Нысанның орналасқан жері
Аннотация
Дипломдық жұмыс Түркістан облысы, Мақтарал ауданы ауыл шаруашылық жерлерінің жағдайын бағалау және мониторинге жүргізу.
Жобаны орындаушы АП-19-6кт тобының студенті Бауыржанқызы Милана, жетекші - аға оқытушы Ахпанова Камшат, қорғау жылы - 2023.
Мақтарал ауданы ауыл шаруашылық жерлерінің жағдайын бағалау және мониторинге жүргізу жобасы жүргізілген. Аудан бойынша жер көлемі жалпы территориясы 176898,0 га, оның ішінде ауыл шаруашылық мақсаттағы жерлердің ауданы 159542,0 га.
Жобаның жүргізілу мерзімі және сметалық, техника-экономикалық көрсеткіштері анықталған. Құрылымдарды пайдалану, еңбекті қорғау және қоршаған ортаны қорғау мәселелері қарастырылған.
Дипломдық жұмыс 56 бет түсініктеме жазбадан, 1 кестеден, 15 диаграммадан және А1 форматтағы 1 топырақ картадан құралған.
Мазмұны
Төлқұжат
Кіріспе
Әдебиетке шолу
Жер мониторингi туралы түсінік
1.2.Жер мониторингiнiң мiндеттерi және оны жүргізу
1.2.1. Жер мониторингi ақпаратын алу және пайдалану әдістері
1.3.Қазақстан Республикасында жер мониторингін жүргізу және оның деректерін пайдалану қағидалары
Мақтарал ауданы туралы жалпы мәлімет
2.1 Мақтарал ауданының географиялық орналасуы мен климаты
2.2. Аудан жерінің жер бедері, топырағы мен өсімдіктер жамылғысы
2.3. Ауданның су ресурстарымен қамтамасыз етілуі
3. Еңбек қорғау және тіршілік қауіпсіздігі
3.1. Өндірістік травматизмі есептеу және тергеу
3.2. Жылулық әсерлер мен зиянды заттардың адам ағзасына әсері
3.3. Жарықтандыру
3.4. Жұмыс орнында электр қорғанысты талдау
3.5. Өрт қауіпсіздігі
3.6. Желдету жүйесі
4. Қоршаған ортаны қорғау
4.1 Мақтарал ауданы қоршаған ортаны қорғау шаралары
5. Экономикалық бөлім
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі сілтемелер қолданылған:
ҚР СТ 1.5-2004 Стандарттардың мазмұнына және өрнектелуіне, құрастырылуына жалпы талаптар
ҚР СТ 1.14 - 2004 Ұйымдастық стандарт. Өндеу түрлері мен реті
ҚР СТ 1.12 - 2000 Жазбаша нормативтік құжаттар
ҚР МЖМБС 3.08.327 - 2006 Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Жоғары білім. Жалпы ережелер.
МЕСТ 2.105 - 95 КҚБЖ Жазбалық құжаттарға қойылатын жалпы талаптар
МЕСТ 2.106 - 96 КҚБЖ Жазбалық құжаттар
МЕСТ 2.109 - 73 КҚБЖ Сызуға қойылатын негізгі талаптар
МЕСТ 21.1101 - 97 КҚБЖ Жұмыстық және қызметтегі құжаттардың жалпы талаптар
СТ ОҚМУ 4.02-2011 Университет стандарты. СМЖ құжаттарын дайындау, баяндау мен рәсімдеудің жалпы талаптары.
СТ ОҚМУ 7.06 - 2011 СМЖ. Оқу - ұйымдастыру процестерін басқару.
ҚҮ ОҚМУ 4.04-2011 СМЖ. Жазбаларды басқару.
ӘН ОҚМУ 7.15 - 2011 СМЖ. Дипломдық жұмысты ұйымдастыру. Дипломдық жұмыс.
Төлқұжат
1-кесте
Рс
№
Көрсеткіштің атауы
Өлшем
бірлігі
Көрсеткіші
1
2
3
4
1
Нысанның орналасқан жері
Түркістан облысы, Мақтарал ауданы
2
Мақсаты
Түркістан облысы Мақтарал ауданы ауыл шаруашылық жерлерінің жағдайын бағалау және мониторинг жүргізу
3
Аудан бойынша жер көлемі
га
176898,0
4
Оның ішінде ауыл шаруашылық мақсаттағы жерлері
га
159542,0
5
Шаруа шаруашылықтардың үлесінде
га
129891,0
6
Егістік ауданы
га
131345,0
7
Көп жылдық екпелер
га
1447,0
8
Жайылым
га
5356,0
9
Су шаруашылығы жерлері
га
13069,0
10
Бұта екпелері
га
514,0
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - Түркістан облысы Мақтарал ауданы ауыл шаруашылық жерлерінің жағдайын бағалау және мониторинг жүргізу.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі жер мониторингi қоршаған табиғи ортаның жай-күйi мониторингiнiң құрамдас бөлiгi және сонымен бiр мезгiлде басқа да табиғи ортаға мониторинг жүргiзу үшiн база болып табылады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы- Әрбір Стационарлы-экологиялық алаңшасы (СЭП) тұлқұжат жасалынып, нұсқаулыққа сәйкес рәсімделеді.
Зертханалық талдаулардың нәтижелері бойынша СЭП топырақтарының физико-химиялық және морфологиялық қасиеттерінің жиынтық тізімі жасалынады, жыл сайынғы бақылау жер мониторингінің көрсеткіштері, олардың мәні мен учаскені төсеу күні мен мерзімін жұмыстың соңғы нәтижесі сәйкес кесте құрылады.
Топырақ көрсеткіштерінің жылдар бойынша өзгерістер кестесі жасалынып, одан қарай стационарлы-экологиялық алаңшасы СЭП сипаттамасы жүргізіледі.
Стационарлы-экологиялық алаңшасы келесі топырақтар түрлері бойынша белгіленді:
СЭП 1- суармалы сазды шалғынды орташа тұзды сұр топырақ;
СЭП 2- суармалы сазды шалғынды аз тұзды сұр топырақ;
СЭП 3- суармалы сазды шалғынды сұр топырақ .
2011-2022 жыл аралықтарындағы топырақ үлгілерінің химиялық талдау мәліметтерін салыстыру нәтижелері төменде көрсетілген.
№12 негізгі учаскесі Мақтарал ауданы аумағында орналасқан. Ол субтропикалық шөл зонасын, ашық сұр топырақты субзонаны сипаттайды. Мақтаның суару жағдайында тұздану процессін зерттеу барысында, шөл аймағына 3 стационарлы - экологиялық алаңшалары салынды.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңыздылығы - Жерді іздестіру, мониторингілеу және зертханалық зерттеу басқармасының зертханасында мынадай анализдер жасалынады:
Тюрин әдісімен гумус мөлшері;
Кьельдаль әдісімен жалпы азот мөлшері;
Гинзбург әдісі бойынша жалпы фосфор мөлшері;
Мачигин әдісі бойынша фосфордың жылжымалы формалары;
Мачигин әдісі бойынша калийдың жылжымалы формалары;
Кальций үшін көлемдік әдіспен карбонаттардың көмір қышқылы;
Качинский әдісі бойынша механикадық құрамы;
Тригонометриялық әдіспен сіңірілген негіздер;
Су сығындысы анализі;
ph - потенциометриялық әдісі анықталады.
Жұмыста қарастырып отырған ғылыми мәселенің қазіргі жағдайын бағалау - Мақтарал ауданы аумағында орналасқан және 3 стационарлы-экологиялық алаңшасынан тұрады. Барлық стационарлы-экологиялық алаңшаларында конверт әдісін қолданып алдыңғы айналымдағы алынған горизонттардың үлгілерін қайтадан таңдап алу.
Диплом жұмысының мақсаты - топырақтың жәй-кұйін, олардың құнарлылығын талдау және бақылау, бұл адамның шаруашылық қызметінің қоршаған ортаға теріс әсерінің алдын алу шараларын уақытылы жүзеге асыру.
Диплом жұмысының міндеті - жердiң жай-күйiнiң өзгерiстерiн уақтылы анықтау, оларды бағалау, болжам жасау және керi әсерi бар процестердi болдырмау мен зардаптарын жою жөнiнде ұсыныстар әзiрлеу.
Зерттеу нысаны Мақтаарал ауданы -- Түркістан облысының қиыр оңтүстік бөлігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлік. Жерінің аумағы 1,8 мың км² (облыс аумағының 1,5%-ы). Аудан жеріндегі 67 елді мекен 2 кенттік және 8 ауылдық округке біріктірілген. Орталығы -- Мырзакент кенті. Халқының саны -- 129 113 адам.
Теориялық және әдістемелік негізі - ҚР МЖМБС 3.08.327 - 2006 Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Жоғары білім. Жалпы ережелер., ӘН ОҚМУ 7.15 - 2011 СМЖ. Дипломдық жұмысты ұйымдастыру, МЕСТ 2.109 - 73 КҚБЖ Сызуға қойылатын негізгі талаптар, МЕСТ 21.1101 - 97 КҚБЖ Жұмыстық және қызметтегі құжаттардың жалпы талаптар, СТ ОҚМУ 4.02-2011 Университет стандарты. СМЖ құжаттарын дайындау, баяндау мен рәсімдеудің жалпы талаптары, СТ ОҚМУ 7.06 - 2011 СМЖ. Оқу - ұйымдастыру процестерін басқару.
Дипломдық жұмысты жазу практикалық базасы - Азаматтарға арналған үкімет мемлекеттік корпорациясы коммерциялық емес акционерлік қоғамының Түркістан облысы бойынша филиалы - Жерді іздестіру, мониторингілеу және зертханалық зерттеу басқармасы
Әдебиетті шолу
Жер мониторингi туралы түсінік
Жер мониторингі жердің пайдаланылуы мен қорғалуын мемлекеттік бақылау, болып жатқан өзгерістерді уақтылы анықтау, оларды бағалау, одан әрі дамуын болжау және теріс процестер салдарларының алдын алу және жою жөнінде ұсынымдар тұжырымдау мақсатында жер қорының сапалық және сандық жай-күйіне базалық (бастапқы), жедел, кезеңдік байқаулар, оның ішінде Жерді қашықтан зондтау деректерін пайдалана отырып жүргізілетін байқаулар жүйесін білдіреді.
Жер мониторингi қоршаған табиғи ортаның жай-күйi мониторингiнiң құрамдас бөлiгi және сонымен бiр мезгiлде басқа да табиғи ортаға мониторинг жүргiзу үшiн база болып табылады.
Халықаралық ғылыми-техникалық бағдарламаларға сәйкес Қазақстан Республикасы жердiң ғаламдық мониторингi бойынша жұмыстарға қатысуы мүмкiн.
Жерге меншiк нысандарына, жердiң нысаналы мақсаты мен пайдаланылу сипатына қарамастан Қазақстан Республикасының барлық жерi жер мониторингiнiң объектiсi болып табылады.
Жер мониторингі:
топырақ құнарлылығының өзгеруіне (шөлейттену, су және жел эрозиясының дамуы, топырақтың қарашіріксізденуі, қоректендіру элементтерінің төмендеуі, тұздану, батпақтану, артық ылғалдану және су басу);
табиғи жемшөп алқаптарының өсімдік қабаты жай-күйінің өзгеруіне байланысты процестер байқалған ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерде басым тәртіппен жүзеге асырылады.
Жер мониторингiнiң мiндеттерi және оны жүргізу
Жер мониторингiнiң мiндеттерi:
жердiң жай-күйiнiң өзгерiстерiн уақтылы анықтау, оларды бағалау, болжам жасау және керi әсерi бар процестердi болдырмау мен зардаптарын жою жөнiнде ұсыныстар әзiрлеу;
мемлекеттiк жер кадастрын жүргiзудi, жерге орналастыруды, жерді пайдалану мен қорғауды бақылауды және жер ресурстарын мемлекеттiк басқарудың өзге де функцияларын ақпараттық қамтамасыз ету;
пайдаланылмайтын жер учаскелерін және Қазақстан Республикасының заңнамасын бұза отырып пайдаланылатын жер учаскелерін анықтау болып табылады.
Жер мониторингiнiң жердiң санаттарына сәйкес келетiн iшкi жүйелерi болады. Аумақты қамтуына қарай республикалық, аймақтық не жергiлiктi жер мониторингi жүзеге асырылады.
Жерді жүйелі түрде байқаулардың, жерүсті түсірілімдердің, зерттеп-қараулардың, түгендеулердің нәтижелері, жердің пайдаланылуы мен қорғалуын мемлекеттік бақылаудың материалдары, архивтік деректер, жерді қашықтықтан зондтау деректері, мемлекеттік ақпараттық жүйелерден және электрондық ақпараттық ресурстардан алынған мәліметтер, сондай-ақ жердің сапалық жай-күйі туралы басқа да мәліметтер жер мониторингі үшін ақпарат көздері болып табылады.
Жер мониторингiн жүргiзудi ұйымдастыруды орталық уәкiлеттi орган жүзеге асырады.
Жер мониторингi бойынша мемлекетаралық және халықаралық бағдарламаларды iске асыру Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттермен жасасқан келiсiмдерi мен шарттарында айқындалатын тәртiппен және жағдайларда жүзеге асырылады.
Жер мониторингiн жүргiзу және оның деректерін пайдалану тәртiбiн жер ресурстары жөніндегі орталық уәкілетті орган айқындайды.
Жер мониторингін жүргізу кезінде қажетті ақпарат алу үшін қашықтықтан зондтау, жерүстін түсіру және байқаулар әдістері, қор деректері, жерді қашықтықтан зондтау деректері, мемлекеттік ақпараттық жүйелерден және электрондық ақпараттық ресурстардан алынған мәліметтер, сондай-ақ жердің сапалық жай-күйі туралы басқа да мәліметтер қолданылады.
Жер мониторингiн техникалық қамтамасыз ету ақпаратты жинау, өңдеу және сақтау пункттерi бар автоматтандырылған ақпараттық жүйе арқылы жүзеге асырылады.
Жер мониторингiнен алынған нәтижелер автоматтандарылған ақпараттық жүйенiң мұрағаттарында (қорларында) және деректер банкiнде жинақталады.
Азаматтар, кәсiпорындар мен мекемелер, халықаралық ұйымдар, шетелдiк заңды және жеке тұлғалар жер мониторингiнiң мәлiметтерiн белгiленген тәртiппен пайдаланады.
1.3 Жер мониторингi ақпаратын алу және пайдалану әдістері
Жер мониторингін жүргізу кезінде қажетті ақпарат алу үшін қашықтықтан зондтау, жерүстін түсіру және байқаулар әдістері, қор деректері, жерді қашықтықтан зондтау деректері, мемлекеттік ақпараттық жүйелерден және электрондық ақпараттық ресурстардан алынған мәліметтер, сондай-ақ жердің сапалық жай-күйі туралы басқа да мәліметтер қолданылады. Жер мониторингiн техникалық қамтамасыз ету ақпаратты жинау, өңдеу және сақтау пункттерi бар автоматтандырылған ақпараттық жүйе арқылы жүзеге асырылады. Жер мониторингiнен алынған нәтижелер автоматтандарылған ақпараттық жүйенiң мұрағаттарында (қорларында) және деректер банкiнде жинақталады. Азаматтар, кәсiпорындар мен мекемелер, халықаралық ұйымдар, шетелдiк заңды және жеке тұлғалар жер мониторингiнiң мәлiметтерiн белгiленген тәртiппен пайдаланады [3].
Қазақстан Республикасында жер мониторингін жүргізу және оның деректерін пайдалану қағидалары
Осы Қазақстан Республикасында жер мониторингін жүргізу және оның деректерін пайдалану қағидалары (бұдан әрі - Қағидалар) 2003 жылғы 20 маусымдағы Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 161-бабы 3-тармағына сәйкес әзірленді және Қазақстан Республикасында жер мониторингін жүргізу және оның деректерін пайдалану тәртібін айқындайды.
Осы Қағидаларда мынадай негізгі ұғымдар қолданылады:
жердің тозуы - жердің табиғи ортаның элементі ретіндегі функциясының өзгеруіне, оның сандық және сапалық жай-күйінің нашарлауына, табиғи-шаруашылық мәнінің төмендеуіне әкеп соқтыратын процестер жиынтығы;
жер мониторингі - жердің пайдаланылуы мен қорғалуын мемлекеттік бақылау, болып жатқан өзгерістерді уақтылы анықтау, оларды бағалау, одан әрі дамуын болжау және теріс процестер салдарларының алдын алу және жою жөнінде ұсынымдар әзірлеу мақсатында жер қорының сапалық және сандық жай-күйіне базалық (бастапқы), жедел, кезеңдік байқаулар, оның ішінде жерді ғарыштан қашықтықтан зондтау деректерін пайдалана отырып жүргізілетін байқаулар жүйесі;
негізгі учаске - өсімдіктер мен топырақтың құрамын және сипатын, олардың белгілі бір ландшафттың табиғи жағдайларымен байланысын қажетті нақтылықпен көрсететін жергілікті жердегі типтік учаске;
полигон - ландшафтардың белгілі бір түрлерін (құмдар, тау етегі жазықтықтары, таулар) сипаттайтын әр түрлі конфигурациялы аумақ;
стационарлық пункт - әртүрлі табиғи-климаттық аймақтарда, провинцияларда, биіктік белдеулерінде өсімдіктер мен топырақ жамылғысының жай-күйін ұзақ уақыт (10 (оң) жылдан астам мерзімге) тұрақты байқау мақсатында ұйымдастырылатын жер учаскесі.
Жер мониторингінің құрылымы жердің негізгі нысаналы мақсатымен және аумақтық ауқымымен айқындалады.
Мониторинг жердің нысаналы мақсатының ерекшелігі ескеріле отырып жүргізіледі және жердің санаттарына сәйкес келетін мынадай кіші жүйелерге бөлінеді:
ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер мониторингі;
елді мекендер (қалалар, кенттер мен ауылдық елдi мекендер) жерлері мониторингі;
өнеркәсіп, көлік, байланыс жерлері, ғарыш қызметі, қорғаныс, ұлттық қауіпсіздік мұқтаждықтарына арналған жерлер және өзге де ауыл шаруашылығы мақсатына арналмаған жерлер мониторингі;
ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлері, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлер мониторингі;
орман қоры жерлері мониторингі;
су қоры жерлері мониторингі;
босалқы жерлері мониторингі.
Аумақтық ауқымына қарай жердің республикалық, өңірлік және жергілікті мониторингі жүзеге асырылады:
республикалық - Қазақстан Республикасының бүкіл аумағын қамтиды;
өңірлік - физикалық-географиялық, әкімшілік, экономикалық және өзге де шекаралармен шектелген аумақтарды қамтиды;
жергілікті - жекелеген жер учаскелері мен ландшафтық-экологиялық кешендердің қарапайым құрылымдарына дейінгі өңірлік деңгейден төмен аумақтық объектілерде жүргізіледі.
Жер мониторингін жүргізудің мерзімдері мен кезеңділігіне қарай жердің жай-күйін бақылаудың мынадай:
базалық (бастапқы жер мониторингін жүргізуді бастау сәтіндегі бақылау объектілерінің жай-күйін тіркейтін);
жедел (ағымдағы өзгерістерді тіркейтін);
кезеңдік (бір және одан көп жылдан кейін) түрлері жүзеге асырылады.
Жер мониторингі:
жүйелі байқауларды, іздестірулерді, суретке түсірулерді, тексерулерді (қайта тексерулерді және түзетулерді) орындау;
жердің жай-күйін талдау мен бағалауды жүргізу;
жердің құнарлылығына антропогенді әсер етуді реттеу жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу;
белгілі бір уақыт кезеңінде жердің сапалық жай-күйін болжауды әзірлеу;
жер туралы деректер банкін ұйымдастыру жөніндегі жұмыстарды қамтиды.
Жердің жай-күйін бағалау жүргізілетін байқауларды (кезеңдік, маусымдық, тәуліктік) талдау, алынған көрсеткіштерді нормативтермен салыстырғандағы өзгерістердің бағыттылығы мен қарқындылығын зерделеу арқылы орындалады.
Жердің жай-күйін бағалаудың нәтижелері бойынша оларға өзгерістердің дамуының, ерекше жағдайда жағымсыз сипаты бар серпінін, бағытталуын және қарқындылығын сипаттайтын тақырыптық карталар, диаграммалар және кестелер қоса беріле отырып, жедел мәліметтер, баяндамалар, ұсынымдар және ғылыми болжамдар жасалады.
Жер мониторингін "Азаматтарға арналған үкімет" мемлекеттік корпорациясы Қазақстан Республикасының барлық аумағында бірыңғай жүйе бойынша жүргізеді.
Жер мониторингі:
топырақ құнарлылығының өзгеруіне (шөлейттену, су және жел эрозиясының дамуы, топырақтың қарашіріксізденуі, қоректендіру элементтерінің төмендеуі, тұздану, батпақтану, артық ылғалдану және су басу);
табиғи азықтық алқаптардың өсімдік қабаты жай-күйінің өзгеруіне байланысты процестер байқалған ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерде басым тәртіппен жүзеге асырылады.
Жер мониторингін жүргізуді ұйымдастыруды жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті органның ведомствосы жүзеге асырады.
Жер мониторингін Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында мамандандырылған мемлекеттік кәсіпорындар бірыңғай жүйе бойынша жүргізеді, жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті орган оларға қатысты мемлекеттік басқару органы болып табылады.
Жер мониторингін жүргізу республикалық бюджеттің қаражаты есебінен жүзеге асырылады.
Жер мониторингін жүргізу үшін жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті орган жердің жай-күйін бақылау пункттерінің аумақтық-аймақтық желісін анықтайды.
Мониторингтің аумақтық-аймақтық желісі жердің жай-күйін бақылаудың стационарлық және жартылай стационарлық пункттерін қамтиды.
Стационарлық бақылау пункттері берілген толықтық пен дәлдік арқылы жердің жай-күйі туралы ақпаратты-жүйелі алып тұру үшін құрылады. Стационарлық алаңдар, түйінді учаскелер және полигондар осындай пункттерге жатады.
Жартылай стационарлық бақылау пункттері (жартылай стационарлық алаң, бейін) жұмыстың нақты шарттары мен мақсаттарына қарай ұйымдастырылады. Оларды бақылау жүйелі түрде 3, 5, 10 және одан көп жыл аралықпен жүргізіледі.
Мониторингтің деңгейі бақылау пункттерінде жүргізілетін жердің жай-күйін бақылау бағдарламасымен айқындалады.
Жерді жүйелі түрде байқаулардың, жерүсті түсірілімдерін, зерттеп-қараулардың, түгендеулердің нәтижелері, жердің пайдаланылуы мен қорғалуын мемлекеттік бақылау материалдары, мұрағат деректері, жерді қашықтықтан зондтау деректері, мемлекеттік ақпараттық жүйелерден және электрондық ақпараттық ресурстардан алынған мәліметтер, сондай-ақ жердің сапалық жай-күйі туралы басқа да мәліметтер жер мониторингі үшін ақпарат көздері болып табылады.
Ғарыштық жеткізгіштен суретке түсіру мен бақылау республикалық және өңірлік деңгейлерде жердің жай-күйінің сипаттамасын алу үшін орындалады.
Жер бетіндегі бақылау, зерттеу, тексеру және суретке түсіру стационарлық және жартылай стационарлық алаңдарды, түйінді учаскелерді, полигондарды және бейіндерді пайдалану арқылы жердің барлық санаттары бойынша жүргізіледі.
Жер мониторингінің нәтижелері қағаз жеткізгіштермен де, ақпаратты электрондық жинақтау, өңдеу және сақтау жүйелерін пайдалану арқылы да есептер, кестелер, карталар және картограммалар түрінде ресімделеді.
Жер мониторингі жөніндегі құжаттамалар базалық және есептік құжаттарды қамтиды.
Базалық құжаттарда өңірлік объектінің немесе жер учаскесінің бастапқы (аялық) жай-күйі тіркеледі. Базалық құжаттарға жердің жай-күйінің бастапқы тақырыптық карталары, картографиялық материалдар және жердің сапалық жай-күйі туралы жиналған мәліметтер жатады.
Бірізділендірілген нысандар, оларда жердің жай-күйінің тіркелген өзгерісі көрсетілген кестелер есептік құжаттар болып табылады.
Мемлекеттік құпияға жатқызылған жер учаскелерінің жоспарларында (сызбаларында) қамтылған мәліметтер "Мемлекеттік құпиялар туралы" 1999 жылғы 15 наурыздағы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес пайдаланылады және сақталады.
Жер мониторингі жөніндегі деректерді пайдаланушылар:
аумақтардың дамуын жоспарлау, жерді аймаққа бөлу, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану жөніндегі бағдарламаларды әзірлеу, қала құрылысы кадастры мәселелері, жер ресурстарын басқаруға байланысты басқа да мәселелер бойынша - мемлекеттік, жергілікті атқарушы және өкілді органдар;
қоршаған орта және табиғи ресурстар мониторингінің Бірыңғай мемлекеттік жүйесін жүргізу, табиғи ресурстардың пайдаланылуына және қоршаған ортаның жай-күйіне бақылау жүргізу мәселелері, мемлекеттік органдар арасында табиғат қорғау іс-шараларын әзірлеу бойынша жиынтық деректер банкін жүргізу үшін - қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық орган;
өзге де жеке және заңды тұлғалар болып табылады.
Жер мониторингінің деректерін пайдалану қағаз немесе магниттік жеткізгіштермен стандартты ресімделген құжаттармен танысу және (немесе) оларды алу, сондай-ақ техникалық телекоммуникациялық байланыс құралдарын қолдану арқылы деректер банкіне тікелей рұқсат етілген кіру нысанында жүзеге асырылады.
Жер мониторингінің мемлекеттік құпияларды және өзге де шектеулерді қамтымайтын деректері жалпыға қол жетімді болып табылады және мүдделі жеке және заңды тұлғаларға ақылы негізде беріледі.
Жер мониторингінің деректерін мемлекеттік органдарға беру осы мақсаттарға көзделген бюджет қаражаты есебінен ақысыз негізде жүзеге асырылады [5].
Мақтарал ауданы туралы жалпы мәлімет
2.1 Мақтарал ауданының географиялық орналасуы мен климаты
Мақтарал ауданының аумағы 80 763,81 гектарды құрайды, шекаралары мынадай болып белгіленген:солтүстігінде шекара, Түркістан облысы Шардара ауданының Шардара су қоймасымен шектеседі; шығысында шекара Өзбекстан Республикасы Сырдария облысының Сырдария ауданының шекарасымен өтеді; оңтүстігінде шекара, Өзбекстан Республикасы Сырдария облысының Мырзаабад, Ақалтын аудандарының шекарасымен өтеді; батысында шекара, жаңадан құрылатын Жетісай ауданының шекарасымен өтеді. Жерінің аумағы 1,8 мың км (облыс аумағының 1,5%-ы).
Аудан жеріндегі 67 елді мекен 2 кенттік және 8 ауылдық округке біріктірілген. Орталығы - Мырзакент кенті. Халқының саны-133 539 адам. Бұрынғы Сырдария губерниясы, Ташқазақ уезінің Иіржар болысы таратылып, соның негізінде 1928 жылы 3 қыркүйекте Иіржар ауданы болып қайта құрылды. 1930 жылдан Мақтаарал ауданы. 1997 жылы 24 сәуірде мақталы үш аудан (Асықата, Жетісай, Мақтаарал) таратылып, олардың аумағында әкімшілік орталығы - Жетісай қаласы болатын Мақтаарал ауданы құрылды. 2018 жылы 8 маусымда қайтадан Жетісай және Мақтаарал ауданы боп екіге бөлінді.
Мақтарал ауданы Мырзашөл құмды жазығының солтүстігінде, Сырдария өзінінің сол жағалауында, абсолюттік биіктігі 150-250 метр төбелі, белесті жазықта орналасқан. Ауданның батысы, шығысы мен оңтүстігі Өзбекстанмен шекаралас. Солтүстігін түгелдей алып жатқан Шардара бөгені (1974) арқылы Сарыағаш, Шардара ауданымен шектеседі. Ауданның жер қойнауынан минералды су, құрылыс материалдары барланған. Климаты континенттік, қысы қысқа, біршама жұмсақ, жазы ыстық, аңызақты. Қаңтардың жылдық орташа температурасы -3-4°С, шілдеде 28-29°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200-250 мм. "Достық" (бұрынғы С.И.Киров атындағы) каналы - ауданның басты су көзі. Жер асты суының мол қоры бар. Ауданның жерінде эфемерлі өсімдіктер, жусан, баялыш, жантақ, қараған, жыңғыл, жиде өседі. Жануарлардан түлкі, саршұнақ, бауырымен жорғалаушылар кездеседі. Кезінде ақбөкендер болған.
Ауданда 60-тан астам ұлт бар. Қазақтар, тәжіктер, өзбектер, орыстар, тағы басқа ұлт өкілдері тұрады. Облыстағы халқы ең тығыз қоныстанған аудан.Мырзашөл даласын игеру кезінде қаланып, Бағара ауданы деп аталған, 1940-1962 жылдары Киров ауданының орталығы болды.
1962-1967 жылдары Киров ауданы, 1967-1995 жылдары Киров кенті болды.
1996 жылы аудан Асықата болып өзгеріп, орталығы - Асықата кенті болды.
1997 жылда аудан таратылып Мақтаарал ауданына қосылды. Кентте республикадағы ең ірі мақта тазалайтын зауыт жұмыс істеген, соның негізінде мақта жинайтын, өңдейтін АҚ, ӨҚ, шаруа қожалықтары құрылған. Ауданда тұрмыстық қызмет көрсету орындары, 2 орта мектеп, мәдениет үйі, клуб, аурухана, емхана жұмыс істейді. Мырзакент - Мақтарал ауданындағы кент. Аудан орталығы - Жетісай қаласынан оңтүстік шығысқа қарай 30 км жерде Достық (бұрынғы С.И.Киров атындағы) каналының сол жағалауында.
Тұрғыны 10,9 мың адам (2003). Іргесі 1910 жылы Мырзашөлді суландырумен айналысқан орыс жер қазушылардың қонысы болып қаланған. Әр жылдары Гавриленко, Славянский, Славиянка ауданы деп аталған. 1930-1997 жылы Мақтарал ауданының орталығы болып келеді. 1958-1990 жылғы жібек құртын өсіру питомнигі құрылып, жібек шаруашылығы дамып, піллә өндірілді. 1967-1993 жылдары Славянка кенті болып аталды. Кентте ірі мақта өндіруші кәсіпорындар, Мырзакент АҚ, ауыл шаруашылық энергетика, құрылыс мекемелері жұмыс істейді, 3 орта мектеп, 3 бала - бақша, мәдениет үйі, кітапхана, Сырдария университетінің бөлімшесі, емхана, стадион бар.
Аудан тұрғындарына 1 орталық аудандық, 3 аудандық аумақтық аурухана, өкпе аурулары және тері - венерологиялық диспансері, 31 жанұялық дәрігерлік амбулатория, 74 ФАП, 13 фельдшерлік пунктер дәрігерлік қызмет көрсетеді. Сонымен қатар Қ.Жандарбеков атындағы драма театры, клубтар мен кітапханалар, стадиондар мен спорт алаңдары аудан тұрғындарының рухани дамуына, салауатты өмір сүруіне қызмет етіп келеді. Өткен жылы 7013 нәресте өмірге келді. Орташа есеппен мың адамға 27 баладан тура келеді. 2005 жылы 2931 жаны бар 630 отбасы көшіп келді. Ал 1991 жылдан осы күнге дейін алыс және жақын шетелдерден 9517 отбасы оның құрамында 32486 адам көшіп келді.Табиғи өсім 4,3 мың адамды құрайды. 2018 жылы облыс бойынша ішкі жалпы өнім көлемі 404 миллиард 633 миллион теңгеге, ал аудан бойынша 41 миллиард 99 миллион теңгеге дейін жеткен, бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда: облыста өсу қарқыны - 112,4 пайыз, ал ауданда 100,7 пайызды құрайды. Жан басына шаққанда өнім көлемі облыста 180,8 мың теңгеге жетсе, ауданда 156 мың теңгені құрайды.
Мақтаралда халық өте тығыз орналасқан, шағын территорияда 264 мыңнан астам адам тұрады, әр шаршы километрге 148-ден келеді. Қазақстан бойынша бұл көрсеткіш 5,5 адамды құрайды. Ауданымызда бүгінде 60-тан астам ұлт өкілдері бар. Соның ішінде қазақтар - 82,5%, тәжіктер - 6,8%, өзбектер - 3,8%, орыстар - 2,3% және де тағы басқа ұлт өкілдері тұрады .Халықтың орташа орналасу тығыздығы 1 км2 шаққанда 141,3 адамнан (халқы жағынан облыстағы ең тығыз қоныстанған аудан) келеді. Тұрғындардың 27,1 %-ы қалада, 72,9 %-ы ауылда тұрады. Ірі елді мекендері: Атакентте (14,0)
Мырзашөл өңірі өзінің табиғи-климаттық жағынан, жыл мерзімінің әр мезгіліне бір келкі келмейтін аз жауын-шашынды, қысы суық, жазы ыстық келетін жартылай шөлейт аймаққа жатады. Ауа-райын сипаттауда Жетісай метео-орталығының мәліметтері пайдаланылды. Аймақта абсолюттік ең жоғарғы ауа температурасы (жазда) + 41,2°С болса, ең төменгі абсолюттік ауа температурасы (қыста) - 9.9°С . Орташа ауа температурасы +11,6°С.Жауған жауын-шашын жағынан суарылмайтын жерден өнім ала-алмайтын жағдайда орташа жауын-шашын көлемі 261 мм.Орташа түскен жауын-шашын көлемі жыл мезгілінде біріңғай емес: жазда 0 мм, күзде 50-60 мм, қыста 120-130 мм, көктемде 60-70 мм аралығында. Қысы қысқа, тұрақты емес, көпжылдық орташа ауа температурасы қаңтар айында - 2.9°С. Ал орташа топырақтағы тоң қабаты 30-45 см аралығында. Көктем ерте түседі, күн көзі тез жыли бастайды. Жазы құрғақ ыстық, ұзақ. Шілде айындағы орташа(көпжылдық) ауа температура +25,6°С. Күз кеш түседі, қараша айынан бастап ауа температурасы күрт төмендей бастауымен сипатталады. Көп жылдық бақылау көрсеткендей орташа суықсыз күндер 191 күнге тең келеді. Аймақта желдің әсері әлсіз, орташа жыл бойындағы желдің жылдамдығы 1,4 мсек тең. Негізінен аймақтағы желдің бағыты солтүстік-шығыс және солтүстік бағыттан. Суармалы жердегі ауа-райының ең негізгі көрсеткіші болып табылатын судың буға айналу көрсеткіші ол аймақта орташа 1300-1500 мм-ге тең, бұл дегеніміз жылдық жауын-шашын көлемінен 4-5 есе көп деген сөз. Жауын-шашын мен судың буға айналу мөлшерінің айырмашылығы аймақтың өте құрғақ аймаққа жататынын көрсетеді. Жоғары түддылықты жер асты суларының жер бетіне жақын болуы топырақ құрылымдарына өзінің кері әсерін тигізуде, яғни буға айналған су құрамындағы тез ерігіш тұздар топырақ қабатының бетінде қалып отырады. Жоғарыда келтірілген ауа-райының көрсеткіштеріне сүйенсек,
Мырзашөл өңірінде жер өңдеу, жерден өнім алу, жерді суару арқылы ғана мүмкін екенін көреміз. Облыс аумағының географиялық орнына (яғни атмосфераның ылғалдылықтың негізгі көзі мұхиттардан тым шалғай орналасуына) және жер бедерінің сипатына байланысты қуаң континенттік климат қалыптасқан. Мұнда күндізгі және түнгі, қысқы және жазғы температуралар шұғыл ауытқып отырады. Жазы ұзақ, облыс үстінде 8 айға дейін созылады. Қысы жылы: ең суық ай - қаңтардың орташа температурасы -2 -90С. Ең суық кезең Созақта тіркелген (-410С). Жазы ыстық: шілде айының орташа температурасы 19-290С. Ең ыстық кезең Шардарада (470С) тіркелген. Вегетация кезеңі 230-320 тәулікке созылады.Шөлді аудандарда жылдық жауын - шашын мөлшері 100-170мм, тау етектерінде 300-450мм, ал биік тауларда 1000мм-ге дейін құбылады. Жауын - шашын негізінен көктем мен күз айларында болды. Қар жамылғысының орташа қалыңдығы 20-40см аралығында, жазықта 2 айға, тауларда 5 айға дейін жатады. Қар қарашаның соңы, желтоқсан айының басында түсіп, наурыз айында ери бастайды.Аудан аумағының көпшілік бөлігінде антициклондық ауа-райы басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндердің ұзақтығы жылына солтүстіктен оңтүстікке қарай 2150 сағаттан 3000 сағатқа дейін аратады. Жылына 150-ден 260 күнге дейін күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер тиісінше 60 күннен 15-20 күнге дейін азаяды. Міне, осылардың нәтижесінде радияция мөлшері де солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп артады. Ауданның қиыр оңтүстігі жылу мен ылғалдың жыл бойы таралуына, метереологиялық сипаттамалар ерекшеліктеріне қарай оңтүстік шөл белдем аралықтарын құрайды. Ерекшелігі - жауын-шашынның негізгі мөлшері (62-67%-ы) наурыз айында түседі, жыл бойына 40 күндей қары лаулайды, бірақ та көп жатпай, тез еріп кетеді. Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы 245-260 тәулік, 100С-тан жоғары ауаның орташа тәуліктік температурасының жылдық жиынтық мөлшері 430-460С. Жыл маусымдарының аражігі айқын ажыратылады. Қысы қысқа -90 күндей. Жазы ұзақ - 160-170 күнге дейін созылады.
Агроклиматтық аймақтары. Облыс аумағы агроклиматтық жағдайына байланысты мынадай аймақтарға бөлінеді:
1. Шөлдің құрғақ, ыстық аймағы облыс аумағының көп бөлігін-Бетбақдала, Мойынқұм, Қызылқұм шөлдері мен облыстың орталық бөлігін қамтиды.
2. Өте құрғақ, ыстықтау аймағы. Бұл бөлікке Түркістан, Бәйдібек, Түлкібас, Сайрам, Төлеби, Қазығұрт аудандары. Созақ ауданының оңтүстік-шығыс бөлігі кіреді.
3. Таулы аймақтар Тянь-Шань тауының батыс бөлігі мен Қаратау жотасын қамтиды. Бұл аймақта Түркістан, Созақ, Бәйдібек, Түлкібас, Қазығұрт және Төлеби аудандары орналасқан.
Облыс табиғи - шаруашылық жағдайына қарай мынадай аймақтарға, топтарға бөлінеді:
1.Шөлдің мал шаруашылық аймағы - қаракөл қойларын өсірумен айналысады: Қаратау маңы аймағы, Қызылқұм аймағы.
2. Суармалы жер және мақталы аймақ: Мақтарал - Сарыағаш аймағы, Арыс - Түркістан аймағы.
Таулы - далалы суармалы аймақ: Тұрақты, суармалы, орташа тұрақты суармалы.
3. Ашық далалы аймақ - Шардара су қоймасы.
4. Шөлдің мал шаруашылығы аймағын облыстың жазық бөлігі - Қызылқұм шөлі, Сырдария өзенінің аңғарындағы тақыр жазықтар, Қаратау таулы аймағы, Мойынқұм шөлі, Шу өзенінің аңғары, Бетпақдала шөлді даласы алып жатыр. Бұл аймаққа Созақ, Отырар және Шардара аудандары кіреді. Климаты шұғыл өзгеріп отыратын температурамен, жауын - шашынның өте аз түсуімен, құрғақ ауа, булану дәрежесінің жоғары болуымен, күн сәулесінің мол түсуімен ерекшеленеді.Аймақ Қаратау маңы және Қызылқұм болып екіге бөлінеді. Қаратау маңы бөлігіне Қаратау жотасының солтүстігі және Бетпақдала мен Мойынқұм шөлдері қарайды. Қызылқұм аймағы - құмды шөл, облысқа оның батыс бөлігі енеді. Сырдария маңында суармалы жерлер бар. Суармалы жер және мақталы алқап облыстың көп бөлігін қамтиды. Сарыағаш, Мақтаарал, Түркістан қалалық әкімдігіне қарасты аумақ кіреді. Бұл алқапта ауадан түсетін ылғал мөлшері өте аз, ылғалдану коэффициенті 0,1-0,05-ке дейін кемиді. Жылына түсетін ылғалдың мөлшері 80-150мм-дей. үсіксіз уақыттың ұзақтығы 170-220 күнге жетеді. Күннің бұлтсыз, ыстық 100С- тан жоғары болатын температура қосындысы Түркістан маңында 470С градусқа жетеді.
2.2. Аудан жерінің жер бедері, топырағы мен өсімдіктер жамылғысы
Облыс аумағының жер бедеріндегі жазықтар мен таулы аймақтар жиі алмасып отырады. Мұнда алуан түрлі құмды, сортаң шөлдерден биік тау мұздықтарына дейінгі климаттық табиғат зоналары кездеседі. Таулы аймақтарда болып тұратын тектоникалық жер сілкіністері аумақтағы тау түзілу процестерінің әлі де аяқталмағандығын көрсетеді.Жер бедерінің қалыптасуына зор ықпал етуші күштер: ағын сулар мен желдер. Осы күштерге қосымша антропогендік, яғни адамдардың шаруашылық әрекеттері табиғи ортаның, әсіресе жер бедерінің қалыптасуына зор әсерін тигізетіні сөзсіз. Мысалы, каналдар мен суару аймақтары, авто және темір жолдар, кенттер мен қалалар салынған аймақтар т.б.Геологиялық құрылымы жөнінен облыс аумағы Тұран плитасына жатады. Қаратау жотасы - протерезой тақтатастарынан және құмтастардан тұрса, оңтүстік-батыс Қаратау карбонның әктас, құмтас кангломераттарынан және девонның жанартау тектес тау жыныстарынан құрылған. Сонымен бірге палеозой қатпарлы іргетасы, пермь дәуірінде қалыптасқан интрузиялық және жанартаулық, сондай-ақ платформалық мезезой - кайназой шөгінді тау жыныстары кездеседі.
Облыстың қазіргі жер бедерінің қалыптасуы Орал-Тянь-Шань геосинклиналының оңтүстік бөлігінің көтеріліп, құрлыққа айналу тарихымен байланысты. Облыс территориясының әр түрлі бөлігі геологиялық дәуірдің белгілі бір кезеңдерінде не көтерілу, не шөгу процестеріне ұшырап отырған. Міне сондықтан облыста әр түрлі жастағы және әр түрлі биіктіктегі рельеф түрлерін кездестіреміз. Облыстың көп жері ойпатты жазықтардан, үстірттерден, шөлдер мен шөлейттерден, тау алды жазықтар мен далалардан және биіктігі 2000 метрден асатын биік таулардан тұрады.
Оңтүстік Қазақстан облысының физика-географиялық жағдайларының әр түрлілігі (тектоникалық, геология-геоморфологиялық, климаттық, топырақ және өсімдік), солтүстіктен оңтүстікке қарай кең көлемді созылып жатуы территорияның ланшафтының айтарлықтай әр түрлілігін қалыптастырды. Аудан жері толығымен шөлді табиғи-геграфиялық зонаға енеді.Мақтарал ауданы Мырзашөл құмды жазығының солтүтігінде, Сырдария өзенінің сол жағалауында абсалюттік биіктігі 150-250 метр төбелі, белесті жазықтықта орналасқан. Ауданның батысы, шығысы мен оңтүстігі Өзбекстан мемлекетімен шекаралас. Солтүстігін түгелдей алып жатқан Шардара бөгені арқылы Сарыағаш, Шардара ауданымен шектеседі. Ауданның жер қойнауынан минералды су, құрылыс материалдары барланған.
Мақтарал ауданы ол Сырдария өзенінің сол жақ қанатында кең жайылып, он мың шаршы шақырым аумақты алып жатқан ұлан-ғайыр құмды жазық, шөл дала болып табылады. Шығысында және Солтүстік шығысында Сыр арнасымен Фархад жартастарының маңайында түйіседі, ол Шардара іс жүзінде Мырзашөлдің солтүстік шегін түйіндейді, яғни Қызылқұмға жалғасады. Оның батыс қанатындағы шекарасы Шардара мен Жызақ арасындағы белдікпен айқындалады, оңтүсігінде Нұрата таулары мен Түркістан жотасының сілемдеріне тіреліп тоқтайды. Мырзаның шөлі қазірде Өзбекстанның Жызақ және Сырдария облыстары, оңтүстік Қазақстанның Мақтарал, Шардара сияқты үлкен өңірлерінің мекен тұрағына айналған .
Қарастырылып отырған Мырзашөл суармалы аймағының Қазақстанға тиесілі бөлігі, Сырдария өзенінің аллювиальді аймағы деп мінезделіп, геологиялық құрылымы есебінде өте күрделі аудан болып саналады. Олар контитентальды түрлі неоген шөгіндісіне шейін (яғни су өткізбейтін қабатқа шейін) кәдімгі екі қабатты құрылымнан тұрады, яғни қалың қабатты аллювиальді құм өз қабатында саздақ, тасты, керметасты, сазды линзалар болып, беткі жағы майда құмды-саздақты және саздақты топырақтармен қапталған. Аудан аймағы геоморфологиялық жағынан Сырдария өзенінің негізінен үшінші, біраз жері екінші, арна сағасында орналасқан. Жас тегістік жерлер өзен арнасының бірінші сағасымен, 6-12 метр биіктік айырмашылығын құрап, шектеліп жатуына байланысты, жақын жатқан жерлерде жер асты суларының табиғи сүзілу әсері жақсы байқалады.
Үшінші арна сағасы, ыдырап созылып жатқан батыс және солтүстік-батыс бағытындағы төмен жерлердегі Сардоба, Қарой, Жетісай ескі арналар бағытындағы жазықтық болып саналады. Батысында Қызылқұм шөлді жеріне Жетісай, Арнасай мен Түзкен ойпаттарымен шектеледі. Аймақтағы ең жоғары жерлермен Достық каналының арнасы орналасқан.Жер бетінің еңкіштігі Достық каналынан Сырдария өзеніне қарай 0,007 - 0,0008 болса, Арнасай ойпатына 0,0004-0,0008. Мырзашөлдің солтүстік-батысын алып жатқан Мақтарал ауданы литологиялық жағынан (беткі қабатының қалыңдығымен, судың сүзілу қасиетіне байланысты ол қабаттардың жақсы су өткізгіштігіне байланысты) үш гидрогеологиялық ауданға бөлінеді.
Бірінші аудан жер көлемінің 52-53% алып жатқан Сардоба ойпатынан Арнасай ойпатына дейінгі жерлер. Шекарасы орталық Мырзашөл қашыртқысы мен Достық каналының 4-5 км сол жағы.
Екінші гидрогеологиялық аудан жер көлемінің 40-44%-ін алып жатыр.
Үшінші гидрогеологиялық аудан қалған жер көлемінің 2-4% құрайды. Негізінен өзен арнасының екінші сағасында сол арна бойымен созылып жатқан жіңішке жерлерді алып жатыр және Сырдария өзенінің арнасының бойымен дерлік созылып жатыр . Жер бетінің беткі қабатының қалыңдығы бірінші гидрогеологиялық ауданнан екіншіге, екіншіден үшінші гидрогеологиялық ауданға ауысқанда азаяды, ал керісінше сол бағытта су өткізгіш тік қабілетті, қуатты қабаттар көбейеді. Мырзашөл жазықтығы Сырдария өзенінен Оңтүстіктіктегі Түркістан сілемдеріне дейін бір миллионға жуық гектар жерді алып жатыр. Осы жердің өзіне сай тарихы бар, әсіресе ең қызығы осы шөлейтті қуаң даланы суландыру, жаңа жерлерді адамзат игілігіне игеру.
Сулы жер - нулы жер деп дана халқымыз айтқандай, осы жерлер екі туысқан, көршілес Қазақстан, Өзбекстан республикаларының үш облысының екі миллионнан астам халқының табыс көзіне, тұрақты мекен-жайына айналып кеткен. Бұл жерлерде жүздеген шақырым бас каналдар, мыңдаған шақырым кішігірім арықтар қазылып, ертелі-кеш көпеген елді мекендер, кенттер, қалалар, зауыт және басқа өндіріс кәсіпорындары ашылып, үлкен өндіріс күштеріне еге аймаққа айналды. Мырзашөлді игерудің әр уақыттағы кезеңдері тарихта белгілі: Патшалық Ресейдің билігінің кезеңі, Қазан төңкерісінен кейінгі уақыт, одан соң 20-шы ғасырдың екінші жартысындағы кезеңдері. Қай кезеңде болмасын шөлді игеруге адам әрекеттенген, алғашқы кезеңдерде күрек, кетпен, білек күшімен, кейінгі кезеңде қуатты техника күшін, ғылым және тәжірибені кеңінен пайдаланған, оларды тиімді басқарған. Жер туралы тереңірек ойлансақ, жер - ана табиғаттың түрлі құбылыстарына тәуелді: топан су, жалынды от, найзағайлы нөсер, бұрқасынды дауыл, құйынды жел болсын. Сол сияқты жайма шуақ көктемнің күні, көк майса даласы, аңызақты ыстық шілде, алтын күз, жылдың әр мезгіліне тән құбылыстар. Барлығына қуанатын және көнетін, шыдап тіршілік жасайтын Жер мен Адам.Мырзашөл ерте дәуірден-ақ тоқсан жолдың торабы болған. Бірақ бұл жерде елді мекендер сирек жайғасқан. Оған себеп - судың жоқтығы, шөлдегі аптап ыстық, қыстың қатал суығы, бұрқасынды бораны болса керек.Қытай жылнамашыларының деректеріне сүйенсек, біздің жаңа дәуірімізге дейін 140-127 жылдары Сыр бойын ел мекендегенін, олар егіншілікпен де, мал шаруашылығымен де айналысқандығын білеміз. Хорезм ханы, әрі жылнамашы-шежіреші Әбілғазы Бахадүрдің деректері бойынша Сыр бойындағы ел ауыл шаруашылығын өркендете білген. Ал 1219 жылғы Шыңғысхан тұсындағы жаугершілікте елді де, су шаруашылығын да жойып жіберген.Белгілі шығыстанушы академик В.В.Бортольд Мырзашөлде ерте заманда қалың ел жасаған деген жылнамашы Сюань Цзинаның (Қытай) деректеріне күман келтіреді. Сол сияқты тұжырымдар Чань-Чунь (1221жыл) саяхат күнделігінен де кездестіргенін жазады. Ал Абдулланамадағы Әмір Темірдің жорығында Шахрухиядан (Шахристаннан) басталған шөл далада бірнеше ащы сулы құдықтар кездеседі делінген. Бабырнамада келтірілген жолдарға қарасақ, Ходженттен Нұрата тауларына дейінгі кең жазықтықта ескі Усурушан аймағы жайғасқан екен .
Мырзашөлді топографиялық зерттеулермен айналысқан бірегей ғалым Г.А.Әминов 1869 жылы мынадай деректер жазып кеткен: Мырзашөл деп аталған атына қарама-қарсы қуаң, елсіз шөлді зерттеп көргенімде, адам қызығарлық ештеңе таба алмадым. Ал енді тереңірек қарап, жан-жақты зерттегенімде, бұл аңырап жатқан қу далада, ерте кезде адам тіршілік жасаған, отырықшыл ел болған сияқты. Ол елдің жұрнақтары осы шөл далада кездеседі. Оның белгілері - ескі бұзылған дуалдардың орны, егін салған жер және арық- атыздардың іздері. Ал Мырза - тоғай жылғасында Мырза-Рабат керуен сарайының құрылысының қалдықтары бар.Шөл даланы көлденеңінен кесіп өтетін Шыназ бен Жызақтың арасын қосып жатқан үлкен қара жолдың бойында жатақ тамдар, құдықтар кездеседі. Шыбынтай, Аққұм, Жантақсай, Ақша, Ағашты, Үш-төбе деп ертеден аталып келе жатқан Патша жолының бойында бекеттер, елді мекендер болған. Құдық үстінен, яки жанынан Үнді әдісімен лайдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс Түркістан облысы, Мақтарал ауданы ауыл шаруашылық жерлерінің жағдайын бағалау және мониторинге жүргізу.
Жобаны орындаушы АП-19-6кт тобының студенті Бауыржанқызы Милана, жетекші - аға оқытушы Ахпанова Камшат, қорғау жылы - 2023.
Мақтарал ауданы ауыл шаруашылық жерлерінің жағдайын бағалау және мониторинге жүргізу жобасы жүргізілген. Аудан бойынша жер көлемі жалпы территориясы 176898,0 га, оның ішінде ауыл шаруашылық мақсаттағы жерлердің ауданы 159542,0 га.
Жобаның жүргізілу мерзімі және сметалық, техника-экономикалық көрсеткіштері анықталған. Құрылымдарды пайдалану, еңбекті қорғау және қоршаған ортаны қорғау мәселелері қарастырылған.
Дипломдық жұмыс 56 бет түсініктеме жазбадан, 1 кестеден, 15 диаграммадан және А1 форматтағы 1 топырақ картадан құралған.
Мазмұны
Төлқұжат
Кіріспе
Әдебиетке шолу
Жер мониторингi туралы түсінік
1.2.Жер мониторингiнiң мiндеттерi және оны жүргізу
1.2.1. Жер мониторингi ақпаратын алу және пайдалану әдістері
1.3.Қазақстан Республикасында жер мониторингін жүргізу және оның деректерін пайдалану қағидалары
Мақтарал ауданы туралы жалпы мәлімет
2.1 Мақтарал ауданының географиялық орналасуы мен климаты
2.2. Аудан жерінің жер бедері, топырағы мен өсімдіктер жамылғысы
2.3. Ауданның су ресурстарымен қамтамасыз етілуі
3. Еңбек қорғау және тіршілік қауіпсіздігі
3.1. Өндірістік травматизмі есептеу және тергеу
3.2. Жылулық әсерлер мен зиянды заттардың адам ағзасына әсері
3.3. Жарықтандыру
3.4. Жұмыс орнында электр қорғанысты талдау
3.5. Өрт қауіпсіздігі
3.6. Желдету жүйесі
4. Қоршаған ортаны қорғау
4.1 Мақтарал ауданы қоршаған ортаны қорғау шаралары
5. Экономикалық бөлім
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі сілтемелер қолданылған:
ҚР СТ 1.5-2004 Стандарттардың мазмұнына және өрнектелуіне, құрастырылуына жалпы талаптар
ҚР СТ 1.14 - 2004 Ұйымдастық стандарт. Өндеу түрлері мен реті
ҚР СТ 1.12 - 2000 Жазбаша нормативтік құжаттар
ҚР МЖМБС 3.08.327 - 2006 Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Жоғары білім. Жалпы ережелер.
МЕСТ 2.105 - 95 КҚБЖ Жазбалық құжаттарға қойылатын жалпы талаптар
МЕСТ 2.106 - 96 КҚБЖ Жазбалық құжаттар
МЕСТ 2.109 - 73 КҚБЖ Сызуға қойылатын негізгі талаптар
МЕСТ 21.1101 - 97 КҚБЖ Жұмыстық және қызметтегі құжаттардың жалпы талаптар
СТ ОҚМУ 4.02-2011 Университет стандарты. СМЖ құжаттарын дайындау, баяндау мен рәсімдеудің жалпы талаптары.
СТ ОҚМУ 7.06 - 2011 СМЖ. Оқу - ұйымдастыру процестерін басқару.
ҚҮ ОҚМУ 4.04-2011 СМЖ. Жазбаларды басқару.
ӘН ОҚМУ 7.15 - 2011 СМЖ. Дипломдық жұмысты ұйымдастыру. Дипломдық жұмыс.
Төлқұжат
1-кесте
Рс
№
Көрсеткіштің атауы
Өлшем
бірлігі
Көрсеткіші
1
2
3
4
1
Нысанның орналасқан жері
Түркістан облысы, Мақтарал ауданы
2
Мақсаты
Түркістан облысы Мақтарал ауданы ауыл шаруашылық жерлерінің жағдайын бағалау және мониторинг жүргізу
3
Аудан бойынша жер көлемі
га
176898,0
4
Оның ішінде ауыл шаруашылық мақсаттағы жерлері
га
159542,0
5
Шаруа шаруашылықтардың үлесінде
га
129891,0
6
Егістік ауданы
га
131345,0
7
Көп жылдық екпелер
га
1447,0
8
Жайылым
га
5356,0
9
Су шаруашылығы жерлері
га
13069,0
10
Бұта екпелері
га
514,0
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - Түркістан облысы Мақтарал ауданы ауыл шаруашылық жерлерінің жағдайын бағалау және мониторинг жүргізу.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі жер мониторингi қоршаған табиғи ортаның жай-күйi мониторингiнiң құрамдас бөлiгi және сонымен бiр мезгiлде басқа да табиғи ортаға мониторинг жүргiзу үшiн база болып табылады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы- Әрбір Стационарлы-экологиялық алаңшасы (СЭП) тұлқұжат жасалынып, нұсқаулыққа сәйкес рәсімделеді.
Зертханалық талдаулардың нәтижелері бойынша СЭП топырақтарының физико-химиялық және морфологиялық қасиеттерінің жиынтық тізімі жасалынады, жыл сайынғы бақылау жер мониторингінің көрсеткіштері, олардың мәні мен учаскені төсеу күні мен мерзімін жұмыстың соңғы нәтижесі сәйкес кесте құрылады.
Топырақ көрсеткіштерінің жылдар бойынша өзгерістер кестесі жасалынып, одан қарай стационарлы-экологиялық алаңшасы СЭП сипаттамасы жүргізіледі.
Стационарлы-экологиялық алаңшасы келесі топырақтар түрлері бойынша белгіленді:
СЭП 1- суармалы сазды шалғынды орташа тұзды сұр топырақ;
СЭП 2- суармалы сазды шалғынды аз тұзды сұр топырақ;
СЭП 3- суармалы сазды шалғынды сұр топырақ .
2011-2022 жыл аралықтарындағы топырақ үлгілерінің химиялық талдау мәліметтерін салыстыру нәтижелері төменде көрсетілген.
№12 негізгі учаскесі Мақтарал ауданы аумағында орналасқан. Ол субтропикалық шөл зонасын, ашық сұр топырақты субзонаны сипаттайды. Мақтаның суару жағдайында тұздану процессін зерттеу барысында, шөл аймағына 3 стационарлы - экологиялық алаңшалары салынды.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңыздылығы - Жерді іздестіру, мониторингілеу және зертханалық зерттеу басқармасының зертханасында мынадай анализдер жасалынады:
Тюрин әдісімен гумус мөлшері;
Кьельдаль әдісімен жалпы азот мөлшері;
Гинзбург әдісі бойынша жалпы фосфор мөлшері;
Мачигин әдісі бойынша фосфордың жылжымалы формалары;
Мачигин әдісі бойынша калийдың жылжымалы формалары;
Кальций үшін көлемдік әдіспен карбонаттардың көмір қышқылы;
Качинский әдісі бойынша механикадық құрамы;
Тригонометриялық әдіспен сіңірілген негіздер;
Су сығындысы анализі;
ph - потенциометриялық әдісі анықталады.
Жұмыста қарастырып отырған ғылыми мәселенің қазіргі жағдайын бағалау - Мақтарал ауданы аумағында орналасқан және 3 стационарлы-экологиялық алаңшасынан тұрады. Барлық стационарлы-экологиялық алаңшаларында конверт әдісін қолданып алдыңғы айналымдағы алынған горизонттардың үлгілерін қайтадан таңдап алу.
Диплом жұмысының мақсаты - топырақтың жәй-кұйін, олардың құнарлылығын талдау және бақылау, бұл адамның шаруашылық қызметінің қоршаған ортаға теріс әсерінің алдын алу шараларын уақытылы жүзеге асыру.
Диплом жұмысының міндеті - жердiң жай-күйiнiң өзгерiстерiн уақтылы анықтау, оларды бағалау, болжам жасау және керi әсерi бар процестердi болдырмау мен зардаптарын жою жөнiнде ұсыныстар әзiрлеу.
Зерттеу нысаны Мақтаарал ауданы -- Түркістан облысының қиыр оңтүстік бөлігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлік. Жерінің аумағы 1,8 мың км² (облыс аумағының 1,5%-ы). Аудан жеріндегі 67 елді мекен 2 кенттік және 8 ауылдық округке біріктірілген. Орталығы -- Мырзакент кенті. Халқының саны -- 129 113 адам.
Теориялық және әдістемелік негізі - ҚР МЖМБС 3.08.327 - 2006 Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Жоғары білім. Жалпы ережелер., ӘН ОҚМУ 7.15 - 2011 СМЖ. Дипломдық жұмысты ұйымдастыру, МЕСТ 2.109 - 73 КҚБЖ Сызуға қойылатын негізгі талаптар, МЕСТ 21.1101 - 97 КҚБЖ Жұмыстық және қызметтегі құжаттардың жалпы талаптар, СТ ОҚМУ 4.02-2011 Университет стандарты. СМЖ құжаттарын дайындау, баяндау мен рәсімдеудің жалпы талаптары, СТ ОҚМУ 7.06 - 2011 СМЖ. Оқу - ұйымдастыру процестерін басқару.
Дипломдық жұмысты жазу практикалық базасы - Азаматтарға арналған үкімет мемлекеттік корпорациясы коммерциялық емес акционерлік қоғамының Түркістан облысы бойынша филиалы - Жерді іздестіру, мониторингілеу және зертханалық зерттеу басқармасы
Әдебиетті шолу
Жер мониторингi туралы түсінік
Жер мониторингі жердің пайдаланылуы мен қорғалуын мемлекеттік бақылау, болып жатқан өзгерістерді уақтылы анықтау, оларды бағалау, одан әрі дамуын болжау және теріс процестер салдарларының алдын алу және жою жөнінде ұсынымдар тұжырымдау мақсатында жер қорының сапалық және сандық жай-күйіне базалық (бастапқы), жедел, кезеңдік байқаулар, оның ішінде Жерді қашықтан зондтау деректерін пайдалана отырып жүргізілетін байқаулар жүйесін білдіреді.
Жер мониторингi қоршаған табиғи ортаның жай-күйi мониторингiнiң құрамдас бөлiгi және сонымен бiр мезгiлде басқа да табиғи ортаға мониторинг жүргiзу үшiн база болып табылады.
Халықаралық ғылыми-техникалық бағдарламаларға сәйкес Қазақстан Республикасы жердiң ғаламдық мониторингi бойынша жұмыстарға қатысуы мүмкiн.
Жерге меншiк нысандарына, жердiң нысаналы мақсаты мен пайдаланылу сипатына қарамастан Қазақстан Республикасының барлық жерi жер мониторингiнiң объектiсi болып табылады.
Жер мониторингі:
топырақ құнарлылығының өзгеруіне (шөлейттену, су және жел эрозиясының дамуы, топырақтың қарашіріксізденуі, қоректендіру элементтерінің төмендеуі, тұздану, батпақтану, артық ылғалдану және су басу);
табиғи жемшөп алқаптарының өсімдік қабаты жай-күйінің өзгеруіне байланысты процестер байқалған ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерде басым тәртіппен жүзеге асырылады.
Жер мониторингiнiң мiндеттерi және оны жүргізу
Жер мониторингiнiң мiндеттерi:
жердiң жай-күйiнiң өзгерiстерiн уақтылы анықтау, оларды бағалау, болжам жасау және керi әсерi бар процестердi болдырмау мен зардаптарын жою жөнiнде ұсыныстар әзiрлеу;
мемлекеттiк жер кадастрын жүргiзудi, жерге орналастыруды, жерді пайдалану мен қорғауды бақылауды және жер ресурстарын мемлекеттiк басқарудың өзге де функцияларын ақпараттық қамтамасыз ету;
пайдаланылмайтын жер учаскелерін және Қазақстан Республикасының заңнамасын бұза отырып пайдаланылатын жер учаскелерін анықтау болып табылады.
Жер мониторингiнiң жердiң санаттарына сәйкес келетiн iшкi жүйелерi болады. Аумақты қамтуына қарай республикалық, аймақтық не жергiлiктi жер мониторингi жүзеге асырылады.
Жерді жүйелі түрде байқаулардың, жерүсті түсірілімдердің, зерттеп-қараулардың, түгендеулердің нәтижелері, жердің пайдаланылуы мен қорғалуын мемлекеттік бақылаудың материалдары, архивтік деректер, жерді қашықтықтан зондтау деректері, мемлекеттік ақпараттық жүйелерден және электрондық ақпараттық ресурстардан алынған мәліметтер, сондай-ақ жердің сапалық жай-күйі туралы басқа да мәліметтер жер мониторингі үшін ақпарат көздері болып табылады.
Жер мониторингiн жүргiзудi ұйымдастыруды орталық уәкiлеттi орган жүзеге асырады.
Жер мониторингi бойынша мемлекетаралық және халықаралық бағдарламаларды iске асыру Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттермен жасасқан келiсiмдерi мен шарттарында айқындалатын тәртiппен және жағдайларда жүзеге асырылады.
Жер мониторингiн жүргiзу және оның деректерін пайдалану тәртiбiн жер ресурстары жөніндегі орталық уәкілетті орган айқындайды.
Жер мониторингін жүргізу кезінде қажетті ақпарат алу үшін қашықтықтан зондтау, жерүстін түсіру және байқаулар әдістері, қор деректері, жерді қашықтықтан зондтау деректері, мемлекеттік ақпараттық жүйелерден және электрондық ақпараттық ресурстардан алынған мәліметтер, сондай-ақ жердің сапалық жай-күйі туралы басқа да мәліметтер қолданылады.
Жер мониторингiн техникалық қамтамасыз ету ақпаратты жинау, өңдеу және сақтау пункттерi бар автоматтандырылған ақпараттық жүйе арқылы жүзеге асырылады.
Жер мониторингiнен алынған нәтижелер автоматтандарылған ақпараттық жүйенiң мұрағаттарында (қорларында) және деректер банкiнде жинақталады.
Азаматтар, кәсiпорындар мен мекемелер, халықаралық ұйымдар, шетелдiк заңды және жеке тұлғалар жер мониторингiнiң мәлiметтерiн белгiленген тәртiппен пайдаланады.
1.3 Жер мониторингi ақпаратын алу және пайдалану әдістері
Жер мониторингін жүргізу кезінде қажетті ақпарат алу үшін қашықтықтан зондтау, жерүстін түсіру және байқаулар әдістері, қор деректері, жерді қашықтықтан зондтау деректері, мемлекеттік ақпараттық жүйелерден және электрондық ақпараттық ресурстардан алынған мәліметтер, сондай-ақ жердің сапалық жай-күйі туралы басқа да мәліметтер қолданылады. Жер мониторингiн техникалық қамтамасыз ету ақпаратты жинау, өңдеу және сақтау пункттерi бар автоматтандырылған ақпараттық жүйе арқылы жүзеге асырылады. Жер мониторингiнен алынған нәтижелер автоматтандарылған ақпараттық жүйенiң мұрағаттарында (қорларында) және деректер банкiнде жинақталады. Азаматтар, кәсiпорындар мен мекемелер, халықаралық ұйымдар, шетелдiк заңды және жеке тұлғалар жер мониторингiнiң мәлiметтерiн белгiленген тәртiппен пайдаланады [3].
Қазақстан Республикасында жер мониторингін жүргізу және оның деректерін пайдалану қағидалары
Осы Қазақстан Республикасында жер мониторингін жүргізу және оның деректерін пайдалану қағидалары (бұдан әрі - Қағидалар) 2003 жылғы 20 маусымдағы Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 161-бабы 3-тармағына сәйкес әзірленді және Қазақстан Республикасында жер мониторингін жүргізу және оның деректерін пайдалану тәртібін айқындайды.
Осы Қағидаларда мынадай негізгі ұғымдар қолданылады:
жердің тозуы - жердің табиғи ортаның элементі ретіндегі функциясының өзгеруіне, оның сандық және сапалық жай-күйінің нашарлауына, табиғи-шаруашылық мәнінің төмендеуіне әкеп соқтыратын процестер жиынтығы;
жер мониторингі - жердің пайдаланылуы мен қорғалуын мемлекеттік бақылау, болып жатқан өзгерістерді уақтылы анықтау, оларды бағалау, одан әрі дамуын болжау және теріс процестер салдарларының алдын алу және жою жөнінде ұсынымдар әзірлеу мақсатында жер қорының сапалық және сандық жай-күйіне базалық (бастапқы), жедел, кезеңдік байқаулар, оның ішінде жерді ғарыштан қашықтықтан зондтау деректерін пайдалана отырып жүргізілетін байқаулар жүйесі;
негізгі учаске - өсімдіктер мен топырақтың құрамын және сипатын, олардың белгілі бір ландшафттың табиғи жағдайларымен байланысын қажетті нақтылықпен көрсететін жергілікті жердегі типтік учаске;
полигон - ландшафтардың белгілі бір түрлерін (құмдар, тау етегі жазықтықтары, таулар) сипаттайтын әр түрлі конфигурациялы аумақ;
стационарлық пункт - әртүрлі табиғи-климаттық аймақтарда, провинцияларда, биіктік белдеулерінде өсімдіктер мен топырақ жамылғысының жай-күйін ұзақ уақыт (10 (оң) жылдан астам мерзімге) тұрақты байқау мақсатында ұйымдастырылатын жер учаскесі.
Жер мониторингінің құрылымы жердің негізгі нысаналы мақсатымен және аумақтық ауқымымен айқындалады.
Мониторинг жердің нысаналы мақсатының ерекшелігі ескеріле отырып жүргізіледі және жердің санаттарына сәйкес келетін мынадай кіші жүйелерге бөлінеді:
ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер мониторингі;
елді мекендер (қалалар, кенттер мен ауылдық елдi мекендер) жерлері мониторингі;
өнеркәсіп, көлік, байланыс жерлері, ғарыш қызметі, қорғаныс, ұлттық қауіпсіздік мұқтаждықтарына арналған жерлер және өзге де ауыл шаруашылығы мақсатына арналмаған жерлер мониторингі;
ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлері, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлер мониторингі;
орман қоры жерлері мониторингі;
су қоры жерлері мониторингі;
босалқы жерлері мониторингі.
Аумақтық ауқымына қарай жердің республикалық, өңірлік және жергілікті мониторингі жүзеге асырылады:
республикалық - Қазақстан Республикасының бүкіл аумағын қамтиды;
өңірлік - физикалық-географиялық, әкімшілік, экономикалық және өзге де шекаралармен шектелген аумақтарды қамтиды;
жергілікті - жекелеген жер учаскелері мен ландшафтық-экологиялық кешендердің қарапайым құрылымдарына дейінгі өңірлік деңгейден төмен аумақтық объектілерде жүргізіледі.
Жер мониторингін жүргізудің мерзімдері мен кезеңділігіне қарай жердің жай-күйін бақылаудың мынадай:
базалық (бастапқы жер мониторингін жүргізуді бастау сәтіндегі бақылау объектілерінің жай-күйін тіркейтін);
жедел (ағымдағы өзгерістерді тіркейтін);
кезеңдік (бір және одан көп жылдан кейін) түрлері жүзеге асырылады.
Жер мониторингі:
жүйелі байқауларды, іздестірулерді, суретке түсірулерді, тексерулерді (қайта тексерулерді және түзетулерді) орындау;
жердің жай-күйін талдау мен бағалауды жүргізу;
жердің құнарлылығына антропогенді әсер етуді реттеу жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу;
белгілі бір уақыт кезеңінде жердің сапалық жай-күйін болжауды әзірлеу;
жер туралы деректер банкін ұйымдастыру жөніндегі жұмыстарды қамтиды.
Жердің жай-күйін бағалау жүргізілетін байқауларды (кезеңдік, маусымдық, тәуліктік) талдау, алынған көрсеткіштерді нормативтермен салыстырғандағы өзгерістердің бағыттылығы мен қарқындылығын зерделеу арқылы орындалады.
Жердің жай-күйін бағалаудың нәтижелері бойынша оларға өзгерістердің дамуының, ерекше жағдайда жағымсыз сипаты бар серпінін, бағытталуын және қарқындылығын сипаттайтын тақырыптық карталар, диаграммалар және кестелер қоса беріле отырып, жедел мәліметтер, баяндамалар, ұсынымдар және ғылыми болжамдар жасалады.
Жер мониторингін "Азаматтарға арналған үкімет" мемлекеттік корпорациясы Қазақстан Республикасының барлық аумағында бірыңғай жүйе бойынша жүргізеді.
Жер мониторингі:
топырақ құнарлылығының өзгеруіне (шөлейттену, су және жел эрозиясының дамуы, топырақтың қарашіріксізденуі, қоректендіру элементтерінің төмендеуі, тұздану, батпақтану, артық ылғалдану және су басу);
табиғи азықтық алқаптардың өсімдік қабаты жай-күйінің өзгеруіне байланысты процестер байқалған ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерде басым тәртіппен жүзеге асырылады.
Жер мониторингін жүргізуді ұйымдастыруды жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті органның ведомствосы жүзеге асырады.
Жер мониторингін Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында мамандандырылған мемлекеттік кәсіпорындар бірыңғай жүйе бойынша жүргізеді, жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті орган оларға қатысты мемлекеттік басқару органы болып табылады.
Жер мониторингін жүргізу республикалық бюджеттің қаражаты есебінен жүзеге асырылады.
Жер мониторингін жүргізу үшін жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті орган жердің жай-күйін бақылау пункттерінің аумақтық-аймақтық желісін анықтайды.
Мониторингтің аумақтық-аймақтық желісі жердің жай-күйін бақылаудың стационарлық және жартылай стационарлық пункттерін қамтиды.
Стационарлық бақылау пункттері берілген толықтық пен дәлдік арқылы жердің жай-күйі туралы ақпаратты-жүйелі алып тұру үшін құрылады. Стационарлық алаңдар, түйінді учаскелер және полигондар осындай пункттерге жатады.
Жартылай стационарлық бақылау пункттері (жартылай стационарлық алаң, бейін) жұмыстың нақты шарттары мен мақсаттарына қарай ұйымдастырылады. Оларды бақылау жүйелі түрде 3, 5, 10 және одан көп жыл аралықпен жүргізіледі.
Мониторингтің деңгейі бақылау пункттерінде жүргізілетін жердің жай-күйін бақылау бағдарламасымен айқындалады.
Жерді жүйелі түрде байқаулардың, жерүсті түсірілімдерін, зерттеп-қараулардың, түгендеулердің нәтижелері, жердің пайдаланылуы мен қорғалуын мемлекеттік бақылау материалдары, мұрағат деректері, жерді қашықтықтан зондтау деректері, мемлекеттік ақпараттық жүйелерден және электрондық ақпараттық ресурстардан алынған мәліметтер, сондай-ақ жердің сапалық жай-күйі туралы басқа да мәліметтер жер мониторингі үшін ақпарат көздері болып табылады.
Ғарыштық жеткізгіштен суретке түсіру мен бақылау республикалық және өңірлік деңгейлерде жердің жай-күйінің сипаттамасын алу үшін орындалады.
Жер бетіндегі бақылау, зерттеу, тексеру және суретке түсіру стационарлық және жартылай стационарлық алаңдарды, түйінді учаскелерді, полигондарды және бейіндерді пайдалану арқылы жердің барлық санаттары бойынша жүргізіледі.
Жер мониторингінің нәтижелері қағаз жеткізгіштермен де, ақпаратты электрондық жинақтау, өңдеу және сақтау жүйелерін пайдалану арқылы да есептер, кестелер, карталар және картограммалар түрінде ресімделеді.
Жер мониторингі жөніндегі құжаттамалар базалық және есептік құжаттарды қамтиды.
Базалық құжаттарда өңірлік объектінің немесе жер учаскесінің бастапқы (аялық) жай-күйі тіркеледі. Базалық құжаттарға жердің жай-күйінің бастапқы тақырыптық карталары, картографиялық материалдар және жердің сапалық жай-күйі туралы жиналған мәліметтер жатады.
Бірізділендірілген нысандар, оларда жердің жай-күйінің тіркелген өзгерісі көрсетілген кестелер есептік құжаттар болып табылады.
Мемлекеттік құпияға жатқызылған жер учаскелерінің жоспарларында (сызбаларында) қамтылған мәліметтер "Мемлекеттік құпиялар туралы" 1999 жылғы 15 наурыздағы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес пайдаланылады және сақталады.
Жер мониторингі жөніндегі деректерді пайдаланушылар:
аумақтардың дамуын жоспарлау, жерді аймаққа бөлу, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану жөніндегі бағдарламаларды әзірлеу, қала құрылысы кадастры мәселелері, жер ресурстарын басқаруға байланысты басқа да мәселелер бойынша - мемлекеттік, жергілікті атқарушы және өкілді органдар;
қоршаған орта және табиғи ресурстар мониторингінің Бірыңғай мемлекеттік жүйесін жүргізу, табиғи ресурстардың пайдаланылуына және қоршаған ортаның жай-күйіне бақылау жүргізу мәселелері, мемлекеттік органдар арасында табиғат қорғау іс-шараларын әзірлеу бойынша жиынтық деректер банкін жүргізу үшін - қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық орган;
өзге де жеке және заңды тұлғалар болып табылады.
Жер мониторингінің деректерін пайдалану қағаз немесе магниттік жеткізгіштермен стандартты ресімделген құжаттармен танысу және (немесе) оларды алу, сондай-ақ техникалық телекоммуникациялық байланыс құралдарын қолдану арқылы деректер банкіне тікелей рұқсат етілген кіру нысанында жүзеге асырылады.
Жер мониторингінің мемлекеттік құпияларды және өзге де шектеулерді қамтымайтын деректері жалпыға қол жетімді болып табылады және мүдделі жеке және заңды тұлғаларға ақылы негізде беріледі.
Жер мониторингінің деректерін мемлекеттік органдарға беру осы мақсаттарға көзделген бюджет қаражаты есебінен ақысыз негізде жүзеге асырылады [5].
Мақтарал ауданы туралы жалпы мәлімет
2.1 Мақтарал ауданының географиялық орналасуы мен климаты
Мақтарал ауданының аумағы 80 763,81 гектарды құрайды, шекаралары мынадай болып белгіленген:солтүстігінде шекара, Түркістан облысы Шардара ауданының Шардара су қоймасымен шектеседі; шығысында шекара Өзбекстан Республикасы Сырдария облысының Сырдария ауданының шекарасымен өтеді; оңтүстігінде шекара, Өзбекстан Республикасы Сырдария облысының Мырзаабад, Ақалтын аудандарының шекарасымен өтеді; батысында шекара, жаңадан құрылатын Жетісай ауданының шекарасымен өтеді. Жерінің аумағы 1,8 мың км (облыс аумағының 1,5%-ы).
Аудан жеріндегі 67 елді мекен 2 кенттік және 8 ауылдық округке біріктірілген. Орталығы - Мырзакент кенті. Халқының саны-133 539 адам. Бұрынғы Сырдария губерниясы, Ташқазақ уезінің Иіржар болысы таратылып, соның негізінде 1928 жылы 3 қыркүйекте Иіржар ауданы болып қайта құрылды. 1930 жылдан Мақтаарал ауданы. 1997 жылы 24 сәуірде мақталы үш аудан (Асықата, Жетісай, Мақтаарал) таратылып, олардың аумағында әкімшілік орталығы - Жетісай қаласы болатын Мақтаарал ауданы құрылды. 2018 жылы 8 маусымда қайтадан Жетісай және Мақтаарал ауданы боп екіге бөлінді.
Мақтарал ауданы Мырзашөл құмды жазығының солтүстігінде, Сырдария өзінінің сол жағалауында, абсолюттік биіктігі 150-250 метр төбелі, белесті жазықта орналасқан. Ауданның батысы, шығысы мен оңтүстігі Өзбекстанмен шекаралас. Солтүстігін түгелдей алып жатқан Шардара бөгені (1974) арқылы Сарыағаш, Шардара ауданымен шектеседі. Ауданның жер қойнауынан минералды су, құрылыс материалдары барланған. Климаты континенттік, қысы қысқа, біршама жұмсақ, жазы ыстық, аңызақты. Қаңтардың жылдық орташа температурасы -3-4°С, шілдеде 28-29°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200-250 мм. "Достық" (бұрынғы С.И.Киров атындағы) каналы - ауданның басты су көзі. Жер асты суының мол қоры бар. Ауданның жерінде эфемерлі өсімдіктер, жусан, баялыш, жантақ, қараған, жыңғыл, жиде өседі. Жануарлардан түлкі, саршұнақ, бауырымен жорғалаушылар кездеседі. Кезінде ақбөкендер болған.
Ауданда 60-тан астам ұлт бар. Қазақтар, тәжіктер, өзбектер, орыстар, тағы басқа ұлт өкілдері тұрады. Облыстағы халқы ең тығыз қоныстанған аудан.Мырзашөл даласын игеру кезінде қаланып, Бағара ауданы деп аталған, 1940-1962 жылдары Киров ауданының орталығы болды.
1962-1967 жылдары Киров ауданы, 1967-1995 жылдары Киров кенті болды.
1996 жылы аудан Асықата болып өзгеріп, орталығы - Асықата кенті болды.
1997 жылда аудан таратылып Мақтаарал ауданына қосылды. Кентте республикадағы ең ірі мақта тазалайтын зауыт жұмыс істеген, соның негізінде мақта жинайтын, өңдейтін АҚ, ӨҚ, шаруа қожалықтары құрылған. Ауданда тұрмыстық қызмет көрсету орындары, 2 орта мектеп, мәдениет үйі, клуб, аурухана, емхана жұмыс істейді. Мырзакент - Мақтарал ауданындағы кент. Аудан орталығы - Жетісай қаласынан оңтүстік шығысқа қарай 30 км жерде Достық (бұрынғы С.И.Киров атындағы) каналының сол жағалауында.
Тұрғыны 10,9 мың адам (2003). Іргесі 1910 жылы Мырзашөлді суландырумен айналысқан орыс жер қазушылардың қонысы болып қаланған. Әр жылдары Гавриленко, Славянский, Славиянка ауданы деп аталған. 1930-1997 жылы Мақтарал ауданының орталығы болып келеді. 1958-1990 жылғы жібек құртын өсіру питомнигі құрылып, жібек шаруашылығы дамып, піллә өндірілді. 1967-1993 жылдары Славянка кенті болып аталды. Кентте ірі мақта өндіруші кәсіпорындар, Мырзакент АҚ, ауыл шаруашылық энергетика, құрылыс мекемелері жұмыс істейді, 3 орта мектеп, 3 бала - бақша, мәдениет үйі, кітапхана, Сырдария университетінің бөлімшесі, емхана, стадион бар.
Аудан тұрғындарына 1 орталық аудандық, 3 аудандық аумақтық аурухана, өкпе аурулары және тері - венерологиялық диспансері, 31 жанұялық дәрігерлік амбулатория, 74 ФАП, 13 фельдшерлік пунктер дәрігерлік қызмет көрсетеді. Сонымен қатар Қ.Жандарбеков атындағы драма театры, клубтар мен кітапханалар, стадиондар мен спорт алаңдары аудан тұрғындарының рухани дамуына, салауатты өмір сүруіне қызмет етіп келеді. Өткен жылы 7013 нәресте өмірге келді. Орташа есеппен мың адамға 27 баладан тура келеді. 2005 жылы 2931 жаны бар 630 отбасы көшіп келді. Ал 1991 жылдан осы күнге дейін алыс және жақын шетелдерден 9517 отбасы оның құрамында 32486 адам көшіп келді.Табиғи өсім 4,3 мың адамды құрайды. 2018 жылы облыс бойынша ішкі жалпы өнім көлемі 404 миллиард 633 миллион теңгеге, ал аудан бойынша 41 миллиард 99 миллион теңгеге дейін жеткен, бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда: облыста өсу қарқыны - 112,4 пайыз, ал ауданда 100,7 пайызды құрайды. Жан басына шаққанда өнім көлемі облыста 180,8 мың теңгеге жетсе, ауданда 156 мың теңгені құрайды.
Мақтаралда халық өте тығыз орналасқан, шағын территорияда 264 мыңнан астам адам тұрады, әр шаршы километрге 148-ден келеді. Қазақстан бойынша бұл көрсеткіш 5,5 адамды құрайды. Ауданымызда бүгінде 60-тан астам ұлт өкілдері бар. Соның ішінде қазақтар - 82,5%, тәжіктер - 6,8%, өзбектер - 3,8%, орыстар - 2,3% және де тағы басқа ұлт өкілдері тұрады .Халықтың орташа орналасу тығыздығы 1 км2 шаққанда 141,3 адамнан (халқы жағынан облыстағы ең тығыз қоныстанған аудан) келеді. Тұрғындардың 27,1 %-ы қалада, 72,9 %-ы ауылда тұрады. Ірі елді мекендері: Атакентте (14,0)
Мырзашөл өңірі өзінің табиғи-климаттық жағынан, жыл мерзімінің әр мезгіліне бір келкі келмейтін аз жауын-шашынды, қысы суық, жазы ыстық келетін жартылай шөлейт аймаққа жатады. Ауа-райын сипаттауда Жетісай метео-орталығының мәліметтері пайдаланылды. Аймақта абсолюттік ең жоғарғы ауа температурасы (жазда) + 41,2°С болса, ең төменгі абсолюттік ауа температурасы (қыста) - 9.9°С . Орташа ауа температурасы +11,6°С.Жауған жауын-шашын жағынан суарылмайтын жерден өнім ала-алмайтын жағдайда орташа жауын-шашын көлемі 261 мм.Орташа түскен жауын-шашын көлемі жыл мезгілінде біріңғай емес: жазда 0 мм, күзде 50-60 мм, қыста 120-130 мм, көктемде 60-70 мм аралығында. Қысы қысқа, тұрақты емес, көпжылдық орташа ауа температурасы қаңтар айында - 2.9°С. Ал орташа топырақтағы тоң қабаты 30-45 см аралығында. Көктем ерте түседі, күн көзі тез жыли бастайды. Жазы құрғақ ыстық, ұзақ. Шілде айындағы орташа(көпжылдық) ауа температура +25,6°С. Күз кеш түседі, қараша айынан бастап ауа температурасы күрт төмендей бастауымен сипатталады. Көп жылдық бақылау көрсеткендей орташа суықсыз күндер 191 күнге тең келеді. Аймақта желдің әсері әлсіз, орташа жыл бойындағы желдің жылдамдығы 1,4 мсек тең. Негізінен аймақтағы желдің бағыты солтүстік-шығыс және солтүстік бағыттан. Суармалы жердегі ауа-райының ең негізгі көрсеткіші болып табылатын судың буға айналу көрсеткіші ол аймақта орташа 1300-1500 мм-ге тең, бұл дегеніміз жылдық жауын-шашын көлемінен 4-5 есе көп деген сөз. Жауын-шашын мен судың буға айналу мөлшерінің айырмашылығы аймақтың өте құрғақ аймаққа жататынын көрсетеді. Жоғары түддылықты жер асты суларының жер бетіне жақын болуы топырақ құрылымдарына өзінің кері әсерін тигізуде, яғни буға айналған су құрамындағы тез ерігіш тұздар топырақ қабатының бетінде қалып отырады. Жоғарыда келтірілген ауа-райының көрсеткіштеріне сүйенсек,
Мырзашөл өңірінде жер өңдеу, жерден өнім алу, жерді суару арқылы ғана мүмкін екенін көреміз. Облыс аумағының географиялық орнына (яғни атмосфераның ылғалдылықтың негізгі көзі мұхиттардан тым шалғай орналасуына) және жер бедерінің сипатына байланысты қуаң континенттік климат қалыптасқан. Мұнда күндізгі және түнгі, қысқы және жазғы температуралар шұғыл ауытқып отырады. Жазы ұзақ, облыс үстінде 8 айға дейін созылады. Қысы жылы: ең суық ай - қаңтардың орташа температурасы -2 -90С. Ең суық кезең Созақта тіркелген (-410С). Жазы ыстық: шілде айының орташа температурасы 19-290С. Ең ыстық кезең Шардарада (470С) тіркелген. Вегетация кезеңі 230-320 тәулікке созылады.Шөлді аудандарда жылдық жауын - шашын мөлшері 100-170мм, тау етектерінде 300-450мм, ал биік тауларда 1000мм-ге дейін құбылады. Жауын - шашын негізінен көктем мен күз айларында болды. Қар жамылғысының орташа қалыңдығы 20-40см аралығында, жазықта 2 айға, тауларда 5 айға дейін жатады. Қар қарашаның соңы, желтоқсан айының басында түсіп, наурыз айында ери бастайды.Аудан аумағының көпшілік бөлігінде антициклондық ауа-райы басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндердің ұзақтығы жылына солтүстіктен оңтүстікке қарай 2150 сағаттан 3000 сағатқа дейін аратады. Жылына 150-ден 260 күнге дейін күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер тиісінше 60 күннен 15-20 күнге дейін азаяды. Міне, осылардың нәтижесінде радияция мөлшері де солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп артады. Ауданның қиыр оңтүстігі жылу мен ылғалдың жыл бойы таралуына, метереологиялық сипаттамалар ерекшеліктеріне қарай оңтүстік шөл белдем аралықтарын құрайды. Ерекшелігі - жауын-шашынның негізгі мөлшері (62-67%-ы) наурыз айында түседі, жыл бойына 40 күндей қары лаулайды, бірақ та көп жатпай, тез еріп кетеді. Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы 245-260 тәулік, 100С-тан жоғары ауаның орташа тәуліктік температурасының жылдық жиынтық мөлшері 430-460С. Жыл маусымдарының аражігі айқын ажыратылады. Қысы қысқа -90 күндей. Жазы ұзақ - 160-170 күнге дейін созылады.
Агроклиматтық аймақтары. Облыс аумағы агроклиматтық жағдайына байланысты мынадай аймақтарға бөлінеді:
1. Шөлдің құрғақ, ыстық аймағы облыс аумағының көп бөлігін-Бетбақдала, Мойынқұм, Қызылқұм шөлдері мен облыстың орталық бөлігін қамтиды.
2. Өте құрғақ, ыстықтау аймағы. Бұл бөлікке Түркістан, Бәйдібек, Түлкібас, Сайрам, Төлеби, Қазығұрт аудандары. Созақ ауданының оңтүстік-шығыс бөлігі кіреді.
3. Таулы аймақтар Тянь-Шань тауының батыс бөлігі мен Қаратау жотасын қамтиды. Бұл аймақта Түркістан, Созақ, Бәйдібек, Түлкібас, Қазығұрт және Төлеби аудандары орналасқан.
Облыс табиғи - шаруашылық жағдайына қарай мынадай аймақтарға, топтарға бөлінеді:
1.Шөлдің мал шаруашылық аймағы - қаракөл қойларын өсірумен айналысады: Қаратау маңы аймағы, Қызылқұм аймағы.
2. Суармалы жер және мақталы аймақ: Мақтарал - Сарыағаш аймағы, Арыс - Түркістан аймағы.
Таулы - далалы суармалы аймақ: Тұрақты, суармалы, орташа тұрақты суармалы.
3. Ашық далалы аймақ - Шардара су қоймасы.
4. Шөлдің мал шаруашылығы аймағын облыстың жазық бөлігі - Қызылқұм шөлі, Сырдария өзенінің аңғарындағы тақыр жазықтар, Қаратау таулы аймағы, Мойынқұм шөлі, Шу өзенінің аңғары, Бетпақдала шөлді даласы алып жатыр. Бұл аймаққа Созақ, Отырар және Шардара аудандары кіреді. Климаты шұғыл өзгеріп отыратын температурамен, жауын - шашынның өте аз түсуімен, құрғақ ауа, булану дәрежесінің жоғары болуымен, күн сәулесінің мол түсуімен ерекшеленеді.Аймақ Қаратау маңы және Қызылқұм болып екіге бөлінеді. Қаратау маңы бөлігіне Қаратау жотасының солтүстігі және Бетпақдала мен Мойынқұм шөлдері қарайды. Қызылқұм аймағы - құмды шөл, облысқа оның батыс бөлігі енеді. Сырдария маңында суармалы жерлер бар. Суармалы жер және мақталы алқап облыстың көп бөлігін қамтиды. Сарыағаш, Мақтаарал, Түркістан қалалық әкімдігіне қарасты аумақ кіреді. Бұл алқапта ауадан түсетін ылғал мөлшері өте аз, ылғалдану коэффициенті 0,1-0,05-ке дейін кемиді. Жылына түсетін ылғалдың мөлшері 80-150мм-дей. үсіксіз уақыттың ұзақтығы 170-220 күнге жетеді. Күннің бұлтсыз, ыстық 100С- тан жоғары болатын температура қосындысы Түркістан маңында 470С градусқа жетеді.
2.2. Аудан жерінің жер бедері, топырағы мен өсімдіктер жамылғысы
Облыс аумағының жер бедеріндегі жазықтар мен таулы аймақтар жиі алмасып отырады. Мұнда алуан түрлі құмды, сортаң шөлдерден биік тау мұздықтарына дейінгі климаттық табиғат зоналары кездеседі. Таулы аймақтарда болып тұратын тектоникалық жер сілкіністері аумақтағы тау түзілу процестерінің әлі де аяқталмағандығын көрсетеді.Жер бедерінің қалыптасуына зор ықпал етуші күштер: ағын сулар мен желдер. Осы күштерге қосымша антропогендік, яғни адамдардың шаруашылық әрекеттері табиғи ортаның, әсіресе жер бедерінің қалыптасуына зор әсерін тигізетіні сөзсіз. Мысалы, каналдар мен суару аймақтары, авто және темір жолдар, кенттер мен қалалар салынған аймақтар т.б.Геологиялық құрылымы жөнінен облыс аумағы Тұран плитасына жатады. Қаратау жотасы - протерезой тақтатастарынан және құмтастардан тұрса, оңтүстік-батыс Қаратау карбонның әктас, құмтас кангломераттарынан және девонның жанартау тектес тау жыныстарынан құрылған. Сонымен бірге палеозой қатпарлы іргетасы, пермь дәуірінде қалыптасқан интрузиялық және жанартаулық, сондай-ақ платформалық мезезой - кайназой шөгінді тау жыныстары кездеседі.
Облыстың қазіргі жер бедерінің қалыптасуы Орал-Тянь-Шань геосинклиналының оңтүстік бөлігінің көтеріліп, құрлыққа айналу тарихымен байланысты. Облыс территориясының әр түрлі бөлігі геологиялық дәуірдің белгілі бір кезеңдерінде не көтерілу, не шөгу процестеріне ұшырап отырған. Міне сондықтан облыста әр түрлі жастағы және әр түрлі биіктіктегі рельеф түрлерін кездестіреміз. Облыстың көп жері ойпатты жазықтардан, үстірттерден, шөлдер мен шөлейттерден, тау алды жазықтар мен далалардан және биіктігі 2000 метрден асатын биік таулардан тұрады.
Оңтүстік Қазақстан облысының физика-географиялық жағдайларының әр түрлілігі (тектоникалық, геология-геоморфологиялық, климаттық, топырақ және өсімдік), солтүстіктен оңтүстікке қарай кең көлемді созылып жатуы территорияның ланшафтының айтарлықтай әр түрлілігін қалыптастырды. Аудан жері толығымен шөлді табиғи-геграфиялық зонаға енеді.Мақтарал ауданы Мырзашөл құмды жазығының солтүтігінде, Сырдария өзенінің сол жағалауында абсалюттік биіктігі 150-250 метр төбелі, белесті жазықтықта орналасқан. Ауданның батысы, шығысы мен оңтүстігі Өзбекстан мемлекетімен шекаралас. Солтүстігін түгелдей алып жатқан Шардара бөгені арқылы Сарыағаш, Шардара ауданымен шектеседі. Ауданның жер қойнауынан минералды су, құрылыс материалдары барланған.
Мақтарал ауданы ол Сырдария өзенінің сол жақ қанатында кең жайылып, он мың шаршы шақырым аумақты алып жатқан ұлан-ғайыр құмды жазық, шөл дала болып табылады. Шығысында және Солтүстік шығысында Сыр арнасымен Фархад жартастарының маңайында түйіседі, ол Шардара іс жүзінде Мырзашөлдің солтүстік шегін түйіндейді, яғни Қызылқұмға жалғасады. Оның батыс қанатындағы шекарасы Шардара мен Жызақ арасындағы белдікпен айқындалады, оңтүсігінде Нұрата таулары мен Түркістан жотасының сілемдеріне тіреліп тоқтайды. Мырзаның шөлі қазірде Өзбекстанның Жызақ және Сырдария облыстары, оңтүстік Қазақстанның Мақтарал, Шардара сияқты үлкен өңірлерінің мекен тұрағына айналған .
Қарастырылып отырған Мырзашөл суармалы аймағының Қазақстанға тиесілі бөлігі, Сырдария өзенінің аллювиальді аймағы деп мінезделіп, геологиялық құрылымы есебінде өте күрделі аудан болып саналады. Олар контитентальды түрлі неоген шөгіндісіне шейін (яғни су өткізбейтін қабатқа шейін) кәдімгі екі қабатты құрылымнан тұрады, яғни қалың қабатты аллювиальді құм өз қабатында саздақ, тасты, керметасты, сазды линзалар болып, беткі жағы майда құмды-саздақты және саздақты топырақтармен қапталған. Аудан аймағы геоморфологиялық жағынан Сырдария өзенінің негізінен үшінші, біраз жері екінші, арна сағасында орналасқан. Жас тегістік жерлер өзен арнасының бірінші сағасымен, 6-12 метр биіктік айырмашылығын құрап, шектеліп жатуына байланысты, жақын жатқан жерлерде жер асты суларының табиғи сүзілу әсері жақсы байқалады.
Үшінші арна сағасы, ыдырап созылып жатқан батыс және солтүстік-батыс бағытындағы төмен жерлердегі Сардоба, Қарой, Жетісай ескі арналар бағытындағы жазықтық болып саналады. Батысында Қызылқұм шөлді жеріне Жетісай, Арнасай мен Түзкен ойпаттарымен шектеледі. Аймақтағы ең жоғары жерлермен Достық каналының арнасы орналасқан.Жер бетінің еңкіштігі Достық каналынан Сырдария өзеніне қарай 0,007 - 0,0008 болса, Арнасай ойпатына 0,0004-0,0008. Мырзашөлдің солтүстік-батысын алып жатқан Мақтарал ауданы литологиялық жағынан (беткі қабатының қалыңдығымен, судың сүзілу қасиетіне байланысты ол қабаттардың жақсы су өткізгіштігіне байланысты) үш гидрогеологиялық ауданға бөлінеді.
Бірінші аудан жер көлемінің 52-53% алып жатқан Сардоба ойпатынан Арнасай ойпатына дейінгі жерлер. Шекарасы орталық Мырзашөл қашыртқысы мен Достық каналының 4-5 км сол жағы.
Екінші гидрогеологиялық аудан жер көлемінің 40-44%-ін алып жатыр.
Үшінші гидрогеологиялық аудан қалған жер көлемінің 2-4% құрайды. Негізінен өзен арнасының екінші сағасында сол арна бойымен созылып жатқан жіңішке жерлерді алып жатыр және Сырдария өзенінің арнасының бойымен дерлік созылып жатыр . Жер бетінің беткі қабатының қалыңдығы бірінші гидрогеологиялық ауданнан екіншіге, екіншіден үшінші гидрогеологиялық ауданға ауысқанда азаяды, ал керісінше сол бағытта су өткізгіш тік қабілетті, қуатты қабаттар көбейеді. Мырзашөл жазықтығы Сырдария өзенінен Оңтүстіктіктегі Түркістан сілемдеріне дейін бір миллионға жуық гектар жерді алып жатыр. Осы жердің өзіне сай тарихы бар, әсіресе ең қызығы осы шөлейтті қуаң даланы суландыру, жаңа жерлерді адамзат игілігіне игеру.
Сулы жер - нулы жер деп дана халқымыз айтқандай, осы жерлер екі туысқан, көршілес Қазақстан, Өзбекстан республикаларының үш облысының екі миллионнан астам халқының табыс көзіне, тұрақты мекен-жайына айналып кеткен. Бұл жерлерде жүздеген шақырым бас каналдар, мыңдаған шақырым кішігірім арықтар қазылып, ертелі-кеш көпеген елді мекендер, кенттер, қалалар, зауыт және басқа өндіріс кәсіпорындары ашылып, үлкен өндіріс күштеріне еге аймаққа айналды. Мырзашөлді игерудің әр уақыттағы кезеңдері тарихта белгілі: Патшалық Ресейдің билігінің кезеңі, Қазан төңкерісінен кейінгі уақыт, одан соң 20-шы ғасырдың екінші жартысындағы кезеңдері. Қай кезеңде болмасын шөлді игеруге адам әрекеттенген, алғашқы кезеңдерде күрек, кетпен, білек күшімен, кейінгі кезеңде қуатты техника күшін, ғылым және тәжірибені кеңінен пайдаланған, оларды тиімді басқарған. Жер туралы тереңірек ойлансақ, жер - ана табиғаттың түрлі құбылыстарына тәуелді: топан су, жалынды от, найзағайлы нөсер, бұрқасынды дауыл, құйынды жел болсын. Сол сияқты жайма шуақ көктемнің күні, көк майса даласы, аңызақты ыстық шілде, алтын күз, жылдың әр мезгіліне тән құбылыстар. Барлығына қуанатын және көнетін, шыдап тіршілік жасайтын Жер мен Адам.Мырзашөл ерте дәуірден-ақ тоқсан жолдың торабы болған. Бірақ бұл жерде елді мекендер сирек жайғасқан. Оған себеп - судың жоқтығы, шөлдегі аптап ыстық, қыстың қатал суығы, бұрқасынды бораны болса керек.Қытай жылнамашыларының деректеріне сүйенсек, біздің жаңа дәуірімізге дейін 140-127 жылдары Сыр бойын ел мекендегенін, олар егіншілікпен де, мал шаруашылығымен де айналысқандығын білеміз. Хорезм ханы, әрі жылнамашы-шежіреші Әбілғазы Бахадүрдің деректері бойынша Сыр бойындағы ел ауыл шаруашылығын өркендете білген. Ал 1219 жылғы Шыңғысхан тұсындағы жаугершілікте елді де, су шаруашылығын да жойып жіберген.Белгілі шығыстанушы академик В.В.Бортольд Мырзашөлде ерте заманда қалың ел жасаған деген жылнамашы Сюань Цзинаның (Қытай) деректеріне күман келтіреді. Сол сияқты тұжырымдар Чань-Чунь (1221жыл) саяхат күнделігінен де кездестіргенін жазады. Ал Абдулланамадағы Әмір Темірдің жорығында Шахрухиядан (Шахристаннан) басталған шөл далада бірнеше ащы сулы құдықтар кездеседі делінген. Бабырнамада келтірілген жолдарға қарасақ, Ходженттен Нұрата тауларына дейінгі кең жазықтықта ескі Усурушан аймағы жайғасқан екен .
Мырзашөлді топографиялық зерттеулермен айналысқан бірегей ғалым Г.А.Әминов 1869 жылы мынадай деректер жазып кеткен: Мырзашөл деп аталған атына қарама-қарсы қуаң, елсіз шөлді зерттеп көргенімде, адам қызығарлық ештеңе таба алмадым. Ал енді тереңірек қарап, жан-жақты зерттегенімде, бұл аңырап жатқан қу далада, ерте кезде адам тіршілік жасаған, отырықшыл ел болған сияқты. Ол елдің жұрнақтары осы шөл далада кездеседі. Оның белгілері - ескі бұзылған дуалдардың орны, егін салған жер және арық- атыздардың іздері. Ал Мырза - тоғай жылғасында Мырза-Рабат керуен сарайының құрылысының қалдықтары бар.Шөл даланы көлденеңінен кесіп өтетін Шыназ бен Жызақтың арасын қосып жатқан үлкен қара жолдың бойында жатақ тамдар, құдықтар кездеседі. Шыбынтай, Аққұм, Жантақсай, Ақша, Ағашты, Үш-төбе деп ертеден аталып келе жатқан Патша жолының бойында бекеттер, елді мекендер болған. Құдық үстінен, яки жанынан Үнді әдісімен лайдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz