталықтар қызмет атқарып келеді. Демек, олардың да қызметі республика халқының рухани жаңғыруы мен дамуына үлес қосатындығы анық.
Қазақстандағы ғылыми өмірдің жандануы Отан тарихы, Қазақ тарихы арнайы тарихи журналдарының шығуынан көрінді. Әсіресе, Тарих және этнология институты жанынан құрылған Отан тарихы журналы ғылыми ортада танымал. Ш. Уәлиханов 1998 ж. Басылымда бірнеше айдар бар, олардың атауы қазақстандық тарих ғылымының дамуындағы басым бағыттарды бағалауға мүмкіндік береді. Олар: тарих ғылымының өзекті мәселелері; тарихнама, деректану, тарихи зерттеу әдістері; көрнекті қоғам және саяси қайраткерлер мен ғалымдардың өміріне арналған материалдар және т.б. Көптеген басылымдардың авторлары ғалымдар М.К. Қозыбаев, М.Қ. Қойгелдиев, Қ.Нұрпейіс, Б.М. Сужиков, Е.Уәлиханов және т.б. [26].
Өткенді концептуалды түсіну және ұлттық тарихты құру жолындағы алғашқы нақты қадамдар ескі және жаңа академиялық институттардың белсенді ғылыми қызметімен байланысты болды. Егеменді Қазақстанның тарих ғылымының дамуында, басым ғылыми бағыттарды дамытуда Тарих және этнология институтының ғалымдарының үлесі зор. Ш. Уәлиханов атындағы Қазақ мемлекеттік университеті. Әл-Фараби атындағы Еуразия мемлекеттік университеті. JI.H. Гумилев. Республика ғалымдарының ғылыми қызметінің нәтижелері іргелі зерттеулерде, конференциялардың монографиялық материалдарында, деректі басылымдарда көрініс тапқан.
Бірінші кезектегі іргелі мәселелердің қатарында қазақ этносының шығу тегі мен оның мемлекеттілігінің қалыптасуы, Қазақстанның Ресейге қосылуы да бар. Тұтастай алғанда, конференциялар тарихшылардың көңіл-күйін, тарихи шындық құбылыстарының маңызды белгілері, байланыстары мен даму заңдылықтары туралы балама көзқарастарды қабылдауға мүмкіндік береді.
Қазақстандық тарих ғылымының қазіргі даму кезеңінде тарихнамалық зерттеулердің өзектілігі тарихи мәселелерді тарихнамалық тұрғыдан ашатын бірқатар диссертациялардың пайда болуына әкелді. Революцияға дейінгі және кеңестік тарихнаманың динамикасын талдауға қазіргі қазақ тарихшылары талпыныс жасады. Атап айтқанда, А.Д. Көкеев Ресейдің Қазақстанның оңтүстігі мен шығысындағы әскери-саяси экспансиясы (XVIII ғ. соңы - XX ғ. басы) революцияға дейінгі және кеңестік тарихнаманы қамтудағы диссертациялық зерттеуінде.
Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысқа арналған ғылыми еңбектер талданып, жинақталған. Жұмысында Г.Д. Мұхтарова XIX - XX ғасырдың басындағы орыс авторларының, кеңес тарихшыларының еңбектеріндегі қазақ халқының ұлт-азаттық күресі мәселесін, XVIII - XIX ғасырлардағы қаралған қозғалыстардың өзара байланысын зерттеу нәтижелерін қорытындылады. зерттелді. көшпелілер мәдениетінің ерекшеліктері, қазақтардың саяси, адамгершілік, этикалық және т.б. дәстүрлері тұрғысында. Дж.Д. Құсайынова Кенесары Қасымов қозғалысының тарихы мен тарихнамасы бойынша тарихи білімнің эволюциясын қадағалады.
Сонымен еліміз егемендік алғаннан соңғы кезеңде, яғни ғасырлар тоғысы дәуірінде отандық тарих ғылымының ұлттык мүдде тұрғысынан пайымдалуы заман талабымен ғана емес, ғылыми сұраныстармен де тікелей байланысты. Ұзақ жылдар бойы тапталған тарихи сананы калпына келтіріп, ұлттык мүддені басшылыққа алу бүгінгі таңдағы еліміздің жағдайында басты міндеттердің біріне айналып отыр. Соған орай тарихымыздың бұрындары бұрмаланып келген, немесе айтылмай тарихтың ақтандық беттеріне айналған тұстарын объективті тұрғыда ашып көрсету жолында еліміздің тарихшылары бірқатар жұмыстар аткарып, ғылыми және қоғамдық сұраныстарға сай көптеген ғылыми еңбектерді жарыққа шығарды.
Отан тарихының өзекті мәселелеріне жаңа көзқарасты қалыптастырудағы рөлі
Тәуелсіздік жылдарында қазақ тарихшылары тарихи процесті шын мәнінде қандай болса, сол күйінде - өзара байланысты, тұтас, диалектикалық даму процесінде көруге мүмкіндік беретін жаңа әдіснамалық тәсілдерді жасауға талпыныс жасады. Жаңа мұрағат қорлары негізінде жазылған еңбектер, Қазақстан тарихының белгісіз беттерін ашатын басылымдар - КСРО халықтарының Қазақстанға және Орта Азия республикаларына жер аударылуы, ұжымдастыру, 1930-1950 жылдардағы қуғын-сүргін және т.б.
Қазақ халқының тарихи өткенін қайта қарастыру үрдісінің жағымсыз жақтары болды. Әсіресе, Қазақстанның жаңа және жаңа тарихына қатысты өткені әшкереленетін, тарихи фактілер жоққа шығарылған немесе тек теріс бағытта қарастырылған көптеген еңбектер пайда болды. Көптеген авторлар сенсацияға, жекелеген тарихи фактілер мен оқиғаларды қамтудағы шектен тыс субъективизмге, оқырманның қиялын кез келген жолмен таң қалдыруға құштарлықтан ада болды.
Дегенмен, тәуелсіздік жылдарында ғылыми зерттеулерді тереңдетудегі оң үрдіс жағдайды өзгертті. Осы орайда Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен қолға алынған Мәдени мұра Мемлекеттік бағдарламасының маңыздылығын атап өткен жөн. Дәл осы бағдарлама Қазақстанның тарихи саласындағы жағдайды түбегейлі өзгертті. Ғылыми айналымға әлемнің әртүрлі елдерінен мыңдаған жаңа құжаттар мен дереккөздер енгізілді. Шығыс елдерінен бұрын пайдаланылмаған дереккөздердің маңыздылығын ерекше атап өтуге болады. Археология көшпелілер өркениеті туралы түсініктің кеңеюіне әкелген бірқатар ірі жаңалықтар ашты. Қазақстан тарихының негізгі кезеңдері бойынша ірі еңбектер пайда болды
Тарихын құрметтемейтін халық өзін құрметтемейді... Тарихқа ұқыпты қарау - бүгін де, ертең де жаңа қайғылы қателіктер жібермейтіндігіміздің ең жақсы кепілі, - делінген Н.Ә.Назарбаевтың Тарих толқынында кітабында [28]. Біз білетіндей, өткен ғасырдың басында әлемдегі ең ірі империялардың бірі Кеңес Одағы ыдырап, ғасырлар бойы азаттыққа ұмтылған республикалар мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізді. Сондықтан бұл елдер ұлттық мемлекеттілігін жаңғыртпаса, әділетсіздік болар еді.
Қазақ халқының егемендікке, бостандыққа жету жолы ұзақ та қиын болды. Ал бүгінде бәрін таразылап, халықтың ұлттық тарихына тың көзқараспен қарау керек.Осылайша екі жарым ғасыр бойы патшалық басқару жүйесі қазақ халқының тарихына қауіп төндірді. Кеңестік идеология ұлттық үрдісті жаңғыртудың төте жолын көрсететін ұлттық мәселе мәселелерін қозғайтын ғылыми-тарихи еңбектерді шығаруға тыйым салды.
Қазақстанның тарих ғылымы дербес ғылыми пәнге айналудың қиын жолынан өтуде. Бұл тек таптық күрес догмасына негізделген тарихи өткеннің ескі схемалары мен конструкцияларынан бас тартуды ғана білдірмейді. Бұл - қазақ халқының төл тарихының кеңестік тарихи мектеп идеологиясынан ада жаңа концепциясын қалыптастыру деген сөз. Осыған сәйкес Қазақстан тарихының қоғамның саяси және әлеуметтік-экономикалық салаларындағы рөлі мен орны да өзгеруде. Барлық қайта құрулардың нәтижесі қазақ халқының өз тарихын қайта қарауға деген ұмтылысы болды. Ал бұл, менің ойымша, халықтың тарихи жадын жаңғыртудың негізі, ұлттық бірлікті қалыптастырудың маңызды факторларының бірі болып табылатын Қазақстанның тарихи өткенінің объективті, еркін бейнесін қайта құру деген сөз, азаматтық пен патриоттыққа тәрбиелеу.
