Фокус - топтар өткізу әдістемесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Фокус-топтар әдісінің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.Фокус-топтар өткізу әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
3.Фокус-топтағы далалық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
4.Фокус-топтарды қолдану саласы. Фокус-топтар өткізу мысалдары ... ... ... ... ..23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28

Кіріспе

Фокус-топтар әдісі - XX ғасырдың 60-жылдарының соңында пайда болған саяси әлеуметтану ғылымының сапалық әдісі.
Саяси әлеуметтануда қандай да бір оқиғаға сараптамалық баға беру қажет жағдайда қолданылады (мысалы, сайлау стратегиясын таңдауда, аймақтың, ауданның тұрғындарымен кездесу барысында кездесетін сұрақтарды анықтауда және тағы басқа). Мәні жағынан фокус топтар - талқыланып отырған сала бойынша сарапшы болып танатын адамдардан сұхбат алу. Кез келген сұхбат түрі сияқты мұнда да, алдын ала жоспар құрып, пікір алмасуға қажетті сұрақтарды әзірлеп алу қажет. Бүл әдіс фокус-топ модераторының суырып салмалығына жол береді. Фокус-топтық зерттеулер мақсаты қандай да бір мәселе бойынша пікір алуандығын анықтау болып табылатын бірнеше пікір алмасудан тұрады.
Қазіргі кезде маркетингтік зерттеулерде кеңінен қолданылуда.
Фокус-топ - арнайы дайындалған интервьюер-модератордың зерттеу мақсаттары негізінде қойылған критерийлерге сәйкес келетін адамдар тобымен табиғи және бейресми әңгіме түрінде жүргізетін сұхбаты. Нарықты зерттеу фокус-топтарының ерекшеліктерін және олардың басқа топтық талқылаулардан айырмашылығын олардың негізгі сипаттамалары ашылған жағдайда жақсырақ түсінуге болады. Фокус-топ- бұл сұхбат берушінің (модератордың) болуын білдіретін сұхбат. Модератордың негізгі міндеті - адамдармен әңгімелесу кезінде қойылған маркетингтік сұрақтарға жауап алу. Көптеген фокус-топтық жарияланымдар жобаның табысты болуы үшін дұрыс модераторды таңдаудың маңыздылығын атап көрсетеді. Ең бастысы, модератордан талап етілетін нәрсе - бейтаныс адамдар тобымен қысқа уақыт ішінде сенімді қарым-қатынас орнату және оларға жиі қызықсыз, ұнамсыз, өздері ойланбайтын немесе жиі тақырыптар бойынша сөйлесуге ынталандыру. оларға өз ойларын жеткізу қиынға соғады.

Фокус-топтар әдісінің даму тарихы. Фокус-топтардың негізгі ұғымдарын анықтау.
Фокус-топтарды анықтауға әр түрлі көзқарастар ХХ ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап АҚШ-та топтық сұхбат жүргізуге деген алғашқы талпыныстар жасалған болатын. Фокусталған сұхбат (жеке және топтық) термині 40-шы жылдары пайда болды. Әскери ведомстволардың тапсырысы бойынша жүргізілген, одақтастардың үгіт материалдарын қабылдауға олардың бірлесіп жүргізген зерттеуі үдерісінде, Роберт Мертон мен Гертой Герцог оның негізгі қағидаттары мен әдістемелерін әзірледі. Осы тәжірибені 1956 жылы Р.Мертон тең авторлармен, Фокусталған сұхбат деп аталған кітапта, егжей-тегжейлі қорытындылады және ол бүгінгі күні классикалық еңбек болып саналады. Одан кейінгі жылдары бұл әдіс басым түрде жарнамалық және маркетингтік зерттеулерде қолданылды. Фокус-топ термині, міне, осы уақытта пайда болды. Қазіргі уақытта фокус-топ әдісін қолдану аясы кеңейе түсті және әлеуметтік зерттеу, білім беру, денсаулық сақтау, әр түрлі әлеуметтік бағдарламалардың психологиялық сараптамасы сияқты салаларды қамтиды.
Фокус-топтар жиі түрде келесі міндеттерді шешу үшін пайдаланылады:
- қызығушылық туғызатын тақырып бойынша жалпы, дайындық ақпараттарын алу;
- сандық әдістер көмегімен одан әрі тексеруге тартылуы мүмкін, зерттеу ғылыми болжамдарын жасау;
- сауалнамаларды толтыру үшін респонденттердің тілі мен ойлау салтын зерттеу;
- сандық нәтижелерді түсіндіру;
- белгілі бір өнімдерді, бағдарламалар мен өзге де объектілердің қабылдануын зерттеу;
- жаңа идеялар мен шығармашылық тұжырымдамаларды ынталандыру;
- әр түрлі әлеуметтік бағдарламаларды психологиялық сараптау.
Демек, фокус-топтар сандық зерттеулерге дейін, сандық зерттеулер уақытында, одан кейін және өзге әдістемелік рәсімдерге тәуелсіз пайдаланылуы мүмкін. Пайдалану туралы шешім немесе әр түрлі әдістерді ұштастыру, зерттеу бағдарламаларын жоспарлау үдерісінде қабылданады.
Фокус-топ, негізгі әлеуметтік сипаттамалары бойынша ұқсас, халықтың зерттелетін бөлігінің типтік өкілдерінің шағын тобымен күні бұрын әзірленген сценарий бойынша, топтық пікір формасында модератор жүргізетін, топпен сұхбатын білдіреді. Аталмыш әдісті қолданудың бес басты мақсатын бөліп көрсетуге болады:
1. Идеялар беру, мысалы, шығарылатын өнімдерді жетілдіру бағытына, олардың дизайнына, орауына немесе жаңа өнімдер әзірлеуге қатысты.
2. Тұтынушылардың әңгімелесу сөздігін зерттеу, бұл, айталық, жарнама науқанын жүргізу, сұрақтар құрастыру және т.б. кезінде пайдалы болуы мүмкін.
3.Тұтынушылардың талап-тілектерімен, олардың қабылдауымен, уәждемелерімен және зерттелетін өнімге, оның маркасына, оны жылжыту әдістеріне олардың қандай көзқараста екенімен танысу, сондай-ақ бұл айтылғандар маркетингтік зерттеулер мақсаттарын анықтау кезінде аса маңызды болып саналады.
4. Сандық зерттеулер жүргізу кезінде жиналған деректермен жақсырақ танысу. Кейбір уақытта фокус-топтардың мүшелері жүргізілген зерттеудің нәтижелерінің анық-қанығын жақсырақ білуге көмектеседі.
5. Жарнаманың белгілі бір түрлеріне эмоционалдық және мінез-құлық реакцияларын зерттеу.
1.2. Фокус-топтар өткізу әдістемесі. Өткізу кезендері: дайындық кезеңі, далалық зерттеу, деректерді талдау және нәтижелерді табыс ету. Зерттеу командасын дайындау. Респонденттер алу. Гайд жазу.
Әдетте топтардың жұмысын аудио- және бейнетехникалық құралдардың көмегімен жазады, ал оның нәтижелері сандық зерттеулер жүргізу, мысалы, пікір сұрау әдісін пайдалану үшін негіз болып саналады. Аталмыш әдісті пайдаланудың мүмкіндіктері мен тиімділігіне әр түрлі өңірлер мен ел тұрғындары мәдениетінің, дәстүрінің күшті әсер ететіні, анық. Бұл, фокус топтарды қалыптастыру кезінде, мысалы, оның санын, жетекшінің (жүргізушінің) рөлі мен белсенділік дәрежесін анықтау кезінде ескеріледі.
Фокус-топтардың оңтайлы саны 8-ден 12-ге дейін ауытқиды. Қатысушылардың саны одан аз болған кезде топтардың өнімді жұмыс жасауы үшін қажетті динамика болмайды және жетекшінің топ жұмысын жандандыру үшін көп күш жұмсауына тура келеді. Топ мүшелері санының 12 адамнан асып кеткен кезінде, өнімді пікір сайыстың орын алуы қиын, топ шағын топтарға бөлініп, оқшауландырылған тақырыпқа әңгіме жүргізеді, ал пікір сайыстың өзіне бірнеше адам ғана қатысады.
Өкінішке қарай, топтың құрамын күні бұрын анықтау қиын. Мысалы, пікір талқыға қатысуға 12 адам тілек білдіргенімен, нақтысында 6 адам ғана қатысады. Топтың құрамына қатысты айтатын болсақ, онда оны оған қатысушылар құрамының гомогенділік (жас мөлшері, қызмет түрі, отбасылық жағдайы және т.б.) қағидатына сүйеніп құруға кеңес беріледі. Бұл жағдайда, ашық пікір сайыс үшін жақсы жағдай жасалады деп саналады.
Топқа қатысушыларды таңдау, ең алдымен, жүргізілетін зерттеудіңмақсаттарымен анықталады. Мысалы, егер, өнімнің орауы туралы жаңа идеялар беру оның мақсаты болып саналса, белгілі бір маркадағы тауарларды сатып алған тұтынушылар фокус-топтардың қатысушылары ретінде шақырылады.
Әдетте әлеуетті қатысушыларды пікір сайысқа қатысуға телефонның көмегімен шақырады, соған қарамастан кейбір уақытта топтың жұмысына қатысуға тікелей дүкенде шақырады. Топты құру үдерісіне мүмкін болғанынша жетекшінің қатысқаны абзал. Топ қатысушыларын өз еріктерімен алу кезінде олардың еңбегіне ақы төлеудің ақшалай түрі, сол сияқты белгілі бір тауарларды тегін беру арқылы натуралды түрі пайдаланылады. Фокус-топтардың жұмыс күнінің қарсаңы туралы, әлеуетті қатысушыларға жиі еске салынады. Бұл жағдайда олардың пікір сайыстан бас тартуы кезінде осындай қатысушыларды алмастыру мүмкіндігі болады. Пікір сайыс 1,5 сағаттан көпке созылады деп болжанған кезде, ең жақсысы, оны осындай талқылау үшін бейімделген бөлмеде, дөңгелек үстел басында, ойланып жұмыс істеуге оң ықпал ететін тыныш, байсалды жағдайда өткізген артықшылықты болып көрінеді.
Фокус-топтар жұмысының табыстылығы көбінесе пікір сайыстың мақсаттары мен міндеттерін терең түсіну негізінде, пікір талқының барысына тікелей араласусыз, оны жүргізуді басқаратын, жетекші қызметінің тиімділігіне байланысты болады. Ол қатысушылар арасындағы табиғи талқы мен талқыланатын тақырыптан шегіну арасындағы теңдестікке ұмтылады. Жетекші, топтар қатысушыларының айқындамалары мен түсіндірмелеріне терең қызығушылық танытатын, жоғары коммуникабельді адам болуы тиіс. Әдетте, пікір сайысқа дейін фокус-топта жетекші оның жұмысының егжей-жоспарын дайындайды, талқыланатын проблематика бойынша өз білімінің деңгейін көтеруге тырысады. Топтар жұмысының нәтижелерін талдау кезінде екі маңызды факторға, біріншіден, пікір сайысқа қатысушылардың айтқандарын талқыланатын тақырыптардың санаттары мен ұғымдары тіліне ауыстыруға және олардың пікірлерінің келісімділік дәрежесін анықтауға назар аударған дұрыс. Екіншіден, зерттелетін мақсатты нарықтың тұтынушылары үшін, фокус-топтар қатысушыларының мінездемелері оған қандай шекте тән екенін анықтау керек.
Фокус-топтардың басты артықшылықтарының қатарына келесілерді жатқызуға болады:
1. Өзінің пікірін адал және еркін баяндай білу, егер пікір сайыс өткізу кезінде ақылмандар талқысы әдісі қолданылатын болса, әсіресе жаңа идеялар беру мүмкіндігі.
2. Пікір сайыстың мақсаттары мен міндеттерін қалыптастыруға тапсырыс берушінің қатысу мүмкіндігі, топтың жұмысын бақылау, оның жұмыс нәтижелеріне аса жоғары сенім туғызады. Осы нәтижелерді тапсырыс беруші, ресми есеп алғанға дейін-ақ, өзінің жұмыс тәжірибесінде пайдалана бастайды.
3. Аталмыш әдісті пайдалану бағытының әр алуандығы, бұл туралы бұрынырақта сөз болған.
4. Неғұрлым ресми құрылымданған жағдайларда, мысалы, сауалнамаға қатысқысы келмегенде, зерттеуге көнбейтін респонденттерді зерттеу мүмкіндігі.
Айтылғандарды қорытындылай келе, аталмыш әдістің кемшіліктеріне ықтимал репрезентативтік еместікті, алынған нәтижелердің субъективті түсіндірілуін, топтың бір мүшесіне оның құнының жоғарылығын жатқызуға болады. Фокус-топтар жұмысы нәтижелерінің тұтастай, алғанда бас жиынтыққа
қатынасы бойынша репрезентативті болып саналмауы мүмкін екендігі, келесі түрде анықталады. Осындай топтың жұмысына, негізінен, тұтастай алғанда бас жиынтықпен салыстырғанда осындай типтегі ұсынысқа неғұрлым белсенді ықыласпен әрекет ететін респонденттер қатысады. Мұнан өзге, оның құрамына соңғы сәтте кәсіби респонденттер кіруі мүмкін, шағын, негізінен, фокус- топтардың гомогенді құрамы, оған оң ықпал етеді.
Топтар жұмысының нәтижелерін түсіндірудегі субъективизм, жетекшінің көзқарасын қолдайтын фактілерге екпін жасау мен өзге көзқарасты жоққа шығарумен, елемеумен байланысты болады. Одан әрі, тапсыр берушінің дайындыққа және фокус-топтар жұмысын жүргізуге қатысуы, сондай-ақ қажетті нәтижелер алуға оң ықпал етуі мүмкін. Бұрын атап өткеніміздей, тапсырыс беруші ресми есеп алғанға дейін-ақ топ жұмысының нәтижелерін пайдалана алады. Аталмыш әдісті пайдалануға жұмсалатын шығындар келесі түрде анықталады. Мәселен, АҚШ-та сандаған телефонмен сөйлесулер құны бір қатысушыға цифр түрінде шамамен 25 доллармен көрсетіледі. Фокус- топтар жұмысына қатысқаны үшін көтермелеу шамамен 30 долларға түседі. Бір сессия үшін білікті жетекшінің еңбек ақысы 1500-2000 доллар құрайды. Мұнан өзге ғимаратты (жайды) жалға алу құнын, техникалық құралдарды пайдалануға жұмсалатын шығындарды ескеру қажет. Әдетте, бұл шығындар жалға алудың бір сағаты үшін жүздеген доллар құрайды. Одан әрі, тікелей түрде жиын шығындарға кірмейтін, жасырын шығындар бар, мысалы, тапсырыс берушінің жүргізілетін зерттеулерге қатысуымен байланысты.
Қазіргі заманғы коммуникациялық технологияларды пайдалану фокус- топтарды пайдалану диапазонын кеңейтеді. Мысалы, әр түрлі қалаларда сессия өткізетін екі топтың өзара іс-қимылын ұйымдастыру. Фокус-топтардың сценарийлері, талқылау үшін ұсынылатын, сұрақтар тізімін білдіреді. Фокус- топтар өткізу кезінде әр түрлі сапалық әдістемелерді пайдаланған дұрыс. Рөлдік ойындар, аяқталмаған ұсыныс, қауымдастық, метафора, мінез-құлықтың өзіндік типіне қарама-қарсыны сипаттау, жанама (жасырын) сұрақтар және т.б. осындай әдістемеге жатқызылуы мүмкін.
Социологиялық зерттеу ретінде фокус-топтар өткізу бірнеше кезеңдерді:
Кірісу үшін дене қыздыруды, негізгі бөлімді (талқылауды), пікір сайысты аяқтауды болжайды. Әдебиеттерде социологиялық зерттеу жүргізудің әр түрлі сызбалары: екі саты (дайындық және өзіндік зерттеу) немесе бағдарлама жасау, бақылау объектісі мен бірліктерін анықтау, әдістемелер әзірлеу, материал жинау, оны талдау мен қорытындылау кіретін бірнеше кезеңдер қолданылады;
теориялық-қолданбалы зерттеудің жұмыс жоспарына, В.А.Ядовтың пікірінше теориялық тұжырымдамалар мен бағдарламалар әзірлеу кезеңі, далалық кезең, деректерді өңдеу мен талдау және қорытынды есептер мен жарияланымдарды ресімдеу кезеңі кіреді.
Фокус-топтар қолданатын социологиялық жобаның өзіндік өзгешелікті белгілері бар. Мәселен, Д. Стюарт осындай зерттеудің келесі кезеңдерін: проблемалар мен ғылыми болжамдарды тұжырымдауды, іріктемелер дайындауды, әлеуметтанушыларды оқыту мен дайындауды, фокус-топтардың жоспарын әзірлеу мен ресми мақұлдауды, респонденттер жинауды, олардан пікір сұрау жүргізуді, деректерді талдауды, түсіндіруді және есеп жазуды бөліп көрсетеді. Р.Крюгер басқалай жоспарды ұсынады, ол бойынша бірінші орынға зерттеу жоспары, содан кейін сұрақтарды әзірлеу, зерттелетін топтарды анықтау, респонденттер жинау, фокус-топтар өткізу, деректермен (мағынасын ашуды қоса алғанда) жұмыс жасау, талдау мен нәтижелерді табыс ету (есеп жазу) қойылады.
Ілгеріде баяндалған теориялық-методологиялық қағидаттарды ескере отырып, фокус-топтармен жүргізілетін зерттеу сызбасы, деректерді жинау мен талдау кезеңінің дәл бөлінуі болмайтындай түрде өзгереді. Бұл, зерттеушінің сыни тұрғыдан қарау ұстанымымен, бұрын ұсынылған ғылыми болжамдарды үнемі ой елегінен өткізу үдерісімен, олардың өзгеруімен, респонденттердің белсенді рөлімен және т.б. байланысты. Біздің көзқарасымызша, аталмыш әдіспен жұмыс жасау кезінде, олардың арасына анық шекаралар жүргізбестен, үш негізгі кезеңді бөліп көрсеткен дұрыс. Бірінші (дайындық) кезеңде зерттеудің мақсаты, объектісі мен заты (тақырыбы) анықталады, зерттеу командасына дайындық жүргізіледі, фокус-топтардың саны, олардың мөлшері, нысандандырылғандық дәрежесі анықталады, пікір сайыс жоспары (сценарий немесе гайд) жасалады, тақырыптар мен олардың саны, сондай-ақ оны өткізетін орын таңдалады. Оған, мысалы, фокус-топтар сценарийіне түзетулер енгізуі мүмкін, пилотаждық зерттеулер жатқызылады. Екінші кезең - өзіндік далалық жұмыстар мен нәтижелерді бастапқы өңдеу. Үшінші - аудио- және бейне жазбалардың мағынасын ашу кіретін, деректерді талдау кезеңі және жоба, есеп жазумен және нәтижелерді табыс етумен аяқталады.
Дайындық кезеңі. Сипатталатын әдіспен жүргізілетін социологиялық немесе маркетингтік зерттеулер, кез келген өзге зерттеу сияқты, бағдарламалар жазудан басталады. Ресей әдебиетінде оны жазудың белгілі бір дәстүрі қалыптасты және осы мәселелер Е.М. Андреевтың, М.К. Горшковтың, В.Т.Гречихинның, А.Г. Здравомысловтың, И.М. Слепенковтың, Ф.Э. Шереги мен В.А.Ядовтың және т.б. еңбектерінде қарастырылады. Бірінші кезеңде бағдарлама проблемаларды тұжырымдау мен негіздеуден, зерттеу мақсаттарын, оның объектісі мен затын анықтаудан, негізгі ұғымдарды логикалық талдаудан, ғылыми болжамдар мен міндеттерді тұжырымдаудан; ал, екінші кезең - зерттелетін жиынтықты анықтаудан, бастапқы социологиялық ақпараттарды жинаудың пайдаланылатын әдістерін сипаттаудан, оны жинау үшін құралдар жиыны мен оны өңдеу сызбаларының логикалық құрылымдарын бөлшектеуден тұрады.
Фокус-топтармен жүргізілетін жобада, ілгеріде айтылған қағидаттарды қолдану, ғылыми болжамдардың зерттеудің ерте сатыларында ұсынылмайтындығына әкеледі, өйткені, ұғымдар мен ғылыми болжамдарды социологтың априорл анықтауы, әлеуметтік өзара қарым-қатынастар түсінігін, оның респонденттер ұсынатын түсіндірулерінен алшақ болатындай түрдегі түсінігін қайта анықтауы мүмкін.
Зерттеу мақсаттарын, объектісі мен затын анықтау
Фокус-топтың орыны (негізгі және қосымша) мен алынатын деректердің мәртебесі соған байланысты болатын мақсаттарды анықтау, бірінші кезеңдегі маңызды қадамдардың бірі болып саналады. Социологиялық зерттеулер жүргізу тәжірибесі көрсеткендей, ол, жоба барысында өзгеруі мүмкін. Мәселен, сандық зерттеу (сауалнама) деректерін тексеру алғашқы беттегі фокус-топтар әдісінің мақсаты болуы мүмкін, және ол жоспарға сәйкес жүргізіледі. Бұл ретте екінші кезекте, деректер жинау мақсатында, пікір сайыс бағыты аз құрылымданғандық жағына қарай өзгереді және фокус-топтар социологиялық ақпараттарды жинаудың негізгі әдісіне айналады.
Зерттеу командасын дайындау
Бірінші кезеңде, зерттеушіден, фокус-топты жүргізушіден (модератордан), стенографистер мен ассистенттерден тұратын, зерттеу командасын оқыту жүргізіледі. Топтың әрбір мүшесінің өз міндеттері бар, мысалы, модератор әңгімелесу өткізеді, стенографист, олардың эмоционалдық бояуын атап көрсете отырып, айтылғандарды тіркейді. Американдық социологтар, зерттеуге тікелей қатысы жоқ, алайда пікір сайыс ахуалына (мысалы, тыныштықты, салқын сусындар беруді қамтамасыз етуге) түбегейлі әсер ететін, ассистенттердің рөлін, сондай-ақ атап көрсетеді. Оны жүргізуге және дайындауға қатысатындарды, фокус-топтар әдісінің негіздеріне оқытып, үйретеді, зерттеу тақырыбымен, мақсаттарымен таныстырады, таңдап алған топтың өзіндік ерекшелігін ескере отырып, практикалық сабақтар өткізіледі. Дайындықтан өткен және жасақталған команда зерттеу жүргізу үшін бүкіл қажетті жағдай жасауға және респонденттердің өздерін жайлы сезінуіне, ой-пікірлерін еркін айтуына мүмкіндік береді.
Фокус-топтардың саны мен мөлшерін анықтау
Зерттеулердегі фокус-топтардың саны әр түрлі болуы мүмкін және әдістің танымдық мүмкіндіктерімен, зерттеу мақсатымен, зерттелетін әлеуметтік топтардың әр түрлі мінездемелерінің болуымен анықталады.
Біріншіден, фокус-топтар саны әдісті қолдану шекараларымен байланысты. Оның көмегімен алынатын деректер сипаттамалық сипатқа ие екенін және алынған пікірлердің зерттелетін топқа таралушылығының дәрежесі туралы мәліметтерді білдірмейтінін ескере отырып, фокус-топтарды, жаңа ақпарат алғанға дейін және теориялық тұрғыдан молықтырылғанға дейін жүргізген дұрыс болады. Ұсынылатын әдістің, соған жеткен кезде топтар санының көбеюі айтарлықтай нәтижелер бермейтін шекарасы болады. Әдетте, респонденттердің таңдап алған топтарының біріне екі-үш пікір сайыс жүргізгеннен кейін барынша көп ақпарат алуға қол жеткізіледі және оның санын кейінгі өсіру жаңа білім бермейді.
Екіншіден, бұл, зерттелетін топтар шеңберлеріндегі айырмашылықтардың сипаты. Сипаттау, фокус-топтардың мақсаты болып саналатынын ескере отырып, өзінің назарын, аса маңызды ақпарат беретін, қоғамдағы сегменттерге аударған дұрыс. Соған қарамастан, зерттеу объектісі болып саналатын, халықтың негізгі санаттарының зерттеуге тартылуы маңызды болып саналады. Фокус-топтардың саны жаңа өзгермелілердің, мысалы, жынысының, жас мөлшерінің, тапқа және ұлтқа жатушылығының (егер олардың жоба үшін маңызы болса) пайда болуымен ұлғая түседі. Егер, респонденттердің жынысы пікір сайыс сипаты мен оның ахуалына әсер ететін болса, топтардың саны арта түседі.
Үшіншіден, фокус-топтардың саны зерттеу мақсаттарына байланысты болады. Әдісті қолдану тәжірибесі көрсеткендей, бір сипатты зерттеу үшін екіден алтыға дейін пікір сайыс өткізу қажет. Бұл ретте, әрбір фокус-топтағы қатысушылардың санына қатысты, жобадағы адам саны да 12-ден 100-ге дейін ауытқуы мүмкін. Бүкіл қатысушыларды фокус-топтағы пікір сайысқа тарту үшін 6-дан 8 адамға дейін қатысуы қажет. Егер оған шақырылған респонденттерден екі-үш адам келсе, соған қарамастан зерттеуді жүргізуге болады, өйткені, анықталғандай, бұл шағын топ болып саналады. Пікір сайыстың бір жарым-екі сағаттық стандартты ұзақтығы кезінде, әрбір қатысушының пікір айтуға уақыты көбейіп, топтық талқылаудағы оның қосатын үлесі мен рөлі арта түседі. Фокус-топ әдісі проблемаға әрбір респонденттің осы уақыт ішіндегі реакциясы туралы түсінік алуға мүмкіндік береді. Екі сағат ішінде шамамен екі тақырыпты жеткілікті дәрежеде ашу мүмкіндігі болады. Біздің көзқарасымызша, саны сегіз адамнан асатын топта келесідей кемшіліктер болады. Біріншіден, модератордың талқылау үдерісіне тартылушылығының әр түрлі дәрежесі кезінде, үлкен топты басқаруы қиын болады, өйткені онда бір мезгілде бірнеше динамикалы үдерістер болады.
Мысалы, қатар отырған респонденттер арасында пікір сайыс туындайды. Олар негізгі әңгімемеге қатыса отырып, бақылауға көнуі қиын болады, ал деректердің мағынасы іс жүзінде ашылмайды. Үлкен топтардағы динамикалы үдерістердің қиындық салдары ретінде, модератордың рөлі ерекше маңызға ие болады және пікір сайыстың бүкіл барысын анықтайды. Бұл жағдайда талқылау қатаң түрде жоспар бойынша жүреді және топтардың өзіндік ерекшелігі, сондай-ақ когнитивті үдерістерді бақылау мүмкіндігі жоғалады.
Респонденттер алу
Дайындық кезеңінің келесі қадамы - зерттеу бірліктерін анықтау. Бұл ретте бірқатар себептер бойынша таза түріндегі іріктеме қолданылмайды, өйткені таралушылық шараларын өлшеу немесе экстраполяция емес, құбылысты сипаттау, фокус-топтар әдісінің негізгі мақсаты болып саналады.
Кездейсоқ іріктеме қолданылуы мүмкін, алайда іріктеу кезінде шешуші фактор болып саналмайды. Мәселен, бірқатар авторлар оның кейбір қағидаттарын пайдалануды ұсынады, мысалы, топтар композициясы халықтың негізгі санатын (зерттеу мақсатына сәйкес) көрсетуі тиіс.
Өзгешелікті стратификацияланған формада іріктеме фокус-топтар қолданылуы әдісімен мүмкін. Сол зерттеуде уақытта: қатысушылардың жас мөлшері, әлеуметтік-экономикалық мәртебесі, білім деңгейі, діни көзқарасы, ұлты, тұрғылықты жері, отбасылық жағдайы және т.б. оның өлшемдері болуы мүмкін. Қатысушыларды іріктеу үшін, негізгі және бақылау параметрлері ажыратылады. Бақылау сипаттамаларының көмегімен топтардың гомогенділігі тексеріледі. Респонденттерді іріктеу кезінде топ-ішілік гомогенділік қағидаты сақталады, өйткені оны сақтау динамикалық үдерістерге, үлкен еркіндікке және қатысушылардың ашықтығына оң ықпал етеді. Фокус-топтар әдісін қолдану тәжірибесі көрсеткендей, алдымен зерттеу үдерісінде гомогенді топтар гетерогенді топтарға айналады және іріктеудің негізгі өлшемдері өзгереді.
Сондай-ақ фокус-топтар қатысушылары немесе зерттелетін учаске кездейсоқ әдіспен таңдалады. Ол жалпы түрде тізімдерге немесе телефон абоненттерінің тізбесіне қолданылады. Бұл әдіс респонденттерді алу кезінде тиімді, ал егер іріктеу өлшемі өте өзгешелікті болса, онда тиімдігі аз болады. Фокус-топтар үшін қатысушыларды кездейсоқ таңдауға болатын тізім, бірқатар зерттеушілердің пікірі бойынша, деректердің сенімділігін, анықтығын арттыруға мүмкіндік береді. Алайда, егер социолог статистикалық қорытындыламаларға ұмтылмаса, онда, аудан, берілген сипаттамаларға сәйкес келетін адамдардың үлкен пайызы тұратындыққа сүйеніп, таңдалады.
Респонденттерді алу келесі негізгі тәсілдер негізінде жүзеге асырылады, ол: алдын ала сауалнама немесе сұхбат жүргізу, бақылау, зерттеушінің иелігінде бар деректерді (тізімді) талдау, осыған дейін бар топтарды пайдалану, жарнама, бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабарландыру. Алдын ала сұхбат пен сауалнама жүргізу фокус-топтарға неғұрлым дәл келетін респонденттерді алуға, сондай-ақ зерттелетін топтарды сипаттау үшін сауалнамалардан қосымша ақпаратты пайдалануға мүмкіндік береді. Осы үлгілерді (формаларды) толтыра отырып, әлеуетті респонденттің қойылған проблемалар туралы ойлана бастайтыны және фокус-топтар барысында талқылаудың сыртқы әсер емес, ішкі әсерден болуы мен мәжбүрлемеушілігі жоғалатыны, аталмыш әдістің кемшіліктерінің бірі болып табылады.
Кейбір уақытта, қандай да бір өлшемдер негізінде жасалған, респонденттердің деректер базасына ие фирмалар агенттіктерінің іріктемесін пайдалануға болады. Өкінішке қарай, олар әрқашан қолжетімді емес. Осындай бірінші рәсім - социолог берген өлшемдерге жауап беретін қандай да бір аталған адамдардың тізімі. Келесі рәсім - аталған адамдардың тізімінен кездейсоқ іріктеме. Бұл тәсіл әлеуетті респонденттер жиналған жерде: тұрғылықты жері бойынша, көшеде, дүкенде, көрмеде, конференцияларда және т.б. қолданылады. Осыған дейін бар топтарды (жұмыс ұжымдарын, мектептегі сыныптарды) пайдалау фокус-топтар үшін әрқашанда дәл келе бермейді, өйткені қалыптасқан қатынастар жүйесі жауаптарға және шетін тақырыптарды талқылауға әсер етуі мүмкін. Бұқаралық ақпарат құралдарындағы (газеттердегі немесе радиодағы) хабарлар ме хабарландырулардың көмегімен әлеуетті респонденттер тартудың қажеті жоқ. Осындай іріктеу ақпараттарды бұрмалауға әкелуі мүмкін, өйткені фокус-топқа қатысу үшін, әсіресе ұсынылған тақырыпқа қызығушылық танытатын немесе қосымша табыс тапқысы келетіндер келуі мүмкін.
Фокус-топтардың сенімділігін арттыру үшін социологқа келесідей практикалық ұсынымдар беріледі:
1) Зерттеудің басында іріктеу өлшемдерін дәл бөліп көрсету қажет, бұл ретте адамдардың пікірлеріндегі айырмашылық осындай өлшемдер болып саналмайды.
2) Социологқа, респонденттер таңдауды жеке бақылағаны жақсырақ. Бұл, маркетингтік зерттеулерден өзгешелігі, социологиялық зерттеулерде, қатысушыларды алу үшін дәл ережелердің болмауымен түсіндіріледі. Деректердегі қателік, фокус-топқа респонденттерді таныстарының есіндегілер бойынша алу салдары болуы мүмкін немесе, егер аталмыш рәсімдерді жүргізу кәсіпорындағы басшыға немесе мектептегі мұғалімге тапсырылса, сондай жағдайда болуы мүмкін. Фокус-топқа осылай алу кезінде, оған, не өндірістегі нашар және қажет емес жұмыскерлер, не сабаққа барғысы келмейтін мектеп оқушылары болып саналатын респонденттер алынуы ықтимал.
3) Кейбір жағдайларда кездейсоқ іріктемелерді (егер, берілген өлшемдерге жауап беретін, респонденттердің жеткілікті саны бар болса) пайдалану, сапалық зерттеулердегі деректердің сенімділігін, анықтығын арттырады.
4) Қатысқаны үшін ақы төлеу мүмкін емес болып көрінетін кездегі жағдайларда, фокус-топқа қатысуға респонденттердің уәждемесін арттыру үшін, шақыруды жеке жолдайды, жағымды көңіл күй туғызады.
5) Зерттеу жүргізу барысында, атап айтқанда, фокус-топтар өткізу орнын, адамдарды шақыру формаларын таңдау кезінде, жергілікті әлеуметтік-мәдени және географиялық ерекшеліктер ескеріледі. Бірқатар ғалымдардың пікірі бойынша, егер қатысушылар бір-бірімен таныс болмаса, зерттеу нәтижелерінің сенімділігі, анықтылығы арта түседі. Соңғы талап, фокус-топтар әдісін, қолдану аясын елеулі түрде қысқартады, өйткені ұйымдарда және ұжымдарда, яғни осыған дейін қалыптасқан топтарда зерттеулер жүргізу кезінде осы өлшемдерді сақтау қиынға түседі. Автор зерттеулерінің тәжірибесі көрсететіндей, соңғы талап әмбебап сипатқа ие емес, ал индивидтерді алу зерттеу тақырыбына қатысты болады. Егер талқыланатын тақырып адамдар арасындағы өзара қарым-қатынасқа әсер етпейтін болса, онда сондай жағдайда фокус-топта бір-бірімен таныс қатысушылар болуы мүмкін. Модератордың шеберлігі мен фокус-топтар әдісінің мүмкіндігін пайдаланып, ақпараттар жинау үдерісіне таныстықтың әсерін азайтуға болады.
Фокус-топтар алу үдерісінде бірқатар проблемалар туындайды. Фокус-топтар алудың әр түрлі әдістері мен тәсілдеріне қарамастан, арасында коммуникативтік сапасының (ұялшақ, тілі мүкіс) деңгейі төмен адамдар, сондай-ақ берілген өлшемдерге жауап бермейтін (компанияға шақыртумен келген) индивидтер кездеседі. Респонденттер алу сапасын жақсарту үшін бірнеше әдістемелік ережелер қолданылады. Мысалы, фокус-топқа қатысу үшін оның талаптарына сай келмейтін респонденттерге күні бұрын дайындалған сауалнама ұсынылады, оны толтырғаннан кейін оларға алғыс айтып, егер уәде етілген болса, материалдық сыйақы беріледі.
Әр түрлі адамдарды бір уақытта және бір жерде жинау қажеттігі, респонденттер алудың тағы бір қиындығы болып табылады. Бұл міндет адамдардың әлеуметтік-экономикалық мәртебесіне қатысты қиын немесе оңай болады. Социологиялық және маркетингтік зерттеулер тәжірибесі көрсеткендей, ол неғұрлым жоғары болса, топтағы өз құрамын толықтыру соғұрлым қиынырақ. (Зерттеу тәжірибесінде, фокус-топқа респонденттерден ешкім келмеген жағдайлар кездеседі). Сол уақытта, шақырылған респонденттерге телефон шалып, алдағы уақытта осы жағдайды ескеру үшін бас тарту себебін нақтылау қажет.
Сонымен, фокус-топқа респонденттер алу маңызды, мазмұнды міндеттер болып саналады, өйткені оны дұрыс жүргізбеу кезінде нәтижелер сенімді емес болады. Респонденттердің өз құрамын толықтыру формасы, ақыр соңында, зерттеуге қатысуға деген респонденттердің ниетіне, олардың оған тартылушылығы мен шынайы ықылас білдіруіне әсерін тигізеді. Сондықтан, шақыру уақыты мен формасы, алдын ала әңгімелесу, деректер жинау кезеңінде, өзара түсіністік орнату үшін жағдай жасайды.
Тақырыптарды таңдау және олардың санын анықтау
Фокус-топтың негізіне жататын топтық динамиканы дәлел ретінде пайдалана отырып, ғалымдар бір тақырыптардың жарамдылығы және өзге бір тақырыптардың жарамсыздығы туралы әр түрлі қорытындыларға келеді.
Фокус-топтар әдісін пайдалану тәжірибесі көрсеткендей, шетін немесе сырластық (интимдік) тақырыптар негізгі проблема болып саналады. Осындай тақырыптарды талқылау кезіндегі респонденттердің ашылу дәрежесі, мысалы, топтардың композициясына, оған қатысушылардың таныстық дәрежесіне, олардың әлеуметтік-демографиялық мінездемелеріне (жынысына, жас мөлшеріне) және т.б. қатысты болады. Осындай тақырыптарды талқылауға респонденттерді дайындау үшін, әлеуметтік-демографиялық мінездемелер туралы ғана емес, сонымен бірге болжанатын тақырып сұрақтары бар сауалнамаларды іріктеу мақсатында пайдалануға болады. Бұл, фокус-топтар әдісіне өз атын жасырын жазушылық жетпейтіндігімен байланысты.
Сырластық тақырыптар қозғалатын фокус-топтар өткізу кезінде, респонденттердің өзін-өзі ашуына және қоғамдық пікірлерде дәстүрлі түрде қуаттауға ие болатын, жауаптар санын азайту үшін жағдай жасау маңызды. Ол бойынша пікір сайыс барысында социолог әрбір қатысушының ашылу деңгейінің өзге респонденттердің болжамдарына сәйкес келуін қадағалауы тиіс.
Тақырыптардың саны зерттеу мақсатымен, нысандандырылған фокус- топтардың дәрежесімен, пікір сайысқа психологиялық тартылушылық пен қызығушылық танытушылықтың сол кездегі шектерімен, оның тақырыбымен және онымен танысқан әлеуетті қатысушылардың дәрежесімен анықталады.
Мақсаттарға қатысты, сценарийде қозғалатын тақырыптар саны анықталады. Д.Фрею мен А.Фонтананың негіздеуі бойынша топтық сұхбат: мақсаттарды көздейді: түсініктемелік (тақырыппен танысу, зерттелетін топпен өзара- түсіністік орнату, ғылыми болжамдарды тұжырымдау); пилотаждық (құралдар жиынын тексеру); триангуляциялық (сенімділікті, анықтылықты арттыру үшін әдістер жиынын пайдалану); феноменологиялық (негізгі санаттарды анықтау, жаңа тақырыптарды ашу) мақсаттарды көздейді. Бірінші және екінші мақсатқа сәйкес фокус-топтар нысандандырылған немесе жартылай нысандандырылған сипатқа ие және екі-үш тақырыпты қамтиды. Феноменологиялық мақсаттағы әңгімелесуде бір-екі тақырып талқылануы мүмкін.
Талқылау үшін ұсынылатын тақырыптардың саны мен нысандандырылғандық дәрежесі бойынша маркетингтік және социологиялық зерттеулердегі фокус-топтар өзгешеленеді. Біріншіден, ынталандыруларды пайдаланатын, талқылау үшін орташа ұзақтығы бір жарым сағат, нысандандырылған пікір сайыстарда әдетте 3-4 ынталандыру (мысалы, жарнамалық роликтер немесе жарнамаланатын тауарлар) ұсынылады. Оған керісінше жағдайда, модератор, жарнамалық өнімге тікелей қатынасы бар, респонденттердің өзі, өмір салты, мінез-құлқы туралы ақпарат алуға және одан күтетін олардың болжамдары мен оған қатынасы туралы білуге үлгермейді.
Социологиялық зерттеулерде, ақпараттарды жоғалтусыз және бүкіл қатысушылардың нысандандырылған фокус-топта сол уақыт ішінде шамамен екі, үш тақырыпты, ал нысандандырылмаған фокус-топта - екеуден аспайтын тақырыпты талқылауына болады. Пікір сайысқа психологиялық тартылушылық шектеріне сүйене отырып, фокус-топтардың қатысушылары бір жарым сағаттан аспайтын, ең көп болғанда екі сағат ішінде оған қызығушылық танытады, ал одан ұзақ уақыт талқылағанда адамдар, әдетте өз пікірін ықылассыз айтады.
Шақырылғандардың әңгімелесуге тартылушылығы, сондай-ақ көңіл күйге және тақырыпқа қызығушылық танытуға әсер етеді. Егер пікір сайыс тақырыбы респонденттерге қызық емес болса, онда сол жағдайда топтар нысандандырылған сұхбат сипатын иеленеді және оның мән-маңызына тереңдеп бармастан, зерттелетін проблеманың бүкіл мүмкін аспектілерін қамтиды. Тақырыптар саны сондай-ақ олардың сипатына қатысты болады.
Фокус-топтар әдісін қолдану тәжірибесі көрсеткендей, шетін және сырластық сұрақтарды талқылау кезінде ақжарқын, ашық, еркін ахуал қалыптастыруға және фокус-топтағы қатысушылардың ашылуына шамамен 30 минут кетеді, нәтижесінде, негізгі тақырып бойынша пікір сайысқа шамалы ғана уақыт қалады. Индивидтердің тақырыппен танысу дәрежесіне қатысты сұрақтардың саны өзгереді және аталмыш жағдайды сарапшылармен және үйреншікті респонденттермен фокус-топтар өткізу кезінде ескеру қажет болады.
Фокус-топтардың нысандандырылғандық дәрежесін анықтау
Фокус-топтар әдісі өзгерістерді қабылдай білушілігімен, өзін алдын ала болжап білуге болмайтындығымен, фокус-топтар өткізу барысы бойынша түзетулер енгізу мүмкіндігімен ерекшеленеді. Өзгеріс енгізу мүмкіндігі қолданылатын нысандандырылған - нысандандырылмаған континуумына сәйкес беріледі. Бір полюсте - пікір талқыға арналған сұрақтар күні бұрын әзірленуі тиіс, нысандандырылған фокус-топтар болады. Бұл ретте модератор фокус-топтар қатысушыларына қысым көрсетпеуі тиіс, алайда олар зерттеу логикасын басшылыққа ала отырып, күні бұрын әзірленген жоспарды қадағалауы қажет. Олай болмаған жағдайда, К.Бейли пікірі бойынша, құрылымдарсыз... сұхбат жүргізуші қандай сұрақтар қоятынын білмеуі мүмкін және сұхбат туралы, оның мақсаты туралы жүргізуші де, респонденттер де білмеуі мүмкін, сұрақтар шамалап қойылатын, мағынасыз жаттығуға айналуы мүмкін. Екінші бір полюсте - құрылымы берілмейтін, индивидтерді неғұрлым толық ашу мүмкіндіктері қалыптастырылатын, нысандандырылмаған фокус- топтар болады. Бұрын берілген құрылым мен зерттеу үшін қызықты респонденттердің сұрақтарға берген жауаптары арасындағы теңдестікті табуға ұмтылатын, нысандандырылмаған фокус-топтар континуум ортасында болады.
Фокус-топтардың ерекше табиғатын - социологтың ұтқырлығын, әлеуметтік шындықты егжей-тегжейлі зерттеу мүмкіндігін және т.б. ескере отырып, пікір сайысты нысандандыру және жоспарды қатаң қадағалау дұрыс болады. Зерттеуді күні бұрын жоспарланған сұрақтарға сәйкес жүргізу, ақпараттарды елеулі түрде жоғалтуға әкелуі мүмкін, өйткені социолог ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.