КҮРІШ СУАРУ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ КҮРІШТІҢ СУАРУ РЕЖИМІНЕ ДЕГЕН ТАЛАБЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті

ӘБДІКЕРІМ ЖАЙНА МАРАТҚЫЗЫ

Күріштің суару режимін биологиялық- экологиялық тұрғыдан негіздеу
7M08674-Су шаруашылығы және жерге орналастыру

Қазақстан Республикасы Қызылорда, 2023

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

АНЫҚТАМАЛАР

БЕЛГІЛЕМЕЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

КІРІСПЕ

1
ҚАЗАҚСТАНДА АРАЛ ӨҢІРІ СУАРМАЛЫ
МАССИВТЕРІНІҢ БИОКЛИМАТТЫҚ
РЕСУРСТАР, ТОПЫРАҚ МЕЛИОРАТИВТІК
СИПАТТАМАЛАРЫ

1.1
Биоклиматтық ресурстар,климаттың өзгерісі,топырақ су факторларының суармалы егіншіліктегі рөлі

1.2
Суармалы массивтердің орналасуы,негізгі параметрлері,суару көздері,топырақ-мелиоративтік жағдайы

1.3
Суармалы егіншілікті пайдалану жағдайы,экономикалық-әлеуметтік,мел иоративтік-экологиялық рөлі,күріш ауыспалы егісінің құрамы және ғылыми негіздемесі

Бірінші бөлім бойынша қорытынды

2
КҮРІШТІҢ БОТАНИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

2.1
Морфологиялық және анатомиялық құрылымы

2.2
Күріштің өсінделу фазалары және морфофизиологиялық сипаттамасы

2.3
Күріштің биологиялық ерекшеліктері

Екінші бөлім бойынша қорытынды

3
КҮРІШ СУАРУ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ КҮРІШТІҢ СУАРУ РЕЖИМІНЕ ДЕГЕН ТАЛАБЫ

3.1
Күріш суару жүйесі ерекшеліктері және жобалау тәртібі,Қызылорда облысының күріш суару жүйесінің типтерімен ерекшеліктері

3.2
Күріш дақылын суару тәртібін негіздеудің ғылыми-биологиялық қажеттілігі

3.3
Күріштің суару нормасын анықтау есептері және топырақ сипаттамасын ескерту

3.4
Суармалы егістікте суды есепке алу және топырақ-мелиоративтік жағдайына бақылау орнату

Үшінші бөлім бойынша қорытынды

4
КЛИМАТ ӨЗГЕРІСІНІҢ ЖӘНЕ СУ ТАПШЫЛЫҒЫ ЖАҒДАЙЫНДА СУДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ

4.1
Климат өзгерісінің себептері мен салдарын талдау

4.2
Күріш ауыспалы егіншілігінде суды тиімді пайдалану технологиялары

4.3.
Су тапшылығымен климат өзгерісінің қоршаған орта,экология және ауыл шаруашылығы өндірісіне әсерін бағалау және болжам жасау

Төртінші бөлім бойынша қорытынды

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН КӨЗДЕР ТІЗІМІ

Қосымша А

ҚОСЫМША Б

ҚОСЫМША В

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сәйкес анықтамалар қолданылған:
Су тұтынудың және су бұрудың үлестік нормаларын әзірлеу жөніндегі әдістемені бекіту туралы, Қамтамасыз етілуі әртүрлі жылдар мен түрлі топырақтық-гидрогеологиялық облыстар үшін вегетациялық кезеңдегі ауыл шаруашылығы дақылдары неттосының суармалау нормаларының мәндері, Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары - Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрінің 2016 жылғы 30 желтоқсандағы № 545 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2017 жылғы 24 ақпанда № 14827 болып тіркелді, 18.09.2020, жаңартылған.
Отраслевые нормативы удельных затрат воды при регулярном и лиманном орошении по водохозяйственным бассейнам Республики Казахстан. Министерство сельского хозяйства Республики Казахстан,Астана, 2008г.
ГОСТ 7.1-2003. "Библиографическая запись. Библиографическое описание. Общие требования и правила составления".
ГОСТ 7.32-2001. "Система стандартов по информации, библиотечному и издательскому делу. Отчет о научно-исследовательской работе. Структура и правила оформления".
СН РК 3.04-11-2013. "Мелиоративтік жүйелер мен ғимараттар". Астана,2015.

АНЫҚТАМАЛАР

Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Суару режимі - суландыру, суару нормаларының, суаруды жүргізу сандары мен мерзімдерінің жиынтығы.
Дақылдың суды тұтынуы - вегетация кезеңіндегі дақылдардың тұтынатын су көлемі.
Сүзілу коэффициенті - суды тұрақты бергенде топырақтың өзі арқылы ылғалды өткізу қабілеті.
Судың минералдылығы - судың көлем бірлігіндегі еріген химиялық элементтердің құрамы.

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

Диссертациялық жұмыста келесідей белгілер мен қысқартулар қолданылады:
% - пайыз
млн.га - миллион гектар
мың. га - мың гектар
лсағ - литр сағат
см - сантиметр
цга - центнер гектар
тга - тоннагектар
м- метр
лтәу - литр тәулік
мм- милиметр
м³га - метр куб гектар
м³ - метр куб
мсек - метр секунд
гл -грамм литр
мтәу - метр тәулік
га- гектар
г - грамм
мгкг - милиграмм килограмм
м² - метр квадрат
данага - дана гектар
м³сек - метр куб секунд
лс -литр секунд
л - литр
с - секунд
мин - минут
м³түп - метр куб түп
гтүп- грамм түп
кгтүп- килограмм түп
кг- килограмм
тга - тонна гектар
м³т - метр куб тонна
ЖПК - жерді пайдалану коэффиценті
ЕТШЫС (НВ) - ең төменгі шекті ылғал сиымдылығы
КСЖ - күріштік суландыру жүйесі
ГСД - грунт суларының деңгейі
СПК - суды пайдалану коэффициенті
СЖ - суармалы жүйе
ПӘК - пайдалы әсер коэффициенті

КІРІСПЕ

Жұмыстың өзектілігі.Қазакстан Республикасы экономикасының секторларында судың негізгі тұтынушысы ауыл шаруашылығы (шамамен 60%) болып табылады, сондықтан еліміздің су шаруашылығы экономикасын дамыту жене жанғырту тұжырымдамасы 2020 жылға дейін агроөнеркәсіп кешенінің қажеттіліктерін толық канағаттандыруды, атап айтқанда, суармалы егін шаруашылығын тиімді дамытуды көздейді.Ауыл шаруашылығының басқа салалары арасында суды тұтыну тұрғысынан күріш өсіру мүлдем басым. Судың жетіспеушілігін ескере отырып, күріш суару жуйелерінде су ресурстарын пайдаланудың тиімділігі өңірдің экономикалық дамуында маңызды фактор болып табылады.Сол себепті, куріш суару жуйелері жыл сайын 60 мың гектардан астам суармалы жерді пайдаланбайды жене ондаган мың гектар жерді мелиорациялауға тыйым салынады, бұл күріштің шығуын 15-18% темендетуге алып келеді, жылына 150 млн. курайды.Куріштің тұздануына бейім келетін куріш аймағының табиғи жағдайларына қатысты, топыраққа теріс әсер етумен бірге (күріштің құнсыздануын жоғарылату), топырактың арнайы жууын қажет етпейтін, бірақ оны өсіру ушін жуу режимін қамтамасыз ететін өнім ретінде оң нәтиже береді. Тұз топырактарында куріш өсіру процесінде қаркынды жуу, тұздануды тұрақтандыруға жене оны белгілі бір деңгейде сақтауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Күріштің суару режимін биологиялық - экологиялық тұрғыдан негіздеу, күріш танаптарына суды жеткілікті мөлшерде үздіксіз жеткізу, дақылдың өсу дәуірі ішінде суды атызда ұстау, керек болған жағдайда және күріш піскен кезде суды жылдам қашыртқылап әкету, күріш суару жүйелеріндегі су ресурстарының нәтижелігін арттыру, суды үнемдеу және күріш өндірісінің табыстылығын арттыру. Қызылорда суармалы жүйесінде күріштің тиімді суару режимін зерттеп, күріштің өнімділігі мен топырақтың құнарлығын арттыратын және су қорларын тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін суару технологиясын жетілдіру.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
˗ Сырдария өзенінің төменгі ағысында сушаруашылық және экологиялық жағдайын зерттеу;
˗ су шаруашылық нысаналарының жағдайын және олардың техникалық-экономикалық сипаттамаларын зерттеу;
˗ күріш атызында судың сүзілуі топырақтың су және тұз режиміне және күріштің өнімділігіне әсерін зерттеу;
˗ қарастырылып отырылған аймақтың экологиялық және экономикалық зардаптардың теріс әсерін болдырмау мақсатында, суармалы егін шаруашылығында суды пайдалану тиімділігін негіздеу бойынша далалық тәжірибелер жүргізу;
˗ Карауылтөбе тәжірибелік алаңында күріш өсіру барысында топырақтың су-тұз режимі мен тепе-теңдік мониторингін ұйымдастыру; ˗ суды тұтынудың және суды кәріз каналдарына тастау мөлшерін әзірлеу, жерді қайта тұздану үрдістерін болдырмауды және суару жүйелерінің ПӘК - ің 0,77-ге дейін арттыру;
˗ Қызылорда облысының Қарауылтөбе тәжірибе алаңында күріш жүйелерінде заманауи технологиясын күріш өсіруде қолданғанда су ресурстарын пайдаланудың тиімділігін анықтау;
˗ заманауи суару технологиясын күріш суармалы жүйесінде қолданғанда суды 20% үнемдеуді қамтамасыз етеді;
˗ күріш өсіру кезінде суару суының тиімді пайдалану нәтижелігі 1,5 есе арттырады.
Зерттеу нысаны. Зерттеу нысаны - Қызылорда суару массивінің күріш суару жүйесі, Қызылорда суармалы күріш жүйелері . Бұл учаскелерде вегетациялық кезеңдерде зерттеулер жүргізілді.
Ғылыми жаңалығы - табиғи экожүйелерді сақтау және саланың тұрақты дамуына, күріш суармалы жүйелерінде суды үнемдеу және су ресурстарын тиімді пайдалану мақсатында заманауи суару технологиясы әзірленеді. Практикалық маңыздылығы. Күріштің суару режимінің ерекшелігіне байланысты - бүкіл өсу кезеңінде топырақтың өте жоғары ылғалдылығын талап етеді, ол күріш атыздарын сумен бастыру арқылы қол жеткізіледі. Күріштің тұрақты ылғалды-лықты қажет етуі оның тамыр жүйесінің анатомиялық құрылымының ерекшелігімен түсіндіріледі. Топырақтың құрғауы және күріш дақылының жапырақтарының сусыздануы, суару режимінің бұзылуынан, ондағы ассимиляциялық қызмет тердің күрт нашарлауына алып келеді, соның салдарынан өнімділігі төмендейді. Өңдірістік жағдайда күріштің суару нормасы атыздарға жеткенше көп шығынға ұшырауына байланысты, күріш суару жүйесінің жетілдірілмегендігіне, техникалық пайдаланудың төмен деңгейде болуына байланысты суару нормасы ғылыми негізделген көлемнен - 1,5-2,0 есеге дейін артып кетеді. Ол артық суару нормасы күріш өнімділігін арттырмайды, суармалы жерлердің экологиялықмелиоративтік жағдайын жақсартпайды, қайта керісінше топырақтар екінші рет тұзданады және қоршаған ортаның экологиялық жағдайы нашарлайды. Дақылдардың суару режимдері егістік топырағының құрамына, ондағы тұздар мөлшеріне, атыз бетінің тегістігіне, дақылдың өсіп-өндіру технологиясына, суармалы жүйенің жағдайына, күріш сортына және қалыптасқан ауа райына байланысты анықталады. Осылардың арасында ең негізгісінің бірі - ол топырақ тұздылығы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері.Кешенді зерттеулер жүргізу мақсатында тәжірибе учаскесі су өлшегіш құралдармен, арнайы рейкалармен, пьезометр-ұңғымаларымен, ГГИ-3000, фенологиялық алаңшалармен, метеорологиялық бекеттермен және т.с.с. өлшегіш құралдармен жабдықталды. Күріштің суару нормасының құрамдас элементтері В.Б.Зайцев әдісімен, топырақтың физикалық-химиялық қасиеттері, 0-100 см тереңдіктерден сынама алынып, зертханаларда зерттеледі.
Зерттеу әдістері.Суды үнемдейтін суару технологиясын пайдалану, су ресурстарын үнемдеу жағдайында жоғары тиімді ауылшаруашылық өндірісін қамтамасыз ету үшін Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы су ағыны мен суды пайдаланудың өзгеру динамикасын кешенді жүйеде талдау, cтатистикалық тәсіл, тәжірибелік жұмыстардың теориясы мен әдістері, су - тұз тепе-теңдігін зерттеу, биологиялық - экологиялық тұрғыдан негіздеу жұмыстары.
Жұмысты апробациялау.
Зерттеулердің негізгі нәтижелері: Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университетінде 2022 жылғы 20-21 сәуірде өткізілген "Ғылымдағы сабақтастық - аграрлық ғылым мен өндірістің тұрақты дамуының негізі" атты жас ғалымдар мен студенттердің Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясында баяндамалар жасалды (2022 жылғы 20-21 сәуірде) және Инженерлі-технологиялық институтының академиялық сараптау кеңесінің, университететтің ғылыми-техникалық семинарының отырыстарында, жыл сайынғы есептерді тыңдау арқылы жүргізілді (2020-2022).
Жұмысты жариялау.

Жұмыс көлемі. Диссертациялық жұмыс компьютерлік мәтіннің бетінде көрсетілген және , суреттен, атаудан тұратын әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

1 ҚАЗАҚСТАНДА АРАЛ ӨҢІРІ СУАРМАЛЫ
МАССИВТЕРІНІҢ БИОКЛИМАТТЫҚ РЕСУРСТАР, ТОПЫРАҚ МЕЛИОРАТИВТІК СИПАТТАМАЛАРЫ

Биоклиматтық ресурстар, климаттың өзгерісі, топырақ су факторларының суармалы егіншіліктегі рөлі
Жаһандық экологиялық өзгерістердің әсері планетарлық тіршілік жағдайларының деңгейін төмендететін әсерлер кешені ретінде қарастырылады. Экожүйені бұзудың бірі-Арал теңізінің кебуі. Өздеріңіз білетіндей, Арал теңізі аймағындағы қоршаған орта сапасының жергілікті өзгерістері жаһандық ауқымға ие болуда, бұл осы мәселені зерттеу қажеттілігін тудырады.
Қазақстан Республикасының қазіргі экологиялық проблемалары күрделі, алуан түрлі және аумақтық жағынан сараланған. Бүгінде Қазақстан Республикасының көптеген аумақтарында шиеленісті экологикалық жағдай қалыптасты. Осындай аймақтардың бірі - Арал теңізінің кебу аймағы - антропогендік шығу тегі ең үлкен экологиялық апат. Алайда, Арал маңында өмір сүрген күрделі экологиялық жағдай Сырдария мен Арал бассейніндегі экологиялық апаттың әсер ету аймағын қамтитын Қызылорда облысынан тыс жерлерге таралады. Қалыптасқан экологиялық қолайсыздық - аймақтағы халықтың денсаулығына әсер етеді.
Антропогендік әсердегі табиғаттағы жаһандық өзгерістер қоршаған ортаны зерттеудің негізгі проблемасы болып табылады. Негізінен, оның әлемдік қоғамдастыққа тигізетін үлкен әсерінің арқасында. ХХ ғасырдың соңғы төрт онжылдығында Орта Азия мен Қазақстанда жазықтың тау бөктеріндегі және Амудария мен Сырдария ағысы бойындағы жерлерге шоғырланған суармалы егіншіліктің күшеюі осы су артерияларынан суды қайтарымсыз алып қоюдың және Арал теңізінің кебуінің артуына алып келді.
Арал теңізі су деңгейінің (3 м) және маусымдық (25 см) ауытқулары бар айтарлықтай тұрақты су қоймасы болды. Арал өңірі гүлденген және биологиялық бай табиғи орта болып саналды. Арал теңізі-Орталық Азиядағы, Қазақстан мен Өзбекстан шекарасындағы ағынсыз тұзды көл .
1911 жылдан 1962 жылға дейін Арал теңізінің деңгейі 53 м белгісіне жақын өзгеріп, одан +-0,4 м ауытқып кетті. Келесі жылдары теңіз деңгейі күрт төмендей бастады және 35 жыл ішінде 19,0 метрге төмендеді, ал көлемі 1046-дан 210 км3-ке немесе 836 км3-ке азайды. Теңіз айнасының ауданы 66 мың км2-ден 28 мың км2-ге дейін қысқарды, яғни екі жарым есеге жуық. Бүгінгі таңда мақта мен күріш алқаптарын қарқынды суару осы екі өзеннің ағынының едәуір бөлігін алады, бұл олардың атырауларына және сәйкесінше теңізге су ағынын күрт төмендетеді. Жаңбыр мен қар түріндегі жауын-шашын, сондай-ақ жер асты бұлақтары Арал теңізіне булану кезінде жоғалғаннан әлдеқайда аз су береді, нәтижесінде көл-теңіздің су көлемі азаяды және тұздылық деңгейі жоғарылайды.
2002 жылдың аяғынан бастап оңтүстік Арал өңірінде бұрын орын алмаған климаттық ауытқулар байқалады: жауын - шашын мөлшерінің бірнеше есе артуы, көктемнің кеш аязының, жазғы нөсердің пайда болуы және т. б. Осыған байланысты, топырақтың қазіргі заманғы батпақтануы мен тұздану процестерінің дамуындағы климаттың маңызды рөлін, сондай - ақ жақында жер асты сулары деңгейінің динамикасында және топырақ пен өсімдік жамылғысының өзгеруінде өзгерістер тудыратын маңызды климаттық өзгерістерге әкелетін көптеген жұмыстардың пайда болуын ескере отырып, зерттеу жүргізу мүмкін болатын жағдайлардың болуын анықтау мақсатында. (Арал өңіріндегі матикалық өзгерістер)
Қазіргі уақытта Арал экологиялық апатының бірқатар салдары байқалады. Арал өңірі өзінің табиғи-ресурстық әлеуетін ұзақ уақыт жоғалтты. Соңғы онжылдықтарда көптеген табиғи тұщы көлдер жоғалып, туғай ауданы екі есе қысқарды. Биоәртүрліліктің деградациясы жалғасуда. Құрғақ тамшылардың массасы жылына орта есеппен 500-ден 2702 кгга-ға дейін өзгереді. Болашақта Амудария мен Сырдария өзендерінің ағынының төмендеуі Арал дағдарысын күшейтеді. Жаһандық ауқымда Арал дағдарысы жаһандық климаттың өзгеруі жағдайында әлемнің көптеген аймақтарында туындауы мүмкін жағдайдың аналогы болып табылады.Арал теңізінің кебуі бірқатар жағымсыз салдарға әкелді. Ең алдымен, Дельта көлдері мен қамыс қанаттары жоғалып, аумақтың құрғауы болды .Бұл атмосфераға тұздар мен шаңды жеткізушілерге айналған үлкен тұзды батпақтардың пайда болуына әкелді. Аймақтың көп бөлігі табиғи жем-шөп ретінде пайдаланылады. Жайылымдар айтарлықтай жүктемелерге және антропогендік шөлейттену процестеріне ұшырайды, бұл олардың деградациясына, өсімдік жамылғысының азаюына, аударылатын иттердің пайда болуына әкеледі.
Осылайша, жаһандық жылыну Арал өңіріндегі төтенше ауа - райы жағдайларының, яғни құрғақшылық пен жаздың жоғары температурасы бар кезеңдердің көбеюіне, Су ресурстарын қалыптастыру режимінің өзгеруіне ықпал етуі мүмкін, бұл Арал теңізі бассейнінде және әсіресе Арал маңында қосымша жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін.
Экологиялық-генетикалық белгілері, өнімділігі және экономикалық құндылығы бойынша Арал маңындағы топырақ жамылғысын бірқатар топтарға бөлуге болады: Дельта жазықтарының гидроморфты топырақтары шалғынды және батпақты қатарлар; тұзды батпақтар; жартылай гидроморфты және автоморфты Дельта топырақтары,негізінен шөлейттенген гидроморфты (шалғынды және батпақты), такыр және такыр тәрізді;құмды, негізінен ежелгі дельталардың аллювиалды шөгінділерін өңдеу өнімдері шөлейттену; плакорлық аумақтардың автоморфты аймақтық топырақтары-қоңыр және сұр-қоңыр; Арал теңізінің құрғақ түбінің топырағы.Аридизацияға дейін Сырдарияның төменгі ағысындағы гидроморфты топырақтың жалпы ауданы 1,5 млн, типтік сортаңдар -- 1,5, тақырлар мен тақыр тәрізді топырақтар - 3,5, қоңыр және сұр-қоңыр топырақтар - 5,2 млн құрады.
Өзендердің ағынын реттеуге Арал теңізінің кебуіне байланысты Арал маңындағы экологиялық жағдайдың өзгеруі құнарлылығы мен биологиялық өнімділігін біртіндеп Жоғалтатын Дельта топырақтарына қатты әсер етті. Гидроморфты топырақтың қалыптасуыекі фактордың әсерінен пайда болады -- гидрологиялық және аймақтық.Пруслдық біліктерде 1,5 тереңдікте жатқан әлсіз минералданған жер асты сулары бар жеңіл механикалық құрамы бар аллювиалды-шалғынды тұт және аллювиалды-шалғынды топырақтар қалыптасады...3,0 м. Аллювиалды шалғынды топырақтар мезгіл-мезгіл суарылатын субмәдениетті қолдануға жарамды.Қазіргі Дельта аймағындағы Батпақты Топырақтардың арасында батпақты-батпақты, облыстың қалған бөлігінде сазды - батпақты, шалғынды-батпақты, суармалы Батпақты(күріш) топырақтар басым болды, олар гидрологиялық режимнің жағдайына байланысты үлкен өзгергіштікке ие болды. Өзендердің ағыны реттелгенге дейін де бұл топырақтар өзгеріске ұшырады, шалғынды-батпақты жерлер, мысалы, су тасқыны кезінде су астында қалды, ал қысқа мерзімді су тасқыны кезінде олар Батпақты Топырақтардың қасиеттерін сақтап, ұзақ уақыт бойы Батпақты топырақтарға айналды. Бұл топырақтардағы ағынды емес жер асты суларының пайда болу тереңдігі мен минералдануы тұрақты болмады, олардың химиясының түрі де айтарлықтай өзгерді. Су аз жылдары шалғынды-батпақты топырақтар тез кебеді.Сырдария ағыны реттелгенге дейін шалғынды-батпақты топырақтар күріштің астынан егіншілікпен кеңінен пайдаланылды.
Қазіргі дельтадағы тұзды батпақтар топырақтың жалпы аумағының шамамен 20% -. алып жатты.Сырдарияның төменгі ағысында тұзды батпақтардың қалыптасуы климаттың,геологиялық құрылымның, гидрологиялық жағдайлардың ерекшеліктеріне байланысты. Су айдындарының биік аймақтарында орналасқан типтік тұзды батпақтар беттің тұздануы мен галофитті өсімдік жамылғысы арқылы айқын көрінеді. Бұл топырақтардағы жер асты сулары минералдануы жоғары, әдетте 3-тен тереңдікте орналасқан.6 м. топырақ бетінен қатты тұздалған, тереңдігі бар тұздану әдетте төмендейді. Аллювиалды шөгінділердің құрамында жеңіл топырақтар басым. Тұздану түрі бойынша бұл топырақтар әдетте хлорид - сульфат және хлорид болып табылады. Мелиорациялық шаралар кешенінсіз гидроморфты топырақты суару көбінесе қайталама тұзды батпақтардың пайда болуына әкеледі. Олар су айдындарында да, жазық ойпаттарда да орналасқан; тұздану сипаты мен дәрежесі бойынша әр түрлі.
Автоморфты Дельта топырақтары дельталардың субаэральды бөліктерінде кең таралған.Арал маңындағы өзендердің ағыны реттелгенге дейін шөлейттенген гидроморфты топырақтар кең таралмаған. Гидроморфты (шалғынды және батпақты) ұзақ мерзімді шөлейттену процесінде пайда болған такыр тәрізді Топырақтардың ең маңызды аудандары. Олардың пайда болуы Дельта жолдарының көші-қонымен және олардың өлуімен байланысты. Негізгі таралу аймақтары-Дельта арналарының прируслы біліктері және сазды жазықтардың жазық ойпаттары. Бұл топырақтар литологиясы, тұздануы бойынша әр түрлі, гидроморфты Топырақтардың реликті белгілері бар (охризм және глей). Тұздалмаған такыр тәрізді топырақтарда өсімдік жамылғысы бұталы-арамшөпті топтармен ұсынылған, сексеуілден басқа, тұзды топырақтарда, биургун, кейреук мол өседі. Топырақтың беті көпбұрышты жарықшақты бөліктерге бөлінетін қыртыстың тығыз қабатымен жабылған.
Тұздану және ықтимал құнарлылық бойынша бұл топырақтар айтарлықтай ерекшеленеді, сондықтан оларды бағалауға сараланған түрде қарау керек. Кейбір жағдайларда олар Ауыл шаруашылығын игеруге жарамсыз, ал басқаларында күріш-жоңышқа және жемшөп ауыспалы егістерін құруға арналған құнды жер қоры болып табылады. Оларды игеру негізінен су ресурстарының тапшылығымен шектеледі. Сырдария мен Амударияның төменгі ағысында ежелгі суарудың такыр тәрізді топырақтарының егістік жер қоры 4 млн га құрайды.
Осылайша, жоғарыда қарастырылған Арал жер жамылғысының қысқаша сипаттамасынан Сырдария ағынын реттегенге дейін дельталардың оңтайлы сулануы кезінде топырақты ауылшаруашылық мақсатта пайдаланудың ең жақсы мүмкіндіктері байқалғаны анық. Мезгіл-мезгіл су басу жағдайында шалғынды және батпақты топырақтарда тұзданудың ең аз дәрежесі болды, шөлейттенген гидроморфты топырақтар, такыр және такыр тәрізді топырақтар тұзданудың жоғары деңгейімен сипатталды, тұзды батпақтар ең күшті 14тұздануға ие болды, оның қарқындылығы төменгі ағысында өзен ағынының теңіз бөлігіне және атыраулардың перифериялық бөліктеріне дейін өсті. 70-ші жылдары су тасқыны тоқтап, аридизация процестерінің дамуымен Топырақтың су және тұз режимдерінің жағдайлары өзгерді. Эффузиядағы су режимінің жуу түрінің өзгеруі барлық гидроморфты Топырақтардың айтарлықтай тұздануына әкелді.Бұл процестің қарқындылығы аймақтық экологиялық жағдайларға байланысты тұздардың бассейн ішілік және дельтаішілік қайта бөлінуімен анықталады.

Қорытынды
Қоршаған ортаның жахандық өзгеруінің әсері тіршілікті қолдаудың әлемдік жағдайының деңгейін төмендететін әсерлердің жиынтығы ретінде қарастырылады. Арал теңізінің кеуіп кетуі экожүйенің бұзылуының бірі болып табылады. Арал теңізі өңірінің қоршаған орта сапасының жергілікті өзгерістері ғаламдық масштабқа ие болған себебінен, берілген мәселені зерттеуді қажет етеді.

Суармалы массивтердің орналасуы,негізгі параметрлері,суару көздері,топырақ-мелиоративтік жағдайы

Арал өңіріндегі суармалы жерлердің агроэкологиялық және мелиоративтік жағдайының нашарлауы коллекторлы-дренажды ағын суларда тұзды қоспалардың көбеюіне және жер асты суларының көтеріліп минерализациялануына байланысты. Бұл процесс күшейе түсуде, ал соңғы 10 жыл ішінде 60 %-ға артты. Мұның себебі: суару және жер асты суларының минерализациялануы, сонымен бірге бүкіл аймақтағы қашыртқы -- дренажды жүйелердің нашар, бұрынғы проектілік қуатынан көп төмен жұмыс істеуіне байланысты. Нәтижесінде суармалы жерлер қайтадан тұзданып, құнарсызданып, біртіндеп айналымнан шығып қалуда. Атап айтқанда, Қызылорда Гидрогеологиялық -- мелиоративтік экспедицияның зерттеулеріне қарағанда, облыс территориясында тұзданбаған суармалы жерлер көлемі -- 353 га, аз тұзданған жерлер көлемі -- 113,6 мың га, орташа деңгейде тұзданған -- 45,9 мың га, күшті тұзданып сорланған жерлер көлемі -- 55,1 мың га. Топырақтың тұздану типі (түрлері)-хлоридті-сульфатты және сульфатты. Осыған сәйкес, күріш шаруашылығын одан әрі дамыту егіншілік мәдениетін жақсартып, дақылдар (күріш, бидай т.б.) өнімділігін арттыру үшін көптеген проблемаларды шешу керек :
су ресурстарын тиімді пайдалану, күріш, бидай егіншілігі өнімділігін (дән-астық) арттыра отырып, су пайдалануды үнемдеп азайту;
коллекторлы-дренажды жүйелер параметрлерін бұрынғы проектілік деңгейге жеткізу;
тазаланбаған қашыртқы-дренаж және суару суларын азайту, оның құрамындағы улы компоненттерден тазарту;
инженерлі дайындалған суармалы жерлердің агромелиоративтік жағдайын жақсарту мақсатында кешенді шараларды іс жүзіне асыру, суару және қашырқы-дренаж жүйелерін тазалап реконструкциялау, гидротехникалық құрылыстарды жөндеу;
күріш, бидай және басқа дақылдарды өсірудің агроэкологиялық тұрғыдан негізделген сорттық технологиясын өндіріске енгізу; егіншілік саласын биологизациялап, ауыспалы егіс дақылдарының суару режимін, минеральды тыңайтқыштарды беру (қолдану) мөлшерін, мерзімін және әдістемелерін оптимизациялап қолайландыру;
арамшөптермен (күрмек, шиін, доңыз, қоға т.б.) күресу үшін агротехникалық және агробиологиялық әдістемелерін (мысалы, түйежоңышқа егісі көлемін ұлғайтып, жоғары өнімді егісін қалыптастыру арқылы арамшөптерді жою) тұжырымдап өндіріске енгізу және экологиялық түрғыдан залалсыз гербицидтерді қолдану;
күріш ауыспалы егісі танаптары топырағының қүнарлылығын арттыру және агромелиоративтік жағдайын жақсарту шараларын үздіксіз жүргізу.

Сырдария және Амудария өзендерінің бассейні шегінде Орталық Азия республикалары алып жатқан аумақ 155416,6 мың га құрайды.ғасырлар бойы суармалы егіншілік және социалистік экономика жағдайында ауыл халқын жұмыспен қамтудың негізгі саласын құрады, ол Орталық Азияның барлық мемлекеттерінде жоғары үлесін (60% - дан астам) сақтауды жалғастыруда. Демек, оның осы елдердегі халықтардың материалдық әл-ауқатын әлеуметтік қолдаудағы рөлі айқын. Суарылмайтын алқаптардың (жайылымдар, шабындықтар, богарлар, кен орындары) ауданы 54 млн. га құрайды, алайда табиғи жауын-шашындағы суарылмайтын егістік алқаптары орташа өнімділігі суармалы алқаптан 10 есе және одан да көп есе аз шамамен 2 млн. га құрайды, сондықтан ол жайылымды қоспағанда, жалпы ауыл шаруашылығы өндірісінде қандай да бір маңызды рөл атқармайды және жайылымдық мал шаруашылығы. Дегенмен, табиғи суарылмайтын жерлердің өнімділігін арттыру болашақта суы аз технологиялардың үлкен резерві болып табылады. Суаруға жарамды жерлер 32634,1 мың га құрайды, қолданыстағы суарудың жалпы ауданы - 7959,6 мың га, бұл Арал теңізі бассейні аумағының 5,1% құрайды (8.1-кесте). 1990-1994 жылдар аралығында суармалы алқаптар шамалы ұлғайды-0,5-1,4% (Түрікменстанды қоспағанда - 31,2 %)* . Суаруға жарамды жалпы жерлерден 1994 жылғы деңгейде.
Арал теңізі бассейні жерінің 24,4% ирригациялық игерілді. Су ресурстары болған кезде суармалы жерлердің ықтимал ықтимал өсімі 24,67 млн. га құрайды.

Суармалы жерлердің мелиоративтік жай-күйі деп топырақ ерітіндісінің ылғалдылығымен, концентрациясымен, топырақтың құнарлылық деңгейін қамтамасыз ететін қоректік элементтердің құрамымен сипатталатын су-тұз, қоректік және жылу режимдерінің көрсеткіштерінің кешені түсініледі. Алайда, іс жүзінде топырақтағы ылғалдылықты, топырақ ерітіндісі мен қоректік заттардың концентрациясын тікелей бақылаудың үлкен еңбек сыйымдылығына байланысты суармалы жерлердің мелиоративті жағдайын бағалау міндеті жанама бағалау арқылы шешіледі-Мелиоративті әл - ауқат дәрежесін сипаттайтын өзара байланысты көрсеткіштер кешені бойынша. Бұл кешенге мыналар кіреді: жер асты суларының деңгейі және олардың минералдануы, метрлік қабаттың топырағындағы тұз мөлшері, дренаждық ағынның қарқындылығы және оның жылына минералдануы. Бұрын республикалардың Гипроземалары жүргізген топырақ - тұзды түсірілім бірнеше жылдан бері жүргізілмеген. Тұзды сынау жылына бір рет жүргізіледі, ал жер асты суларының деңгейін бақылау жыл сайын және жылына үш рет - көктемде, жазда және күзде олардың минералдануы анықталады. Жер асты суларының нақты тереңдігін олардың белгілі бір минералдануы кезінде рұқсат етілген нормативтермен салыстыру ауыл шаруашылығы дақылдарын суарудың жоспарланған режимін сақтай отырып, топырақтың ылғалдылығын қамтамасыз ету шарттарын, сондай-ақ минералданған жер асты суларынан ылғалдың жоғары ағындары есебінен топырақтың тұздануына жол бермеу шарттарын жанама бағалауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, көрсетілген көрсеткіштерді талдаумен белгіленген мелиорациялық процестің бағыты суармалы жерлердің су-тұз балансымен және ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігімен байланысты болуы керек.
Суды пайдалануды реттеудің де, суармалы жерлердің сумен қамтамасыз етілуін және суды үнемдеуді арттырудың да маңызды құралы суару техникасын жетілдіру болып табылады. Арал теңізі бассейні елдерінің cуармалы егіншілікте негізгі таралуы бороздалар (суармалы алқаптың 70%); жолақтар (26 % ); чектер ( 4%) бойынша суарудың жер үсті тәсілін алды, (9.8-кесте). Бұл аймақтың әртүрлі табиғи - экономикалық жағдайларына бейімделу кезінде осы әдістің "әмбебаптығымен" және оны ұйымдастырудың салыстырмалы қарапайымдылығымен, сондай-ақ суармалы аумақтың үстіндегі суарғыштардағы су деңгейінің шамалы қолбасшылығымен аймақта суару жүйелерінің таралуымен түсіндіріледі. Ол сондай-ақ механикаландырылған ауыл шаруашылығы өндірісінің талаптарына және суармалы жерлердің өсу қарқынына барынша толық сәйкес келді. Суару учаскелерінің көлемінің өсуімен суару техникасының тиімділігі күрт төмендеді. Жеке дехкан фермаларының кішігірім суару учаскелері, әдетте, өте жақсы жоспарланған беті бар, кішкентай чектерді су басқан кезде 0,95 тиімділігіне қол жеткізуге мүмкіндік берді. Бороздалар бойынша суарудың нақты деңгейі тұтастай алғанда Орталық Азия өңірінде суару техникасының тиімділігін механикаландырудың шағын дәрежесімен орта есеппен 0,65-0,68, суарудың нақты режимдері мен технологиясының есептік режимге сәйкес келмеуімен сипатталады (суару нормалары жобалыққа қарағанда 2-3 есе артады, тиісінше 2-3 - ке дейін азаяды) вегетациялық суару саны). Сексенінші жылдардың аяғында аймақ елдерінің ғылыми-зерттеу және тәжірибелік - конструкторлық ұйымдары техникалық шешімдердің барлық дерлік спектрін құрды, бұл борозды суару процесінің уақытты қажет ететін операцияларын механикаландыруға және бороздар арасында суды бөлу кезінде шығындарды азайтуға мүмкіндік берді. Сонымен қатар, 275 мың га алқапқа арналған жыл сайынғы суару техникасын шығару бойынша өндірістік қуаттар құрылды.қол жеткізілген өндіріс көлемінің максимумы 1989 жылы тіркеліп, 110 мың га суармалы жерді суару техникасымен қамтамасыз етті. Өндіріс көлеміндегі ең үлкен үлес Мелиоративті матадан жасалған икемді суару шлангтары болды. Бірақ қол жеткізілген өндіріс көлемі аумақты одан әрі кеңейтпей-ақ, шамамен 350 мың га аумақта қазіргі заманғы суару техникасын қолдану деңгейін қолдауға мүмкіндік берді. Қазіргі уақытта өндірістік масштабта ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.