Оқытуды ұйымдастыру тек мұғалімнің басшылығымен жүргізілуі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Бастауыш мектеп оқушыларына жеке - дара қатынас жасау әдістемесі.

Орындаған: Сембаева Жанерке Сембайқызы
Тобы: 410
Мамандығы: 0105000 Бастауыш білім беру
Біліктілігі: 0105013 Бастауыш білім беру мұғалімі
Ғылыми жетекшісі: Маханбет А.

Семей, 2022
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І - тарау. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН ОҚЫТУДАҒЫ ЖЕКЕ - ДАРА ҚАТЫНАС ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Жеке - дара қатынас: негізгі ережелер мен түсініктер ... ... ... ... ... 6
Оқу үрдісінде жеке - дара қатынасты жүзеге асыруда оқушылардың психологиялық және жас ерекшеліктерін есептеу ... ... ... ... ...11
Жеке - дара қатынас жасаудағы жаңа тенденциялар ... ... ... ... ...18
ІІ - тарау. ЖЕКЕ - ДАРА ҚАТЫНАС ЖАСАУДЫҢ ФОРМАЛАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
Қазіргі білім беру жүйесіндегі жеке - дара қатынас жасау тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
Жеке - дара қатынас жасау әдістемесін жүзеге асыру ... ... ... 24
ІІІ - тарау. Іс - тәжірибе бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 6
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .31

КІРІСПЕ

Өзектілігі: Қазіргі таңда еліміздегі оқу тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан жаңартулар біліммен тәрбие жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Бүгіңгі таңда тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын ең басты мәселесінің бірі өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық адамгершілік қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі замандастармен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді ұрпақ тәрбиелеу.
Қазіргі жас ұрпақтың сапалы әр түрлі оқу материалын алуға деген ұмтылысына байланысты жеке - дара қатынас соңғы уақытта өзекті бола бастады. Мұғалім мен оқушының тығыз қарым - қатынасы оқушының білім деңгейін айтарлықтай арттыруға, ал мұғалім тарапынан өз қамқорлығының әртүрлі жеке - психологиялық ерекшеліктерін тікелей зерттей отырып, мықты жақтарын анықтай отырып, оның біліктілік деңгейін көтеруге мүмкіндік береді.
Оқу материалын меңгерудің жетістігі, оны меңгеру қарқыны, білімнің мәнділігінің беріктігі, баланың даму деңгейі мұғалімнің іс-әрекетіне ғана емес, сонымен қатар оқушылардың танымдық қасиеттері мен қабілеттеріне де байланысты, соның ішінде қабылдау, есте сақтау, ақыл-ой әрекеті, ең соңында, физикалық даму ерекшеліктері. Бұдан шығатыны, әрбір мұғалімнің алдында үнемі осындай қарама - қайшылықтардың жағымсыз салдарын залалсыздандыру, жағымды жақтарын күшейту, т.б. оқытудың сыныптық формасында әрбір баланың нақты және әлеуетті мүмкіндіктерін пайдалануға болатындай жағдай жасау. Бұл практикалық мәселені шешу оқушыларға дифференцияланған және жеке көзқарасты жүйелі түрде жүзеге асырумен байланысты.
ХХІ ғасыр білімділер ғасыры болмақ. Білімділерді аялап тербетер, баптап өсірер тәрбие керек. Еліміздің қоғамның эканомикалық, саяси - мәдени дамуына үлес қосатын, әлеуметтік цивилизацияға көтерілетін, парасатты, денсаулығы мықты азаматын тәрбиелеп шығару - мектептің ұстаздар қауымының бүгіңгі таңдағы жетпес міндеті.
Сондықтан, мұғалімнің алға қойған маңызды міндетінің бірі - талабы таудай жеке тұлғаны іздеп табу, оны өсіру. Әр оқушының қабілетін танып - біліп, дамытып, адам дәрежесіне жеткізу үшін жаңашыл жұмысқа бет бұру керек.
Бастауыш сыныпта оқушылар өз өмірін дұрыс ұйымдастырып, оқушылар өзара мұғалімдермен, ата-аналармен шынайы да, сыпайы ізгілікті қарым қатынас орнатуға, кез келген мәселені шешуде сыни ойлау тұрғысынан келе отырып, шығармашылық қатынас жасауға дағдыланады.
Білім беру саласындағы қоғамның әлеуметтік тапсырысы оқушылардың жеке тұлғасын дамыту, білім берудің гуманистік мазмұнын нығайту, пәннің тәрбиелік, білім беру және дамытушылық әлеуетін неғұрлым толық іске асыру міндеттерін қояды. Заман талабына сай білімді тұлға тәрбиелеп шығару. Оқу үрдісінде дара қатынас жасаудың маңызын түсіндіру. Оқушылардың психологиялық және жас ерекшеліктерін ескере отырып жеке - дара қарым - қатынас жасаудың маңызы өте зор.
Зерттеу өзектілігі. Қазіргі мектептің басты міндеті - әрбір оқушының қабілетін ашу, жоғары технологиялы, бәсекеге қабілетті әлемде өмір сүруге дайын тұлға тәрбиелеу. Олай болса, білім берудің басты мақсаты - жеке тұлғаның психикалық, адамгершілік, эмоционалдық және физикалық дамуына, оның қабілеттерінің жан - жақты дамуына, оқушылардың берік білім алуына, білім негіздеріне қол жеткізуіне барынша қолайлы жағдай жасау екені кездейсоқ емес. Әр түрлі технологияларды, әдіс - тәсілдерді пайдалана отырып оқушының білімге деген қызығушылығын арттыру, оқу қабілетін дамыту. Оқушының деңгейіне сай тапсырмаларды орындатып, біртіндеп жеңілден күрделіге ауысу арқылы білімін күшейту.
Зерттеу саласы: дидактика.
Зерттеудің мақсаты: Оқушының жеке ерекшеліктерін және оның оқу қабілетінің даму деңгейін ескере отырып, бастауыш сыныптарда кіші жастағы оқушыларға білім беруді ұйымдастырудың оңтайлы жолдарын анықтау.
Зерттеу нысаны: Кіші жастағы оқушыларды оқыту процесі.
Зерттеу пәні: Сынып ішілік саралау жағдайында кіші жастағы оқушыларды оқытудың әдістемелік негіздері.
Зерттеу міндеттері:
дараландыру ұғымына анықтама беру.
жеке оқытуды жүзеге асыруда мұғалімге қойылатын талаптарды қарастыру.
оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты психологиялық аспектілері мен ерекшеліктерін ашу
оқытуды дараландырудың жаңа тенденцияларын ашу
ұсынылған даралау тәжірибесін талдау.
Тапсырмаларды шешу үшін келесі зерттеу әдістерін қолдандым:
а) теориялық: тақырып бойынша философиялық, психологиялық және педагогикалық әдебиеттерді зерттеу және талдау,
б) эмпирикалық: бастауыш сынып мұғалімдерінің тәжірибесін зерттеу,
в) практикалық: даралау әдістері мен формаларын пайдалана отырып сабақ өткізу.
Зеріттеудің базасы: ШҚО, Семей қаласы, №17 ЖОББ КММ.
Зеріттеу жұмысының құрылымы: кіріспе, іс - тәжірибе бөлімі, қорытыныды мен пайдаланылғын әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН ОҚЫТУДАҒЫ ЖЕКЕ ДАРА ҚАТЫНАС ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Жеке-дара қатынас: негізгі ережелер мен түсініктер
Оқытуды ұйымдастыру формасы - оқыту процесінің міндеттерін іске асырудағы мұғалім мен оқушылардың іс - әрекеттерінің сыртқы көрінісі. Ұйымдастыру формасында оқытудың мақсаты, мазмұны мен әдістері біріңғай жүзеге асады.
Қоғамның даму тарихында жас ұрпақты оқытудың ұйымдастыру тәсілдері де өзгеріп тұрады. Оқыту жұмысын ұйымдастырудың тарихында, оның негізінен үш түрлі формасы қалыптасқан: жеке - дара, топтық және сынып - сабақтық жүйе [1, 46].
Жекелеп оқыту жүйесі көне орта ғасырларда пайдаланылды. Мұғалім жеке оқушының орындаған жаттығу жұмыстарын тексеріп, мәтінді оқытып тыңдайтын, қалай оқу керектігін көрсететін, үй тапсырмаларын орындау амалдарын түсіндіретін, музыкалық құралдармен пайдалануды үйрететін. Дене шынықтыру тәрбиесінен жарыс және бәсеке жұмыстарын ұйымдастыратын, жеке не бірнеше оқушымен әңгіме жүргізу әдістерін де қолданатын.
Бұрын қазақ еліндегі молдалардың балаларды оқытуы да осы орта ғасырлық оқу жүйесіне өте ұқсас еді. Әр жастағы балалар молданың алдында жүгініп отырып, әр кітаптан оқыған.
Жаңа дәуірде Англияда оқытудың "белл - ланкастер" жүйесі тарады. Сатылы немесе "өзара оқыту" түрінің ерекшелігі: бір оқу жылында жас шамалары, білім дәрежелері әртүрлі, құрамы тұрақты емес оқушыларды жылдың қай мезгілінде болмасын оқуға қабылдап отырған. 200 - 300 немесе 600 - ден астам оқушыны мұғалім сатылып оқытуды ұйымдастырған, түске дейін ересектерді оқытса, түстен кейін олар өз кезегінде жасы кіші оқушыларға өздерінің мұғалімнен алған білімдерін үйретіп отырған.
Америка Құрама Штаттарында XX ғ. басында "дальтон - жоспар" оқу формасы тұңғыш рет қолданылды. Бұл жүйенің ерекшелігі, оқу жеке дара, әрбір оқушыны өз күшімен, белгілі бір бағдарламаларды бөлшектеп оқытуды ұсынды. Мұндай оқытуды ұйымдастыруда мұғалімнің басшылық рөлі төмен болды.
Кеңес мектебінің алғашқы жылдарында оқу ісінде балалардың бірлесіп атқаратын жұмысы ретінде бригадалық - зертханалық әдіс жүйесі ұсынылды. Бұл әдіс бойынша, оқу сыныптары 3 - 4 топқа бөлінеді. Әр топты басқаратын бригадирлер (жақсы оқитындары және ұйымдастыруға қабілетті балалар) белгіленді. Бригадирлер өз тобындағы оқушылардың орындаған тапсырмаларын жинақтап, мұғалімге бригада атынан жауап берді. Бригадирдің жауабына қарай,бригадаға оқушылар білімінің бағасы қойылды. Мұндай жағдайда оқушының жеке басының ерекшелігімен санасушылық болмады. Мұғалім тек консультант есебінде ғана жұмыс атқарды.
Оқытудың кең таралған сынып - сабақ жүйесінің негізін қалаған Ян Амос Коменский болды. Ол өзінен бұрын өткен және ағымдағы педогогикалық тәжірибелерді зерттеп, оқу ісін жүйелі ұйымдастыруды ұсынды.
Оқушыларды сыныпқа жас шамаларымен таным қабілеттері бойынша топтастыру.
Сыныптағы оқушылар құрамының әркезде тұрақты болуы.
Жеке пәндерді тұрақты оқу кестелері арқылы алмакезек оқыту.
Оқытуды оқу жоспарына, оқу бағдарламалары және оқулықтарға негіздеу.
Оқытуды жылдың тұрақты бір мезгілінде бастап , аяқтау.
Оқытуды ұйымдастыру тек мұғалімнің басшылығымен жүргізілуі.
Қорыта айтқанда, мұғалім бір мезгілде жас шамалары бірдей, құрамы әркезде тұрақты оқушылар тобымен жұмыс істейді.
Жеке-дара өтілетін дəріс түрлері:
1. Репетиторлық
2. Тьюторлық
3. Менторлық
4. Гувернерлық
5. Отбасылық оқу
6. Өзіндік оқу [3, 486].
Ұжымды - топтық сабақ түрлері өз ішіне дəрісбаян, семинар, конференция, олимпиада, оқу саяхаттары жəне іскерлік ойындарды қамтиды.
Даралықты - ұжымды дəрістер, пəн, тақырып жұмыстарына толық кіргізу. (погружение), шығармашылдық апталары, ғылыми апталар, жоба (курстық, диплом) жұмыстары.
Неміс педагогы И.Ф.Гербарт сабақтың негізгі төрт кезеңін ұсынады. Мұғалімнің оқу материалын мазмұндау кезеңі, жаңа материалды өткен материалмен байланыстыру кезеңі, сабақты жаттығу әдісімен жүргізу кезеңі және қысқаша қорытынды жасау кезеңі.
Сынып - сабақ формасы оқыту жұмысын ұйымдастырудың негізгі формасы ретінде күні бүгінге дейін өзінің маңызын жойған жоқ. Себебі, ол алдымен мұғалімге оқытатын пәннің мазмұнын жүйелі түрде баяндауына мүмкіндік береді. Сондай - ақ, сабақ баланың оқу әрекетінің сыныптан тыс және үйдегі түрлеріне де бағыт - бағдар беріп, жетекшілік рөлін атқарады.
Сабақ - оқыту жұмысын ұйымдастырудың басты формасы болғандықтан, ендігі жерде оның атқаратын қызметі мен оқыту процесінде алатын орны ерекше болды. Сабақта оқушыларға білім берумен қатар, олардың рухани - адамгершілік қасиеттері мен ақыл - ой қабілеттерін дамыту мақсаттары көзделеді.
Сабақ - күрделі психологиялық және дидактикалық процесс, онда оқушылармен педагогикалық қарым - қатынас жасау және тәрбиелеу міндеттері іске асырылды.
Жеке оқыту процесінде жеке көзқарасқа негізделген педагогикалық процесті практикалық ұйымдастыру деп түсініледі.
Соңғы жылдары бірқатар педагогикалық еңбектер И.Е. Унт, А.А. Кирсанова, Г.Ф. Суворова, С.Д. Шевченко және басқа авторлар.
Бұл мәселенің дамуына әдіскерлер А.Н. Конева, В.П. Беспалько, Е.А. Климова, М.Н. Скаткина және т.б. үлес қосты. Мұғалімдердің еңбектерінде бұл мәселенің мазмұны мен құрылымы айқындалып, оны жүзеге асырудың жолдары мен тәсілдері ұсынылған.
Әр түрлі мұғалімдердің даралау туралы пікірлерін қарастырайық. И.М. Чередов: Дидактикалық қарым-қатынастар тұрғысынан оқытуды дараландыруды оқу процесінің принципі ретінде, ал сыныпта саралап оқытуды - жүзеге асырудың оңтайлы шарттарын білдіретін оқытуды ұйымдастырудың нақты формасы ретінде түсіну керек.
И.М.Осмоловская: Индивидуализация - бұл дифференциацияның соңғы нұсқасы, бұл кезде оқу процесі топтардың емес, әрбір жеке оқушының ерекшеліктерін ескере отырып құрылады.
А.А. Кирсанов тәрбие жұмысын дараландыруды оқушының білімділігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін сынып ұжымының, жекелеген оқушылар мен оқушылар топтарының іс - әрекетінің мақсаттары мен нақты танымдық мүмкіндіктеріне сәйкес келетін оқу - дидактикалық құралдар жүйесі деп қарастырады.
Әдебиеттерді талдау көрсеткендей, даралау идеясы педагогика ғылымының өнертабысы емес. Оны педагогика тікелей психологиядан, ішінара 19 ғасырдың аяғында әлеуметтанудан алды.
1920 жылдары Бірінші дүниежүзілік соғыстан туындаған рухани күйзеліс фонында Еуропада өтемақы (яғни, адамның биологиялық әлсіздігін жеңу) идеясына негізделген жеке психология кең тарады.
Психологиядағы бұл бағыт батыстық педагогикаға, әлеуметтану мен психологияға күшті әсер етті.
Оқытудың нақты процесінде білімді әр оқушы жеке игеретіні даусыз. Дегенмен, білімді меңгеру процесі белгілі бір топтың, сыныптың балаларында бірдей болуы мүмкін. Оқыту процесінде балалардың жеке дамуындағы жалпыны анықтауға болады. Жалпы балалардың даму деңгейін, белсенділік пен мінез - құлық мотивтерінің ұқсастығын сипаттай алады. Әдетте, бір жастағы балаларда бұл жалпы деңгей болады. Сондықтан белгілі бір топтағы, белгілі бір жастағы балалардың жалпы психологиялық ерекшеліктерін білу оқытуда әрбір оқушының оқу материалын түсіну мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Оқушылардың жеке ерекшеліктерін зерттеудің негізгі әдістеріне оқушыны жүйелі түрде бақылау, алдын ала белгіленген тақырып бойынша жеке және топтық әңгімелесу, қосымша оқу тапсырмалары және оқушының пайымдау әдістерін талдау, баланың ұжымдағы орнына байланысты арнайы тапсырмалар жатады.
Педагогика бойынша оқу - әдістемелік құралдарда жеке көзқарас білім берудің маңызды принциптерінің бірі ретінде қарастырылады. Е. С. Рубинский жалпы педагогикалық - дидактикалық принциптердің бірі ретінде жеке көзқарастың маңыздылығын жан - жақты қарастырып, оның негіздемесін келтіреді. Біріншіден, жеке көзқарас принципі басқа дидактикалық принциптерге қарағанда, әрбір оқушының жеке басындағы әлеуметтік типті ғана емес, сонымен қатар жеке дара ерекшелікті жүйелі түрде ескеру қажеттігін атап көрсетеді. Екіншіден, әрбір оқушы ерекшеліксіз жеке көзқарасты қажет етеді. Қарастырылып отырған принциптің бұл белгісі оқушы тұлғасына адамгершілік көзқарас туралы ережеден туындайды. Үшіншіден, индивидуалды тәсіл - оқушының жеке тұлғасын шығармашылықпен дамытуды көздейтін белсенді, қалыптастырушы, дамытушы ұстаным.
Оқытуды даралау оқыту процесін ұйымдастыру - оқушылардың жеке ерекшеліктерін есепке алудың кез келген формалары мен әдістері ретінде анықталады:
1) Минималды түрлендіруден және топтық оқытудан толық дербес білім алуға;
2) Нысандардың, мақсаттардың, оқыту әдістерінің және оқу материалының түрленуі;
3) Жеке оқытуды барлық пәндер бойынша, кейбір пәндер бойынша оқу материалының жекелеген бөліктерінде пайдалану [5, 750].
Осыған байланысты оқытуға жеке көзқарас принципі мұғалімнен:
1) Өз оқушыларының темпераментінің жеке ерекшеліктерін, мінез ерекшеліктерін, көзқарастарын, талғамдарын, әдет-ғұрыптарын үнемі зерттеп, жақсы білетін;
оқушыны жеке тәсілмен оқыту
2) Ойлау тәсілі, мотивтері, қызығушылықтары, көзқарастары, тұлғалық бағыттылық, өмірге, еңбекке қатынасы, құндылық бағдарлары, өмірлік жоспарлары сияқты маңызды тұлғалық қасиеттердің қалыптасуының нақты деңгейін диагностикалауға және білуге қабілетті болды;
3) Тұлғаның үдемелі дамуын қамтамасыз ете отырып, әрбір оқушыны өзі үшін мүмкін болатын және қиындығы жағынан қиындайтын оқу іс - әрекетіне үнемі баулу;
4) Мақсатқа жетуге кедергі келтіруі мүмкін себептерді дер кезінде анықтап, жойды, ал егер бұл себептерді дер кезінде анықтау және жою мүмкін болмаса, қалыптасқан жаңа жағдайлар мен жағдайларға байланысты оқу-жаттығу тактикасын жедел өзгертуге;
5) Мүмкіндігінше жеке тұлғаның өз қызметіне сүйену;
6) Жеке тұлғаның өзін - өзі тәрбиелеуімен біріктірілген білім беру, өзін - өзі тәрбиелеудің мақсаттарын, әдістерін, нысандарын таңдауға көмектесті;
7) Оқушылардың дербестігі, бастамашылдығы, көркемөнерпаздық өнері дамыды, ол шебер ұйымдастырылған және жетістікке жетелейтін іс - әрекеттер сияқты жетекшілік етеді.
Мұғалім сүйенуі тиіс жеке қасиеттердің ішінде қабылдау, ойлау, есте сақтау, сөйлеу, мінез, темперамент ерекшеліктері басқаларға қарағанда жиірек көзге түседі. Жаппай білім беру кезінде осы және басқа да ерекшеліктерді егжей - тегжейлі зерделеу өте қиын болғанымен, мұғалім табысқа жетуді қаласа, маңызды ақпаратты жинауға қосымша уақыт, күш және ақша жұмсауға мәжбүр, онсыз жеке қасиеттерді білу мүмкін емес.
Қазіргі мектеп оқушыларының білім деңгейінің жоғарылауын, олардың жан-жақты қызығушылықтарын ескере отырып, мұғалімнің өзі жан-жақты дамуы керек: тек өз мамандығы бойынша ғана емес, сонымен қатар саясат, өнер, жалпы мәдениет саласында да ол өзінің мүддесі үшін болуы керек [6, 3].
Кейбір мұғалімдер қиын оқушыларға, тәртіп ережелерін бұзушыларға қатысты ғана жеке тәсіл қажет деп қателеседі. Бұл оқушыларға көбірек көңіл бөлу керек екені сөзсіз. Бірақ біз гүлденгендерді ұмытпауымыз керек. Сыртқы әл - ауқаттың артында жағымсыз ойлар, мотивтер мен әрекеттер де жасырылуы мүмкін. Бұған ешкім ешқашан күдіктенбеуі керек, бірақ барлығына назар аудару керек.
Сыртқы мінез - құлық актілері арқылы адамның терең қасиеттерін түсіну өте қиын және әрқашан мүмкін емес. Оқушы мұғалімге көмектесуі керек. Сондықтан ол сіздің досыңыз, одақтасыңыз, серіктесіңіз болуы керек. Бұл терең қасиеттерді диагностикалаудың ең қысқа және сенімді жолы. Жеке оқыту мұғалім мен оқушының жұптық жұмысының жеке жұмысын қамтиды.
Даралаудың басты мақсаты - баланың даралығын сақтау және одан әрі дамыту, бірегей, қайталанбас тұлға болатын осындай тұлғаны тәрбиелеу.
Сонымен, бұл тармақта біз дараландыру ұғымының мәнін аштық.

Оқу үрдісінде жеке - дара қатынасты жүзеге асыруда оқушылардың психологиялық және жас ерекшеліктерін есептеу.

Жұмыс барысында баланың жеке ерекшеліктерін ескеру талабы өте ескі дәстүр. Мұның қажеттілігі айқын, өйткені оқушыларды әртүрлі көрсеткіштер бойынша бір - бірінен айтарлықтай ерекшеленеді.
Жеке көзқарас мыналарды қамтамасыз етеді:
жеке оқушыларды оқытудағы қиындықтарды жою,
оқушылардың барлық күшті және қабілеттерін дамыту мүмкіндігі.
Тәрбие жұмысын дараландыруда ең алдымен ескеру қажет ерекшеліктер мен осы белгілерді диагностикалау мәселелерін қарастырайық. Бұған ең алдымен күрделі қасиет - оқушының психикалық даму деңгейі жатады. Н. А. Менчинская өз анықтамасында бұл ұғымды оқудың алғы шарттарын да (оқу қабілеті) де, алынған білімді де (оқу қабілеті) қабылдайды.
Үйренушілік немесе оқуға қабілеттілік - оқушының ақыл-ой қабілетін сипаттайтын ұғым, т.б. қысқа уақыт ішінде ассимиляцияның жоғары деңгейіне жету қабілеті Оқу қабілетін анықтау критерийлері ассимиляция жылдамдығы, ойлау процесінің икемділігі және ойлаудағы нақты және абстрактілі компоненттердің байланысы болып табылады. Ассимиляция жылдамдығы күрделі құбылыс, оның маңызды көрсеткіші есте сақтау жылдамдығы емес, жалпылау қарқыны болып табылады. Ассимиляция жылдамдығын З.И. Калмыков, бұл құбылысқа қатысты ілгерілеу қарқыны терминін қолданған. Оның критерийлері:
1) жалпылаудың пайда болуына қажетті білім көлемі және
2) ойлау экономикасы. Оларға дербестік қосылады: үлгерім қарқыны төмен болған сайын, оқушыларға көмек қажет.
З.И. Калмыкова оқуға қабілеттілікті диагностикалау стратегиясын құрастырды. Калмыкова үйренгіштік - оқуға қабілеттілікті мектептегі білім беру жағдайында дамудың алғышарттары жүйесінің негізгі буыны деп санайды. Оқу қабілеттілігі Калмыкова басқа қажетті жағдайлардың (білімнің бастапқы минимумы, оқуға деген оң көзқарасы) болуы және салыстырмалы теңдігі кезінде адамның интеллектуалдық қасиеттерінің (немесе ойлау ерекшеліктерінің) жиынтығы деп анықтайды.
Оқытудың өнімділігі негізінде Калмыкова психикалық дамудың жаңа мағыналарды өз бетінше ашуға мүмкіндік беретін жағын түсінеді, әсіресе осы бағытта оқу қабілеттерін танудың диагностикалық стратегиясы бағытталуы керек.
Тәжірибе көрсеткендей, байқағыш және тәжірибелі мұғалім оқушылардың типологиялық ерекшеліктерін, олардың өзін - өзі бағалауын өмірлік көрсеткіштермен анықтай алады, дегенмен ол мұны көбінесе интуитивті түрде, санадан тыс жасайды. Бұл тұрғыда ең үлкен қиындықтарды бастауыш мұғалімдер бастан кешіреді [7, 123].
Осыған байланысты мұғалім темперамент түрін, өз оқушыларының жеке ерекшеліктерін ескеруі керек, яғни тамаша психологқа тән қасиеттерді бойына сіңіруі қажет.
Әдебиеттерді талдау бізді қызықтыратын жеке сипаттамалардың келесі сыртқы белгілерінің сипаттамасын бөліп көрсетуге мүмкіндік берді.
Темпераменттердің психологиялық сипаттамасы. И.П. Павловтың нерв жүйесінің типтері туралы ілімі бойынша 4 түрлі темперамент өкілдері бойынша сипатталады.
Холерик - бұл темперамент өкілі тездігімен, шапшаңдығымен, ұстамсыздығымен, тым қозғалғыштығымен ерекшеленеді. Оларда психикалық процестер шапшаң өтеді. Күйгелектік сондай адамдарға тән. Ол жұмыс істеуге жақсы қарқынмен кірісіп, күші таусылғанда оны тастап кете береді. Адамдармен қарым - қатынаста тынымсыз, агрессивті, шамданғыш болып келеді. Сондықтан холерик болған жерде ұрыстар жиі болады. Холерик темпераментінің жағымды жағы - энергия, белсенділік, құштарлық, инициативтік. Жағымсыз жағы - ұстамсыздығы, қаталдық, қатаңдық, шамдану, ыза. Мысалы, кіші холерик оқушыдан талпыныс пен құштарлық ерекше көзге түседі. Тіпті партада мұғалімді тыңдап отырған холерикті анық мимика мен энергетикалық белгілер арқылы ажыратуға болады. Тақтада жауап бергенде, кіші оқушы бір аяқтан екіншісіне ауыстырып тұрады, өте жылдам жауап береді. Ондайлар тез істеуге, үлкен өзгерістерге құлшынып тұрады. Міне, мұғалім кезекшіні бор әкелуге жіберді делік, ол жиналып барғанша, холерик оқушы орнынан тұрып борға өзі жүгіріп кетеді. Бұл оқушы әр нәрсеге құштар, істі бастағанда, оны өте тез және беріліп істейді де, түрлі кедергілерден жеңіл өтеді. Ол өте ұстамсыз, өте қарапайым қиыншылықтар үшін күйіп - піседі, мұғалімдер мен ата-аналарына айқайлап сөйлейді. Бірақ ол агрессиялық күйден қайта қалпына келгенде, олай істеуге болмайтынын түсінеді, сонда да ол өзіне ештеңе істей алмайды. Оның ұстамсыздығы оған көп кедергі жасайды және ол үнемі достарымен ойын үстінде ұрсысып, мұғаліммен сабақ үстінде ұрсысады.
Флегматик - бұл типтің өкілі баяу, байсалды, асықпайды. Істі ойланып, төзімділікпен істейді. Жинақылықты, қалыпты жағдайды ұнатады. Өзгерістерді ұнатпайды. Бастаған ісін аяғына дейін жеткізеді. Психикалық процесстер флегматикте баяу жүреді. Бұл баяулық оған оқу жолында кедергі келтіреді, ең кедергі келтіретін жері:тез есте сақтау, тез ойланып жауап беру. Кейде флегматиктер жамандықты есте сақтап қалады және ұзақ мерзімге. Адамдармен қарым - қатынаста флегматик бірқалыпты, байыпты, керек жерде тіл табысады, ал орынсыз сөйлемейді. Көңіл - күйі тұрақты. Олардың байыптылығы мен байсалдылығы өмірге деген көзқарасынан да көрінеді. Флегматикті ызаландыру немесе эмоционалды әрекет жасау оңай емес, ол ұрыс - керістен аулақ жүреді, оны әртүрлі қиыншылықтар тепе-теңдігінен шығармайды. Флегматикті дұрыс тәрбиелегенде іскерлікті,талапшылдықты орнатуға болады. Бірақ жағымсыз жағдайларда оларда әлсіздік, жалқаулық пайда болады. Мысалы, 2 - ші сынып оқушысы - флегматик, ол барлық істі баяу, байыппен, асықпай істейді. Одан сабақ сұраған кезде, ол баяу орнынан тұрып, азғана үндемей тұрады да, сабақты үйден қараған болса, бірқалыпты дауыспен сабақ айта бастайды; ал егер үйде оқымаған болса, мұғалімнің қойған сұрақтарына жауап қайтармай үнсіз тұрады. Кейде ондай оқушылар мұғалімді ызаландырады, ал достары оның баяулығына күледі. Бірақ, флегматик оқушы - жақсы дос, ашық және өте ұстамды, оны ренжітіп алу немесе күлдіру өте қиын.
Сангвиник өкілі - еті тірі, қабілетті, қозғалғыш оқушы. Ондай оқушы ақкөңіл және қызу, жеңіл мінезді, ренжігенде тез қайтып кетеді, сәтсіздігін жеңіл өткізеді. Коллектив арасында жүргенді ұнатады, басқа оқушылармен тез тіл табысады. Қысылып - қымтырылмайды, кісіге қайырымды. Сангвиниктерді оқу үрдісінде бақылаған жақсы, яғни оқу үстінде олар қасиеттерін айқын көрсетеді. Егер оқу материалы қызықты және жас ерекшелініне сай болса, онда кіші оқушы жаңа берілген материалды тез қабылдайды, жеңіл есте сақтайды. Ал егер материал қызықсыз және оны оқу үшін көп уақыт қажет болса, онда оқушы оны есте ұзақ уақытқа сақтай алмайды. Сангвиниктерді дұрыс тәрбиелегенде, оны жоғары дәрежеде жетілген бірлік және қайырымдылық сезімі оқуға деген белсенділігі ерекшелендіріп тұрады. Жағымсыз жағдайларда, жүйелілік пен бірізділік жоқ кезде, сангвиник жеңілтектік, бейбастық, шашыраңқылық байқалады. Осындайда олар кейде оқуға жауапкершіліксіз қарайды. 3 - ші сыныпта оқитын сангвиник типінің өкілін алатын болсақ, олар еті тірі, белсенді болып келеді. Сабақ үстінде тынышсыз, жиі алаңдайды, сабақта достарымен көп сөйлеседі. Сыныпта өтіп жатқан барлық жағдайларға мән беріп отырады. Достарының арасында ылғм да сыйлы және оларға көптеген қызық әңгімелер айтады. Осы оқушы жаңа ортаға тез бейімделеді. Егер берілген жұмыс немесе тапсырма жеңіл болса, оқушы оны тез орындайды, ал жұмыс қиын, қытымыр, ұзақ болса, жұмысқа суып кетеді. Егер математика сабағында есеп беріле сала сол оқушы жауабын айтса, және бұл жауабы қате болса, ол арықарай шығарып, дұрыс шешуін іздемейді, келесі жұмысқа көшеді.
Меланхолик - темперамент өкілінде психикалық процесстер өте баяу жүреді. Қатты тітіркендіргіштерге жауап бере алмайды, ұзақ және қатты күш түсірсе, олар жұмыс істей алмайды. Олар өте тез шаршайды. Бірақ қалыпты қоршаған ортада, мысалы,үйде ондай балалар өздерін жақсы ұстап, іс-әрекеттерді жақсы орындайды. Эмоциялары баяу туады, бірақ тереңдігімен және күштілігімен ерекшеленеді. Олар өте сезімтал, реніштерін іште сақтап, оларды көп ойлай береді, бірақ сондай қиыншылықтар бар екенін ешкімге көрсетпейді. Меланхоликтер тұйық,таныс емес адамдармен сөйлеспейді, жаңа ортада қатты қысылады. Жағымсыз жағдайларда ауруға айналған осалдық, қысылу, көңілсіздік, пессимизм пайда болады. Меланхолик кіші оқушы коллектив арасында болуды ұнатпайды. Ал егер оны дұрыс тәрбиелесе, қызығушылығы, эмоция сезімі, қабылдауы арта түседі. Мысалға мен 4-ші сынып оқушысын алайын. Ол тұйық, ұялшақ және ол ешкімге көрінгісі келмейді. Біреуден қорқып жүрген сияқты. Проблемаларды терең сезініп, көп уайымдайды. Сабақ айтып тұрған кезде қызарып кетеді, сабақты біліп тұрса да сасқалақтап жауап бере алмай қалады. Істегісі келмейтін жұмыспен айналысса, тез шаршап кетеді. Достарына көмектесуді ұнатады.
Орыс жазушыларының көрнекі өкілдері Герценді сангвиник, Гогольді меланхолик, Крыловті - флегматик темпераменттерінің өкілдеріне жатқызуға болады.
Табиғи жағдайда темпераменттердің "таза" түрін ажырата алу, көбінесе қиынға соғады. Өйткені олар адамның өмір барысында қалыптасатын әр түрлі ерекшеліктерінің көлеңкесінен жөнді көрінбей қалуы да мүмкін.
Дегенмен ұзақ уақыт бойында жүргізілген зерттеулер бізге төменгі класс оқушылары арасынан темпераментердің "таза" түрлерін тауып ашуға мүмкіндік берді. Оқушылардың сөйлеу ерекшеліктерінің қалыптасу жолын қарастыра отырып, сөздің адам психикасына ерекше реңк беретіндігін, мұ ның балалардың темперамент ерекшеліктерінен жақсы көрнетіндігін байқауға болады. Бұл жерде профессор Н.Н. Красногорскийдің баланың жоғары нерв қызметі оның сөйлеу ерекшеліктеріне (атап айтқанда дауыс ырғағына, мәнерлікпен, сөйлеу қарқынына) әсер етіп отырады деген қағидасының дүрыс екендігі байқалды. Осы айтылғанмен қатар, балалардың темпераментін анықтауда олардың жалпы ақыл-ой әрекетінің ерекшеліктерін, жұмыс істей білу қаблетін, осыларға байланысты түрлі қозғалыс - қимылдармен де санаспауға болмайды. Жоғарыда айтылғандарға байланысты әр түрлі темпераменттегі баланың ерекшеліктерін төмендегіше тұжырымдауға болады.
1. Сангвиник темпераменті басым оқушының ерекшеліктері: ашық, көпшіл, сөзшең, кісіге қайырымды, қысылып - қымтырылмайды, оптимист, өмір сүргіш, көтеріңкі көңілді, басшылыққа, жетекшілікке құштар. Сондықтан да сангвиниктер өмірге икемді, тәрбиелеуге оңтайлы, ширақ темперамент болып саналады.
2. Флегматик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Ол өте сақ, ұяң байсалды, жұртқа жақсылық тілейтін, сенімді, тұрақты, бір қалыпты. Флегматик темпераментіндегі бала сабырлы, орынсыз асып - саспайды. Сабақта тыныш отырады, жанындағы баланы мазаламайды. Ауыр мінезді, көрсе қызар емес, мәселені тез шешуге асықпайды, салқынқанды. Бір істі бастаса салпақтап соңынан қалмайтын бала. Флегматик темпераменттіндегі балалардың көпшілігі мектепке келгенен кейін оқу дағдыларын меңгеруде өзінің икемділіктерін жақсы көрсетеді.
3. Холерик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Бұл ұшып -қонып тұратын, күйгелек, тынымсыз, шамданғыш, көңіл күйі жиі өзгеретін, қарым - қатынаста аумалы - төкпелі, тұрақсыз, соқпа мінезді, белсенді пысық, бірақ бейкам, ашуланшақ бала. Оның бұл сияқты ерекшеліктері өткір көзінен, тез және оқтайлы қозғалыстарынан жақсы байқалады.
4. Меланхолик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Сәл нәрсеге ренжиді, өпелегіш, пессимист тұйық, сөзге сараң, аса баяу қозғалатын жай басар. Ол ұялшақ, тартыншақ, тұйық болғандықтан, көшіліктен аулақ жүргенді жақсы көреді. Мектепте осынді баланы құрбы - құрдастары "қорқақ", "сылбыр", "үндемес", маубас" т.б. деп келеке ететін кездері де болады. Ол жасқаншақ, сіркесі су көтермейді, бірбет, қышр, қисық келеді.
Темпераменттердің адам психикасынан алатын орнын топрақтың өсімдікке тигізетін әсерімен салыстыруға болады. Өйткені темперамент - адамның табиғи жағын көрсететін басты белгілерінің бірі. Әйтсе де темперамент адам психологиясының бүкіл мазмұнын көрсете алмайды. Өмір сүру барысында біртіндеп қалыптасып отыратын адамның дүниетанымы мен сенімі, қызығуы мен қажеті, мұраты мен талғамы, оның темпераментіне тәуелді емес.
Адамның темпераменті психикалық әрекетінің көрінуіне сырттай із қалдырғанмен, ақыл - ойының дамуына ешқандай әуелі әсер ете алмайды деген қағиданың бірден - бір дұрыстығын меланхолик темпераментіндегі оқушылардың өмірінен жақсы көруге болады. Осы айтылғадардан темпераменттердің қандай болмасын тәрбиенің ықпалы мен қалыптасып отыратындығы, тіпті меланхоликтердің өзін ерік-жігері күшті, мінезді ұжымның бағалы мүшесі етіп тәрбиелеуге болатындығы байқалады.
Сыныпта экстраверттер әдетте партасында отырып сөйлеседі. Интроверттер, керісінше, қолын көтеруді немесе сұрауды күтуді жөн көреді.
Экстраверттер, әсіресе холериктер жазбаша жұмыс түрлерін ұнатпайды, олардан қашады, көбінесе аяқтамайды, нобайларды қолданбайды. Ал интроверттер кітаппен жұмыс істегенді ұнатады, жазба жұмыстарын көбірек жасайды. Олар ауызша мәлімдеменің жоспарын сызып қана қоймай, оны толығымен жазып алуға ұмтылады [9, 37].
Экстраверттер жаңа оқу және сөйлеу жағдаяттарын үнемі жүзеге асыру, жаңа рөлдерді ойнау қажеттілігін сезінеді, қайталағанда олар жалықпай бастайды.
Интроверттер, керісінше, олар үшін жаңа, әдеттен тыс жағдайларда ыңғайсыздықты бастан кешіреді, ал қайталау кезеңінде, оларда қарым-қатынас тәжірибесі жинақталған жағдайлардың түрлерін жүзеге асыру кезінде олар өздерін сенімді сезінеді, мәселелерді шығармашылықпен шешеді.
Өзін - өзі бағалауы төмен мектеп оқушылары серіктестің немесе мұғалімнің бетіне тура қарамайды, олардың көзқарасы төменнен жоғарыға, немесе серіктестен алыстайды немесе кеңістіктің қандай да бір нүктесінде бекітіледі, қимылдары ырғақты емес. Тақтада мұндай балалар көбінесе аяқтарынан аяққа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.