Тәуелсіздік жылдарында қазақ тарихшылары тарихи үдерісті шын мәнінде қандай болса, сол күйінде - өзара байланысты, тұтас, даму барысында көруге мүмкіндік беретін жаңа көзқарастарды жасауға талпыныс жасады. Жаңа мұрағат қорлары негізінде жазылған еңбектер, Қазақстан тарихының белгісіз беттерін ашатын басылымдар - КСРО халықтарының Қазақстанға және Орта Азия республикаларына жер аударылуы, ұжымдастыру, 1930-1950 жылдардағы қуғын-сүргін және т.б. Дегенмен, қазақ халқының тарихи өткенін қайта қарастыру үрдісінің жағымсыз жағы да болды. Әсіресе, Қазақстанның жаңа және жаңа тарихына қатысты өткені әшкереленетін, тарихи фактілер жоққа шығарылған немесе тек теріс бағытта қарастырылған көптеген еңбектер пайда болды. Көптеген авторлар сенсацияға, жекелеген тарихи фактілер мен оқиғаларды қамтудағы шектен тыс субъективизмге, оқырманның қиялын кез келген жолмен таң қалдыруға құштарлықтан ада болды. Мұндай басылымдардың атауларының өзі сенсациялық естіледі: Оқулықтар не туралы үндемейді, Қазақстан тарихы: бос орындар, Олар не туралы айтпады және т.б. Тарихи тақырыптағы басылымдар арасында этникалық, саяси және әлеуметтік тарихтың күрделі мәселелері әуесқойлық деңгейде, кәсіби емес деңгейде шешілгені көп. Қазақстан тарихы бойынша жекелеген авторлар немесе шығармашылық ұжымдар шығарған оқулықтар жарқын мысал бола алады. Атап айтқанда, бұл соңғы ғасырдың соңы мен қазіргі ғасырдың басында жарық көрген оқулықтар.
Мұны ғалымдардың субъективті көзқарастары объективті талдау қажеттілігінен басым болған кездегі өсу мен тарихқа қызығушылықтың артуына байланысты шығындар болғанымен түсіндіруге болады. Бірақ оның басты себебі, менің ойымша, Қазақстандағы тарихи процестердің қайнар көзі, дәлелдемелік базасы мардымсыз болды. Негізгі оқиғалардың барлығы дерлік жалпы кеңестік тарих үшін жалпы маңызды дереккөздерге негізделді. Демек, бір жағынан материалдың аздығы, екінші жағынан оның алдын ала белгіленген тағдыры, көптеген оқиғалар жай ғана ескерілмей, не толық емес, біржақты қамтылған. Ең алдымен ғалымдардың назарын Қазақстан тарихының толығырақ зерттеуді қажет ететін түйінді проблемалық аспектілеріне аудару қажет деп есептеймін.
Мысалы, Қазақстан тарихының ең көне, көне және ерте ортағасырлық кезеңі. Қазіргі кезеңде Қазақстан тарихының осы кезеңін зерттеу өте маңызды болып отыр. Бұл Қазақстан жерінде қола дәуірінен бастап көшпелілер өркениетінің қалыптасу үдерісінің басталуымен, ерте көшпелілердің, қазақ халқының алыстағы ата-бабаларының пайда болуымен түсіндіріледі. Мысалы, бір мың жылдан астам уақытқа созылған қазақ этносының қалыптасу процесі, өкінішке орай, ғалымдар ежелгі дәуірдегі ерте мемлекеттік құрылымдардың құрылуы мен ыдырауы сияқты күрделі де ауқымды тақырыптарды жаңа әдіснамалық позициялардан әлі қарастырған жоқ. Түркі-қыпшақ халқы, Еуразия топонимикасының тарихы, т.б. Сақ мәдениетін, әсіресе массагеттер, сақ-тиграхаудтар мен аримаспыларды жүйелі түрде зерттеу қажет. Ежелгі Түрік мемлекеті, Түргеш, Қарлұқ қағанаттары ғалымдардың назарынан тыс қалмауы керек. Өйткені түркілік негізгі этномәдени және өркениеттік бірегейліктің тамыры соларға барып тіреледі. Ұлттық тарихты қабылдаудағы ең тартысты және тартысты кезеңдердің бірі - Шыңғыс хан дәуірі. Жалпы, Шыңғыс хан империясы мен оның мұрагерлері жүйесіндегі қазақ даласының тарихы барынша назар аударуды қажет етеді. Сонымен бірге, Қазақстан тарихы - бұл жерді кейіннен, көбіне олардың еркінен тыс қоныстанған өзге этностардың да тарихы. Біз елдің полиэтностылығының қалыптасу үдерістерін объективті түрде зерттеуіміз керек.
Қазақтардың этногенезі, қазақ терминінің шығу тегі мен семантикасы, қазақ мемлекеттілігінің генезисі мен эволюциясы, қазақ халқының этникалық территориясының қалыптасуы мәселесі өзекті мәселе болды. Бүгінгі күнге дейін бұл мәселенің көптеген аспектілері зерттелді: қазақтардың қоныстануының аумақтық шекаралары, Қазақ хандығының құрылу уақыты және оның Түрік қағанаттары мен Қыпшақ-Моңғол мемлекеттерінен мұрагерлігінің құрылуы. Қазақ мемлекеттілігі мәселесі кеңестік тарихнамада бағынышты орын алды, бұл кеңестік кезеңнің өзінде-ақ пікірталас нысанасына айналды. Оның үстіне мәселенің бірнеше көзқарасы болды, олар әлі күнге дейін орыс тарихнамасында сақталған.
Жаңа дәуірдегі Қазақстан тарихы - XVIII - ХХ ғасырдың басы - бұл кезең Қазақстанды Ресей империясының отарлауымен және осы процестің салдарын талдаумен байланысты. Кеңестік тарихнама бір қарағанда орасан зор материалды жинақтады, бірақ барлық зерттеулер мұрағат деректерінің шектеулі ауқымына негізделді, олар өз кезегінде өзара сараптамадан өтті. Бұл тәсілдің мысалы ретінде 19 ғасыр мен 20 ғасыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ҚОСДАУЛЕТОВ АЙТУАР КАЙРАТОВИЧ
ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ОТАН
ТАРИХЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В01608 - Тарих білім беру бағдарламасы бойынша
Көкшетау 2022
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
Халықаралық қатынастар, тарих және әлеуметтік жұмыс кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_______Буктугутова Р.С.
____ _____________
күні қолы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ОТАН
ТАРИХЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
6В01608 - Тарих білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған Қосдаулетов Айтуар Кайратович
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.д., доцент Буктугутова Роза Сабыровна
Көкшетау 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
6
1
ТӘУЕЛСІЗДІК ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ТАРИХ
11
1.1
Тәуелсіз Қазақстан жағдайындағы Отан тарихының өзекті мәселелері
11
1.2
Отан тарихының өзекті мәселелеріне жаңа көзқарасты қалыптастырудағы рөлі
21
1.3
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың еңбектерінің тарихи маңызы
26
2
ОТАН ТАРИХЫН ЖАЗУДАҒЫ ЖАҢА БАҒЫТТАР МЕН ҰСТАНЫМДАР
36
2.1
Академик М.Қ.Қозыбаев және тарих ғылымының жаңа белестері
36
2.2
Ж. Қасымбаев зерттеулеріндегі Отандық тарих ғылымының өзекті мәселелері
47
2.3
Ұлттық рухани жаңғыру - Отан тарихын зерделеумен маңызды
55
ҚОРЫТЫНДЫ
61
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
64
69
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз
мемлекетке айналғанға дейін Отан тарихы КСРО тарихының құрамдас бір
бөлшегі, тіпті қосымшасы деңгейінде болды. Қазақстан тарихы Мәскеудің
империялық, отарлық, миссионерлік, экспансиялық саясатын бүркемелейтін
идеология шеңберінде, маркстік-лениндік методология негізінде таптық
көзқарас тұрғысынан зерттелді. Кеңестік Ресей тарихшылары жасаған
тұжырымдар мен қорытындыларды, концепцияларды қазақстандық тарихшылар ешқандай талқылаусыз қабылдап, оларды өз еңбектерінің өзегі мен ғылыми негізіне айналдыруға мәжбүр болды. Қазақстан тарихының өзекті мәселелері тек қана Коммунистік партияның Орталық Комитеті жүргізіп отырған саясатын мадақтап, насихаттау тұрғысында ғана зерттеу нысанына айналды.
Бұл үрдіске қарсылық білдірген тарихшылар қуғынға ұшырады. Қазақ топырағында болған барлық тарихи оқиғалар мен құбылыстар, мәдени-рухани процестер ұлыорыстық көзқараста жазылып, түсіндірілді. Қазақ халқы өзінің шынайы тарихынан қол үзіп, дүниені ұлы орыс халқының көзімен тануға мәжбүр болды. Ұлттық тарихты тізгіндеген Коммунистік партия мен Кеңестік Ресей билеушілері осындай идеология негізінде орыстандыру саясатын белсенді түрде жүргізді. Тарих ғылымы дербес пән ретінде емес, Компартияның насихат құралы деңгейінде қалып қойды. Қазақ халқының тарихы тұтастай ақтаңдақ беттерге айналды. Ұлт тарихшылары қанша тырысқанымен коммунистік цензура аясында өз дәрежесінде дербес зерттеу жұмысын жүргізу мүмкін емес еді. Мұны аға буын тарихшы қауым жақсы түсінді.
Ата тарихы мен ұлттық санадан ажырап, ана тілін ұмытуға айналған қазақ халқын 1986 жылғы ұлттық бұлқыныс пен оның артынша жүргізілген қайта құру саясаты, көп ұзамай төтеден келген тәуелсіздіктің сақтап қалғаны жасырын емес. Қайта құру жылдарындағы серпіліс нәтижесінде Алаш қозғалысының кейбір өкілдері мен қазақ мәдениетіндегі қайталанбас дара тұлғалардың шығармашылығы мен өмірін зерттеуге мүмкіндік туды. Одақ көлемінде ұлт- азаттық қозғалыстар тарихы жаңа тұрғыда зерделеніп, ұлттық мәдениет тарихы қайта қарастырыла бастады. Осы кезеңде Қазақстан тарихының ұлтымызға белгісіз беттері көптеп ашыла бастағанымен, отандық тарих ғылымының өзекті мәселелері әлі күнге дейін толық зерттеліп болған жоқ. Тәуелсіздік жылдары Қазақстанның тарих ғылымы, бір жағынан, жаңа нысандарды зерттей отырып, қарқынды дамуды басынан кешірсе, екінші жағынан, теориялық-әдістемелік тұрғыдан дағдарысқа ұшырады. Сондықтан да, Қазақстан тарихы мен оның өзекті мәселелерінің зерттелу тарихын тарихнамалық талдауға алу аса қажетті болып табылады.
Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттері мен тарих ғылымының өзекті
мәселелері ең алғаш рет талқылауға түсіп, жұртшылық назарына ілігетін орны
- мерзімді басылым құралдары.
Тақырып өте кең және өте жаңа. Ұлттық тарих жылындағы ел тарихын зерделеудегі айтулы оқиғалардың бірі тарихи-ғылыми тақырыптарды қамтыған ірі-ірі конференциялардың өтуі болды. Ұлттық Ғылым Академиясының Алматыда өткен арнайы ғылыми сессиясы Отан тарихының сабақтары және Қазақстан қоғамының өркендеуі атты тақырыпқа арналды. Бұл жиын Қазақстан Ғылым Академиясының жарты ғасырлық тарихындағы Отандық тарихқа арналған тұңғыш сессиясы ретінде тарихқа енді. Отандық тарихты зерттеу жұмыстарына жаңа серпін беруде, Елбасы, Тұнғыш Президент Н.Ә. Назарбаевтың 2004-2006 жылдарға арналған Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы, Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру 2018 жылдағы мақаласы айрықша орын алды. Осы жылдары елдің мәдени мұрасын зерттеудің тұтас жүйесі жасалып, елеулі тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіру жөнінде тұжырымды жұмыс жүргізілді. Қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне қатысты қолжазбалар, кітаптар мен құжаттар жинақталып, баспадан шығарылды. Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыру деректану ғылымын дамыту қажеттігін алға тартты. Өйткені табылған деректерді зерттеп, жүйелеп, зерделеу арқылы ғана
ұлт игілігіне пайдалану тек деректану арқылы ғана жүретіндігі мәлім.
Бүгінгі таңда, қазақстан тәуелсіздік шыңынан орын алып, халық санасы
жаңарған кезеңде жастарға білім беру, соның ішінде тарихты оқыту талаптары
түбегейлі өзгерді. Қазақстан тарихын оқытудағы басты міндет - жас ұрпақтың
санасына ұлттық рух пен патриоттық тәрбиені қалыптастыру. Сондықтан да
тәуелсіз Қазақстанның білім жүйесінде Отан тарихын тереңдете оқыту уақыт
талабы болып тұр. Сонымен, тәуелсіздік жылдарында ұлттық тарихымызға айрықша назар аударылғанын көріп отырмыз. Мұндай бетбұрыс Отан тарихындағы көптеген өзекті мәселелердің тереңінен зерттеліп, жаңаша зерделенуіне мүмкіндіктер берді.
Жұмыстың мақсаты: Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан тарихының мәселелерің қарастыру. Жұмыс барысында, біз осы мәселені зерттеу барысында анықталған негізгі қорытындыларды, сондай-ақ осы мәселені зерттеуді дамытудың перспективалық көзқарасын ұсынамыз.
Алға қойған мақсатты жүзеге асыруда төмендегідей жекеленген
міндеттерді бөліп қарастырамыз:
- зерттеу тақырыбына байланысты мұрағат құжаттары мен басқа
да дерек көздерін айқындау, жинастыру және оларды талдау;
- тәуелсіз Қазақстан жағдайындағы Отан тарихының өзекті мәселелеріне
тоқталу;
- Отан тарихының өзекті мәселелеріне жаңа көзқарасты қалыптастырудағы рөлің айқындау;
- Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың еңбектерінің тарихи маңызың қарастыру;
- Академик М.Қ.Қозыбаев тарихи мұрасы - өлшеусіз қазына екенін айшықтау;
- Отандық тарих ғылымының өзекті мәселелері зерттеген ғалым еңбегін ғылыми тұрғыдан зерделеу;
- Қазақ тарихы және Ж. Қасымбаевтың тарихи мұрасын зерделеу;
- Ұлттық рухани жаңғыру бағдарламасының - Отан тарихынды зерделеу мен маңызың анықтау.
Зерттеу нысаны: тәуелсіздік кезеңіндегі Қазақстан елінде жарық көрген тарих ғылымының өзекті мәселелеріне қатысты еңбектерді тарихнамалық талдау арқылы қазіргі тарих ғылымының жай-күйіне баға беру және кәсіби тарихшы қауым үшін өзекті болып табылатын тарих ғылымының болашақтағы даму бағытын анықтау.
Зерттеудің дереккөз базасы, дипломдық жұмыстың ішкі мазмұнын толыққанды ашу мақсатында Қазақстан тарихшыларының, журналистердің мақалалары, баяндамалары, құжаттар мен материалдар жинақтары, монографиялары қолданылды. Сонымен қатар, кейбір қолданылған дереккөздер тек электронды түрде қолжетімді болды және оларға сілтемелер белгіленген.
Дипломдық жұмысты жазу барысында, академик М.К. Козбаевтың Ақтаңдақтар ақиқаты, Жауды шаптым ту байлап [1] кітаптары, профессор Ж.К.Касымбаевтың ХҮІІІ - ХХ ғасыр басындағы Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар тарихының мәселелері: теориялық-методологиялық аспектілері [2], М. Құл-Мұхаммедтің Алаш ардагері Жақып Ақбаев [3] кітабымен қатар тағы да басқа көптеген әдебиеттер пайдаланылды.
Қазақ мемлекеттігін жаңғырту жолында күрес жүргізген Алаш қозғалысы туралы жазылған іргелі зерттеулерге К.Нұрпейісов [4], М.Қойгелдиев [5], Д.Аманжолова [6], Р.Нұрмағанбетова [7] еңбектерін атап өтеміз. Бұл еңбектерде Алаш қозғалысын, оның ХХ ғасыр басындағы қазақтың саяси өміріндегі алатын орнын объективті түрде тың пікірлер айтылды.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы өте көлемді болғандықтан, тақырыпты толық қамти алмадық, бірақ Қазақстандағы 1930-1932 жылдардағы ашаршылық мәселесі тәуелсіз Қазақстан тарихнамашыларының ғылыми белсенділігінің арқасында тарихымызда едәуір және жан-жақты зерттелді, мәселеге методологиялық тұрғыдан жаңа тарихи көзқараста қалыптасты. Осының бәрін ескере отырып тарихшыларымыз алда осы тақырыптың төңірегінде тарихнамалық талдауларды өрістетуге назар аударулары керек деп ойлаймыз.
Қазақстан тарихшыларының жалпы қазақ ғылымдарында 1920-1950 жылдардағы саяси репрессия туралы жаңа тәуелсіз тарихи ой-пікірлерің сипаттауға тоқталдық.
Зерттеудің хронологиялық шегі 1991 - 2021 жылдар аралығын қамтиды. Дәл осы жылдары еліміздің қоғамдық өмірінде үлкен өзгерістер басталып, жаңаша ойлау, жариялылық сияқты алғашқы демократиялық нышандар идеология саласында темір ноқтаның қыспағын бәсеңдетіп, қоғамдық ой - санада үлкен өзгерістер туғызып, тарих пен әдебиетте белгісіз болып келген ақтаңдақ беттерді ашуға бағытталған серпілістің басталған кезі. Қоғамдық өмірде болып жатқан өзгерістер, әрине, тарих ғылымының дамуына ықпалын тигізбей қойған жоқ. Бұрын зерттелмеген немесе бұрмаланған Отан тарихының мәселелеріне арналған зерттеулер сол жылдары Қазақстан тарихшыларының материалдар жинақтары, монографиялары, мақалалары, баяндамалары, мерзімді басылым құралдарында көптеп басыла бастады.
Зерттеу әдістері: зерттеуде нақтыланған міндеттерді толық шеше отырып алға қойған мақсатқа жету үшін салыстырмалы талдау, жүйелеу, синтездеу, салыстырмалы-тарихи, хронологиялық, өзектілік, проблемалық сияқты арнайы тарихнамалық әдістер пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: ұсынылған зерттеу әлеуметтік ғылымда жаһандану жағдайында Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясында отан тарихының рөлі мен орнын зерттеуге бағытталған алғашқы әрекеттердің бірі болып табылады.
Жұмыстың құрылымы: бұл болжау кіріспеден, екі тараудан, яғни бірінші тарауда үш мәселе, екінші тарауда үш мәселе, қамтылады. Сондай-ақ, қорытынды мен пайдаланылаған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың мәтіні 60 беттен тұрады.
ТӘУЕЛСІЗДІК ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ТАРИХ
1.1 Тәуелсіз Қазақстан жағдайындағы Отан тарихының өзекті мәселелері
Егеменді Қазақстандағы ұлттық тарихты жаңғырту міндеті оның тоталитарлық режим жылдарында күшпен жыртылған беттерін қалпына келтіру қажеттілігін туғызды. Осы мақсатта 1993 жылы 14 сәуірде Қазақстан Республикасының Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы Заңы қабылданып, 1997 жылы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің, Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Жарлығымен Елді қорғау жылы деп жарияланды. Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу. Бұл шаралар объективті ұлттық тарихты жаңғыртудың алғы шарты болды. Келесі қадам Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылды Ұлттық тарих жылы деп жариялау туралы Жарлығы болды [8].
Қазақстанның тарих ғылымында егемендік жағдайында бұрынғы марксистік-кеңестік, таптық, партиялық-коммунистік идеологияға негізделген көзқарастарды жеңу маңызды болды. Осының негізінде Қазақстан тарихын объективтілік, шынайылық, деректілік, бұрын зерттеушілерге қолжетімсіз болған жаңа ақпарат көздері тұрғысынан қайта қарастыру қажет болды. Кеңес дәуірінде Қазақстандағы тарих ғылымы провинциялық рөл атқарды. Орталықта барлық теориялық іргелі зерттеулер жүргізілді, ал Қазақстанда белгілі бір нақты оқиғалар ғана зерттелді. Мұндай жағдайларда Қазақстанның тарих ғылымындағы негізгі бағыттар: Қазақстанның Ресейге ерікті түрде қосылуы процесі; бұл өз еркімен қосылудың қазақтар үшін прогрессивті мағынасы; Қазақстан жұмысшы табының тарихы; қазақ қоғамының билеуші топтарына еш қатысы жоқ қара сүйектен шыққан көсемдердің жетекшілігімен Қазақстанның еңбекші бұқарасының ұлт-азаттық қозғалысы [10].
Сонымен бірге қазақ қоғамының ішкі өзін-өзі дамыту мәселелері іс жүзінде зерттелмеген. Осыған байланысты қазақтардың этногенезі сияқты іргелі мәселені зерттеу үлкен мәнге ие болып отыр. Қазақстан тарихы мен жалпы өркениеттік дамудың, түркі әлемінің дамуының байланысын зерттеудің өзектілігі кем емес. Қазақстанның Ресей империясының құрамына жаңа позициялардан енуін зерттеу мәселесі өте өзекті болып қала береді. Бұл жерде Қазақстанның отаршылдық жағдайы жағдайында дәстүрлі көшпелі қазақ қоғамының қайта құрылу процесін зерттеу ерекше маңызға ие. Бұл тұрғыда Ресей империясының құрамдас бөлігі ретінде қазақ қоғамының әкімшілік, басқарушылық, кәсіпкерлік, ғылыми, шығармашылық элитасының қалыптасу тарихы нашар дамыған буын болып табылады. Қазақстанның дамуына елеулі үлес қосқан өткен дәуірдің көрнекті қайраткерлерінің: қазақ хандарының, билерінің, батырларының, зерттеушілерінің, ғалымдарының тарихи портреттерін жасау мәселесі нашар дамыды. Осы уақытқа дейін Әбілқайыр, Абылай, Кенесары, т.б. хандар туралы бірнеше еңбектер жарық көрді. Қазақстан тарихында XVIII ғасырдың соңы - XX ғасырдың басындағы ұлттық интеллигенция, оның философиялық, эволюциялық эволюциясы туралы тұтас көзқарас әлі күнге дейін жоқ. әлеуметтік-саяси көзқарастар. Қазақ қоғамы тарихының мәселелерімен қатар көп ұлтты Қазақстанның революцияға дейінгі кезеңдегі дамуының аз зерттелген мәселелерінің өзектілігі зор. Бұл этникалық топтардың мәдени-тарихи даму мәселелері, конфессиялық процестер. Тарихты идеологиясыздандыру кеңестік кезеңді жаңаша терең зерттеуді қажет етеді. Бұл Қазан революциясының алғышарттары мен қозғаушы күштеріне қатысты. Азамат соғысының мәселелерін қайта қарау керек. Ұжымдастыру жылдарындағы жаппай саяси қуғын-сүргін мен ашаршылық құрбандары мен шығынын нақтылау маңызды. Қазақ диаспорасының мәселелері әлі де аз зерттелген. Осы уақытқа дейін Арал теңізінің, Балқаштың экологиялық апаттарының, Қазақстан аумағын жаппай қырып-жою қаруының полигонына айналдырудың орны толмас зардаптарының тарихи бастаулары зерттелмеген.
Қазіргі жағдайда Қазақстан тарихы қазақстандықтардың жеке басын, азаматтығын және патриотизмін қалыптастыруда барған сайын артып келе жатқан рөл атқарады. Әрқашан дамудың күрт үзілістерінде, қоғамдағы идеалдардың, парадигмалардың, құндылықтардың күрт өзгеруі, шиеленісті, дағдарыстар мен толқуларды тудырған кезде, тарих қоғамды тұрақтандырушы, біріктіруші, нығайтқыш бастама ретінде әрекет етеді. Бірақ бұл үшін оның өзі шыншыл және объективті болуы керек. Қазақстан тарих ғылымының алдына Елбасы, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Тарих толқынында. Бүгінгі таңда қазақ гуманитарлық мамандары үшін ұлттық бірегейлік пен уақыттың динамикалық императивтері арасындағы өзара әрекеттестіктің осынау орасан өрісіне жол ашудан асқан кезек күттірмейтін міндет жоқ [11]. Сонымен, қазіргі жағдайда Қазақстан тарихы тек академиялық ғылым ғана емес, ол қазақстандықтардың дүниетанымдық ұстанымдарын қалыптастырудың негізі болып табылады.
Жаһандық ауқымда тарих ғылымының өзекті мәселелері Ослода 2000 жылғы 6-13 тамыз аралығында өткен ХІХ Халықаралық тарих ғылымдарының конгресінде айқындалды [12]. Тарихшылардың бұл форумы бес жыл сайын жиналады. Бұл конгреске әлемнің 67 елінен, соның ішінде Норвегия, Финляндия, Швеция, АҚШ, Италия, Ұлыбритания, Жапониядан 1900-ден астам ғалымдар жиналды. Германия, Франция, Канада, Ресей және т.б. Осы уақытқа дейін Халықаралық тарих ғылымдары комитетінің (ХҚК) құрамына 56 елдің тарихшыларының ұлттық комитеттері және 24 басқа халықаралық тарихшылардың ұйымы - тарих ғылымының әртүрлі бағыттары мен бағыттарын көрсететін комиссиялар, бірлестіктер кірді [13]. Съезде 330-дан астам баяндамалар мен баяндамалар тыңдалды. Тарих ғылымының жалпы мәселелері секцияларда талқыланды: Жаһандық тарихтың болашағы. Тұжырымдамалар мен әдістеме; Мыңжылдық. Уақыт және тарих; Тарихты пайдалану және теріс пайдалану. Өткендегі және қазіргі кездегі тарихшының жауапкершілігі. Бөлімде нақтырақ тақырыптар қарастырылды: 20 ғасыр тарихнамасын бағалау: кәсіби шеберлік, әдіснамалық бағыттар, еңбектер; Ұжымдық жады және ұжымның идентификациясы. Әртүрлі қоғамдар өздерінің өткенін қалай жасайды және түсіндіреді; Әр ғасырлардағы мұсылман қоғамдары; Дін және жыныстар арасындағы қарым-қатынас; Азия және Еуропа қоғамдарындағы отбасы құрылымы және демократия; Аз ұлттардың мәдениеті және олардың басым көпшілікпен қарым-қатынасы; Тоталитаризм және диктатура формалары; X1V-XX ғасырлардағы билік, зорлық және өлім [14].
ХІХ Халықаралық тарих ғылымдары конгресінің дөңгелек үстелдерінен Тарихты оқыту, жаңа әдістемелер, оқулықтар және мектеп бағдарламасындағы тарихтың орны, Архивтер мен тарихты ашу, Қырғи-қабақ соғыс, Қытай және 17 ғасырдағы әлем тақырыптарындағы сессиялар ең қызықты болды [15].
Жалпы алғанда, тарихшылардың бұл форумы (алдыңғы конгресс 1995 жылы Монреальда өткен) адамзаттың гуманистік құндылықтарын, отбасы мен қоғамдағы, қоршаған ортадағы қарым-қатынастар тарихын зерттеу тенденциясының одан әрі дамуын көрсетті. бейбітшілікті сақтау. Еуразияшылдыққа, Шығыс Еуропадағы аймақтық процестерге, қырғи-қабақ соғыс тарихына қызығушылық болды. Тарихтың ғылым және жалпы білім беретін пән ретіндегі әлеуметтік функцияларын күшейтуге, тарихшылардың қоғам мен мемлекетке ықпалына көңіл бөлінді. Орталық проблемалардың бірі тарихтың жаһандануы болды [16].
Тарихтағы ұжымдық жады сияқты әдістемелік мәселелердің ішінде; эсхатологиялық сұрақтар; салыстырмалы тарихи зерттеулер. XX ғасыр тарихында тоталитаризм, диктатура және қырғи-қабақ соғыс мәселелеріне көп көңіл бөлінді.
Хронологиялық тұрғыдан алғанда, жаңа, жақын тарих және қазіргі заман бағытында тарихи зерттеулер аясының кеңеюі атап өтіледі. Сидней (Австралия) 2005 жылы келесі ХХ Халықаралық тарих ғылымдарының конгресінің өтетін орны ретінде таңдалды.
Өткенді концептуалды түсіну және ұлттық тарихты құру жолындағы алғашқы нақты қадамдар ескі және жаңа академиялық институттардың белсенді ғылыми қызметімен байланысты болды. Егеменді Қазақстанның тарих ғылымының дамуында, басым ғылыми бағыттарды дамытуда Тарих және этнология институтының ғалымдарының үлесі зор. Ш. Уәлиханов атындағы Қазақ мемлекеттік университеті. Әл-Фараби атындағы Еуразия мемлекеттік университеті. JI.H. Гумилев. Республика ғалымдарының ғылыми қызметінің нәтижелері іргелі зерттеулерде, монографиялық жұмыстарда көрініс тапқан.
Қазақстанның бірінші жаңғыруы 1991 жылы Совет Одағының қирандысынан шығып, өз жолымызды дербес мемлекет ретінде бастағанымыздан басталған болатын. Екінші жаңғыру Қазақстан-2030 стратегиясының қабылдануымен және жаңа елорда - Астананың салынуымен басталды [17]. Үшінші жаңғыру Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру мақаласымен жалғасын табуда. Ұлт санасының жаңғыруын мақсат еткен, үлкен екі бөлімнен тұратын мақаланың екінші жартысында Елбасы кез келген жаңғырудың ең алдымен Ұлттық болмысқа, дәстүрдің замана сынынан сүрінбей өткен озығына негізделуін қадап айтып отыр. Бұл іргелі мақаланы халық Мәңгілік Ел мұратын жүзеге асырудың түп негіздерін көрсетіп берген тұжырымдамалық бағдарлама ретінде қабылдауда.
Бұл халқымызға рухани жол көрсететін нақты бағдар екеніне күмән жоқ. Нағыз ұлттық жаңғыру тек Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізгенде ғана, Елбасының ұзақ мерзімді стратегиясының негізінде басталды деп айтуға болады. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында академик Манаш Қозыбаев Үкіметтік қолдау нәтижесінде, Отан тарихының күрделі де өзекті мәселелерін айшықтауда идея беруші және ұйымдастырушы ретінде, басты мәселелерге зерттеушілер назарын аудартуда және әлемдік өркениет тарихында тәуелсіз Қазақстанның өз орнын көрсетуге негізделген ғылыми ізденістер стратегиясын әзірлеуді ұйымдастырды. Тарихты жаңаша көзқараспен қарастыруда бұрынғы өктемшіл көзқарастағы тарихи оқиғаларды қайта қарауда, қазақ мемлекетінің территориялық тұтастығының қалыптасуы, азаттық күрес, Қазақстанның Ресей құрамына енуі, казармалық социализм жағдайындағы Қазақстан халқының ахуалына қатысты концептуалды тұжырымдамалар жасалды.
Шетелдіктердің Қазақстан тарихына қызығушылығы артты. Қазақстан ғалымдары Сібір, Орал және Орталық Азия тарихшыларымен бірлескен зерттеулер жүргізді. 1988 жылы қараша айында Орта Азия республикалары мен Қазақстандағы ауыл шаруашылығын ұжымдастыру тарихы тақырыбында өткізілген бүкілодақтық ғылыми конференция жұмысының тарихи маңызы зор. Нәтижесінде М.Қ. Қозыбаев басқарған біраз ғалымдар 1989 жылы Вопросы истории журналының бетінде қазақстандық қасіреттің көлемі мен зардаптары жөнінде ақтаңдақтар ақиқатын жариялап, ол әлем жұртшылығына аян болды. Отан тарихының басым бағыттары айқындалды [18].
Тарихшылар жаңа көзқараспен жаңаша тұжырымдар жасауға жұмылдырылды. Қазақстан тарихының ақиқат беттерін ашатын алғашқы ғылыми-зерттеу тақырыптары бекітілді. 1990 жылдың 13 тамыз күні КСРО Президентінің 20-50 жылдарындағы саяси қудалау құрбандарының құқықтарын қалпына келтіру туралы Жарлығы жарияланды [20]. 1991 жылдың 12 қарашасында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Президиумының қаулысы негізінде құрамы танымал ғалымдар, қоғам қайраткерлері мен құқық қорғау органдарының жетекшілерінен тұратын ҚР Жоғарғы Төралқасының Комиссиясы құрылып, тарихтың ақтаңдақ беттеріне қатысты архив материалдарына ден қойды. Қанат Алексейұлы, тәуелсіздігімізді жариялағаннан кейін, Қазақстан тарихын Кеңес Одағының біртұтас тарихының бір бөлшегі ретінде емес, әлемдік тарих, Еуразия, көшпелі өркениет, түркі халықтары, Орта Азия елдері дамуының контексінде қарастыру қажеттілігі туындағаны белгілі [21].
1995 жылдың маусымында Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Мемлекеттік саясат жөніндегі ұлттық кеңес, жаңа Қазақстан Республикасындағы тарихи сананы қалыптастыру тұжырымдамасын қабылдады [22]. Тұжырымдамада тарихты оқытудың өзекті мәселелері - тарихи ой-сананың басымдықтары, тарих ғылымының кейбір мәселелері мен тарих ілімінің перспективалары қарастырылды. Тарихшы қауым жаңаша көзқараспен жазылған 5 томдық Қазақстан тарихы академиялық басылымын жарыққа шығарды. Қазақстанда Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен ұлттық рухани жаңғыру бағытында 2004 жылы Мәдени мұра бағдарламасы аясында Қазақстан аумағындағы тарихи-мәдени ескерткіштер мен нысандар жаңғыртылды [22]. Алыс және жақын шетелдерден көптеген архив деректері жеткізіліп, Қазақстан тарихы Қытай деректерінде, Қазақстан тарихы Парсы деректерінде, Қазақстан тарихы Орыс деректерінде деген атаулармен томдық кітаптар жарық көрді. Бұл расында өте жақсы жетістік [23].
Егеменді елдің еңсесін көтеру үшін, ұлттық тарихты ұлықтау және жоғалғанды түгендеу аса маңызды мәселе ретінде күн тәртібіне қойылды. Одан кейін 2011-2013 жылдардың аралығында Ғылыми қазына мемлекеттік бағдарламасы жүзеге асырылды. Мемлекет тарихы институты ғалымдары Ұлы Дала тұлғалары сериясымен бірқатар тұлғалардың ғұмырбаянына арналған ғылыми-зерттеу еңбектерін жарыққа шығарды. Айтулы жобаның аясында қазақ халқының қайраткер тұлғалары Нұрсұлтан Назарбаев, Жұмабек Тәшенов, Ілияс Есенберлин, Кәрім Мыңбаев, Нұртас Оңдасынов және тағы басқа тұлғаларға арналған ғылыми іргелі еңбектер жарық көрді [24].
2014 жылы Халық - тарих толқынында бағ - дарламасы арқылы әлемнің ең белді архивтерінен төл тарихымызға қатысты құжаттарды жүйелі түрде жинақталып, гранттық жобалар негізінде ғылыми-зерттеу жобалары жүзеге асырылды. 2018 жылдан бастап Мәңгілік Ел идеясы мемлекеттік бағдарлама аясында да ғылыми-зерттеулер жүзеге асырылуда. Ғылыми жобалар археология, этнография және Отан тарихы бағытында бірқатар тақырыптарды қамтып, іргелі зерттеулер қолға алынды. 2019 жылы Шоқан Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының ұжымы және еліміздегі тарихшы ғалымдар бірлесе жұмыс жасап, Ұлы Дала тұлғаларының 100 есімі туралы еңбекті үш тілде (қазақ, орыс және ағылшын) дайындады. Оған Қазақ еліне ерекше еңбек сіңірген қайраткер тұлғалар енді [23]. Мысалы, Абылай хан, Қабанбай батыр, Бөгенбай батыр және көнеден бүгінге дейінгі тұлғалардың есімдері аталады. Яғни, Ұлттық тарихты және ондағы дара тұлғаларды ұлықтау арқылы еліміз әлемге таныла түседі. Әлемдегі кез-келген мемлекет өзінің дара тұлғаларымен танылатындығы анық. Осы аталған еңбекке Қабанбай батыр туралы жазып, өз үлесімізді қостық. Қабанбай батыр - XVIII ғасырда Қазақ хандығы әскерінің бас қолбасшысы болған және мемлекеттің ішкі және сыртқы істеріне араласқан даңқты тұлға екендігі анық.
Бірақ, осы уақытқа дейін Қабанбай батыр туралы көлемді ғылыми-зерттеу еңбегі жарық көрмей келе жатыр. Бұл ойландыратын мәселе болғандықтан, бірнеше жыл бұрын материалдар жинақтап, еңбек жазуды Қазақстан тарихшылары бастаған. Әрине, оңай емес. Бірнеше ғасыр бұрынғы оқиғаларды қарастыру үшін көп ізденіс керек. Шетелдік архивтермен кітапханалардан материалдар қарау және Қабанбай батырдың 330 жылдығына іргелі ғылыми академиялық басылымдар даярланды. Қазақ елі даңқты қолбасшы Қабанбай батырдың өмір жолы, ерліктері және халқымызды сыртқы басқыншылықтан қорғау жолындағы ерен еңбегін жақсы білуі қажет. Өйткені, жас ұрпақтың бойында патриотизмді қалыптастыру және ұлттық сананы нығайту үшін қажет. Яғни, Қазақ еліне ерекше еңбек сіңірген тұлғалар туралы Ұлы Дала тұлғалары сериясымен еңбектер шығарыллып жатыр. Ондай атқарылатын игі іс-шаралар елдігімізді нығайтып, тәуелсіздігімізді баянды ету үшін аса қажет. Қазіргі жаһандану заманында Ұлттық тарихы мен тұлғаларын ұлықтаған ел ешқандай мемлекеттен кем болмайды.
Демек, ХХІ ғасырда халқымыздың ұлттық рухани жаңғыра түсуі керек. Ұлттық рухани жаңғыру және этносаралық келісім мәселесі бүгінгі күні өте өзекті тақырыпқа айналып отыр. Бұл бағытта тарихшыларымыз тарапынан да зердеден өтіп, жан - жақты зерттелген дүниелер бар екендігің хабардармыз. Осы өзекжарды дүниеге тоқталып өтсеңіз. - Елбасы, Тұнғыш Предзидент Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқы Ассамблеясын құру идеясын алғаш рет 1992 жылы Тәуелсіздіктің бірінші жылына арналған Қазақстан халқының бірінші форумында жариялады. Мұндай институтты құру қажеттілігі саяси тұрғыдан, сондай-ақ жаңадан құрылған, тәуелсіз, полиэтносты, поликонфессиялық мемлекеттің тұрақты дамуы тұрғысынан туындаған еді.
Бұл идея 1995 жылы жүзеге асып, Қазақстан Республикасының Тұнғыш Президентінің Жарлығымен құрылған Мемлекет басшысы жанындағы консультативті-кеңесші орган ретінде құрылды. Аталған бастама мәдениет аралық диалогты нығайтудың жаңа кезеңінің негізін қалап, этносаралық қатынастарды дамыту мәселелерін жоғары деңгейде шешуге мүмкіндік жасайтын әлемдік тәжірибедегі тың бағыт болып табылады. Жиырма жылдан асқан Ассамблея қарқынды дамып, елеулі өзгерістерді басынан кешірді. Оның дамуы барысында Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен этносаралық толеранттылық және қоғамдық келісімнің қазақстандық үлгісі қалыптасты. Осы жылдар ішінде Қазақстан халқы Ассамблеясының институционалдық құрылымы нығайып, қоғамды ұйымдастырушы әлеуеті толысты, ол халық дипломатиясының маңызды күретамырына айналды. Бүгін Ассамблея ел Президенті Төрағалық ететін конституциялық орган болып табылады. Бұл оның ерекше мәртебесін айқындайды. Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев 2019 жылдың 2 қыркүйек күні Қазақстан халқына Сындары қоғамдық диалог - Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі тақырыбында Жолдауын жолдады. Президент Қ.К. Тоқаев өз Жолдауында Қазақстан Республикасындағы рухани жаңғыруға байланысты: Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан бұрын жаңғырып оты - руы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаң - ғыру - ларды толықтырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады. Рухани жаңғыру тек бүгін басталатын жұмыс емес. Біз Тәуелсіздік кезеңінде бұл бағытта бірнеше ауқымды іс атқардық, - деп атап өтті [24]. Сол Жолдауда Президент әлеуметтік және этникалық топтар арасындағы келісім - бүкіл қоғамның бірлескен еңбегінің нәтижесі екеніне де назар аударған.
2006 жылы қабылданған Ұлтаралық және конфессияаралық келісімнің 2006-2008 жылдарға арналған қазақстандық үлгісінің бағдарламасында елімізде ұлттар, ұлыстар мен этникалық топтардың өмір сүретіндігі аталып өтті [25]. Бірақ оларды 130 ұлт пен ұлысқа бөлудің белгілері көрсетілмеген. Тіпті, Қазақстан Республикасының Конституциясы да азаматтарды ұлттық белгілерге қарап алалауға болмайтындығын ескертеді. Ендеше, Қазақстан халқы этникалық тұрғыдағы алуан түрлілігіне қарамастан, біртұтас жұрт болып табылады. Ал қазақтар болса - мемлекет құраушы ұлт. Бұл оның ұлттық артықшылығы емес, азаматтық ұстанымы. Сондықтан, өзге ұлт өкілдері бұған түсіністікпен қарайды, себебі бұл - біртұтас мемлекеттегі қарым-қатынас пен бейбіт қатар өмір сүрудің табиғи да тарихи заңдылығы. Онсыз мемлекетте қарама-қайшылықтардың қордаланып, дау-жанжалға ұласуы мүмкін. Қазақстан жеріне әртүрлі кезеңдерде тағдырдың жазуымен қоныс аударып келіп, тұрақтанған өзге ұлт өкілдері баршылық. Олар бүгінгі күні әлемдік қауымдастыққа Қазақстан Республикасы атауымен енген елдің азаматтары ретінде өмір сүруде. Көпшілігі кеңестік тоталитарлық жүйе үстемдік құрған шақта күштеп көшірілген халықтар еді. Олар тағдырдың тәлкегіне ұшырап қуғындалып келгенде, жергілікті қазақтар өз жағдайлары аса мәз болмаса да, қолдан келген көмектерін жасап, аман-есен тұрып кетулеріне жәрдемдесті. Бірқатар ұлттардың өкілдері саяси қуғындау аяқталып, құқықтары қайта келтірілген уақытта Отандарына қайтты. Кейбіреулері тұрақтап қалды.
Қазіргі уақытта олар Қазақстан азаматтары ретінде барлық салада еңбек етіп, елдің дамуына үлес қосуда. Еліміздің тәуелсіздік алған уақытынан бері қазақ халқы өзге ұлт өкілдерімен саяси тұрақты және ұлтаралық келісімде өмір сүруде. Бұл ширек ғасырға жуық уақыт аралығында этносаралық қарым-қатынастың Қазақстандық үлгісінің қалыптасқандығын байқатады. Ал, елдегі азаматтардың ортақ Отан сүйгіштігі мен ұлтаралық келісімі, ол бейбіт және тату өмір сүрудің нәтижесінде қалыптасатындығы сөзсіз. Қорытындылай келгенде, ұлттық тарихты зерделеудің өзі рухани жаңғыруға зор үлес қосатындығы анық. Еліміздің тарихында ашылмаған ақтаңдақтар әлі де бар. Тарихи оқиғалар, тұлғалардың ғұмырбаяны сияқты қарастыратын мәселелер жетерлік. Яғни, ұлттық тарихты түгендеу және зерделеу арқылы рухани жаңғыра түсетіндігіміз анық. 2020 жылында Абайдың 175 жылдығы және әл-Фарабидің 1150 жылдық мерейтойларын атап өтудің де зор маңызы бар. Яғни, қазақ жерінен шыққан дара тұлғалардың даналығын, рухани шығармаларын насихаттау арқылы рухани жаңғыра түсу мәселесі ескерілген. Ал, еліміздегі этносаралық қарым-қатынастың қазақстандық үлгісі елімізде саяси тұрақтылық пен бейбітшілігін сақталу жолында көптеген жұмыстар атқарып келеді. Қазақстанның көпэтностық ортадағы кеңістігінде сенім, келім мен өзара түсіністік үлгісі орнады. Қазіргі уақытта Қазақстан халқы Ассамблеясы, облыстық Кіші Ассамблеялар және көптеген этномәдени орталықтар қызмет атқарып келеді. Демек, олардың да қызметі республика халқының рухани жаңғыруы мен дамуына үлес қосатындығы анық.
Қазақстандағы ғылыми өмірдің жандануы Отан тарихы, Қазақ тарихы арнайы тарихи журналдарының шығуынан көрінді. Әсіресе, Тарих және этнология институты жанынан құрылған Отан тарихы журналы ғылыми ортада танымал. Ш. Уәлиханов 1998 ж. Басылымда бірнеше айдар бар, олардың атауы қазақстандық тарих ғылымының дамуындағы басым бағыттарды бағалауға мүмкіндік береді. Олар: тарих ғылымының өзекті мәселелері; тарихнама, деректану, тарихи зерттеу әдістері; көрнекті қоғам және саяси қайраткерлер мен ғалымдардың өміріне арналған материалдар және т.б. Көптеген басылымдардың авторлары ғалымдар М.К. Қозыбаев, М.Қ. Қойгелдиев, Қ.Нұрпейіс, Б.М. Сужиков, Е.Уәлиханов және т.б. [26].
Өткенді концептуалды түсіну және ұлттық тарихты құру жолындағы алғашқы нақты қадамдар ескі және жаңа академиялық институттардың белсенді ғылыми қызметімен байланысты болды. Егеменді Қазақстанның тарих ғылымының дамуында, басым ғылыми бағыттарды дамытуда Тарих және этнология институтының ғалымдарының үлесі зор. Ш. Уәлиханов атындағы Қазақ мемлекеттік университеті. Әл-Фараби атындағы Еуразия мемлекеттік университеті. JI.H. Гумилев. Республика ғалымдарының ғылыми қызметінің нәтижелері іргелі зерттеулерде, конференциялардың монографиялық материалдарында, деректі басылымдарда көрініс тапқан.
Бірінші кезектегі іргелі мәселелердің қатарында қазақ этносының шығу тегі мен оның мемлекеттілігінің қалыптасуы, Қазақстанның Ресейге қосылуы да бар. Тұтастай алғанда, конференциялар тарихшылардың көңіл-күйін, тарихи шындық құбылыстарының маңызды белгілері, байланыстары мен даму заңдылықтары туралы балама көзқарастарды қабылдауға мүмкіндік береді.
Қазақстандық тарих ғылымының қазіргі даму кезеңінде тарихнамалық зерттеулердің өзектілігі тарихи мәселелерді тарихнамалық тұрғыдан ашатын бірқатар диссертациялардың пайда болуына әкелді. Революцияға дейінгі және кеңестік тарихнаманың динамикасын талдауға қазіргі қазақ тарихшылары талпыныс жасады. Атап айтқанда, А.Д. Көкеев Ресейдің Қазақстанның оңтүстігі мен шығысындағы әскери-саяси экспансиясы (XVIII ғ. соңы - XX ғ. басы) революцияға дейінгі және кеңестік тарихнаманы қамтудағы диссертациялық зерттеуінде.
Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысқа арналған ғылыми еңбектер талданып, жинақталған. Жұмысында Г.Д. Мұхтарова XIX - XX ғасырдың басындағы орыс авторларының, кеңес тарихшыларының еңбектеріндегі қазақ халқының ұлт-азаттық күресі мәселесін, XVIII - XIX ғасырлардағы қаралған қозғалыстардың өзара байланысын зерттеу нәтижелерін қорытындылады. зерттелді. көшпелілер мәдениетінің ерекшеліктері, қазақтардың саяси, адамгершілік, этикалық және т.б. дәстүрлері тұрғысында. Дж.Д. Құсайынова Кенесары Қасымов қозғалысының тарихы мен тарихнамасы бойынша тарихи білімнің эволюциясын қадағалады.
Сонымен еліміз егемендік алғаннан соңғы кезеңде, яғни ғасырлар тоғысы дәуірінде отандық тарих ғылымының ұлттык мүдде тұрғысынан пайымдалуы заман талабымен ғана емес, ғылыми сұраныстармен де тікелей байланысты. Ұзақ жылдар бойы тапталған тарихи сананы калпына келтіріп, ұлттык мүддені басшылыққа алу бүгінгі таңдағы еліміздің жағдайында басты міндеттердің біріне айналып отыр. Соған орай тарихымыздың бұрындары бұрмаланып келген, немесе айтылмай тарихтың ақтандық беттеріне айналған тұстарын объективті тұрғыда ашып көрсету жолында еліміздің тарихшылары бірқатар жұмыстар аткарып, ғылыми және қоғамдық сұраныстарға сай көптеген ғылыми еңбектерді жарыққа шығарды.
Отан тарихының өзекті мәселелеріне жаңа көзқарасты қалыптастырудағы рөлі
Тәуелсіздік жылдарында қазақ тарихшылары тарихи процесті шын мәнінде қандай болса, сол күйінде - өзара байланысты, тұтас, диалектикалық даму процесінде көруге мүмкіндік беретін жаңа әдіснамалық тәсілдерді жасауға талпыныс жасады. Жаңа мұрағат қорлары негізінде жазылған еңбектер, Қазақстан тарихының белгісіз беттерін ашатын басылымдар - КСРО халықтарының Қазақстанға және Орта Азия республикаларына жер аударылуы, ұжымдастыру, 1930-1950 жылдардағы қуғын-сүргін және т.б.
Қазақ халқының тарихи өткенін қайта қарастыру үрдісінің жағымсыз жақтары болды. Әсіресе, Қазақстанның жаңа және жаңа тарихына қатысты өткені әшкереленетін, тарихи фактілер жоққа шығарылған немесе тек теріс бағытта қарастырылған көптеген еңбектер пайда болды. Көптеген авторлар сенсацияға, жекелеген тарихи фактілер мен оқиғаларды қамтудағы шектен тыс субъективизмге, оқырманның қиялын кез келген жолмен таң қалдыруға құштарлықтан ада болды.
Дегенмен, тәуелсіздік жылдарында ғылыми зерттеулерді тереңдетудегі оң үрдіс жағдайды өзгертті. Осы орайда Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен қолға алынған Мәдени мұра Мемлекеттік бағдарламасының маңыздылығын атап өткен жөн. Дәл осы бағдарлама Қазақстанның тарихи саласындағы жағдайды түбегейлі өзгертті. Ғылыми айналымға әлемнің әртүрлі елдерінен мыңдаған жаңа құжаттар мен дереккөздер енгізілді. Шығыс елдерінен бұрын пайдаланылмаған дереккөздердің маңыздылығын ерекше атап өтуге болады. Археология көшпелілер өркениеті туралы түсініктің кеңеюіне әкелген бірқатар ірі жаңалықтар ашты. Қазақстан тарихының негізгі кезеңдері бойынша ірі еңбектер пайда болды
Тарихын құрметтемейтін халық өзін құрметтемейді... Тарихқа ұқыпты қарау - бүгін де, ертең де жаңа қайғылы қателіктер жібермейтіндігіміздің ең жақсы кепілі, - делінген Н.Ә.Назарбаевтың Тарих толқынында кітабында [28]. Біз білетіндей, өткен ғасырдың басында әлемдегі ең ірі империялардың бірі Кеңес Одағы ыдырап, ғасырлар бойы азаттыққа ұмтылған республикалар мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізді. Сондықтан бұл елдер ұлттық мемлекеттілігін жаңғыртпаса, әділетсіздік болар еді.
Қазақ халқының егемендікке, бостандыққа жету жолы ұзақ та қиын болды. Ал бүгінде бәрін таразылап, халықтың ұлттық тарихына тың көзқараспен қарау керек.Осылайша екі жарым ғасыр бойы патшалық басқару жүйесі қазақ халқының тарихына қауіп төндірді. Кеңестік идеология ұлттық үрдісті жаңғыртудың төте жолын көрсететін ұлттық мәселе мәселелерін қозғайтын ғылыми-тарихи еңбектерді шығаруға тыйым салды.
Қазақстанның тарих ғылымы дербес ғылыми пәнге айналудың қиын жолынан өтуде. Бұл тек таптық күрес догмасына негізделген тарихи өткеннің ескі схемалары мен конструкцияларынан бас тартуды ғана білдірмейді. Бұл - қазақ халқының төл тарихының кеңестік тарихи мектеп идеологиясынан ада жаңа концепциясын қалыптастыру деген сөз. Осыған сәйкес Қазақстан тарихының қоғамның саяси және әлеуметтік-экономикалық салаларындағы рөлі мен орны да өзгеруде. Барлық қайта құрулардың нәтижесі қазақ халқының өз тарихын қайта қарауға деген ұмтылысы болды. Ал бұл, менің ойымша, халықтың тарихи жадын жаңғыртудың негізі, ұлттық бірлікті қалыптастырудың маңызды факторларының бірі болып табылатын Қазақстанның тарихи өткенінің объективті, еркін бейнесін қайта құру деген сөз, азаматтық пен патриоттыққа тәрбиелеу.
Тәуелсіздік жылдарында қазақ тарихшылары тарихи үдерісті шын мәнінде қандай болса, сол күйінде - өзара байланысты, тұтас, даму барысында көруге мүмкіндік беретін жаңа көзқарастарды жасауға талпыныс жасады. Жаңа мұрағат қорлары негізінде жазылған еңбектер, Қазақстан тарихының белгісіз беттерін ашатын басылымдар - КСРО халықтарының Қазақстанға және Орта Азия республикаларына жер аударылуы, ұжымдастыру, 1930-1950 жылдардағы қуғын-сүргін және т.б. Дегенмен, қазақ халқының тарихи өткенін қайта қарастыру үрдісінің жағымсыз жағы да болды. Әсіресе, Қазақстанның жаңа және жаңа тарихына қатысты өткені әшкереленетін, тарихи фактілер жоққа шығарылған немесе тек теріс бағытта қарастырылған көптеген еңбектер пайда болды. Көптеген авторлар сенсацияға, жекелеген тарихи фактілер мен оқиғаларды қамтудағы шектен тыс субъективизмге, оқырманның қиялын кез келген жолмен таң қалдыруға құштарлықтан ада болды. Мұндай басылымдардың атауларының өзі сенсациялық естіледі: Оқулықтар не туралы үндемейді, Қазақстан тарихы: бос орындар, Олар не туралы айтпады және т.б. Тарихи тақырыптағы басылымдар арасында этникалық, саяси және әлеуметтік тарихтың күрделі мәселелері әуесқойлық деңгейде, кәсіби емес деңгейде шешілгені көп. Қазақстан тарихы бойынша жекелеген авторлар немесе шығармашылық ұжымдар шығарған оқулықтар жарқын мысал бола алады. Атап айтқанда, бұл соңғы ғасырдың соңы мен қазіргі ғасырдың басында жарық көрген оқулықтар.
Мұны ғалымдардың субъективті көзқарастары объективті талдау қажеттілігінен басым болған кездегі өсу мен тарихқа қызығушылықтың артуына байланысты шығындар болғанымен түсіндіруге болады. Бірақ оның басты себебі, менің ойымша, Қазақстандағы тарихи процестердің қайнар көзі, дәлелдемелік базасы мардымсыз болды. Негізгі оқиғалардың барлығы дерлік жалпы кеңестік тарих үшін жалпы маңызды дереккөздерге негізделді. Демек, бір жағынан материалдың аздығы, екінші жағынан оның алдын ала белгіленген тағдыры, көптеген оқиғалар жай ғана ескерілмей, не толық емес, біржақты қамтылған. Ең алдымен ғалымдардың назарын Қазақстан тарихының толығырақ зерттеуді қажет ететін түйінді проблемалық аспектілеріне аудару қажет деп есептеймін.
Мысалы, Қазақстан тарихының ең көне, көне және ерте ортағасырлық кезеңі. Қазіргі кезеңде Қазақстан тарихының осы кезеңін зерттеу өте маңызды болып отыр. Бұл Қазақстан жерінде қола дәуірінен бастап көшпелілер өркениетінің қалыптасу үдерісінің басталуымен, ерте көшпелілердің, қазақ халқының алыстағы ата-бабаларының пайда болуымен түсіндіріледі. Мысалы, бір мың жылдан астам уақытқа созылған қазақ этносының қалыптасу процесі, өкінішке орай, ғалымдар ежелгі дәуірдегі ерте мемлекеттік құрылымдардың құрылуы мен ыдырауы сияқты күрделі де ауқымды тақырыптарды жаңа әдіснамалық позициялардан әлі қарастырған жоқ. Түркі-қыпшақ халқы, Еуразия топонимикасының тарихы, т.б. Сақ мәдениетін, әсіресе массагеттер, сақ-тиграхаудтар мен аримаспыларды жүйелі түрде зерттеу қажет. Ежелгі Түрік мемлекеті, Түргеш, Қарлұқ қағанаттары ғалымдардың назарынан тыс қалмауы керек. Өйткені түркілік негізгі этномәдени және өркениеттік бірегейліктің тамыры соларға барып тіреледі. Ұлттық тарихты қабылдаудағы ең тартысты және тартысты кезеңдердің бірі - Шыңғыс хан дәуірі. Жалпы, Шыңғыс хан империясы мен оның мұрагерлері жүйесіндегі қазақ даласының тарихы барынша назар аударуды қажет етеді. Сонымен бірге, Қазақстан тарихы - бұл жерді кейіннен, көбіне олардың еркінен тыс қоныстанған өзге этностардың да тарихы. Біз елдің полиэтностылығының қалыптасу үдерістерін объективті түрде зерттеуіміз керек.
Қазақтардың этногенезі, қазақ терминінің шығу тегі мен семантикасы, қазақ мемлекеттілігінің генезисі мен эволюциясы, қазақ халқының этникалық территориясының қалыптасуы мәселесі өзекті мәселе болды. Бүгінгі күнге дейін бұл мәселенің көптеген аспектілері зерттелді: қазақтардың қоныстануының аумақтық шекаралары, Қазақ хандығының құрылу уақыты және оның Түрік қағанаттары мен Қыпшақ-Моңғол мемлекеттерінен мұрагерлігінің құрылуы. Қазақ мемлекеттілігі мәселесі кеңестік тарихнамада бағынышты орын алды, бұл кеңестік кезеңнің өзінде-ақ пікірталас нысанасына айналды. Оның үстіне мәселенің бірнеше көзқарасы болды, олар әлі күнге дейін орыс тарихнамасында сақталған.
Жаңа дәуірдегі Қазақстан тарихы - XVIII - ХХ ғасырдың басы - бұл кезең Қазақстанды Ресей империясының отарлауымен және осы процестің салдарын талдаумен байланысты. Кеңестік тарихнама бір қарағанда орасан зор материалды жинақтады, бірақ барлық зерттеулер мұрағат деректерінің шектеулі ауқымына негізделді, олар өз кезегінде өзара сараптамадан өтті. Бұл тәсілдің мысалы ретінде 19 ғасыр мен 20 ғасыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz