Танымдық және зияткерлік дағдыларды дамыту
K7$k@mfWf3$@Y.
Мектепалды топ балаларының эксперимент барысында зерттеушілік іс-әрекетін қалыптастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1-тарау. Мектеп жасына дейінгі балалардың эксперимент барысында зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ...
0.1. Мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың психологиялық - педагогикалық аспектілері ... ... ...
0.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың эксперимент барысында зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ..
0.3. Мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеушілік дағдысын қалыптастырудың көрсеткіштері, деңгейлері, өлшемдері, моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Тарау. Мектеп жасына дейінгі балалардың эксперимент барысында зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру әдістемесі және тәжрибелік эксперименттік жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.1. Мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың әдіс тәсілдері
0.2. МЖДБ зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың тәжірибелік эксперименттік жұмыс нәтижелері
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиетттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі уақытта елімізде білім берудің сапасын жаңарту процесі жүріп жатыр, білім беру процесі дамып, құзіреттілігі күшейтілуде. Зерттеу қызметінің әртүрлі формалары білім беру практикасында белсенді қолданылады. Қазіргі қоғамға өмірлік маңызды мәселелерді шешуде зерттеу белсенділігін көрсете алатын белсенді тұлға қажет, оның негізі мектепке дейінгі білім беруде қалыптасады. Мектепке дейінгі жас кезеңі - бұл баланың жеке басының дамуының ең бастапқы әрі сезімтал кезеңі. Дәл осы кезеңде ең маңызды психикалық нейрондық жасушалар түзіліп пайда болады, балалар зерттеу белсенділігінің арқасында ойлау процессі дамып, бұл кейіннен мектеп жасына дейінгі баланың оқу іс-әрекетінің негізі болады. Соңғы жылдардағы нормативтік-құқықтық құжаттар жас ұрпақтың зерттеу белсенділігін дамытудың маңыздылығын көрсетеді.
Мектепке дейінгі білім беру баланың өзін-өзі дамытуы мен өзін-өзі жүзеге асыруын қамтамасыз етуге, мектеп жасына дейінгі баланың зерттеу белсенділігі мен бастамасының дамуына ықпал етуге арналған (H. H. Поддяков, а. н.Поддяков, О. в. Дыбина, O. Jl Князев). Мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеу белсенділігін дамытудың тиімді құралдарын ғылыми іздеу теориялық және практикалық шешімді қажет ететін өзекті мәселені ұсынады.
Зерттеу белсенділігі мектеп жасына дейінгі баланың қоршаған әлемді танудағы субъективті ұстанымын қалыптастыруға ықпал етеді, осылайша мектепке дайындықты қамтамасыз етеді. Мектепке дейінгі жастағы балалардың зерттеу белсенділігін мақсатты дамыту үшін маңызды алғышарттар жасалатынын атап өткен жөн: ойлаудың дамып келе жатқан мүмкіндіктері (А. Н.Поддяков, и. с. Фрейдкин, О. М. Дьяченко), танымдық қызығушылықтардың қалыптасуы (JI.М. Маневцова, х. К. Постникова, Е. Б. Боякова, М.Джи. Семенова), өнімді (т.с. Комарова, Н. П. Сакулина, H. A. Ветлугина) және шығармашылық қызметті дамыту (д. Б. Эпифания, А. М. Матюшкин, Н. Б. Шумакова), мектеп алды даярлық топ балаларының қоршаған әлеммен өзара әрекеттесуін кеңейту (J1.C. Римашевская, О. в. Афанасьева). Мұның бәрі мектеп алды даярлық топ балаларының зерттеу дағдыларын дамытуға және оның зерттеу қызметін жақсартуға нақты негіз жасайды.
"ҚР білім беру стандартында"
Әр баланың қызығушылықтарын, ерекшеліктері мен қажеттіліктерін ескере
отырып, жалпы адами және ұлттық құндылықтар негізінде оларды толыққанды дамыту мен әлеуетін ашу жүзеге асырылады; мектепке дейінгі білім беру Зияткерлік қасиеттерді дамытуға және мектеп жасына дейінгі балалардың оқу іс-әрекетінің алғышарттарын қалыптастыруға бағытталғандығы көрсетілген . Мектепке дейінгі білім берудің мемлекеттік білім беру стандартында танымдық және зияткерлік дағдыларды дамыту міндеттерінің бірі-мектеп жасына дейінгі ересек топ балалардың мүдделерін, олардың бастамаларын, қызығушылығын, танымдық мотивациясын, зерттеу белсенділігін дамыту және ынталандыру қажеттілігі айтып көрсеткен.
Танымдық және зияткерлік дағдыларды дамыту.
Танымдық және зияткерлік дағдыларды дамыту тәрбиеленушілердің қоршаған әлеммен өзара қарым-қатынас жасауына қажетті танымдық және зерттеушілік әрекеттің қарапайым дағдыларын меңгертуді қарастырады.
Танымдық және зияткерлік дағдыларды дамыту сенсорлық эталондар туралы түсініктерді, қарапайым математикалық ұғымдарды; құрастыру іс-әрекеті тәсілдерін меңгеру; креативті және сыни ойлауды дамыту; азаматтық және патриотизмге баулу, ұлттық мәдениетті құрметтеуді қарастырады.
Мектеп жасына дейінгі үлгілік оқу бағдарламасы мен білім беру тәсілдері өзгергеніне байланысты, қазіргі кезде тәрбиеші іс - әрекеттерді өткізу кезінде шығармашылығын пайдаланып, балалардың уақытын барынша пайдалы әрі тиімді етіп, ойындармен және зерттеу жұмыстарын ұйымдастырып, білім беруі тиіс.
Мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеу дағдыларын дамыту қазіргі заманның өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Мектеп жасына дейінгі балаларда интеллектуалдық ойлауының төмендеуін болдырмау үшін балалардың ойлауының өнімді формаларын дамыту қажет. Ол неғұрлым алуан түрлі болса, бала жаңа ақпаратты өз еңбегімен алса, соғұрлым ол тезірек және толық дамиды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеушілік әрекетін дамытудың мүмкін құралдарының ішінде балалар эксперименті ерекше назар аударуға лайық. Қоршаған ортаның объектілерін тануға және түрлендіруге бағытталған әрекет ретінде дамып, балалардың эксперименті ой-өрістерін кеңейтуге, өз бетінше әрекет ету тәжірибесін байытуға және баланың өзін-өзі дамытуға ықпал етеді.
Мектепке дейінгі білім беру ұйымында қортынды шығару кезеңінде балалар:
- біріншіден, қызығушылық таныту, сұрақтар қою, себеп-салдарлық байланыстарға қызығушылық таныту, табиғат құбылысы мен адамдардың әрекеттерін түсіндіруге тырысу;
- екіншіден, байқауға және экспериментке бейімділік таныту;
- үшіншіден, қолда бар білімге, қол жетімді қызмет түрлеріндегі дағдыларға сүйене отырып, өз шешімдерін қабылдай білу. Осыған байланысты мектеп жасына дейінгі балаларда зерттеу белсенділігін дамыту жолдарын іздеу педагогика ғылымы мен практикасының өзекті мәселесі болып табылады.
Мақсаты:
Мектепалды даярлық топ балаларының зерттеу дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын теориялық негіздеу және эксперименталды түрде тексеру.
Зерттеудің міндеттері:
1. мектепалды даярлық топ балаларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау.
2. мектепалды даярлық топ балаларының зерттеушілік дағдыларының қалыптасу ерекшеліктерін анықтау.
3. мектепалды даярлық топ балаларының зерттеу дағдыларын қалыптастыру үшін эксперименттік жұмыстарды жүргізу.
Зерттеу әдістері
Эмпирикалық зерттеу әдістерімен қатар, теориялық зерттеу әдістерін қолданып, әдебиеттерге талдау жасау, ресми құжаттарды зерделеу, зерттеу мәселесі бойынша отандық және шет ел ғалымдарының озат іс-тәжірибелерін жалпылау.
Зерттеу нысаны: мектеп алды даярлық топ балалардың зерттеу дағдыларын қалыптастырудығы эксперименті мен нәтижесі.
Зерттеу пәні: мектепалды даярлық топ балаларының зерттеу дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық процессі мен психологиясы.
Зерттеу гипотезасы: мектеп алды даярлық топ балаларының зеттеушілік дағдыларын эксперимент арқылы қалыптастырудың педагогикалық және психологиялық шарттары ойдағыдай орындалса:
Эксперимент кезінде балалардың зерттеу дағдыларын дамытуға ықпал ету, алынған нәтижелерді талдап, тереңірек зерттеуге, өзара жолдастық пен пікір алмасуға әрі қарай ізденіс бағыттарының түрлерін бірлесе анықтауға мүмкіндік тудырады.
Егер эксперименттік ынтасын толық қанағаттандыратын, тақырыптық және эксперименттік заттық дамытушы орта қалыптастырсақ, балалардың зерттеуге деген қызығушылығын оятамыз.
Балалардың эксперименті проблемалық жағдайларды шешуге негізделеді.
Егер білім беру дағдыларының теориялық жағынан ғана қарастырмай, әдістемелік нұсқаулық шығаратын болсақ, онда тәжірибелік бағытын қолдануға мүмкіндік береді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеу дағдыларын қалыптастыру бойынша ата-ана мен баланың жәнеде тәрбиешінің өзара әрекеті баланың зерттеу дағдыларын байыту принціпіне бағытталады.
Мектепалды даярлық топ балаларының зерттеу белсенділігін дамытудың мүмкін құралдарының ішінде балалардың эксперименті ерекше назар аударуға тұрарлық. Қоршаған шындық объектілерін тануға және түрлендіруге бағытталған іс-әрекет ретінде дами отырып, балалар эксперименті көкжиектің кеңеюіне, тәуелсіз іс-әрекет тәжірибесін байытуға, баланың өзін-өзі дамуына ықпал етеді.
Эксперимент арқылы мектепалды даярлық топ балаларының зерттеу белсенділігін дамыту процесінде тәрбиеші маңызды рөл атқарады. Балалардағы зерттеу дағдыларының қалыптасу деңгейіне байланысты тәрбиешілердің белсенділігінің үлесі өзгереді. Эксперименттік іс-әрекеттің алғашқы идеялары мен дағдыларын қалыптастыру кезінде тәрбиеші балаларға қиындық туғызады, тәрбиеші тек шешу барысын қалыптастырады. Бұл жағдайда балалардың зерттеу белсенділігі қойылған міндеттің шешімін табудан тұрады. Мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеу белсенділігін одан әрі дамыту процесінде олардың эксперимент процесіндегі тәуелсіздігі тәрбиешінің қойған мәселені шешу жолдарын іздеу арқылы артады. Бұл ретте дербестікке қойылған проблеманың шешімін ұжымдық іздеу үшін балаларды шағын топтарға біріктіру арқылы қол жеткізуге болады. Балалардағы зерттеу дағдыларын дамытудағы келесі сапалы кезең - эксперименттің барлық кезеңдерінде олардың белсенділігі мен тәуелсіздігінің көрінісі: проблеманы қоюдан бастап оны шешу жолдарын іздеуге және тұжырым жасауға дейін анықталады. Тәрбиеші балалардың экспериментінде қандай рөл атқаратынына қарамастан - белсенді қатысушы, көмекші немесе бақылаушы - бұл балалардың әлеуетін ашуға, олардың зерттеу белсенділігін дамытуға, қызметтегі субъективті позицияны қалыптастыруға көмектеседі. Айта кету керек, тәрбиеші балалармен тең қызметке қосылған тең құқылы серіктес ретінде әрекет ете отырып, балалардың психологиялық және тәртіптік мәжбүрлеусіз іс-әрекетке ерікті түрде қосылуын қамтамасыз етеді. Эксперимент барысында балалар мақсат қоюды, міндеттерді анықтауды, қойылған мәселелерді тәжірибелік жолмен шешуді, гипотеза ұсыныстарын ұсынуды, оларды тәжірибелік жолмен тексеруді және эксперимент нәтижелері бойынша тиісті қорытындылар жасауды үйренеді. Зерттеу процесі балалардың қызығушылығын дамытады.
1-тарау. Мектеп жасына дейінгі балалардың эксперимент барысында зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері
Мектепке дейінгі жас кезеңі - адам өміріндегі ерекше кезең. Ол қоршаған ортаны игеруге ерекше сезімталдықпен сипатталады; мектеп жасына дейінгі баланың белсенділігі - бақылау, танымдық іс - әрекет және зерттеуден тұрады. Үлкен қызығушылықпен балалар әртүрлі зерттеу жұмыстарына қатысады, қызығушылықпен тәжірибе жасауға деген ұмтылысты көрсетеді. Сондықтан, А.И.Савенков[60] атап өткендей, зерттеу белсенділігі - бұл баланың табиғи жағдайы, зерттеушілік мінез-құлық баланың психикалық дамуының бастапқыда өзін-өзі дамыту процесі ретінде дамытады. Арнайы ұйымдастырылған жағдайларда баланың өздігінен пайда болатын іздеу белсенділігі зерттеу қабілеттері деп аталатын ми қыртысында жаңа нейрондардың пайда болуына әкелуі мүмкін. Баланың зерттеу дағдыларын дамыту мәселесі ежелден бері ғалымдардың назарын аударып келеді. Баланы зерттеу қызметін жүзеге асыруға дайындау, мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеу дағдыларын дамытудың тиімді құралдарын іздеу қазіргі білім берудің маңызды міндеттеріне айналады және сонымен бірге теориядағы, әсіресе мектепке дейінгі білім беру практикасындағы ең өзекті мәсселелердің бірі болып табылады.
Сонымен, философ Сократ, алғаш рет зерттелгетін мәселеге назар аударды. Ол кейіннен "Сократтық әңгіме"деп аталатын әдістің авторы болды. Бұл әдістің мәні белгілі бір жолмен таңдалған сұрақтардың көмегімен әңгімелесушіге шынайы жауапты табуға көмектесу және сол арқылы оны белгісіз идеялардан талқыланатын тақырып туралы логикалық анық білімге жеткізу болды.
М.Г. Ярошевский [78] атап өткендей, оның әдістемесіндегі идеялары ойлаудың психологиялық зерттеулерінде шешуші рөл атқарды. Біріншіден, ойдың жұмысы оның іс- әрекетіне кедергі келтіретін тапсырмаға байланысты. Мұнда тапсырмалар жүйесі әңгімелесушіге әсер еткен сұрақтар жүйесі болды, осылайша ақыл-ой белсенділігін оятты. Екіншіден, бұл әрекет бастапқыда диалог сипатында болды. Дәл осы ерекшеліктер ХХ ғасырда эксперименттік ойлау психологиясының негізгі бағыттарына айналды.
Сократтың шәкірті Платон танымдық процестерді зерттей отырып, сезім, есте сақтау және ойлау туралы айтты, ол бірінші болып есте сақтау туралы тәуелсіз психикалық процесс ретінде түсіндірді. Ол жадқа анықтама береді - "балауыздағы сақинаның ізі" - және оны қоршаған ортаны тану процесінің маңызды кезеңдерінің бірі деп санайды. Алайда ол есте сақтауды, сезімді пассивті процесс деп санады және олардың белсенді табиғатын баса отырып, олардың ойлауына қарсы тұрды. Ойлау белсенділігі оның сөйлеумен байланысы арқылы қамтамасыз етіледі, бұл туралы Сократ айтқан.
Сократтың идеяларын дамыта отырып, Платон ойлаудың жанның өзімен диалогы екенін дәлелдеді (қазіргі тілмен айтқанда, Ішкі сөйлеу). Алайда, уақыт бойынша орналастырылған және саналы логикалық ойлау процесі білімнің толықтығын жеткізе алмайды, өйткені ол қоршаған заттарды зерттеуге, яғни пәндер туралы нақты білімнің көшірмелеріне сүйенеді [79.] Дегенмен, адамның заттардың мәніне түсіну мүмкіндігі интуитивті ойлауы, шынайы білімді сақтайтын терең жанға айналуды қамтамасыз етеді.
М. Г. Ярошевский [78] бұл жедел процесс кейінірек гештальт психологиясы сипаттайтын "инстинкт" ұқсас екенін атап көрсетеді. Алайда, интуитивті ойлаудың "инстинк" процессуалдық ұқсастығына қарамастан, олар мазмұны жағынан әр түрлі, өйткені Платонның түсінігі жаңаның ашылуымен байланысты емес, тек жан дүниесінде сақталған нәрсені түсінумен байланысты. Осылайша, Платонның зерттеулері философия мен психологияның жаңа тенденцияларын қалыптастырды. Ол алғаш рет таным процесінің кезеңдерін бөліп, ішкі сөйлеу мен ойлау белсенділігінің рөлін ашты. Ғылыми тұрғыдан зерттелген мәселе XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында өзекті болды. психикалық құбылыстардың физиологиялық негіздерін зерттеудің негізін қалаған и. п. Павлов негізін қалаған жоғары жүйке қызметінің теориясының дамуына байланысты.
Зерттеу мәселесі бойынша әдеби дереккөздерді талдау бізге дағдылардың бірнеше түрін анықтауға мүмкіндік берді: моторикалық, танымдық, теориялық, практикалық, интеллектуалды, зерттеу және т. б..
Балаларда зерттеу дағдыларын қалыптастыру мәселесімен Леонтович А.В., Поддъяков А.Н., Савенков А.И айналысқан.
А.Н. Савенков келесі зерттеу дағдыларын анықтайды: мәселені көру, сұрақтар қою, гипотеза жасау, ұғымдарға анықтама беру, зерттеу барысында алынған материалды жіктеу, бақылау, құрылымдау, қорытынды мен қорытынды жасау, өз идеяларын дәлелдеу және қорғау.
Қоғамды реформалаудың қазіргі жағдайында, оның ішінде білім беруді модернизациялау кезінде жеке тұлғаның шындыққа белсенді танымдық қатынасы, өзгермелі әлемнің жаңалығы мен күрделілігін зерттеуге, мінез-құлық пен қызметтің жаңа өзіндік стратегияларын ойлап табуға деген ұмтылыс пен қабілет құнды болады. Білім берудің басымдықтарының бірі балалардың қоршаған әлем туралы өз бетінше білім алу, нәтижеге жетудің оңтайлы жолдарын табу, зерттеу белсенділігін дамыту арқылы қол жеткізілетін тривиальды емес жолмен ойлау қабілетін дамыту болып табылады.
Тұлғаның зерттеу белсенділігін дамыту мәселесі көптеген ғылымдарға қызығушылық тудырады (философия, психология, психофизиология, педагогика және т. б.) бұл мәселенің философиялық әдіснамалық негізі тәжірибенің және жеке белсенділіктің жетекші рөлін мойындау кезінде эмпирикалық және теориялық, сенсорлық және ұтымды білім деңгейлерінің диалектикалық бірлігі туралы ереже болып табылады (Л. Фейербах, Ф. Бэкон, Б. Хендерсон в. п. Филатов, А. Т. Шумилия). Таным процесі адамның әлемде болып жатқан процестердің мәні мен заңдылықтарын түсіну бағытында үздіксіз өрлеуі ретінде дамиды, бұл субъектіден шындыққа белсенді, ашық көзқарасты, жаңа танымдық, зерттеу стратегияларын ойлап табуды талап етеді. Зерттеу белсенділігі - бұл танымдық процестерді дамытуда, тұлғаны әлеуметтендіруде және оның субъективті ұстанымын қалыптастыруда маңызды функцияларды орындайтын адам қызметінің әмбебап компоненті (а. н. Поддяков).
Адамның танымдық дамуының маңызды бағыты жаңа және күрделі көп факторлы динамикалық ортада қызметті қамтамасыз ететін зерттеу қабілеттерінің кешенін қалыптастыру болып табылады (131).
Зерттеулерді талдау зерттеу белсенділігін түсінудің әртүрлі теориялық тәсілдері бар екенін көрсетеді (О. в. Дыбина, о. Джи. Князева, А. М. Матюшкин, А. Н. Поддяков, А.И. Савенков). Зерттеу белсенділігі ұғымын ашу үшін "белсенділік"деген жалпы ұғымды талдау қажет. "Белсенділік" сөзі латынның activus сөзінен шыққан және бір нәрсеге белсенді қатысуды, жігерлі әрекетті білдіреді (167).
Белсенділік әртүрлі ғылымдардың зерттеу пәні ретінде біржақты түсіндірілмейді. Бірқатар жұмыстарда белсенділік "күшейтілген қызмет" (7,82,96) ретінде қарастырылады. Г. С. Костюк бұл белсенділік " қоршаған шындықты өз қажеттіліктеріне, көзқарастарына, мақсаттарына сәйкес өзгерту мүмкіндігі. Белсенділік жеке тұлғаның ерекшелігі ретінде жігерлі, бастамашыл қызметте, еңбекте, оқуда, қоғамдық өмірде, шығармашылықтың әртүрлі түрлерінде, спортта, ойындарда және т. б. көрінеді" (123, 61-бет)
М. и. Лисина,"белсенділік" ұғымына үш тәсілді белгіледі:
- белсенділік жеке тұлғаның нақты іс-әрекетінің сипаттамасы ретінде;
- белсенділік пассивтілікке қарама-қарсы күй ретінде, іс-әрекетке дайындық ретінде түсініледі;
- белсенділік жеке тұлғаның бастамашылығының белгісі ретінде.
М. и. Лисина бұл тәсілдердің жалпы бөлігі іс-әрекет пен қарым-қатынас мәселелерін шешуге субъектінің энергиясының болуы және жұмылдырылуы сияқты белсенділікке тән қасиет екенін атап көрсетеді (94).
А. и. Крупнов белсенділіктің маңызды анықтамаларын қорытындылай келе, бір жағынан белсенділік іс-әрекеттің өлшемі ретінде, субъектінің әлеммен өзара әрекеттесуінің әлеуетті мүмкіндіктері ретінде түсінілетінін, екінші жағынан, белсенділік субъектінің ішкі қайшылықтары мен жанама құбылыстарына байланысты бастамашыл әрекеттерінің жиынтығы ретінде сипатталатынын атап көрсетеді (82).
Әдебиеттерді талдау белсенділік пен белсенділік ұғымдарының өзара байланысын анықтайды. Сонымен, а. в. Маргулис белсенділік "бұл ашық материалдық жүйелердің әрекет етуінің, мінез - құлқының және олардың өмір сүруінің объективті қажетті шарттарымен өзара байланысының нақты тәсілі, яғни бұл олардың өмір сүру, көбею және даму тәсілі" деп санайды (99;14, 17 беттер). Белсенділіктің мәнін ашудың бұл тәсілі қызметті адам қызметінің жалпыланған сипаттамасы ретінде қарастырумен байланысты.
П. е. Кряжев іс жүзінде "белсенділік" және "БЕЛСЕНДІЛІК" ұғымдарын анықтайды және "БЕЛСЕНДІЛІК-бұл мотив пен Мақсат гармоникалық бірлікке бейім әлеуметтік субъектінің қызметі" (83, 66-бет).
Алайда, осы ұғымдардың өзара байланысының диалектикасына қарамастан, олардың айырмашылықтарын атап өту керек. С. л. Рубинштейн бұл қызмет қоршаған әлемді игерудің, өзгертудің, қайта құрудың ерекше формасы екенін атап өтті. Тұлға қызмет барысында қалыптасады және дамиды. Бірақ іс-әрекет оған деген көзқарасқа байланысты әр түрлі сипатқа ие самби тұлғалар. Белсенділік-бұл іс-әрекеттің нақты сипаттамасы ғана емес, сонымен бірге адамның іс-әрекетке қатынасының сипаттамасы.
К. А. Альбуханова-Славская "белсенділік" ұғымы "белсенділік" ұғымына қарағанда кеңірек екенін атап өтті, өйткені белсенділік тек іс-әрекетте ғана емес, сонымен бірге қарым-қатынаста, танымда, тұтастай алғанда адамның өмір жолында барлық жағынан көрінеді (8, 116-бет).
Біздің ойымызша, белсенділікті іс-әрекеттің сапалық сипаттамасы ретінде анықтауға деген көзқарас дұрыс, бірақ іс-әрекеттің мәнін толық емес. Белсенділік іс-әрекеттің сапасын анықтайды, бірақ өте нақты - субъектінің іс-әрекет процесіне қатынасы арқылы. Қарым-қатынасқа дайындық, іс-әрекетке деген ұмтылыс, оны тезірек, жігерлі етуге, бастамашылдық пен тәуелсіздік көрсетуге деген ұмтылыс кіреді.
Бірқатар жұмыстарда белсенділік реактивтілікпен салыстырылады (А. и. Крупнов, Б. С. Мерлин, В.Д. Небылицын, В. М. Русалов, я. Стреляу және т. б.). Бұл жағдайда белсенділік мінез-құлық пен іс-әрекеттің психодинамикалық сипаттамасы, адамның қоғамдық мәселелерді шешуге қосқан үлесінің құндылығы ретінде анықталады. В. г. Маралов реактивтілік адамның қолданыстағы жағдайларға бейімделу функциясын орындайтынын, белсенділік, керісінше, жағдайды бейімдеуге және оны жеке адамға бағынуға бағытталғанын атап өтті (98). Белсенділік көбінесе мақсаттарды тәуелсіз және бастамашыл тұжырымдау түрінде болады. Бұл жағдайда субъект жағдайдан тыс шығады (супраситуативті белсенділік). В. г. Маралов белсенділік шынайы жауапкершілікпен, ал реактивтілік үшін негізінен жауапсыздық немесе ресми жауапкершілікпен сипатталады деген қорытынды жасайды.
Белсенділікті анықтаудағы жеке көзқарас оны жеке тұлғаның сапасы (л.и. Божович, А. Г. Ковалев, г. И. Щукина), жеке тұлғаның қасиеті немесе қасиеті ретінде қарастыруға мүмкіндік береді (В. И. Лозовая, м. и. Лисина, и. Г. Гоман). Жеке тұлғаның сапасы ретінде белсенділіктің анықтаушы көрсеткіші оның мақсатқа жету жолдарын таңдаудың тәуелсіздігінде оңтайлы нәтижеге қол жеткізуге деген ұмтылыста көрінетін іс-әрекетке қатынасы болып табылады. Жеке қасиет ретінде белсенділік адамның дайындық күйінде, тәуелсіз іс-әрекетке деген ұмтылысында, мақсатқа жетудің оңтайлы жолдарын таңдауда және оны жүзеге асыру нәтижелерінің сапасында көрінеді.
Бұл тұрғыда К.А. Абульханованың - славскаяның ұстанымы ерекше қызығушылық тудырады, ол белсенділік - бұл жеке адамға тән, оның іс-әрекетке, қарым-қатынасқа, танымға өмірлік қажеттіліктерін көрсетудің, білдірудің және жүзеге асырудың жалпыланған құндылық тәсілі деп санайды. Автор қажеттіліктерді білдіру тәсілі ғана емес, сонымен қатар осы қажеттіліктерге жауап беретін қызмет жағдайларын ұйымдастыру, құндылық, жеке параметрлер бойынша қызмет жағдайлары мен құралдарын іздеу болып табылатын белсенділіктің терең жеке негізін атап көрсетеді. Осылайша, белсенділік, к. а. Альбуханова-Славская, бұл жеке тұлғаның функционалды-динамикалық сапасы, ол динамикада оның барлық жеке құрылымын (қажеттіліктер, қабілеттер, ерік-жігер, сана) біріктіреді және реттейді, бұл өз кезегінде жеке тұлғаға қоғамның талаптарын ескеруге және Тәуелсіздік көріністерін, қызмет субъектісі ретінде өзін-өзі анықтауға мүмкіндік береді (7).
Бірқатар зерттеулерде біз белсенділіктің анықтамасын жеке тұлғаның субъект ретіндегі сипаттамасы тұрғысынан табамыз. Авторлар белсенділік-бұл адамның іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі жетекші сипаттамасы, ол шындыққа, басқа адамдарға және өзіне бастамашыл, тәуелсіз, шығармашылық (трансформациялық) көзқараста көрінеді (В.А. Якунин, в. г. Маралов, В. И. Лозовая, А. Г. Ковалев және т. б.). К. А. Альбуханова-Славская белсенділік -- бұл тұтастық қамтамасыз етілетін, жеке тұлғаның дербестігі сақталатын және оның субъективтілігіне қол жеткізілетін өзін-өзі көрсету тәсілі деп санайды. Жеке қасиет ретінде белсенділік адамның мінез-құлқының жеке таныс формасын болжайды, онда оның іс-әрекетке қатынасы жүзеге асырылады.
Белсенділік табысқа жетудің қажеттіліктері мен мотивациясынан туындайды. А. М. Матюшкиннің қажеттіліктері "ішкі белсенділік көздері"болып табылады. Белсенділіктің белсенділік қажеттіліктерімен тығыз байланысы олардың эмоциялармен ажырамас байланысын анықтайды. Бұл B. C. Юркевичке қажеттіліктерді анықтауда үлкен әртүрлілік болған кезде, авторлардың көпшілігі бұл қажеттілік "адамның эмоционалды түсті тәжірибе түрінде көрінетін қажеттілігі" (197) деп келісетінін атап өтуге мүмкіндік берді. Жеке тұлғаның іс-әрекеттің ішкі қозғалтқышы ретіндегі қажеттілігі белсенділікті ынталандырады.
Осылайша, жеке тұлғаның белсенділігі оның қажеттіліктерінен туындайды және тәуелсіз қызметте мақсатқа жетудің оңтайлы жолдарын таңдауға, тиісті нәтижелерге қол жеткізуге дайын және айқын ұмтылыс жағдайында жүзеге асырылады. Белсенділік бастамашылықты, тәуелсіздікті, нысандарды, құралдарды, мақсатқа жету жолдарын таңдаудағы жеке тұлғаның жауапкершілігін қамтиды.
Белсенділіктің әртүрлі түрлерінің ішінде танымдық белсенділік ерекше орын алады. А. М. Матюшкин өнімді қызмет түрлерінің негізі белгісіз білімді анықтауға, ашуға және оны игеруге бағытталған субъектінің іздеу-танымдық белсенділігі екенін атап өтті. Танымдық белсенділік "түсіну" актілерінде субъективті түрде ұсынылған мәселені шешу актілерімен аяқталады (101, 252-бет).
Танымдық белсенділік бейнелерді (в. п.Зинченко), жалпылауды (В. В.Давыдов), мақсаттарды (О.К. Тихомиров), мағыналарды (а. Н. Леонтьев), қабілеттерді (Н. С. Лейтес, Я. А. Пономарев), мотивтер мен мүдделерді (л. и. Божович, Н. Г. Морозова, Т. П. Шумакова, Г. И. Щукина).
Танымдық белсенділік жеке тұлғаны тануды дамытуда жетекші орын алады. Психологияда дидактикада бұл ұғымды анықтауға бірыңғай көзқарас жоқ. Сонымен, танымдық белсенділік келесідей анықталады:
- интеллектуалды мәселелерді шешу қажеттілігімен көрінетін психологиялық жағдай (Д. В. Вилькеев);
- білімді жігерлі меңгеруге дайындық және ұмтылу (H. A. Половникова);
- белгілі бір танымдық нәтижеге қол жеткізуге бағытталған және пайда болған танымдық қажеттілікке негізделген зерттелетін материалға интеллектуалды бағдарлау реакциясы ретінде психикалық белсенділік (т. и. Шамова);
-оқушының жеке басы оның мазмұнына, іс - әрекетінің сипатына деген көзқарасымен және оқу-танымдық мақсаттарға жетуге өзінің адамгершілік-ерік-жігерін жұмылдыруға деген ұмтылысымен көрінетін іс-әрекеттің сапасы (т. и. Шамова);
оқу процесінде тұлғаның ерікті, эмоционалды және интеллектуалды жақтарын білдіру (м. и. Махмутов);
- ілімге деген ұмтылыспен, ақыл-ой шиеленістерімен және білімді игеру процесінде ерікті күш-жігердің көрінісімен сипатталатын жағдай (и. Ф. Харламов);
- таным процесіне интеллектуалды реакцияны, жанды қатысуды, таным процесінде оқушының психикалық және эмоционалды жауаптылығын білдіретін жеке білім (г.И. Щукина).
Танымдық белсенділік ұғымының барлық осы анықтамалары бір-бірін толықтырады және танымдық белсенділікті қажеттіліктер мен жаңа білім алу, танымдық іс-әрекет тәсілдерін игеру, оларды жетілдіру және интеллектуалды мәселелерді шешу үшін әртүрлі жағдайларда қолдану қабілетінде көрінетін тұлғаның сапасы ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Танымдық белсенділіктің негізі танымдық қажеттіліктер болып табылады: жаңа білім алу қажеттілігі, бұрыннан бар білімді тереңдету; шығармашылық қызмет үшін қажет интеллектуалды іс-әрекет тәсілдерін, ғылыми білімді игеру; қарқынды танымдық іс-әрекетке деген қажеттілік; қоғамның рухани мәдениетін түсіну (40, 46, 94).
Зерттеулерді талдау "танымдық белсенділік" ұғымы "интеллектуалды белсенділік" (д. Б. Эпифания), "зерттеу қызметі" (п. я. Галперин, А. Б. Запорожец)," зерттеу белсенділігі "(А. М. Матюшкин)," зерттеу мінез-құлқы "(Д. Берлин, А.Н. Поддяков)," қызығушылық "(Е. П.Торенс, Д. Берлин)," зерттеу бастамасы "(а. н. Поддяков)," зерттеу ұстанымы " (А. и. Савенков).
А. н. Поддяков бұл ұғымдар түбегейлі ерекшеленгеннен гөрі бір-біріне ұқсас екенін атап өтті. "Зерттеу қызметі" ұғымында субъект қызметінің қажеттілік-мотивациялық, функционалдық-динамикалық және энергетикалық аспектісі, "зерттеу мінез - құлқында" - субъектінің сыртқы әлеммен өзара әрекеттесу аспектісі, "зерттеу қызметінде" - мақсатқа ұмтылу, мақсатқа бағдарлану және процессуалдық аспектісі көбірек атап өтіледі.жақтары (133).
А.и. Савенков өз кезегінде "зерттеу қызметі", "зерттеу мінез-құлқы", "зерттеу қызметі" ұғымдарының бір-бірінен айтарлықтай айырмашылықтары бар екеніне назар аударады. Автор зерттеу мінез-құлқын "зерттеу белсенділігі негізінде құрылған және объектіні зерттеуге немесе атипті (проблемалық) жағдайды шешуге бағытталған мінез-құлық түрі" деп санайды (162, 34-бет). Бұл ретте зерттеу белсенділігі негізінен зерттеу қызметін жүзеге асыруды ынталандыру ретінде қарастырылады, бұл біздің ойымызша, зерттеу белсенділігінің мәнін заңсыз шектейді.
Зерттеу мінез-құлқын қарастыратын көптеген авторлар зерттеу белсенділігінің оны жүзеге асырудағы рөлін атап көрсетеді. Сонымен, D. Berline, B. C. Юркевич зерттеу мінез-құлқына физиологиялық бағдарланған сипаттама береді, оны жағдайдың белгісіздігінен туындаған және жеке тұлғаның зерттеу белсенділігінен туындаған қозуды азайтуға бағытталған мінез-құлық ретінде қарастырады. G. G. Fein, S. N. Kaplan зерттеу мінез-құлқын жетіспейтін ақпаратты белсенді іздеу ретінде анықтайды (199, 200). А.Н. бойынша зерттеу мінез-құлқы. Поддякову-тірі тіршілік иелерінің нақты әлеммен өзара әрекеттесуінің іргелі формаларының бірі, сыртқы ортадан жаңа ақпаратты білуге, іздеуге және алуға бағытталған, әлемдегі адам қызметінің маңызды сипаттамасы (133,144). Зерттеу мінез-құлқын тудыратын себеп-жағдайдың белгісіздігі. Зерттеу мінез - құлқының жетекші функциясы-сыртқы көздерден ақпаратты және мәселені шешу жолдарын іздеу арқылы бұл белгісіздікті азайту. Зерттеу мінез-құлқының ішкі өзегі-субъектінің маңызды объектінің мәнін және онымен байланысты проблемалық жағдайды шешу жолдарын зерттеудің тәсілдері мен әдістерін іздеуге бағытталған, табанды ұмтылысын қамтамасыз ететін зерттеу қызметі. Зерттеу белсенділігі субъектіні қажетті зерттеу дағдылары мен дағдыларын игеруге итермелейді, зерттеу түрін - ойлауды қалыптастырады, "бұрын зерттелмеген нәрсені іздеуге және табуға" деген ұмтылыста көрінетін зерттеу позициясының қалыптасуын қамтамасыз етеді (A. C. Обухов, А.и. Савенков). Баланың танымдық қажеттілігі жаңасын табуға бағытталған зерттеу қызметі түрінде көрінеді (134).
Зерттеу белсенділігі кез-келген тіршілік иесінің мінез-құлқының ажырамас бөлігі болып табылады, оның өзгермелі ортада өмір сүруі мен дамуының шарты ретінде (B. C. Ротенберг, С.М. Бондаренко).
Қазіргі заманғы тәсілдерді талдау негізінде субъектінің зерттеу белсенділігін іздеу әрекеттері, зерттеу дағдылары арқылы ол үшін маңызды мәселенің шешімін табуға бағытталған жеке тұлғаның табанды ұмтылысы ретінде анықтауға болады. Зерттеу белсенділігінің нәтижесі-жаңа білім алу және субъектінің одан әрі білімі мен іс-әрекетінің мүмкіндігі.
Біртұтас білім ретінде зерттеу қызметі үш компоненттің бірлігін білдіреді:
- қызығушылықпен, жеке тұлғаның мәселенің шешімін іздеуге деген ұмтылысымен және мақсатқа жетуде табандылықпен байланысты мотивациялық компонент;
- мәселенің шешімін зерттеуді іздеуді жүзеге асырудың ықтимал тәсілдері мен құралдары туралы идеялармен байланысты мазмұнды компонент;
- эксперимент процесінде мәселені шешу үшін мектеп жасына дейінгі баланың зерттеу дағдыларын практикалық қолдану тәжірибесін көрсететін операциялық компонент.
А. Н.Леонтьев, П. Я. Галперин, А. Б. Запорожец, д. Б. элькониннің еңбектерінде баланың қоршаған әлемнің қасиеттері мен байланыстарын білудегі белсенді практикалық зерттеу қызметінің шешуші рөлі негізделген. А. н. Поддяков атап өткендей, қазірдің өзінде егде жастағы мектеп жасына дейінгі балалар зерттеу ізденісіне үлкен қызығушылық танытады және белгілі бір жағдайларда күрделі, көп байланысты, физикалық және әлеуметтік нысандар мен жағдайларды дербес сәтті зерттеуге қабілетті.
Баланың белсенділігінің ең жарқын және ерте көріністерінің бірі-оның қоршаған әлемді тануға және зерттеуге деген қызығушылығы. Зерттеу белсенділігі балада барлық жаңа нәрселерге кең қызығушылық ретінде анықталады (м.и. Лисина, Д. Берлин) және жаңа білім алумен, алғашқы түсінікпен аяқталады.
H. H. Поддяков баланың зерттеу белсенділігі зерттеушілік мінез-құлықты тудыратын ішкі ұмтылыс ретінде көрінетініне назар аударады. Бұл баланың психикалық дамуы бастапқыда өзін-өзі дамыту процесі ретінде өрбуі үшін жағдай жасайды.
А. М. Матюшкин баланың зерттеу белсенділігін оның шығармашылығының негізгі көрінісі ретінде қарастырады, ол баланың зерттелетін жаңа нәрсеге жоғары селективтілігімен көрінеді, бұл баланың "әлемді" субъективті түрде ашуына әкеледі. Баланың танымдық мотивациясы оның зерттеушілік белсенділігінде көрінеді және ынталандырудың жаңалығына, жағдайдың жаңалығына, әдеттегідей жаңа нәрсені табуға төменгі шектерде (яғни жоғары сезімталдықта) көрінеді.
Осылайша, мектеп жасына дейінгі баланың старги зерттеу белсенділігін іздеу қызметі (эксперимент, сынақ және қателік әдісі, тәжірибелер, бақылаулар) арқылы қоршаған әлем объектілерін тану қажеттілігін жүзеге асыруға деген ұмтылыс ретінде қарастыруға болады, нәтижесінде бала үшін жаңа білімнің ашылуы және оларды таным мен іс-әрекет тәжірибесінде одан әрі қолдану мүмкіндігі.
Зерттеу БЕЛСЕНДІЛІГІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ балаға әлемнің практикалық ашылуын қамтамасыз етеді және жеке тұлғаны дамытудың шығармашылық түрінің негізі болып табылады. А. М. Матюшкиннің (100) еңбектерінде балалық шақтағы зерттеу белсенділігін дамытудың жалпы логикасы анықталған:
1) баланың дамуының алғашқы кезеңдерінде зерттеу белсенділігі еріксіз зейін, бағдарлау - зерттеу қызметі түрінде әрекет етеді және интуитивті түсіну мен еріксіз есте сақтаудың алғышарттарын жасайды.
2) әрі қарай, балалар барлық жаңа нәрселерге кең қызығушылық танытады, бұл белгісізге (3-5 жас) қатысты сұрақтар мен мәселелерді өз бетінше қоюда көрінеді. Зерттеу белсенділігінің дамуы туындаған сұрақтарға, мәселелерге жауап іздеу ретінде жүреді.
3) 5-6 жаста зерттеу белсенділігінің селективтілігі дами бастайды, кең таным мен зерттеуге ғана емес, сонымен қатар баланы ерекше қызықтыра бастайтын мәселелердің тар, нақты класына қызығушылық танытады. Осы кезеңдегі зерттеу белсенділігі баланың жаңаға үнемі ашықтығын қамтамасыз етеді, сәйкессіздіктер мен қарама-қайшылықтарды іздеуде көрінеді (H. H. Поддяков), өзінің жаңа сұрақтар мен мәселелерді қоюында. Айтуынша, көбінесе сәтсіздік проблеманы тудырады және баланың зерттеу белсенділігін тудырады.
4) 8-12 жаста зерттеу белсенділігі тереңдей түседі, іздеу және зерттеу процесі жасырын байланыстар мен қатынастарды анықтаумен аяқталады, зерттеу белсенділігі білімнің, ақыл-ой және практикалық дағдылардың өсіп келе жатқан багажымен, қызығушылық тудыратын шындық саласында өзін-өзі ашуға деген ұмтылыспен анықталады.
Баланың зерттеу белсенділігін дамытудың шарты оның субъективті ұстанымы болып табылады, ол әртүрлі іздеу қызметі мен эксперимент жағдайында мәселені шешу гипотезасын ұсыну және жүзеге асыру қабілетінде көрінеді. Л. М. Маневцова егде жастағы мектеп жасына дейінгі баланың іздеу қызметінің келесі құрылымын анықтайды:
1) балалардың танымдық тапсырманы қабылдауы немесе ұсынуы.
2) тәрбиешінің көмегімен оның жағдайын талдау.
3) байқалатын құбылыстардың себебі мен нәтижелері туралы болжам жасау.
4) тексеру әдістерін таңдау және оны жоспарлау.
5) ұсынылған болжамдарды таңдалған тәсілмен тексеру.
6) фактілерді талдау және қорытындыларды қалыптастыру (танымдық есепті шешу).
Іздеу қызметінің барлық кезеңдері Белсенді бақылау, тәжірибелерге, эксперименттерге қатысу, эвристикалық сипаттағы әңгімелер барысында жүзеге асырылады.
Баланың зерттеу белсенділігін оятатын ең бастысы-әдеттегі қажеттіліктерді әдеттегі тәсілдермен қанағаттандыру мүмкін .стігі. Зерттеу белсенділігін тудырған ерекше жағдай зерттеу процесінде өзгереді және бала өзгерістерге өз әрекеттерімен жауап беруі керек, жағдайдың одан әрі дамуы туралы болжамдар жасауы керек, іздестіру, зерттеу әрекеттерін жасауы керек, ол үшін маңызды мәселені шешуге тырысады. H. H. бойынша іздеу қызметі. Поддякова, басқалардан ерекшеленеді, өйткені бұл қызметтің мақсаты бейнесі белгісіздікпен, тұрақсыздықпен сипатталады. Тек іздеу барысында ол нақтыланады, сондықтан барлық әрекеттер икемді, мобильді және табиғатта сыналады (H. H. Поддяков, 1994).
H. H. Поддяков мектеп жасына дейінгі баланың өзін-өзі дамытуының қозғаушы күші жаңа әсерлерге, жаңа білімге, өзін-өзі жаңартуға деген қажеттілік екенін және бұл баланың зерттеу белсенділігін тудыратынын атап өтті. Бала қоршаған әлемді біледі, әртүрлі объектілермен тәжірибе жасайды, оларды зерттеу тәсілдерін меңгереді, болжам жасайды, жаңа білім шығарады. Іздеу қызметі неғұрлым әртүрлі және қарқынды болса, бала соғұрлым жаңа ақпарат алады, соғұрлым оның дамуы тезірек және толыққанды болады.
Болашақта зерттеу белсенділігі интеллектуалды процеске қосылады, ал жадында бекітілген Білім зерттеу белсенділігінің жаңа анықтамалық нүктесін құрайды, ал танымдық қажеттілік мектеп жасына дейінгі баланың қызығушылығы, жаңа әсерлерге деген қажеттілік, жаңаға деген қызығушылықсыз ұмтылыс ретінде әрекет етеді.
Осылайша, зерттеу белсенділігінің дамуы баланың әртүрлі іс-әрекеттерінде жүреді. Олардың ішінде келесі абзацта қарастырылған балалар эксперименті ерекше назар аударуға тұрарлық.
1.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеу белсенділігін дамыту контекстіндегі балалар эксперименті. Психологиялық-педагогикалық аспект.
Зерттеу белсенділігі адамның іс-әрекеті мен мінез-құлқының әртүрлі формаларында көрінеді (іздеу қызметі, бақылау, эксперимент, сұрақтар қою және т.б.). Бұл экспериментте қоршаған әлем объектілерін тәуелсіз тануға және зерттеуге, субъект үшін жаңа, маңызды ақпарат алуға бағытталған іс-әрекет ретінде айқын көрінеді.
Л. Ф. Спирин эксперимент - бұл гипотезалардың ақиқаты тексерілетін адам тәжірибесінің бір саласы екенін атап өтті.
H. H. Поддяков эксперимент арқылы адамның нақты немесе ойлау объектісіне оны зерттеу, қасиеттерді, байланыстарды білу мақсатында материалдық немесе психикалық әсер ету тәсілін түсінеді (136). Автор эксперимент процесінде субъект зерттелетін құбылыстарды басқаруға - оларды әртүрлі бағытта шақыруға немесе тоқтатуға, өзгертуге мүмкіндік алатындығына ерекше назар аударады.
А. н. Поддяков эксперимент арқылы объектілерді олардың жасырын маңызды байланыстары мен тәуелділіктерін анықтау мақсатында түрлендіру бойынша танымдық іс-әрекеттің түрін білдіреді (130).
B. г.Кудрявцев келесі анықтаманы береді: "эксперимент -- бұл шындықты рухани-практикалық игерудің ерекше тәсілі, ол заттар әдеттегі жағдайларда өздерінің жасырын мәнін толық ашатын жағдайларды жасауға бағытталған. Осы жағдайларда объектілердің "мінез-құлқының" ерекшеліктерін қадағалау және талдау эксперименттік іс-әрекеттің міндетін құрайды" (84, 64-бет).
Осылайша, эксперимент-бұл қоршаған шындықты зерттеуге және өзгертуге бағытталған іс-әрекет, нәтижесінде субъект тікелей қабылдау кезінде таным үшін қол жетімді емес объектілердің қасиеттері мен байланыстарын біледі.
Балаларды эксперименттеу мәселесі және оның мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы рөлі отандық және шетелдік педагогикада белгілі бір тарихқа ие (H. H. Поддяков, Л.А. Парамонова, г.в. Уродовских, н. Е. Веракс, Е. В. Бодров, и. с. Фрейдкин, ж. Пиаже, А. Деметроу, Дж. Флейвелл).
К.д. Ушинский балалардың ақыл-ой қабілеттерін дамыту үшін Эксперименттің маңыздылығына назар аударды, қарапайым эксперименттерді қолдану балаларға қоршаған заттардың қасиеттері мен белгілерін зерттеуге мүмкіндік береді, бұл өз бетінше ойлау және өз ойын білдіру қабілетін дамытуға ықпал етеді.
Балалар экспериментінің сұрақтары балалардың болжамды-зерттеу (іздеу) қызметіне арналған зерттеулерде көрініс тапты. Отандық психологияда мектеп жасына дейінгі балалардың осы іс-әрекетін зерттеу мен қалыптастырудың белгілі бір тәжірибесі жинақталған (п.я. Галперин, А. Б. Запорожец, Джи.А. Венгер, М.И. Лисина, Л. Ф. Обухова, H. H. Поддяков, Н. Ф. Талызина). Авторлардың еңбектерінде іздеу қызметі белсенді, шығармашылық тұлғаны қалыптастыру құралы ретінде қарастырылады, ол бастамашылық пен шығармашылық тәуелсіздікті көрсете алады, танымдық қызметті белсендіру тәсілі ретінде қарастырылады. Айта кету керек, бағдарлау және зерттеу қызметінде балалар білімді дайын түрде игермейді, ал іздеу және ойлау процесінде олар тәуелсіз жаңалықтарға келеді.
Іздеу қызметін сипаттай отырып, в.Оконь, М. Скаткин, и. Я. Лернер оның белгілерін ажыратады: іздеудің болуы, мәселені шешуде ойдың қозғалысы; және оның құрылымы: проблеманы қою және түсіну, болжам жасау, тексеру әдістерін ойлау, тәжірибелер жүргізу, фактілерді бекіту, оларды салыстыру, жіктеу, дәлелдеу және тұжырымдау.
Іздеу қызметін дамытудағы басты рөл мектеп жасына дейінгі балаларды мәселені шешуге қажетті білімді өз бетінше алуға ынталандыратын проблемалық жағдайларды тудыратын мұғалімге тиесілі.
Болжалды-зерттеу қызметі процесінің өзіндік жас динамикасы бар. Бұл нәресте кезінен-ақ пайда болады, онда бала объектілерді олардың қасиеттерін зерттей отырып басқарады. Әр түрлі іздеу әрекеттері үшін ең қолайлы жағдайлар мектеп жасына дейінгі жаста ашылады. Талдау көрсеткендей, ересек мектеп жасына дейін балалардың ақыл-ой, эмоционалдық, физикалық мүмкіндіктері кеңейеді. Өмірдің бұл жас кезеңі балалардың танымдық қажеттіліктерін дамыту үшін өте маңызды, ол жаңа, белгісіз (H. H. Поддяков) "ашуға" бағытталған белсенді іздеу, зерттеу қызметі түрінде көрінеді. Ол тек заттарды манипуляциялап қана қоймай, эксперимент арқылы белгілі заттардың қасиеттерін жаңа жағдайлардың контекстіне ауыстырып, енгізеді, онымен практикалық іс-әрекет барысында объектіні біледі. Бала жүзеге асыратын практикалық әрекеттер осы объектінің мазмұны ашылатын жағдайлар жасай отырып, танымдық, бағдарлау және зерттеу функциясын орындайды. Балаларда ойлаудың күрделі формалары қалыптасады, олар өз пікірлерінде қайшылықтарды сезіне бастайды және эксперимент арқылы есептерді шешу негізінде дұрыс жалпылау жасайды.
Эксперимент процесінде балаларда объектілерді зерттеу дағдылары қалыптасады, оларда қалыптасқан байланыстар мен қатынастарды дәйекті түрде бөліп көрсетеді. Бұл балалар іс-әрекетінің маңызды ерекшелігі-баланың өзі проблемалық жағдайларды іздейді және жасайды. Балаларға арналған Эксперимент шығармашылық сипатта болады және баланың жеке басының шығармашылық бағытын қалыптастыруды ынталандырады. Алынған мәліметтер (А.Н. Поддяков, О.Л. Князева, Т. М. Землянухина, н. е. Веракса) экспериментке қатысу баланың жеке басындағы оң өзгерістерге әкелетінін көрсетеді. H.H. Поддяков баланың іздеу қызметін дамытудың негізгі жолы -- бұл көбінесе балалар экспериментінде жүзеге асырылатын өзіндік зерттеу тәжірибесі екенін көрсетті.
H. H. Поддяков мектеп жасына дейінгі балалардағы іздеу қызметінің екі негізгі түрін сипаттайды:
1) белсенділік өзін іс-әрекет субъектісі ретінде көрсететін, мақсат қоятын және оларға жетудің жолдары мен тәсілдерін іздейтін баланың өзінен болатын қызмет.
2) баланы проблемалық жағдайда әрекет ету алгоритміне үйрететін ересек адам ұйымдастыратын іс-әрекет. Барлық әрекеттер сынақтарсыз және қателіктерсіз өтеді, бала ересек адам жоспарлаған нәтижелерді алады, жаңа шешімдерді тәуелсіз іздеу жоқ (136).
Автор іздеу қызметінің бірінші түрінің ерекше рөлін атап көрсетеді, мұнда баланың жаңа нәрсені білуге деген қажеттілігін қанағаттандыратын мотивация айқын көрінеді; терең жеке құрылымдарға әсер ететін эмоциялар; қоршаған әлем объектілерін өз бетінше зерттеу және түрлендіру мүмкіндігі, заттарға әсер етудің жаңа тәсілдерін ойлап табу. Онда эксперимент түрінде болатын мектеп жасына дейінгі балалардың іздеу қызметі көрінеді.
Көптеген зерттеушілердің пікірінше, эксперименттің қызметінде бала өзін-өзі танып-білу және игеру мақсатында қоршаған заттар мен құбылыстарға әртүрлі тәсілдермен әсер ететін өзіндік зерттеуші ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мектепалды топ балаларының эксперимент барысында зерттеушілік іс-әрекетін қалыптастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1-тарау. Мектеп жасына дейінгі балалардың эксперимент барысында зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ...
0.1. Мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың психологиялық - педагогикалық аспектілері ... ... ...
0.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың эксперимент барысында зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ..
0.3. Мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеушілік дағдысын қалыптастырудың көрсеткіштері, деңгейлері, өлшемдері, моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Тарау. Мектеп жасына дейінгі балалардың эксперимент барысында зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру әдістемесі және тәжрибелік эксперименттік жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.1. Мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың әдіс тәсілдері
0.2. МЖДБ зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың тәжірибелік эксперименттік жұмыс нәтижелері
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиетттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі уақытта елімізде білім берудің сапасын жаңарту процесі жүріп жатыр, білім беру процесі дамып, құзіреттілігі күшейтілуде. Зерттеу қызметінің әртүрлі формалары білім беру практикасында белсенді қолданылады. Қазіргі қоғамға өмірлік маңызды мәселелерді шешуде зерттеу белсенділігін көрсете алатын белсенді тұлға қажет, оның негізі мектепке дейінгі білім беруде қалыптасады. Мектепке дейінгі жас кезеңі - бұл баланың жеке басының дамуының ең бастапқы әрі сезімтал кезеңі. Дәл осы кезеңде ең маңызды психикалық нейрондық жасушалар түзіліп пайда болады, балалар зерттеу белсенділігінің арқасында ойлау процессі дамып, бұл кейіннен мектеп жасына дейінгі баланың оқу іс-әрекетінің негізі болады. Соңғы жылдардағы нормативтік-құқықтық құжаттар жас ұрпақтың зерттеу белсенділігін дамытудың маңыздылығын көрсетеді.
Мектепке дейінгі білім беру баланың өзін-өзі дамытуы мен өзін-өзі жүзеге асыруын қамтамасыз етуге, мектеп жасына дейінгі баланың зерттеу белсенділігі мен бастамасының дамуына ықпал етуге арналған (H. H. Поддяков, а. н.Поддяков, О. в. Дыбина, O. Jl Князев). Мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеу белсенділігін дамытудың тиімді құралдарын ғылыми іздеу теориялық және практикалық шешімді қажет ететін өзекті мәселені ұсынады.
Зерттеу белсенділігі мектеп жасына дейінгі баланың қоршаған әлемді танудағы субъективті ұстанымын қалыптастыруға ықпал етеді, осылайша мектепке дайындықты қамтамасыз етеді. Мектепке дейінгі жастағы балалардың зерттеу белсенділігін мақсатты дамыту үшін маңызды алғышарттар жасалатынын атап өткен жөн: ойлаудың дамып келе жатқан мүмкіндіктері (А. Н.Поддяков, и. с. Фрейдкин, О. М. Дьяченко), танымдық қызығушылықтардың қалыптасуы (JI.М. Маневцова, х. К. Постникова, Е. Б. Боякова, М.Джи. Семенова), өнімді (т.с. Комарова, Н. П. Сакулина, H. A. Ветлугина) және шығармашылық қызметті дамыту (д. Б. Эпифания, А. М. Матюшкин, Н. Б. Шумакова), мектеп алды даярлық топ балаларының қоршаған әлеммен өзара әрекеттесуін кеңейту (J1.C. Римашевская, О. в. Афанасьева). Мұның бәрі мектеп алды даярлық топ балаларының зерттеу дағдыларын дамытуға және оның зерттеу қызметін жақсартуға нақты негіз жасайды.
"ҚР білім беру стандартында"
Әр баланың қызығушылықтарын, ерекшеліктері мен қажеттіліктерін ескере
отырып, жалпы адами және ұлттық құндылықтар негізінде оларды толыққанды дамыту мен әлеуетін ашу жүзеге асырылады; мектепке дейінгі білім беру Зияткерлік қасиеттерді дамытуға және мектеп жасына дейінгі балалардың оқу іс-әрекетінің алғышарттарын қалыптастыруға бағытталғандығы көрсетілген . Мектепке дейінгі білім берудің мемлекеттік білім беру стандартында танымдық және зияткерлік дағдыларды дамыту міндеттерінің бірі-мектеп жасына дейінгі ересек топ балалардың мүдделерін, олардың бастамаларын, қызығушылығын, танымдық мотивациясын, зерттеу белсенділігін дамыту және ынталандыру қажеттілігі айтып көрсеткен.
Танымдық және зияткерлік дағдыларды дамыту.
Танымдық және зияткерлік дағдыларды дамыту тәрбиеленушілердің қоршаған әлеммен өзара қарым-қатынас жасауына қажетті танымдық және зерттеушілік әрекеттің қарапайым дағдыларын меңгертуді қарастырады.
Танымдық және зияткерлік дағдыларды дамыту сенсорлық эталондар туралы түсініктерді, қарапайым математикалық ұғымдарды; құрастыру іс-әрекеті тәсілдерін меңгеру; креативті және сыни ойлауды дамыту; азаматтық және патриотизмге баулу, ұлттық мәдениетті құрметтеуді қарастырады.
Мектеп жасына дейінгі үлгілік оқу бағдарламасы мен білім беру тәсілдері өзгергеніне байланысты, қазіргі кезде тәрбиеші іс - әрекеттерді өткізу кезінде шығармашылығын пайдаланып, балалардың уақытын барынша пайдалы әрі тиімді етіп, ойындармен және зерттеу жұмыстарын ұйымдастырып, білім беруі тиіс.
Мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеу дағдыларын дамыту қазіргі заманның өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Мектеп жасына дейінгі балаларда интеллектуалдық ойлауының төмендеуін болдырмау үшін балалардың ойлауының өнімді формаларын дамыту қажет. Ол неғұрлым алуан түрлі болса, бала жаңа ақпаратты өз еңбегімен алса, соғұрлым ол тезірек және толық дамиды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеушілік әрекетін дамытудың мүмкін құралдарының ішінде балалар эксперименті ерекше назар аударуға лайық. Қоршаған ортаның объектілерін тануға және түрлендіруге бағытталған әрекет ретінде дамып, балалардың эксперименті ой-өрістерін кеңейтуге, өз бетінше әрекет ету тәжірибесін байытуға және баланың өзін-өзі дамытуға ықпал етеді.
Мектепке дейінгі білім беру ұйымында қортынды шығару кезеңінде балалар:
- біріншіден, қызығушылық таныту, сұрақтар қою, себеп-салдарлық байланыстарға қызығушылық таныту, табиғат құбылысы мен адамдардың әрекеттерін түсіндіруге тырысу;
- екіншіден, байқауға және экспериментке бейімділік таныту;
- үшіншіден, қолда бар білімге, қол жетімді қызмет түрлеріндегі дағдыларға сүйене отырып, өз шешімдерін қабылдай білу. Осыған байланысты мектеп жасына дейінгі балаларда зерттеу белсенділігін дамыту жолдарын іздеу педагогика ғылымы мен практикасының өзекті мәселесі болып табылады.
Мақсаты:
Мектепалды даярлық топ балаларының зерттеу дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын теориялық негіздеу және эксперименталды түрде тексеру.
Зерттеудің міндеттері:
1. мектепалды даярлық топ балаларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау.
2. мектепалды даярлық топ балаларының зерттеушілік дағдыларының қалыптасу ерекшеліктерін анықтау.
3. мектепалды даярлық топ балаларының зерттеу дағдыларын қалыптастыру үшін эксперименттік жұмыстарды жүргізу.
Зерттеу әдістері
Эмпирикалық зерттеу әдістерімен қатар, теориялық зерттеу әдістерін қолданып, әдебиеттерге талдау жасау, ресми құжаттарды зерделеу, зерттеу мәселесі бойынша отандық және шет ел ғалымдарының озат іс-тәжірибелерін жалпылау.
Зерттеу нысаны: мектеп алды даярлық топ балалардың зерттеу дағдыларын қалыптастырудығы эксперименті мен нәтижесі.
Зерттеу пәні: мектепалды даярлық топ балаларының зерттеу дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық процессі мен психологиясы.
Зерттеу гипотезасы: мектеп алды даярлық топ балаларының зеттеушілік дағдыларын эксперимент арқылы қалыптастырудың педагогикалық және психологиялық шарттары ойдағыдай орындалса:
Эксперимент кезінде балалардың зерттеу дағдыларын дамытуға ықпал ету, алынған нәтижелерді талдап, тереңірек зерттеуге, өзара жолдастық пен пікір алмасуға әрі қарай ізденіс бағыттарының түрлерін бірлесе анықтауға мүмкіндік тудырады.
Егер эксперименттік ынтасын толық қанағаттандыратын, тақырыптық және эксперименттік заттық дамытушы орта қалыптастырсақ, балалардың зерттеуге деген қызығушылығын оятамыз.
Балалардың эксперименті проблемалық жағдайларды шешуге негізделеді.
Егер білім беру дағдыларының теориялық жағынан ғана қарастырмай, әдістемелік нұсқаулық шығаратын болсақ, онда тәжірибелік бағытын қолдануға мүмкіндік береді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеу дағдыларын қалыптастыру бойынша ата-ана мен баланың жәнеде тәрбиешінің өзара әрекеті баланың зерттеу дағдыларын байыту принціпіне бағытталады.
Мектепалды даярлық топ балаларының зерттеу белсенділігін дамытудың мүмкін құралдарының ішінде балалардың эксперименті ерекше назар аударуға тұрарлық. Қоршаған шындық объектілерін тануға және түрлендіруге бағытталған іс-әрекет ретінде дами отырып, балалар эксперименті көкжиектің кеңеюіне, тәуелсіз іс-әрекет тәжірибесін байытуға, баланың өзін-өзі дамуына ықпал етеді.
Эксперимент арқылы мектепалды даярлық топ балаларының зерттеу белсенділігін дамыту процесінде тәрбиеші маңызды рөл атқарады. Балалардағы зерттеу дағдыларының қалыптасу деңгейіне байланысты тәрбиешілердің белсенділігінің үлесі өзгереді. Эксперименттік іс-әрекеттің алғашқы идеялары мен дағдыларын қалыптастыру кезінде тәрбиеші балаларға қиындық туғызады, тәрбиеші тек шешу барысын қалыптастырады. Бұл жағдайда балалардың зерттеу белсенділігі қойылған міндеттің шешімін табудан тұрады. Мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеу белсенділігін одан әрі дамыту процесінде олардың эксперимент процесіндегі тәуелсіздігі тәрбиешінің қойған мәселені шешу жолдарын іздеу арқылы артады. Бұл ретте дербестікке қойылған проблеманың шешімін ұжымдық іздеу үшін балаларды шағын топтарға біріктіру арқылы қол жеткізуге болады. Балалардағы зерттеу дағдыларын дамытудағы келесі сапалы кезең - эксперименттің барлық кезеңдерінде олардың белсенділігі мен тәуелсіздігінің көрінісі: проблеманы қоюдан бастап оны шешу жолдарын іздеуге және тұжырым жасауға дейін анықталады. Тәрбиеші балалардың экспериментінде қандай рөл атқаратынына қарамастан - белсенді қатысушы, көмекші немесе бақылаушы - бұл балалардың әлеуетін ашуға, олардың зерттеу белсенділігін дамытуға, қызметтегі субъективті позицияны қалыптастыруға көмектеседі. Айта кету керек, тәрбиеші балалармен тең қызметке қосылған тең құқылы серіктес ретінде әрекет ете отырып, балалардың психологиялық және тәртіптік мәжбүрлеусіз іс-әрекетке ерікті түрде қосылуын қамтамасыз етеді. Эксперимент барысында балалар мақсат қоюды, міндеттерді анықтауды, қойылған мәселелерді тәжірибелік жолмен шешуді, гипотеза ұсыныстарын ұсынуды, оларды тәжірибелік жолмен тексеруді және эксперимент нәтижелері бойынша тиісті қорытындылар жасауды үйренеді. Зерттеу процесі балалардың қызығушылығын дамытады.
1-тарау. Мектеп жасына дейінгі балалардың эксперимент барысында зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері
Мектепке дейінгі жас кезеңі - адам өміріндегі ерекше кезең. Ол қоршаған ортаны игеруге ерекше сезімталдықпен сипатталады; мектеп жасына дейінгі баланың белсенділігі - бақылау, танымдық іс - әрекет және зерттеуден тұрады. Үлкен қызығушылықпен балалар әртүрлі зерттеу жұмыстарына қатысады, қызығушылықпен тәжірибе жасауға деген ұмтылысты көрсетеді. Сондықтан, А.И.Савенков[60] атап өткендей, зерттеу белсенділігі - бұл баланың табиғи жағдайы, зерттеушілік мінез-құлық баланың психикалық дамуының бастапқыда өзін-өзі дамыту процесі ретінде дамытады. Арнайы ұйымдастырылған жағдайларда баланың өздігінен пайда болатын іздеу белсенділігі зерттеу қабілеттері деп аталатын ми қыртысында жаңа нейрондардың пайда болуына әкелуі мүмкін. Баланың зерттеу дағдыларын дамыту мәселесі ежелден бері ғалымдардың назарын аударып келеді. Баланы зерттеу қызметін жүзеге асыруға дайындау, мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеу дағдыларын дамытудың тиімді құралдарын іздеу қазіргі білім берудің маңызды міндеттеріне айналады және сонымен бірге теориядағы, әсіресе мектепке дейінгі білім беру практикасындағы ең өзекті мәсселелердің бірі болып табылады.
Сонымен, философ Сократ, алғаш рет зерттелгетін мәселеге назар аударды. Ол кейіннен "Сократтық әңгіме"деп аталатын әдістің авторы болды. Бұл әдістің мәні белгілі бір жолмен таңдалған сұрақтардың көмегімен әңгімелесушіге шынайы жауапты табуға көмектесу және сол арқылы оны белгісіз идеялардан талқыланатын тақырып туралы логикалық анық білімге жеткізу болды.
М.Г. Ярошевский [78] атап өткендей, оның әдістемесіндегі идеялары ойлаудың психологиялық зерттеулерінде шешуші рөл атқарды. Біріншіден, ойдың жұмысы оның іс- әрекетіне кедергі келтіретін тапсырмаға байланысты. Мұнда тапсырмалар жүйесі әңгімелесушіге әсер еткен сұрақтар жүйесі болды, осылайша ақыл-ой белсенділігін оятты. Екіншіден, бұл әрекет бастапқыда диалог сипатында болды. Дәл осы ерекшеліктер ХХ ғасырда эксперименттік ойлау психологиясының негізгі бағыттарына айналды.
Сократтың шәкірті Платон танымдық процестерді зерттей отырып, сезім, есте сақтау және ойлау туралы айтты, ол бірінші болып есте сақтау туралы тәуелсіз психикалық процесс ретінде түсіндірді. Ол жадқа анықтама береді - "балауыздағы сақинаның ізі" - және оны қоршаған ортаны тану процесінің маңызды кезеңдерінің бірі деп санайды. Алайда ол есте сақтауды, сезімді пассивті процесс деп санады және олардың белсенді табиғатын баса отырып, олардың ойлауына қарсы тұрды. Ойлау белсенділігі оның сөйлеумен байланысы арқылы қамтамасыз етіледі, бұл туралы Сократ айтқан.
Сократтың идеяларын дамыта отырып, Платон ойлаудың жанның өзімен диалогы екенін дәлелдеді (қазіргі тілмен айтқанда, Ішкі сөйлеу). Алайда, уақыт бойынша орналастырылған және саналы логикалық ойлау процесі білімнің толықтығын жеткізе алмайды, өйткені ол қоршаған заттарды зерттеуге, яғни пәндер туралы нақты білімнің көшірмелеріне сүйенеді [79.] Дегенмен, адамның заттардың мәніне түсіну мүмкіндігі интуитивті ойлауы, шынайы білімді сақтайтын терең жанға айналуды қамтамасыз етеді.
М. Г. Ярошевский [78] бұл жедел процесс кейінірек гештальт психологиясы сипаттайтын "инстинкт" ұқсас екенін атап көрсетеді. Алайда, интуитивті ойлаудың "инстинк" процессуалдық ұқсастығына қарамастан, олар мазмұны жағынан әр түрлі, өйткені Платонның түсінігі жаңаның ашылуымен байланысты емес, тек жан дүниесінде сақталған нәрсені түсінумен байланысты. Осылайша, Платонның зерттеулері философия мен психологияның жаңа тенденцияларын қалыптастырды. Ол алғаш рет таным процесінің кезеңдерін бөліп, ішкі сөйлеу мен ойлау белсенділігінің рөлін ашты. Ғылыми тұрғыдан зерттелген мәселе XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында өзекті болды. психикалық құбылыстардың физиологиялық негіздерін зерттеудің негізін қалаған и. п. Павлов негізін қалаған жоғары жүйке қызметінің теориясының дамуына байланысты.
Зерттеу мәселесі бойынша әдеби дереккөздерді талдау бізге дағдылардың бірнеше түрін анықтауға мүмкіндік берді: моторикалық, танымдық, теориялық, практикалық, интеллектуалды, зерттеу және т. б..
Балаларда зерттеу дағдыларын қалыптастыру мәселесімен Леонтович А.В., Поддъяков А.Н., Савенков А.И айналысқан.
А.Н. Савенков келесі зерттеу дағдыларын анықтайды: мәселені көру, сұрақтар қою, гипотеза жасау, ұғымдарға анықтама беру, зерттеу барысында алынған материалды жіктеу, бақылау, құрылымдау, қорытынды мен қорытынды жасау, өз идеяларын дәлелдеу және қорғау.
Қоғамды реформалаудың қазіргі жағдайында, оның ішінде білім беруді модернизациялау кезінде жеке тұлғаның шындыққа белсенді танымдық қатынасы, өзгермелі әлемнің жаңалығы мен күрделілігін зерттеуге, мінез-құлық пен қызметтің жаңа өзіндік стратегияларын ойлап табуға деген ұмтылыс пен қабілет құнды болады. Білім берудің басымдықтарының бірі балалардың қоршаған әлем туралы өз бетінше білім алу, нәтижеге жетудің оңтайлы жолдарын табу, зерттеу белсенділігін дамыту арқылы қол жеткізілетін тривиальды емес жолмен ойлау қабілетін дамыту болып табылады.
Тұлғаның зерттеу белсенділігін дамыту мәселесі көптеген ғылымдарға қызығушылық тудырады (философия, психология, психофизиология, педагогика және т. б.) бұл мәселенің философиялық әдіснамалық негізі тәжірибенің және жеке белсенділіктің жетекші рөлін мойындау кезінде эмпирикалық және теориялық, сенсорлық және ұтымды білім деңгейлерінің диалектикалық бірлігі туралы ереже болып табылады (Л. Фейербах, Ф. Бэкон, Б. Хендерсон в. п. Филатов, А. Т. Шумилия). Таным процесі адамның әлемде болып жатқан процестердің мәні мен заңдылықтарын түсіну бағытында үздіксіз өрлеуі ретінде дамиды, бұл субъектіден шындыққа белсенді, ашық көзқарасты, жаңа танымдық, зерттеу стратегияларын ойлап табуды талап етеді. Зерттеу белсенділігі - бұл танымдық процестерді дамытуда, тұлғаны әлеуметтендіруде және оның субъективті ұстанымын қалыптастыруда маңызды функцияларды орындайтын адам қызметінің әмбебап компоненті (а. н. Поддяков).
Адамның танымдық дамуының маңызды бағыты жаңа және күрделі көп факторлы динамикалық ортада қызметті қамтамасыз ететін зерттеу қабілеттерінің кешенін қалыптастыру болып табылады (131).
Зерттеулерді талдау зерттеу белсенділігін түсінудің әртүрлі теориялық тәсілдері бар екенін көрсетеді (О. в. Дыбина, о. Джи. Князева, А. М. Матюшкин, А. Н. Поддяков, А.И. Савенков). Зерттеу белсенділігі ұғымын ашу үшін "белсенділік"деген жалпы ұғымды талдау қажет. "Белсенділік" сөзі латынның activus сөзінен шыққан және бір нәрсеге белсенді қатысуды, жігерлі әрекетті білдіреді (167).
Белсенділік әртүрлі ғылымдардың зерттеу пәні ретінде біржақты түсіндірілмейді. Бірқатар жұмыстарда белсенділік "күшейтілген қызмет" (7,82,96) ретінде қарастырылады. Г. С. Костюк бұл белсенділік " қоршаған шындықты өз қажеттіліктеріне, көзқарастарына, мақсаттарына сәйкес өзгерту мүмкіндігі. Белсенділік жеке тұлғаның ерекшелігі ретінде жігерлі, бастамашыл қызметте, еңбекте, оқуда, қоғамдық өмірде, шығармашылықтың әртүрлі түрлерінде, спортта, ойындарда және т. б. көрінеді" (123, 61-бет)
М. и. Лисина,"белсенділік" ұғымына үш тәсілді белгіледі:
- белсенділік жеке тұлғаның нақты іс-әрекетінің сипаттамасы ретінде;
- белсенділік пассивтілікке қарама-қарсы күй ретінде, іс-әрекетке дайындық ретінде түсініледі;
- белсенділік жеке тұлғаның бастамашылығының белгісі ретінде.
М. и. Лисина бұл тәсілдердің жалпы бөлігі іс-әрекет пен қарым-қатынас мәселелерін шешуге субъектінің энергиясының болуы және жұмылдырылуы сияқты белсенділікке тән қасиет екенін атап көрсетеді (94).
А. и. Крупнов белсенділіктің маңызды анықтамаларын қорытындылай келе, бір жағынан белсенділік іс-әрекеттің өлшемі ретінде, субъектінің әлеммен өзара әрекеттесуінің әлеуетті мүмкіндіктері ретінде түсінілетінін, екінші жағынан, белсенділік субъектінің ішкі қайшылықтары мен жанама құбылыстарына байланысты бастамашыл әрекеттерінің жиынтығы ретінде сипатталатынын атап көрсетеді (82).
Әдебиеттерді талдау белсенділік пен белсенділік ұғымдарының өзара байланысын анықтайды. Сонымен, а. в. Маргулис белсенділік "бұл ашық материалдық жүйелердің әрекет етуінің, мінез - құлқының және олардың өмір сүруінің объективті қажетті шарттарымен өзара байланысының нақты тәсілі, яғни бұл олардың өмір сүру, көбею және даму тәсілі" деп санайды (99;14, 17 беттер). Белсенділіктің мәнін ашудың бұл тәсілі қызметті адам қызметінің жалпыланған сипаттамасы ретінде қарастырумен байланысты.
П. е. Кряжев іс жүзінде "белсенділік" және "БЕЛСЕНДІЛІК" ұғымдарын анықтайды және "БЕЛСЕНДІЛІК-бұл мотив пен Мақсат гармоникалық бірлікке бейім әлеуметтік субъектінің қызметі" (83, 66-бет).
Алайда, осы ұғымдардың өзара байланысының диалектикасына қарамастан, олардың айырмашылықтарын атап өту керек. С. л. Рубинштейн бұл қызмет қоршаған әлемді игерудің, өзгертудің, қайта құрудың ерекше формасы екенін атап өтті. Тұлға қызмет барысында қалыптасады және дамиды. Бірақ іс-әрекет оған деген көзқарасқа байланысты әр түрлі сипатқа ие самби тұлғалар. Белсенділік-бұл іс-әрекеттің нақты сипаттамасы ғана емес, сонымен бірге адамның іс-әрекетке қатынасының сипаттамасы.
К. А. Альбуханова-Славская "белсенділік" ұғымы "белсенділік" ұғымына қарағанда кеңірек екенін атап өтті, өйткені белсенділік тек іс-әрекетте ғана емес, сонымен бірге қарым-қатынаста, танымда, тұтастай алғанда адамның өмір жолында барлық жағынан көрінеді (8, 116-бет).
Біздің ойымызша, белсенділікті іс-әрекеттің сапалық сипаттамасы ретінде анықтауға деген көзқарас дұрыс, бірақ іс-әрекеттің мәнін толық емес. Белсенділік іс-әрекеттің сапасын анықтайды, бірақ өте нақты - субъектінің іс-әрекет процесіне қатынасы арқылы. Қарым-қатынасқа дайындық, іс-әрекетке деген ұмтылыс, оны тезірек, жігерлі етуге, бастамашылдық пен тәуелсіздік көрсетуге деген ұмтылыс кіреді.
Бірқатар жұмыстарда белсенділік реактивтілікпен салыстырылады (А. и. Крупнов, Б. С. Мерлин, В.Д. Небылицын, В. М. Русалов, я. Стреляу және т. б.). Бұл жағдайда белсенділік мінез-құлық пен іс-әрекеттің психодинамикалық сипаттамасы, адамның қоғамдық мәселелерді шешуге қосқан үлесінің құндылығы ретінде анықталады. В. г. Маралов реактивтілік адамның қолданыстағы жағдайларға бейімделу функциясын орындайтынын, белсенділік, керісінше, жағдайды бейімдеуге және оны жеке адамға бағынуға бағытталғанын атап өтті (98). Белсенділік көбінесе мақсаттарды тәуелсіз және бастамашыл тұжырымдау түрінде болады. Бұл жағдайда субъект жағдайдан тыс шығады (супраситуативті белсенділік). В. г. Маралов белсенділік шынайы жауапкершілікпен, ал реактивтілік үшін негізінен жауапсыздық немесе ресми жауапкершілікпен сипатталады деген қорытынды жасайды.
Белсенділікті анықтаудағы жеке көзқарас оны жеке тұлғаның сапасы (л.и. Божович, А. Г. Ковалев, г. И. Щукина), жеке тұлғаның қасиеті немесе қасиеті ретінде қарастыруға мүмкіндік береді (В. И. Лозовая, м. и. Лисина, и. Г. Гоман). Жеке тұлғаның сапасы ретінде белсенділіктің анықтаушы көрсеткіші оның мақсатқа жету жолдарын таңдаудың тәуелсіздігінде оңтайлы нәтижеге қол жеткізуге деген ұмтылыста көрінетін іс-әрекетке қатынасы болып табылады. Жеке қасиет ретінде белсенділік адамның дайындық күйінде, тәуелсіз іс-әрекетке деген ұмтылысында, мақсатқа жетудің оңтайлы жолдарын таңдауда және оны жүзеге асыру нәтижелерінің сапасында көрінеді.
Бұл тұрғыда К.А. Абульханованың - славскаяның ұстанымы ерекше қызығушылық тудырады, ол белсенділік - бұл жеке адамға тән, оның іс-әрекетке, қарым-қатынасқа, танымға өмірлік қажеттіліктерін көрсетудің, білдірудің және жүзеге асырудың жалпыланған құндылық тәсілі деп санайды. Автор қажеттіліктерді білдіру тәсілі ғана емес, сонымен қатар осы қажеттіліктерге жауап беретін қызмет жағдайларын ұйымдастыру, құндылық, жеке параметрлер бойынша қызмет жағдайлары мен құралдарын іздеу болып табылатын белсенділіктің терең жеке негізін атап көрсетеді. Осылайша, белсенділік, к. а. Альбуханова-Славская, бұл жеке тұлғаның функционалды-динамикалық сапасы, ол динамикада оның барлық жеке құрылымын (қажеттіліктер, қабілеттер, ерік-жігер, сана) біріктіреді және реттейді, бұл өз кезегінде жеке тұлғаға қоғамның талаптарын ескеруге және Тәуелсіздік көріністерін, қызмет субъектісі ретінде өзін-өзі анықтауға мүмкіндік береді (7).
Бірқатар зерттеулерде біз белсенділіктің анықтамасын жеке тұлғаның субъект ретіндегі сипаттамасы тұрғысынан табамыз. Авторлар белсенділік-бұл адамның іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі жетекші сипаттамасы, ол шындыққа, басқа адамдарға және өзіне бастамашыл, тәуелсіз, шығармашылық (трансформациялық) көзқараста көрінеді (В.А. Якунин, в. г. Маралов, В. И. Лозовая, А. Г. Ковалев және т. б.). К. А. Альбуханова-Славская белсенділік -- бұл тұтастық қамтамасыз етілетін, жеке тұлғаның дербестігі сақталатын және оның субъективтілігіне қол жеткізілетін өзін-өзі көрсету тәсілі деп санайды. Жеке қасиет ретінде белсенділік адамның мінез-құлқының жеке таныс формасын болжайды, онда оның іс-әрекетке қатынасы жүзеге асырылады.
Белсенділік табысқа жетудің қажеттіліктері мен мотивациясынан туындайды. А. М. Матюшкиннің қажеттіліктері "ішкі белсенділік көздері"болып табылады. Белсенділіктің белсенділік қажеттіліктерімен тығыз байланысы олардың эмоциялармен ажырамас байланысын анықтайды. Бұл B. C. Юркевичке қажеттіліктерді анықтауда үлкен әртүрлілік болған кезде, авторлардың көпшілігі бұл қажеттілік "адамның эмоционалды түсті тәжірибе түрінде көрінетін қажеттілігі" (197) деп келісетінін атап өтуге мүмкіндік берді. Жеке тұлғаның іс-әрекеттің ішкі қозғалтқышы ретіндегі қажеттілігі белсенділікті ынталандырады.
Осылайша, жеке тұлғаның белсенділігі оның қажеттіліктерінен туындайды және тәуелсіз қызметте мақсатқа жетудің оңтайлы жолдарын таңдауға, тиісті нәтижелерге қол жеткізуге дайын және айқын ұмтылыс жағдайында жүзеге асырылады. Белсенділік бастамашылықты, тәуелсіздікті, нысандарды, құралдарды, мақсатқа жету жолдарын таңдаудағы жеке тұлғаның жауапкершілігін қамтиды.
Белсенділіктің әртүрлі түрлерінің ішінде танымдық белсенділік ерекше орын алады. А. М. Матюшкин өнімді қызмет түрлерінің негізі белгісіз білімді анықтауға, ашуға және оны игеруге бағытталған субъектінің іздеу-танымдық белсенділігі екенін атап өтті. Танымдық белсенділік "түсіну" актілерінде субъективті түрде ұсынылған мәселені шешу актілерімен аяқталады (101, 252-бет).
Танымдық белсенділік бейнелерді (в. п.Зинченко), жалпылауды (В. В.Давыдов), мақсаттарды (О.К. Тихомиров), мағыналарды (а. Н. Леонтьев), қабілеттерді (Н. С. Лейтес, Я. А. Пономарев), мотивтер мен мүдделерді (л. и. Божович, Н. Г. Морозова, Т. П. Шумакова, Г. И. Щукина).
Танымдық белсенділік жеке тұлғаны тануды дамытуда жетекші орын алады. Психологияда дидактикада бұл ұғымды анықтауға бірыңғай көзқарас жоқ. Сонымен, танымдық белсенділік келесідей анықталады:
- интеллектуалды мәселелерді шешу қажеттілігімен көрінетін психологиялық жағдай (Д. В. Вилькеев);
- білімді жігерлі меңгеруге дайындық және ұмтылу (H. A. Половникова);
- белгілі бір танымдық нәтижеге қол жеткізуге бағытталған және пайда болған танымдық қажеттілікке негізделген зерттелетін материалға интеллектуалды бағдарлау реакциясы ретінде психикалық белсенділік (т. и. Шамова);
-оқушының жеке басы оның мазмұнына, іс - әрекетінің сипатына деген көзқарасымен және оқу-танымдық мақсаттарға жетуге өзінің адамгершілік-ерік-жігерін жұмылдыруға деген ұмтылысымен көрінетін іс-әрекеттің сапасы (т. и. Шамова);
оқу процесінде тұлғаның ерікті, эмоционалды және интеллектуалды жақтарын білдіру (м. и. Махмутов);
- ілімге деген ұмтылыспен, ақыл-ой шиеленістерімен және білімді игеру процесінде ерікті күш-жігердің көрінісімен сипатталатын жағдай (и. Ф. Харламов);
- таным процесіне интеллектуалды реакцияны, жанды қатысуды, таным процесінде оқушының психикалық және эмоционалды жауаптылығын білдіретін жеке білім (г.И. Щукина).
Танымдық белсенділік ұғымының барлық осы анықтамалары бір-бірін толықтырады және танымдық белсенділікті қажеттіліктер мен жаңа білім алу, танымдық іс-әрекет тәсілдерін игеру, оларды жетілдіру және интеллектуалды мәселелерді шешу үшін әртүрлі жағдайларда қолдану қабілетінде көрінетін тұлғаның сапасы ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Танымдық белсенділіктің негізі танымдық қажеттіліктер болып табылады: жаңа білім алу қажеттілігі, бұрыннан бар білімді тереңдету; шығармашылық қызмет үшін қажет интеллектуалды іс-әрекет тәсілдерін, ғылыми білімді игеру; қарқынды танымдық іс-әрекетке деген қажеттілік; қоғамның рухани мәдениетін түсіну (40, 46, 94).
Зерттеулерді талдау "танымдық белсенділік" ұғымы "интеллектуалды белсенділік" (д. Б. Эпифания), "зерттеу қызметі" (п. я. Галперин, А. Б. Запорожец)," зерттеу белсенділігі "(А. М. Матюшкин)," зерттеу мінез-құлқы "(Д. Берлин, А.Н. Поддяков)," қызығушылық "(Е. П.Торенс, Д. Берлин)," зерттеу бастамасы "(а. н. Поддяков)," зерттеу ұстанымы " (А. и. Савенков).
А. н. Поддяков бұл ұғымдар түбегейлі ерекшеленгеннен гөрі бір-біріне ұқсас екенін атап өтті. "Зерттеу қызметі" ұғымында субъект қызметінің қажеттілік-мотивациялық, функционалдық-динамикалық және энергетикалық аспектісі, "зерттеу мінез - құлқында" - субъектінің сыртқы әлеммен өзара әрекеттесу аспектісі, "зерттеу қызметінде" - мақсатқа ұмтылу, мақсатқа бағдарлану және процессуалдық аспектісі көбірек атап өтіледі.жақтары (133).
А.и. Савенков өз кезегінде "зерттеу қызметі", "зерттеу мінез-құлқы", "зерттеу қызметі" ұғымдарының бір-бірінен айтарлықтай айырмашылықтары бар екеніне назар аударады. Автор зерттеу мінез-құлқын "зерттеу белсенділігі негізінде құрылған және объектіні зерттеуге немесе атипті (проблемалық) жағдайды шешуге бағытталған мінез-құлық түрі" деп санайды (162, 34-бет). Бұл ретте зерттеу белсенділігі негізінен зерттеу қызметін жүзеге асыруды ынталандыру ретінде қарастырылады, бұл біздің ойымызша, зерттеу белсенділігінің мәнін заңсыз шектейді.
Зерттеу мінез-құлқын қарастыратын көптеген авторлар зерттеу белсенділігінің оны жүзеге асырудағы рөлін атап көрсетеді. Сонымен, D. Berline, B. C. Юркевич зерттеу мінез-құлқына физиологиялық бағдарланған сипаттама береді, оны жағдайдың белгісіздігінен туындаған және жеке тұлғаның зерттеу белсенділігінен туындаған қозуды азайтуға бағытталған мінез-құлық ретінде қарастырады. G. G. Fein, S. N. Kaplan зерттеу мінез-құлқын жетіспейтін ақпаратты белсенді іздеу ретінде анықтайды (199, 200). А.Н. бойынша зерттеу мінез-құлқы. Поддякову-тірі тіршілік иелерінің нақты әлеммен өзара әрекеттесуінің іргелі формаларының бірі, сыртқы ортадан жаңа ақпаратты білуге, іздеуге және алуға бағытталған, әлемдегі адам қызметінің маңызды сипаттамасы (133,144). Зерттеу мінез-құлқын тудыратын себеп-жағдайдың белгісіздігі. Зерттеу мінез - құлқының жетекші функциясы-сыртқы көздерден ақпаратты және мәселені шешу жолдарын іздеу арқылы бұл белгісіздікті азайту. Зерттеу мінез-құлқының ішкі өзегі-субъектінің маңызды объектінің мәнін және онымен байланысты проблемалық жағдайды шешу жолдарын зерттеудің тәсілдері мен әдістерін іздеуге бағытталған, табанды ұмтылысын қамтамасыз ететін зерттеу қызметі. Зерттеу белсенділігі субъектіні қажетті зерттеу дағдылары мен дағдыларын игеруге итермелейді, зерттеу түрін - ойлауды қалыптастырады, "бұрын зерттелмеген нәрсені іздеуге және табуға" деген ұмтылыста көрінетін зерттеу позициясының қалыптасуын қамтамасыз етеді (A. C. Обухов, А.и. Савенков). Баланың танымдық қажеттілігі жаңасын табуға бағытталған зерттеу қызметі түрінде көрінеді (134).
Зерттеу белсенділігі кез-келген тіршілік иесінің мінез-құлқының ажырамас бөлігі болып табылады, оның өзгермелі ортада өмір сүруі мен дамуының шарты ретінде (B. C. Ротенберг, С.М. Бондаренко).
Қазіргі заманғы тәсілдерді талдау негізінде субъектінің зерттеу белсенділігін іздеу әрекеттері, зерттеу дағдылары арқылы ол үшін маңызды мәселенің шешімін табуға бағытталған жеке тұлғаның табанды ұмтылысы ретінде анықтауға болады. Зерттеу белсенділігінің нәтижесі-жаңа білім алу және субъектінің одан әрі білімі мен іс-әрекетінің мүмкіндігі.
Біртұтас білім ретінде зерттеу қызметі үш компоненттің бірлігін білдіреді:
- қызығушылықпен, жеке тұлғаның мәселенің шешімін іздеуге деген ұмтылысымен және мақсатқа жетуде табандылықпен байланысты мотивациялық компонент;
- мәселенің шешімін зерттеуді іздеуді жүзеге асырудың ықтимал тәсілдері мен құралдары туралы идеялармен байланысты мазмұнды компонент;
- эксперимент процесінде мәселені шешу үшін мектеп жасына дейінгі баланың зерттеу дағдыларын практикалық қолдану тәжірибесін көрсететін операциялық компонент.
А. Н.Леонтьев, П. Я. Галперин, А. Б. Запорожец, д. Б. элькониннің еңбектерінде баланың қоршаған әлемнің қасиеттері мен байланыстарын білудегі белсенді практикалық зерттеу қызметінің шешуші рөлі негізделген. А. н. Поддяков атап өткендей, қазірдің өзінде егде жастағы мектеп жасына дейінгі балалар зерттеу ізденісіне үлкен қызығушылық танытады және белгілі бір жағдайларда күрделі, көп байланысты, физикалық және әлеуметтік нысандар мен жағдайларды дербес сәтті зерттеуге қабілетті.
Баланың белсенділігінің ең жарқын және ерте көріністерінің бірі-оның қоршаған әлемді тануға және зерттеуге деген қызығушылығы. Зерттеу белсенділігі балада барлық жаңа нәрселерге кең қызығушылық ретінде анықталады (м.и. Лисина, Д. Берлин) және жаңа білім алумен, алғашқы түсінікпен аяқталады.
H. H. Поддяков баланың зерттеу белсенділігі зерттеушілік мінез-құлықты тудыратын ішкі ұмтылыс ретінде көрінетініне назар аударады. Бұл баланың психикалық дамуы бастапқыда өзін-өзі дамыту процесі ретінде өрбуі үшін жағдай жасайды.
А. М. Матюшкин баланың зерттеу белсенділігін оның шығармашылығының негізгі көрінісі ретінде қарастырады, ол баланың зерттелетін жаңа нәрсеге жоғары селективтілігімен көрінеді, бұл баланың "әлемді" субъективті түрде ашуына әкеледі. Баланың танымдық мотивациясы оның зерттеушілік белсенділігінде көрінеді және ынталандырудың жаңалығына, жағдайдың жаңалығына, әдеттегідей жаңа нәрсені табуға төменгі шектерде (яғни жоғары сезімталдықта) көрінеді.
Осылайша, мектеп жасына дейінгі баланың старги зерттеу белсенділігін іздеу қызметі (эксперимент, сынақ және қателік әдісі, тәжірибелер, бақылаулар) арқылы қоршаған әлем объектілерін тану қажеттілігін жүзеге асыруға деген ұмтылыс ретінде қарастыруға болады, нәтижесінде бала үшін жаңа білімнің ашылуы және оларды таным мен іс-әрекет тәжірибесінде одан әрі қолдану мүмкіндігі.
Зерттеу БЕЛСЕНДІЛІГІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ балаға әлемнің практикалық ашылуын қамтамасыз етеді және жеке тұлғаны дамытудың шығармашылық түрінің негізі болып табылады. А. М. Матюшкиннің (100) еңбектерінде балалық шақтағы зерттеу белсенділігін дамытудың жалпы логикасы анықталған:
1) баланың дамуының алғашқы кезеңдерінде зерттеу белсенділігі еріксіз зейін, бағдарлау - зерттеу қызметі түрінде әрекет етеді және интуитивті түсіну мен еріксіз есте сақтаудың алғышарттарын жасайды.
2) әрі қарай, балалар барлық жаңа нәрселерге кең қызығушылық танытады, бұл белгісізге (3-5 жас) қатысты сұрақтар мен мәселелерді өз бетінше қоюда көрінеді. Зерттеу белсенділігінің дамуы туындаған сұрақтарға, мәселелерге жауап іздеу ретінде жүреді.
3) 5-6 жаста зерттеу белсенділігінің селективтілігі дами бастайды, кең таным мен зерттеуге ғана емес, сонымен қатар баланы ерекше қызықтыра бастайтын мәселелердің тар, нақты класына қызығушылық танытады. Осы кезеңдегі зерттеу белсенділігі баланың жаңаға үнемі ашықтығын қамтамасыз етеді, сәйкессіздіктер мен қарама-қайшылықтарды іздеуде көрінеді (H. H. Поддяков), өзінің жаңа сұрақтар мен мәселелерді қоюында. Айтуынша, көбінесе сәтсіздік проблеманы тудырады және баланың зерттеу белсенділігін тудырады.
4) 8-12 жаста зерттеу белсенділігі тереңдей түседі, іздеу және зерттеу процесі жасырын байланыстар мен қатынастарды анықтаумен аяқталады, зерттеу белсенділігі білімнің, ақыл-ой және практикалық дағдылардың өсіп келе жатқан багажымен, қызығушылық тудыратын шындық саласында өзін-өзі ашуға деген ұмтылыспен анықталады.
Баланың зерттеу белсенділігін дамытудың шарты оның субъективті ұстанымы болып табылады, ол әртүрлі іздеу қызметі мен эксперимент жағдайында мәселені шешу гипотезасын ұсыну және жүзеге асыру қабілетінде көрінеді. Л. М. Маневцова егде жастағы мектеп жасына дейінгі баланың іздеу қызметінің келесі құрылымын анықтайды:
1) балалардың танымдық тапсырманы қабылдауы немесе ұсынуы.
2) тәрбиешінің көмегімен оның жағдайын талдау.
3) байқалатын құбылыстардың себебі мен нәтижелері туралы болжам жасау.
4) тексеру әдістерін таңдау және оны жоспарлау.
5) ұсынылған болжамдарды таңдалған тәсілмен тексеру.
6) фактілерді талдау және қорытындыларды қалыптастыру (танымдық есепті шешу).
Іздеу қызметінің барлық кезеңдері Белсенді бақылау, тәжірибелерге, эксперименттерге қатысу, эвристикалық сипаттағы әңгімелер барысында жүзеге асырылады.
Баланың зерттеу белсенділігін оятатын ең бастысы-әдеттегі қажеттіліктерді әдеттегі тәсілдермен қанағаттандыру мүмкін .стігі. Зерттеу белсенділігін тудырған ерекше жағдай зерттеу процесінде өзгереді және бала өзгерістерге өз әрекеттерімен жауап беруі керек, жағдайдың одан әрі дамуы туралы болжамдар жасауы керек, іздестіру, зерттеу әрекеттерін жасауы керек, ол үшін маңызды мәселені шешуге тырысады. H. H. бойынша іздеу қызметі. Поддякова, басқалардан ерекшеленеді, өйткені бұл қызметтің мақсаты бейнесі белгісіздікпен, тұрақсыздықпен сипатталады. Тек іздеу барысында ол нақтыланады, сондықтан барлық әрекеттер икемді, мобильді және табиғатта сыналады (H. H. Поддяков, 1994).
H. H. Поддяков мектеп жасына дейінгі баланың өзін-өзі дамытуының қозғаушы күші жаңа әсерлерге, жаңа білімге, өзін-өзі жаңартуға деген қажеттілік екенін және бұл баланың зерттеу белсенділігін тудыратынын атап өтті. Бала қоршаған әлемді біледі, әртүрлі объектілермен тәжірибе жасайды, оларды зерттеу тәсілдерін меңгереді, болжам жасайды, жаңа білім шығарады. Іздеу қызметі неғұрлым әртүрлі және қарқынды болса, бала соғұрлым жаңа ақпарат алады, соғұрлым оның дамуы тезірек және толыққанды болады.
Болашақта зерттеу белсенділігі интеллектуалды процеске қосылады, ал жадында бекітілген Білім зерттеу белсенділігінің жаңа анықтамалық нүктесін құрайды, ал танымдық қажеттілік мектеп жасына дейінгі баланың қызығушылығы, жаңа әсерлерге деген қажеттілік, жаңаға деген қызығушылықсыз ұмтылыс ретінде әрекет етеді.
Осылайша, зерттеу белсенділігінің дамуы баланың әртүрлі іс-әрекеттерінде жүреді. Олардың ішінде келесі абзацта қарастырылған балалар эксперименті ерекше назар аударуға тұрарлық.
1.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеу белсенділігін дамыту контекстіндегі балалар эксперименті. Психологиялық-педагогикалық аспект.
Зерттеу белсенділігі адамның іс-әрекеті мен мінез-құлқының әртүрлі формаларында көрінеді (іздеу қызметі, бақылау, эксперимент, сұрақтар қою және т.б.). Бұл экспериментте қоршаған әлем объектілерін тәуелсіз тануға және зерттеуге, субъект үшін жаңа, маңызды ақпарат алуға бағытталған іс-әрекет ретінде айқын көрінеді.
Л. Ф. Спирин эксперимент - бұл гипотезалардың ақиқаты тексерілетін адам тәжірибесінің бір саласы екенін атап өтті.
H. H. Поддяков эксперимент арқылы адамның нақты немесе ойлау объектісіне оны зерттеу, қасиеттерді, байланыстарды білу мақсатында материалдық немесе психикалық әсер ету тәсілін түсінеді (136). Автор эксперимент процесінде субъект зерттелетін құбылыстарды басқаруға - оларды әртүрлі бағытта шақыруға немесе тоқтатуға, өзгертуге мүмкіндік алатындығына ерекше назар аударады.
А. н. Поддяков эксперимент арқылы объектілерді олардың жасырын маңызды байланыстары мен тәуелділіктерін анықтау мақсатында түрлендіру бойынша танымдық іс-әрекеттің түрін білдіреді (130).
B. г.Кудрявцев келесі анықтаманы береді: "эксперимент -- бұл шындықты рухани-практикалық игерудің ерекше тәсілі, ол заттар әдеттегі жағдайларда өздерінің жасырын мәнін толық ашатын жағдайларды жасауға бағытталған. Осы жағдайларда объектілердің "мінез-құлқының" ерекшеліктерін қадағалау және талдау эксперименттік іс-әрекеттің міндетін құрайды" (84, 64-бет).
Осылайша, эксперимент-бұл қоршаған шындықты зерттеуге және өзгертуге бағытталған іс-әрекет, нәтижесінде субъект тікелей қабылдау кезінде таным үшін қол жетімді емес объектілердің қасиеттері мен байланыстарын біледі.
Балаларды эксперименттеу мәселесі және оның мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы рөлі отандық және шетелдік педагогикада белгілі бір тарихқа ие (H. H. Поддяков, Л.А. Парамонова, г.в. Уродовских, н. Е. Веракс, Е. В. Бодров, и. с. Фрейдкин, ж. Пиаже, А. Деметроу, Дж. Флейвелл).
К.д. Ушинский балалардың ақыл-ой қабілеттерін дамыту үшін Эксперименттің маңыздылығына назар аударды, қарапайым эксперименттерді қолдану балаларға қоршаған заттардың қасиеттері мен белгілерін зерттеуге мүмкіндік береді, бұл өз бетінше ойлау және өз ойын білдіру қабілетін дамытуға ықпал етеді.
Балалар экспериментінің сұрақтары балалардың болжамды-зерттеу (іздеу) қызметіне арналған зерттеулерде көрініс тапты. Отандық психологияда мектеп жасына дейінгі балалардың осы іс-әрекетін зерттеу мен қалыптастырудың белгілі бір тәжірибесі жинақталған (п.я. Галперин, А. Б. Запорожец, Джи.А. Венгер, М.И. Лисина, Л. Ф. Обухова, H. H. Поддяков, Н. Ф. Талызина). Авторлардың еңбектерінде іздеу қызметі белсенді, шығармашылық тұлғаны қалыптастыру құралы ретінде қарастырылады, ол бастамашылық пен шығармашылық тәуелсіздікті көрсете алады, танымдық қызметті белсендіру тәсілі ретінде қарастырылады. Айта кету керек, бағдарлау және зерттеу қызметінде балалар білімді дайын түрде игермейді, ал іздеу және ойлау процесінде олар тәуелсіз жаңалықтарға келеді.
Іздеу қызметін сипаттай отырып, в.Оконь, М. Скаткин, и. Я. Лернер оның белгілерін ажыратады: іздеудің болуы, мәселені шешуде ойдың қозғалысы; және оның құрылымы: проблеманы қою және түсіну, болжам жасау, тексеру әдістерін ойлау, тәжірибелер жүргізу, фактілерді бекіту, оларды салыстыру, жіктеу, дәлелдеу және тұжырымдау.
Іздеу қызметін дамытудағы басты рөл мектеп жасына дейінгі балаларды мәселені шешуге қажетті білімді өз бетінше алуға ынталандыратын проблемалық жағдайларды тудыратын мұғалімге тиесілі.
Болжалды-зерттеу қызметі процесінің өзіндік жас динамикасы бар. Бұл нәресте кезінен-ақ пайда болады, онда бала объектілерді олардың қасиеттерін зерттей отырып басқарады. Әр түрлі іздеу әрекеттері үшін ең қолайлы жағдайлар мектеп жасына дейінгі жаста ашылады. Талдау көрсеткендей, ересек мектеп жасына дейін балалардың ақыл-ой, эмоционалдық, физикалық мүмкіндіктері кеңейеді. Өмірдің бұл жас кезеңі балалардың танымдық қажеттіліктерін дамыту үшін өте маңызды, ол жаңа, белгісіз (H. H. Поддяков) "ашуға" бағытталған белсенді іздеу, зерттеу қызметі түрінде көрінеді. Ол тек заттарды манипуляциялап қана қоймай, эксперимент арқылы белгілі заттардың қасиеттерін жаңа жағдайлардың контекстіне ауыстырып, енгізеді, онымен практикалық іс-әрекет барысында объектіні біледі. Бала жүзеге асыратын практикалық әрекеттер осы объектінің мазмұны ашылатын жағдайлар жасай отырып, танымдық, бағдарлау және зерттеу функциясын орындайды. Балаларда ойлаудың күрделі формалары қалыптасады, олар өз пікірлерінде қайшылықтарды сезіне бастайды және эксперимент арқылы есептерді шешу негізінде дұрыс жалпылау жасайды.
Эксперимент процесінде балаларда объектілерді зерттеу дағдылары қалыптасады, оларда қалыптасқан байланыстар мен қатынастарды дәйекті түрде бөліп көрсетеді. Бұл балалар іс-әрекетінің маңызды ерекшелігі-баланың өзі проблемалық жағдайларды іздейді және жасайды. Балаларға арналған Эксперимент шығармашылық сипатта болады және баланың жеке басының шығармашылық бағытын қалыптастыруды ынталандырады. Алынған мәліметтер (А.Н. Поддяков, О.Л. Князева, Т. М. Землянухина, н. е. Веракса) экспериментке қатысу баланың жеке басындағы оң өзгерістерге әкелетінін көрсетеді. H.H. Поддяков баланың іздеу қызметін дамытудың негізгі жолы -- бұл көбінесе балалар экспериментінде жүзеге асырылатын өзіндік зерттеу тәжірибесі екенін көрсетті.
H. H. Поддяков мектеп жасына дейінгі балалардағы іздеу қызметінің екі негізгі түрін сипаттайды:
1) белсенділік өзін іс-әрекет субъектісі ретінде көрсететін, мақсат қоятын және оларға жетудің жолдары мен тәсілдерін іздейтін баланың өзінен болатын қызмет.
2) баланы проблемалық жағдайда әрекет ету алгоритміне үйрететін ересек адам ұйымдастыратын іс-әрекет. Барлық әрекеттер сынақтарсыз және қателіктерсіз өтеді, бала ересек адам жоспарлаған нәтижелерді алады, жаңа шешімдерді тәуелсіз іздеу жоқ (136).
Автор іздеу қызметінің бірінші түрінің ерекше рөлін атап көрсетеді, мұнда баланың жаңа нәрсені білуге деген қажеттілігін қанағаттандыратын мотивация айқын көрінеді; терең жеке құрылымдарға әсер ететін эмоциялар; қоршаған әлем объектілерін өз бетінше зерттеу және түрлендіру мүмкіндігі, заттарға әсер етудің жаңа тәсілдерін ойлап табу. Онда эксперимент түрінде болатын мектеп жасына дейінгі балалардың іздеу қызметі көрінеді.
Көптеген зерттеушілердің пікірінше, эксперименттің қызметінде бала өзін-өзі танып-білу және игеру мақсатында қоршаған заттар мен құбылыстарға әртүрлі тәсілдермен әсер ететін өзіндік зерттеуші ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz