Суицид
Мазмұны
1.Кіріспе сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4б.
2.Суицид жөніндегі жалпы ұғымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5б.
3.Өзіне.өзі қол жұмсаушылықтың себептері,
түрлері мен категориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8б.
4. Жас өспірімдердің суицидтік мінез.құлығының ерекшелігі ... ... ... .. 13б.
5. Жасөспірімдердің суицидке бару әрекетінің алдын алу ... ... ... ... ... 18б.
6. Жан күйзелісі және одан арылу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19б.
7. Тәрбиелеу, түзету әсерінің психологиялық педагогикалық негіздері.
Педагогтар мен ата.аналарға ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25б.
8. Оқушыларды өзара қарым . қатынасын
анықтау (сауалнамалар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27б.
9. Оқушылардың өз сезімін басқару жолдарына
арналған ашық сабақтар үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41б.
10.Онтүстік әлеміндегі статистика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48б.
11. Өмір философиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57б.
12. Асығыс қадам азабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58б.
13. Кек алудың төте жолы (әзіл әңгіме) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61б.
1.Кіріспе сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4б.
2.Суицид жөніндегі жалпы ұғымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5б.
3.Өзіне.өзі қол жұмсаушылықтың себептері,
түрлері мен категориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8б.
4. Жас өспірімдердің суицидтік мінез.құлығының ерекшелігі ... ... ... .. 13б.
5. Жасөспірімдердің суицидке бару әрекетінің алдын алу ... ... ... ... ... 18б.
6. Жан күйзелісі және одан арылу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19б.
7. Тәрбиелеу, түзету әсерінің психологиялық педагогикалық негіздері.
Педагогтар мен ата.аналарға ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25б.
8. Оқушыларды өзара қарым . қатынасын
анықтау (сауалнамалар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27б.
9. Оқушылардың өз сезімін басқару жолдарына
арналған ашық сабақтар үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41б.
10.Онтүстік әлеміндегі статистика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48б.
11. Өмір философиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57б.
12. Асығыс қадам азабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58б.
13. Кек алудың төте жолы (әзіл әңгіме) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61б.
Кіріспе
Өмірден қымбат ештеңе жоқ десек те, адам психикасындағы дағдарыс үлкен-кіші демей өлімге алып баратыны өкінішті. Әсіресе, жастарға тән демонстративтік, байбаламдық суицид, (өзін-өзі өлтіруге қастандық әрекет) ол рухани әлсіз жандардың көмек сұраған жан-айқайы екенін мектеп психологтары мен ата-аналар дер кезінде түсініп, жәрдемге келуі керек.
Суицидтің себебі әр түрлі. Басты себеп, үмітсіздікке бой алдыру мен жеке жан дағдарысы екенін біз әр кез ұмытпағанымыз абзал. Жасөспірімдерде өлім – өмір сүрудің соңы деген түсінік болмайды. Қарсыластарына қыр көрсетіп, “мәңгі емес, тек бір мезгілге жазалаймын” – деген ойда болады. Бірақ оның соңы орны толмас өкінішпен аяқталады.
Жасөспірімдердің суицидке бару әрекетінің алдын-алу ата-аналар мен мектеп психологтарының, әлеуметтік қызметкерлердің және сынып жетекшілердің ең басты міндеттері.
Өмірден қымбат ештеңе жоқ десек те, адам психикасындағы дағдарыс үлкен-кіші демей өлімге алып баратыны өкінішті. Әсіресе, жастарға тән демонстративтік, байбаламдық суицид, (өзін-өзі өлтіруге қастандық әрекет) ол рухани әлсіз жандардың көмек сұраған жан-айқайы екенін мектеп психологтары мен ата-аналар дер кезінде түсініп, жәрдемге келуі керек.
Суицидтің себебі әр түрлі. Басты себеп, үмітсіздікке бой алдыру мен жеке жан дағдарысы екенін біз әр кез ұмытпағанымыз абзал. Жасөспірімдерде өлім – өмір сүрудің соңы деген түсінік болмайды. Қарсыластарына қыр көрсетіп, “мәңгі емес, тек бір мезгілге жазалаймын” – деген ойда болады. Бірақ оның соңы орны толмас өкінішпен аяқталады.
Жасөспірімдердің суицидке бару әрекетінің алдын-алу ата-аналар мен мектеп психологтарының, әлеуметтік қызметкерлердің және сынып жетекшілердің ең басты міндеттері.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі:
1. Анастази А., Урбина С. Психологическое тестирование.- СПб.,2001.
2. Бурменская Г.В., Захарова Е.И., Карабанова О.А., Лидерс А.Г., Лебедова Н.Н.Возрастно-психологический подход в консультировании детей и подростков.- М.,2002.
3. Венгер А.Л. Психологическое консультирование и диагностика: в 2ч. - М., 2001.
4. Детская практическая психология / под. ред. Т. Д.Марцинковской.- М.,2004.
5. Изотова Е.И. Психологическая служба в образовательном учреждении.- М., 2007.
6. Практическая психология образования / под. ред. И.В.Дубровиной.- М., 2003.
7. Романова Е.С. Графические методы в практической психологии. - СПб., 2001.
8. Семаго Н.Я., Семаго М.М. Проблемные дети: основы диагностической и коррекционной работы психолога. -М., 2001.
1. Анастази А., Урбина С. Психологическое тестирование.- СПб.,2001.
2. Бурменская Г.В., Захарова Е.И., Карабанова О.А., Лидерс А.Г., Лебедова Н.Н.Возрастно-психологический подход в консультировании детей и подростков.- М.,2002.
3. Венгер А.Л. Психологическое консультирование и диагностика: в 2ч. - М., 2001.
4. Детская практическая психология / под. ред. Т. Д.Марцинковской.- М.,2004.
5. Изотова Е.И. Психологическая служба в образовательном учреждении.- М., 2007.
6. Практическая психология образования / под. ред. И.В.Дубровиной.- М., 2003.
7. Романова Е.С. Графические методы в практической психологии. - СПб., 2001.
8. Семаго Н.Я., Семаго М.М. Проблемные дети: основы диагностической и коррекционной работы психолога. -М., 2001.
Мектеп мұғалімдеріне және студенттерге арналған
көмекші құрал
ШЫМКЕНТ
Мазмұны
1.Кіріспе сөз ----------------------------------- ----------------------------------- ------ 4б.
2.Суицид жөніндегі жалпы ұғымдар ----------------------------------- ---------- 5б.
3.Өзіне-өзі қол жұмсаушылықтың себептері,
түрлері мен категориялары ----------------------------------- -------------------- 8б.
4. Жас өспірімдердің суицидтік мінез-құлығының ерекшелігі -------------- 13б.
5. Жасөспірімдердің суицидке бару әрекетінің алдын алу ------------------- 18б.
6. Жан күйзелісі және одан арылу жолдары ----------------------------------- -- 19б.
7. Тәрбиелеу, түзету әсерінің психологиялық педагогикалық негіздері.
Педагогтар мен ата-аналарға ұсыныстар ----------------------------------- ------ 25б.
8. Оқушыларды өзара қарым - қатынасын
анықтау (сауалнамалар) ----------------------------------- ------------------------- 27б.
9. Оқушылардың өз сезімін басқару жолдарына
арналған ашық сабақтар үлгілері ----------------------------------- -------------- 41б.
10.Онтүстік әлеміндегі статистика ----------------------------------- -------------- 48б.
11. Өмір философиясы ----------------------------------- ----------------------------- 57б.
12. Асығыс қадам азабы ----------------------------------- --------------------------- 58б.
13. Кек алудың төте жолы (әзіл әңгіме) ----------------------------------- ------- 61б.
Кіріспе
Өмірден қымбат ештеңе жоқ десек те, адам психикасындағы дағдарыс үлкен-кіші демей өлімге алып баратыны өкінішті. Әсіресе, жастарға тән демонстративтік, байбаламдық суицид, (өзін-өзі өлтіруге қастандық әрекет) ол рухани әлсіз жандардың көмек сұраған жан-айқайы екенін мектеп психологтары мен ата-аналар дер кезінде түсініп, жәрдемге келуі керек.
Суицидтің себебі әр түрлі. Басты себеп, үмітсіздікке бой алдыру мен жеке жан дағдарысы екенін біз әр кез ұмытпағанымыз абзал. Жасөспірімдерде өлім - өмір сүрудің соңы деген түсінік болмайды. Қарсыластарына қыр көрсетіп, "мәңгі емес, тек бір мезгілге жазалаймын" - деген ойда болады. Бірақ оның соңы орны толмас өкінішпен аяқталады.
Жасөспірімдердің суицидке бару әрекетінің алдын-алу ата-аналар мен мектеп психологтарының, әлеуметтік қызметкерлердің және сынып жетекшілердің ең басты міндеттері.
Филология ғылымдарының кандидаты Бектай Қожахметов
Суицид жөніндегі жалпы ұғымдар.
Өзін-өзі өлтіру (суицид) - бұл саналы түрде өзін өмір сүруден айыру, адамның қатты жан-күйзелісі жағдайында немесе психикалық ауру ықпалымен жасалған өз-өзіне қол жұмсау әрекеті; жүйкесін қатты жарақаттайтын жағдайлар ықпалымен өмірден саналы түрде кету әрекеті, бұл жағдайда жеке өмірдің жоғары құндылық ретінде мәні жоғалады.
Осылайша, суицид ұғымы адамның өзін-өзі өлтіру туралы түсінігін береді, басқаша айтқанда, бұл өз-өзіне қол жұмсаудың жоғарылатылған тәуекелі. Кәмелетке толмағандардың ауытқушылық мінез-құлқының аталған түрі енжарлы, әрекетсіздік болып сипатталып, шешімі жоқ мәселелерден
өз-өзін зорлықпен, күшпен өмірден қиып кету тәсілі болып табылады.
Суицидалдық ниет-түпкі ойға ерік компоненті қосылған кезде шығады, яғни, шешім сыртқы мінез-құлық әрекетіне көшуге дайын болу кезеңі.
Дәрігерлер өзін-өзі өлтіруді үш түрге бөледі:
Бірінші, анық күйзелістік жағдайдан соң, өмірдің мәнін жоғалтып, адам өзін ұзақ уақыт өлімге дайындайды.
Екінші, жасырын суицид, адам өзін өлімге арнайы дайындамайды. Тек саналы түрде тәуекелге бел буу күтпеген өлімге алып келеді.
Үшінші, басқалардың көзінше ашық түрде өлімге бет бұру. Бір нәрсені дәлелдеу үшін, біреуге ерегісу.
Өзіне қол жұмсайтындарды екі негізгі категорияға бөліп қарауға болады. Бірінші, әртүрлі психикалық ауруға ұшырағандар.
Екінші, психикалық дені сау, стресстік (күйзеліс) жағдайларға төзбей қарағандар. Әсіресе дені сау адамдардың ауруларға қарағанда өзіне қол жұмсауы алты есе жоғары болып келеді.
Ресми мәліметтерге жүгінсек, еліміз бойынша соңғы үш жылда балалар арасындағы аурушаңдық деңгейі 8 пайызға өскен. Жүйке сырқатының аурулары 2,3 пайызға артты. Қазіргі таңда елімізде 15 жасқа дейінгі әрбір 14-ші бала, яғни 300 мыңға жуық жасөспірім жүйке жүйесіндегі және психикалық ауытқушылыққа душар болған.
Жыл сайын елімізде 11 мыңға жуық баланың психикалық және
мінез-құлық ауытқушылығына душар болғаны анықталады. Психикалық қоздырғыш заттарды тұтыну салдарынан балалардың алғашқы ауытқушылыққа ұшырау оқиғасы 2000 жылғы мәліметтермен салыстырғанда, 2003 жылы 3 есеге өскен. Сондай-ақ ішімдікке әуестену салдарынан психикалық мінез-құлық ауытқушылығына ұшыраған балалар саны тіркелген. Бұл көрсеткіштердің үштен бір бөлігі Алматы қаласының үлесінде.
Сонымен қатар, соңғы үш жылда психикалық қоздырғыш заттарды тұтыну салдарынан ауытқушылыққа ұшыраған жасөспірімдер саны да арта түсті (51,5 пайыз).
Жасөспірімдер арасындағы психикалық және мінез-құлық ауытқушылығына алғаш рет ұшырау көріністері 37 пайызға өскен.
Мамандардың айтуына қарағанда, балалармен жасөспірімдер арасында өз өмірлерін өздері қию көріністері де ұлғая түсті. Ұл балалар арасында мұндай көрсеткіштер әрбір 100 тұрғынға шаққанда, 10,4 болса, (1996 жылы - 9,6) қыз балалар арасында 100 мың тұрғынға шаққанда 3,7 (1999 жылы-2,7) болды. Жасөспірімдер арасындағы өзін-өзі өлтіруге басты себеп психикалық қоздырғыш заттарды тұтыну салдарының психикалық және мінез-құлық ауытқушылығына байланысты деп отыр.
Өзін-өзі өлтірудің түрлері:
oo Тамырын қию;
oo Өзін өртеу;
oo Газға улану;
oo Дәрі және сұйықтарды шектен тыс ішу;
oo Биіктен құлау;
oo Өзіне суық қару қолдану;
oo Асылып өлу;
Тәуекелділік факторлары.
Адам өмірінің белгілі бір аспектілері суицидке әрекет жасауға түрткі болады. Зерттеулер нәтижесі үмітсіздік сезімі суицидтің маңызды факторы екендігін көрсеткен. Көбіне өзін "үмітсізбін" деп санайтындар суицидті барлық қиындықтан шығаратын бірден-бір жол деп сезінеді. Олардың көбі жалғызбасты адамдар. Жалғызбасты адамдар өмірдің қиын кезеңдерінде үмітсіздікті көбірек сезініп, иррационалды ойларға кенеледі. Себебі оған моральді көмек беретін жақын достары жоқ. Ал психикалық ауруын емдетпеген адамдар суицидтің барлық түрлерінің 90 пайызын жасайды. Соңынан жан күйзелісіне алып баратын түрлі соматикалық аурулар да суицидке түрткі болады. Суицидке барған ересектердің 13-і өлім кезінде соматикалық аурудан зардап шеккендер екен.
Суицидтік тәуелділіктің тағы бір факторы - бұрын соңды әрекет етілген немесе ниеттелінген суицид, сонымен қатар туыстар арасында жасалынған суицид. Бұл жерде индивидтің әлеуметтік деңгейі де үлкен рөл атқарады.
Суицидке ниеттенген белгілері.
Суицидке баратын адамдардың 80 пайызы өздерінің ниеттері туралы алдын-ала белгі береді. Әдетте, олар суицид туралы әңгіме айтады немесе өлгісі келетіндігін айтып, өзінің түкке тұрмайтындығын, яғни өмірінің мағынасыз екендігін ескертіп, суреттерден суицидті көрсетіп немесе әдеби шығармалардағы суицидті әңгіме етіп белгі береді. Тағы бір қауіп - адамның белгілі бір себепсіз, қайғылы және түсініксіз, аяқ астынан мінез-құлқының өзгеріп шыға келуі. Мұндай өзгерісті терминалды мінез-құлық деп атайды. Мұндай кезде индивид жұмыстарын жөнге келтіріп, мал-мүлкін таратады, сонымен қатар өкініші және мұң-қайғысы туралы жиі айтып отыратын болады.
Мұндай суицидтің белгілерін байқаған адам, суицид туралы кішкене де болсын түсінік беріп, ол адамнан суицидке деген ниеті бар ма, жоқ па екендігін сұрап, оның қателік болатындығын ұғындыру қажет. Егер жауап суицидке ниеттенгенін көрсетсе, онда ол адамды тез арада психологқа көрсетіп, суицидке себеп болатын басындағы қиындықтарын шешуге көмек беруі тиіс. Көптеген суицидті болдырмауға мүмкіндік бар, себебі суицидке неттенетін кезең, әдетте уақытша болады.
Басқа адамдарға әсері.
Суицид өзін-өзі өлтірген адамдардың туған-туысқандарына, достарына өте үлкен қатты соққы болып тиеді. Қасақана, аяқ астынан болған немесе зорлықпен жасалынған өлім, басқаларды жиі көмексіз, жігерсіз етіп сезіндіреді. Өлі денені тауып алған кезде, отбасы мүшелері және достары қосымша стресс факторларын алады. Көбіне ата-аналар өздерін кінәлі етіп сезінгендіктен көп зардап шегеді. Суицид әлеуметтік стигма болып қаралатындықтан, суицидті бастан кешірген адамдар бөтен адамдармен араласудан қашқақтайды және бөтен адамдар олардан қашқақтап жүреді. Мұндай мәселелерге қарамастан, суицидті бастан кешіргендер де, жақындарынан айырылған адамдар сияқты психологиялық проблемаларды бастан өткізе отырып, ақырында мұндай қайғыдан арылады. Сәтсіз суицидтен өткен адамдардың психологиясын қайта орнына келтіруде көмек беретін топтың рөлі айырықша болады.
Әйгілі адамдардың өзін-өзі өлтіргендігі туралы шулы ақпараттар да басқа адамдардың (фанаттар) өзін-өзі өлтіруіне түрткі бола алады деген пікірілер де бар. Әсіресе 13-19 жас аралығындағы тұлғалар диапазонында. Бірақ та көптеген зерттеулер мұны негізсіз, яғни мұндай пікірлерді әділетсіз деп есептейді.
Суицидке деген көзқарас.
Көптеген адамдар суицид тақырыбында әңгіме жүргізгенде, әлеуметтік жағдайына байланысты шорқақтық танытады. Сонымен қатар көпке таралған, суицид тақырыбында, мынадай миф бар: Жан күйзелісіне ұшырауға бейім келетін адамдар алдында суицид туралы әңгіме жүргізуге болмайды, себебі мұндай әңгіме ондай адамдардың миына суицид туралы ойлану дәнін себуі мүмкін. Бірақ көптеген психиаторлар мен психологтар, суицидті ойы бар адамдар, сезімдері туралы айта отырып, жеңілдік сезінуі мүмкін деген ойға келді. Суицидке деген көзқарас ғасырлар бойы өзгеріп келді.
Бүгінгі таңда психикалық ауруларға жаңаша көзқараспен қарай отырып, кейбір суицидтен тірі қалған адамдардың құқығын қорғай отырып, көптеген дәстүрлі діндер суицид құрбандарына рақымшылықпен қарап, оларды салт-дәстүрмен көмеді. Суицидті жүзеге асыруға көмек көрсеткендік жазасы бар қылмыс болып табылады.
Өзіне-өзі қол жұмсаушылықтың себептері, түрлері мен категориялары
Суицидті мінез-құлықтың шығу себебі өте күрделі және әр алуан. Оның себебін адамзаттың биологиялық, генетикалық, психологиялық және әлеуметтік өрісінен іздеуге болады. Отбасындағы ажырасу, жұмыстан, сабақтан шығу секілді экстремалды жағдайлар кезінде жасалынатына қарамастан, кейбір сарапшылар мұның бәрін суицидтің себебі емес соған апаратын сылтау деп болжайды. Өз-өзіне қол жұмсаған адамдардың көбі дауасы жоқ жан күйзелісінен зардап шегетіндер. Суицидтің негізі көп жағдайда адамның жан күйзелісі болғандықтан, оның себебін зерттеу суицидтің себебін түсінуге мүмкіндік береді.
Адамдар арасында кездесетін басқа да психикалық аурулар, мысалы: биполярлы қынжылу, шизофрения және мазасыздық, суицидке алып барады.
Биологиялық себептер.
Зерттеушілер суицидалды мінез-құлықтың деңгейі белгілі бір отбасында жоғары болатындығын көрсете отырып, суицидтік тәуелділікте генетикалық және әлеуметтік факторлар да үлкен рөл ойнайтындығын болжайды. Пенсильванияда 100 жыл көлемінде жасалынған суицидтің төрттен үші төрт отбасында болған. Егер егіздің бірі суицид жасауға әрекеттенсе, екіншісі де құлшынып тұрады. Бұл факт суицидте генетикалық әсердің де барлығын дәлелдейді.
Кейбір психикалық аурулар мысалы: шизофрения, ішімдікке құмарлық - көбіне суицидке апарады, мұндай жағдайда адамдардың миында серотонин деңгейі төмен болатындығын зерттеу нәтижесі көрсеткен болатын.
Психологиялық теориялар.
Австралиялық психиатр Зигмунд Фрейд 20 ғасыр басында ең алғашқы суицидтің психологиялық теориясын жасап шықты. Онда ол адамның өзіне деген агрессия рөлін көрсеткен.
Американдық психиатр Карл Менинжер барлық суицидтердің негізі болып табылатын өзара байланысты үш себебті және ол ессіз себептер болып табылады деген ұғымды ұсынған. Олар:
1. Кек - өшпенділік (өлтіруге құлшыныс).
2. Жан күйзелісі - үмітсіздік (өлуге деген құлшыныс).
3. Кінәлі сезім ( өзін-өзі өлтіруге деген құлшыныс).
Американдық психолог Эдвин Шнейдман суицидтің бірнеше салмақты
мінездемесін суреттеген. Оның ішіне төзгісіз жан ауруын, көпшіліктен сыртта қалып қойғандық сезімін, қауқарсыздық және үмітсіздік сезімдерін және т.б осындай мәселелерді өлім ғана шеше алады деген пікірлерді кіргізген.
Әлеуметтік теориялар
Көптеген әлеуметтанушы ғалымдар әлеуметтік құрылым мен өмірлік құндылықтар суицидтің көрсеткішіне елеулі әсер етеді дегенді айтады. Француз әлеуметтанушысы Дюркгейм өзін-өзі өлтірудің көрсеткіші әлеуметтік ара- қатынасқа, яғни индивид үлкен топтың қай бөлігіне және қандай деңгейіне жататындығына байланысты екенін дәлелдеген.
Адам әлеуметтік қатынас кезінде жеткіліксіздік сезінсе, әсіресе мұндай мәселе аяқ астынан бола қалса, (мысалы, жұмысынан айрылу сияқты), мұндай кезде өзін-өзі өлтіру көп кездеседі. Суицидтің себебін анықтау кезіндегі жасалған қорытындыда жалғыздық факторының әсері көп екені байқалады. Үлкендер арасындағы суицид көрсеткіші отбасылы адамдарда жалғызбасты, жесір, ажырасқандарға қарағанда төмен. Сонымен қатар суицидке бейім тұлғалар өмірде көп қиындықты басынан кешіргендер болып кездеседі. Олар: отбасынан айырылу немесе туыстарымен ара-қатынасы нашар, ата-анадан бөлек тұру немесе жасөспірімдердің бөлек тұруы, балаларға көңіл бөлмеушілік немесе нашар тәрбие. Суицид жасауға ниеттенген адамның популяциясында психикалық қынжылудың жоғары деңгейі, сонымен бірге психоактивті заттармен жиі қиянат жасайтындығы анықталған. Дегенмен де суицид жағдайы жақсы отбасыларында да кездесіп отырады.
Дүниежүзінде суицидті болдырмау жұмыстары.
Тарихи тұрғыдан қарастырсақ, түрлі дәуірлерде түрлі мәдениеттердің өркендеуінде бұл құбылысқа жиі өзіндік пікір-көзқарастар қалыптасатын: жиі бұл әрекет халық көпшілігімен айыпталып, қарғыстар айтылатын. Осылайша, мұсылмандық және христиандық адамгершілік көзқарастарынан өз-өзіне қол жұмсау ауыр және дұрысталмайтын күнә болып саналған. Сол себептен, осы діндердің жақтаушылары өмірін осындай тәсілмен аяқтаған тұлғаларды, зиратты ластамау үшін, күштеп немесе өз өлімімен қаза болған адамдардан бөлек көметін.
Ежелгі Мысырда суицидті төзгісіз өмірлік шарттардан құтылу жолы деп есептеді. Жапонияда барлық кездерде де сәтсіздікке ұшыраған немесе масқара болғандардың өзін-өзі ақтауы деп есептегендіктен харакириге (салт бойынша қанжармен өзін-өзі өлтіру) құрметпен қараған. Екінші дүниежүзілік соғыста жапондық ұшқыш-камикадзелер жауының оғына өзінің ұшағымен соқтығысып суицид жасаған және оны зор құрмет көрген. Үндістанда сати атауымен қалған, күйеуі өлген әйелдің өзін-өзі өртеп өлтіруі бір кездерде салт болған. Басқа да көптеген мәдениеттерде суицид қатаң жазаға ие болып, заңсыз деп табылған. Гректің философы Платон суицидті қатаң жазалаған. Дегенмен басқа халықтардың мәдениеттерінде, салт-дәстүрлерінде келесі ережелер орындалатын: олардың негізінде белгілі өмірлік жағдайлардың негізінде суицидтің жүзеге асуы мідетті болатын мысалы, Үндістандағы жесірлердің өз-өзін өртеп қаза болуы, Жапониядағы самурайлардың харакири құбылысы т.б. Осыған ұқсас жағдайларда суицид құрметті және адал жерастылық өлімге кепілдеме беретін, айбын, ар, ерлік, руға, халыққа, басшы мен мемелекетке адал қызмет ету белгісі болып табылатын.
Жан күйзелісі суицидке апарар бірден-бір жол болғандықтан, күйзеліс кезінде қолданылатын медикаменттермен психотерапияға жүгіну - суицидті ескертетін маңызды фактор.
Суицидалогия саласында жасалатын зерттеулердің мақсаты, әдетте суицидке бейімділігі басым адамдарды теңдестіру, соңынан бұл адамдарға суицид қаупі бар екендігін түсіндіріп, көмектеседі.
Егер қазір суицидтік мінез-құлықты алдын-алуға бар күшті салсақ, Қазақстандағы өмір сүрудің жалпы көрсеткішін бір жылға созуға болады. Бірақ проблеманы шешу соншалықты оңай емес, 2008 жылдан бастап медициналық мамандықтар қатарына суицидолог мамандығы қосылды. Бірақ, қайда, қалай жұмысы істейтіндігі белгісіз. Ресей және басқа да елдердегідей арнайы суицидологиялық қызметтердің (құрамында поликлиникасы, сенім сымтетігі, ауруханасы кешенді құрылған) мемлекет тарапынан құрылған тәжірибесін алсақ жарар еді.
50-жылдары Англия өз-өзіне қол жұмсаушылықпен күресу мақсатында салық төлеуді ұйғарған. Егер отбасының бір мүшесі өз-өзіне қол жұмсаса отбасының қалған мүшелері мемлекеттік қазынаға арнайы салық төлеуге мәжбүрленді. Австрияда да өзіне қол жұмсаған адамның туысқандары жерлеуге беретін материалдық көмектен шеттетілді. Қазір Қазақстанда осы бағыт бойынша жұмыс жүргізу мектеп психологтарына тапсырылып отыр.
Суицид тақырыбы біздің бүкіл өмірімізге бойлай еніп, қай кезде болмасын өзінің көкейкестілігін жоғалтқан жоқ, қайта жас ерекшелігіне қарай оның маңызы арта түсті. Әлемде 1994 жылы өз-өзіне қол жұмсаған адамдардың саны Литвада - 45,8%, Ресейде - 41,8%; Эстонияда - 40,9%; Латвияда - 40,6%; Венгрияда - 35,3% болған.
.
Өз-өзіне қол салу негізі үш топқа бөлінеді: нағыз, демонстративтік және жасырын.
Нағыз суицид - өлуге деген тілек-ниетпен бағытталады. Өзі-өзін өлтіру (нағыз суицид) және өзін-өзі өлтіруге әрекеттену (аяқталмаған суицид) сияқты түрлері бар. Мұны суицид және парасуицид деген атаулармен айтады. Бұл жерде суицид ниеттене отырып , өзін-өзі өлтіру, ал парасуицид өлімге әкеп соқпау ниетіндегі өзін-өзі зақымдау актісі.
Өз-өзіне қол салу мінез-құлқы, ішкі және сыртқы жоспарда көрініс табады. Суицид әрекеті - өз-өзіне қол салуды жасау әрекетімен аяқталған суицидті біріктіреді. Өзіне қол салу әрекеті қайтымды немесе қайтымсыз болуы мүмкін. Аяқталған суицид деп - өлімге әкеліп соққан әрекетті айтамыз. Өзіне қол салу көріністері өзіне суицидтік ойларды, түсініктерді, көріністерді, күйзелістерді, сондай-ақ суицидтік тенденцияны, олардың арасынан түпкі ой мен ниетті айқындауға болады.
Бұндай суицидтерге қашанда жабырқау дағдарыстық жағдай немесе жай ғана өмірден бас кешу жайлы ой жатады. Нағыз суицидтің тағы бір ерекшелігі толғану мен өмір сүрудің мәні жайлы ойланып күйзелу жатады.
Демонстартивті суицид - өлуге деген ниетпен байланысты емес, қайта өз проблемасына көңіл бөлдіртіп, назар аудартудың әдіс-құралы болады, көмекке шақырады. Бұлардың әрекеті өліммен ойынға көбірек ұқсайды. Бұндай адамдар өмірден өтудің ашық түрін таңдамай, суицидалдық шартты мінез-құлықты қалайды. Бұларға автомобиль жүргізудің қаупті түрі, спорттың эстремальдық қауіпті түрлерімен айналысуы, ерікті түрде ыстық нүктелерге барумен, әсері күшті есірткілерді пайдаланумен, ішімдікті қолданумен, сондай-ақ өзін-өзі оқшаулауға жатады.
А.Г. Амбрумова өз ойын былай білдіреді: Өзін-өзі өлтіру шынайы суицид, сондай-ақ өзін-өзі өлтіруге әрекет аяқталмаған суицид. Ал, А.Е. Личконың пікірі бойынша суицидалдық мінез-құлық жасөспірімде демонстративті, аффекті және шынайы болып келеді. В.А. Тихоненко өлуге ниет қылғандардың санатын көңілге ала отырып, өз-өзіне қол салу мінез-құлық әрекетіне қосымша бірнеше толықтырулар енгізді.
Бірінішіден, ол демонстративтік-байбаламдық өзіне-өзі қол салу мінез-құлқын бөлектеп, өзінің қандай да бір іс - әрекеті арқылы көрсетуді көздейді. Екіншіден, оның пікірі бойынша өзін-өзі зақымдау мен дене мүшесіне жарақат салу, жалпы өлімге бағыт алмайды. Тек жарақатпен шектеледі. Үшіншіден, мұндай мінез-құлықтар айналып келгенде бақытсыздық жағдайдың құрбаны болуға әкеліп соғады. Сонымен өзіне-өзі қол салу мінез-құлқының диагностикасы өлу ниетінің нақты бағасының дәрежесіне негізделіп сүйенеді.
Суициалдық мінез-құлықтың жас айырмасына қатысты өзіндік ерекшеліктері болады. Мысалы, өмірдің кризистік кезеңдері, жастық шақ немесе кәріліктің басталуы және т.б.
Өз-өзіне қол салуға тән сипаттама:
- жан күйзелісіне шыдай алмау;
- жағдайдан шығудың жолын іздеу;
- үмітсіздікке бой алдырту мен жеке басының дағдарысы;
- ауто агрессия;
- тұлғаның өз-өзіне қол жұмсауға амбеваленттік қатынасы.
Осының бәрі айналып келгенде таңдауы тарылып, өз-өзін өлтіруге әрекет жасау жиірек кездеседі. Бірақ олардың аз ғана бөлігі өздерінің қойған мақсатына жетеді. Суициалдық мінез-құлық бұл жаста көп жағдайда демонстративтік сипат, сонымен бірге байбаламдық сипат алады. А.Е. Личконың көрсеткеніндей тек қана жасөспірімдердің 10 пайызы ғана шынайы өлгісі келетін ниет білдірсе (өзін-өзі өлтіруге қастандық әрекет), ал 90 пайызынікі көмекке шақырған жан-айқай.
А.Е. Личко, А.А. Александров 14-18 жас аралығындағы жасөспірімдердің
сынақ-зерттеуден өткізіп, мынадай қорытындыға келген. Суицидалдық әрекет жасөспірімдер тобына психикалық өзгерістердің рөлінің біршама артуы байқалады, мысалы, депрессия. Балалар депрессияның белгілеріне әрбір ұсақ-түйекке мән берушілік, іш пысу мен шаршағандық сезімдері, айтқанды тыңдамау мен айқай-шу, жан-жал көтеруге дайын тұрушылық, ішімдік пен есірткіні пайдалану жатады.
Жас кезеңде көбінесе суицидалдық мінез-құлықтар көп жағдайда жақын және жеке қатынастармен, мысалы, бақытсыз махаббатпен тығыз байланысты болып келіп, депрессияға ұшырауға бейім келеді. Депрессияның деңгейі көп жағдайда суицидалдық қорқыныштың шынайы көрсеткіші болып келеді. Жалпы айтқанда жасөспірімдер арасындағы суицидалды мінез-құлыққа өз құрбылары мен ата-аналары арасындағы жеке қарым-қатынастардың да ықпалы әсерін тигізеді.
Зерттеулер көрсеткендей, аяқталған өзін-өзі өлтірудің неғұрлым көп бөлігі 40 пен 65 жас аралығында жасалады екен. Негізінен бұл жасқа келгенде суицидалдық әрекетке итермелейтін факторлар: ажырасу, жақын адамын жоғалту, жұмыстан шығарып жіберу, қаржылай кризис, жанұяда баласының қайтыс болуы т.б. жатады. Ал, кәрілік жаста мынадай маңызды әлеуметтік- психологиялық мәселелермен беттеседі. Жалғыздық, қызмет бабының аяқталуы, мүмкіндігін жоғалту, жолдастарынан, жанұясынан бөліну сонымен қатар, депрессиядан шаршағандықпен, үмітсіздікпен ұштасып жатады.
Сондай-ақ елдің экономикалық жағдайымен, өзін-өзі өлтіру пайызы арақатынасының бар екені жалпы заңдылық. Мысалы айта кетсек, кенеттен банкротқа ұшыраудың артуы суицидтік әрекетке барудың бірден-бір жолы. Қазіргі таңдағы зерттеушілер өзін-өзі өлтіру әлеуметтік құбылыс ретінде қоғамның діни санасын дамыту деп біледі. Сенім, оның ішінде Ислам суицидалдық мінез-құлықтың ықтимал болу мүмкіндігін азайтады. Діни ғұрып бойынша өзін-өзі өлтіру аса ауыр күнә ретінде қарастырылып, құдайға сыйынып, сенуші адамға өзіне-өзі қол салуға тыйым салынған. Жанұя тарихында өз - өзіне қол салу өлтірудің кездесуі, ата-аналардың тұлғалық ерекшеліктері депрессияның суицидалдық факторлардың туындауына әкеліп соғуы мүмкін.
Өзіне- өзі қол жұмсаушылықтың себептері.
Суицидтің себептері:
- мүгедектік (ауру);
- мамандықты өз еркімен қалауға, жан ұя құруға, балалы болуға
мүмкіндіктің болмауы;
- жалғыздық (әсіресе 70 жастан кейін);
- жұмыссыздық (өте күшті жан күйзелісіне әкеледі) болуы мүмкін.
Суицидалдық белсенділіктің жеке адам мінез сипаттарына қарай екі типі бар: кәрілік және жасөспірімдік.
Адамның өзін-өзі өлтіруі ең алғаш қашан болғаны белгісіз болғанмен, адам саналы түрде өз өмірін қиюды ерте кезден бастаған. Мұны ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы антропологиялық зерттеулер де дәлелдейді. Осы кезеңде жер бетінің әр түкпірінде алғашқы қоғамдық құрылыстың заңымен өмір сүрген адамдар да болған.
Зерттеулердің қорытындысы көрсеткендей , белгілі бір қауымда өзіне қол салу әркімнің жеке ісі деп есептелсе, кейбіреулерінде осыған байланысты діни салт-дәстүрлері болса, енді бірінде бұған тиым салынып, жазаланып отырған.
Әлеуметтанушы Дюркгейм өз заманында суицидтердің төрт негізгі себебін бөліп көрсеткен еді.
Өзімшілік өзін-өзі өлтіру - басқа адамдармен байланысы жоқ, жалғыздыққа жанықұмар, өзімен-өзі болуды қалайтындар да көп кездеседі.
Альтруистік өзін-өзі өлтіру - керісінше басқа адамдардың өмірін сақтау үшін болатын жағдай (мысалы, екінші дүние жүзілік соғыс кезіндегі ерліктер).
Аномалиялық өзін-өзі өлтіру кенеттен қоғамда кездесетін қиындықтардан шығудың жолын таппай , өз өмірін қию.
Фаталистік өзін-өзі өлтіру - жеке адамды, қатал бақылауға алғандықтан, оған бостандық бермегендіктен, болашақтан үміт үзуден болатын өлім.
А.Е. Личко жасөспірімдер арасында кездесетін суицидтердің ең жиі кездесетін себебіне мыналарды жатқызады:
1. Сүйікті адамын жоғалту.
2. Шектен тыс қалжырау жағдайы.
3. Өзіндік қадір-қасиетін осал сезіну.
4.Алкогольді, гипногенді, психотропты дәрілерді және есірткіні пайдалану
нәтижесінде пайда болатын жеке бастың қорғаныш тетігінің бұзылуы.
5. Өзін-өзі өлтірген адаммен өзін теңестіру.
6.Әртүрлі сылтаулар бойынша туатын қорғаныш, ызалану мен жабырқаудың әр алуан формалары.
Өзін-өзі өлтіруге ниеттенудің кейбір белгілері:
oo ұйқының бұзылуы;
oo жалғыздыққа, басқалардан бөлектенуге бейім болуы;
oo үйден қашуы;
oo сыртқы келбетінде және мінез-құлқында өзгерістердің білінуі;
oo ішімдікті немесе есірткіні жиі қолдануы;
oo агрессивті, ашушаң жағдайда жүруі;
oo өлім жайлы әңгіме айтуы, өзін-өзі өлтіруі туралы жазып қалдыруы, тек қара түске бояған, өзіне бағытталған қаталдықты бейнелейтін суреттер;
oo іс-әрекеттеріне арлану, өз бетімен қаңғыру;
oo үмітсіздік сезімі, қорғаныш, күйзеліске ұшырау, себепсіз жылау;
oo жеке заттарын тарату;
oo жақсы көретін істеріне қызығушылығын жоғалту;
oo сабақ үлгерімінің бірден төмендеуі, сабақтан қалу, мектепте тәртібінің төмендеуі;
oo топтарға немесе секталарға қатысу т.б..
Жасөспірімдердің суицидтік мінез-құлқының ерекшеліктері . Жасөспірімдердегі суицидтық көрініс мінез-құлығының бір түрі болып табылып аутоагрессия, ересектердің суицидтік мінез-құлығынан белгілі ерекшеленеді. Осылайша, жасөспірімдердің 90 %-і осы тәсілмен қаза болуы - көмек беру туралы белгісін білдіреді және тек 10% - шынымен де өмірмен қоштасу білгісін білдіретін. Негізінде психологиялық - педагогикалық және психотерапевтік көмeкті талап ететін жасөспірімдердің өз-өзіне қол жұмсау күйзелісін уақытысында анықтау қажет. Осылайша, А.Г. Амбрумова және Е.М.Врононың пікірінше, осы топқа жататын 6-7 жасар балаларға өлім туралы түсінік басқа тірішілік етумен қалыптасатын, ересектеулері, 10-12 жастағылар, бір жағынан, өлім деген ол мәңгілікке өмірден кету екенін түсінетін, басқа жағынан оларда өлім - өмір сүрудің ақыры деген түсінік болмайтын, олардың пікірінше, осындай әрекетке барып, олар тығырықтан шығады немесе өздерінің қарсыластарын мәңгі емес, тек бір мезгілге жазалаймыз деген ой қалыптасатын.
Өтпелі шақта өлім туралы түсініктер ересектердің түсініктеріне ұқсас келеді. Бұл кезеңнің ерекше айырмашылығы - жасөспірімдердің өлім туралы тақырыбында деген қызығушылығы, өмір мәні туралы ой-толғаулар, осы бағыттағы философиялық мәселелеріне қызығушылық білдіру. Жиі мұндай құбылысы жоғары парасатты тұлғаларда кездеседі. Өтпелі шақтың тұлғалық ерекшеліктері- тез қызушылық, ашуланшақтық, эмоцианалды тұрақсыздық, дау-дамайлық жағдайлардағы шешім қабылдай алмау қасиеті- жасөспірімдердің суицидалды предиспозициясын құрайды. А.Е. Личко жасөспірімдерің суициалды мінез-құлқын үш түрге бөледі:
oo қыр көрсетушілік;
oo ауытқу;
oo нағыз.
Қыр көрсетушілік қасиет өз мәнінде үнемі жасөспірімнің өзі басынан кешетін жағдайды толық түсінбеушіліктен бейнеленеді. Мұндайда жасөспірім өлімге ұшырауы да мүмкін, себебі көп жағдайда атқаратын іс-әрекеттерінің қауіптігін түсінбейді.
Ауытқу суицидалды мінез-құлықтың мінездің өзгеруі, психопатия немесе мидың органикалық зақымдануының қалдық құбылыстары аясында пайда болған күшті психогенді реакцияның бір түрі болып табылады. Осындай суицидалды мінез-құлық түрінің бір формасы - өтпелі жастағы енжарлық наразылық реакциясы. Мұндай реакцияның негізінде бірдеңеге қатты наразы болу күйі немесе айналасындағыларды немесе өзін жақтырмау, кек қайтару, жазықсыз жазаланған тұлғаларды жауапқа тарту, қорлау қасиеттері жатқызылады. Мұндай реакция тек өлім туралы оймен немесе суициалды әрекетті іске асырумен шектеледі. Соңғы жағдайда шешім ертеден қабылданбай-ақ қысқа тұйықталу механизмі бойынша пайда болады. Қыр көрсетушілік суициалды реакцияларға қарағанда, наразылықтың суициалды реакциялары жалғыздықта іске асырылады. Егер де мұндай әрекет өлімге келтірмесе, онда балалар және жасөспірімдер, әдетінше өз қылығынан қысылып, оны жасыруға тырысады, ал қыр көрсетушілік реакциясы айналасындағылардың назары мен түсінігіне бағытталған.
Нағыз суициалды мінез-құлқын білдіруде жасөспірімнің өз-өзін өлтіру ниеті және оған ешкім кедергі болмайтындай етіліп көп уақыт дайындалады. Өлім алдында қалдырылған хаттарда жиі осы әрекетке бару себептері, жағдайлардың субъективтік бағалары, өз-өзін кінәлау т.б. айтылады. Жасөспірімдердің нағыз суициалды мінез-құлығының шығу тегі түрлі жан күйзелістік жағдайларда орын алады. Негізінде адамның барлық психикалық және физикалық көріністері орын алған күйзелістің, жасөспірімдердің, ересектердің күйзелісінен депрессиясынан өзгешілігін білдіреді. Өтпелі кезеңдердегі депрессиялардың өзектігі тек олардың жиі орын алуымен білдірілмей, көңіл-күйді көтеретін, уайым-қайғыны жасыратын маскүнемдікке немесе есірткі заттарын қолдауға бағыттайды А.Е. Личко 1985ж.
Нағыз суицидалды мінез-құлықты жасөспірімдердің ерекшеліктері:
1. Өлім туралы түсініктің және өлім салдарын дұрыс түсінбеушілігі
салдарынан өзінің суицидалды мінез-құлығына жеткіліксіз баға беру;
2. бұл жаста нағыз ниет және қыр көрсетушілік іс-әрекет арасында нақты
айырмашылықтың жоқтығы;
3. сыртқы сылтау және оған деген реакциясы, яғни ересектердің пікірі
бойынша мағынасыздық, өткішілік, ұшқалақтық, яғни суицидалды әрекеттер сарындары - осы жерде фактінің кенеттігі орын алады;
4. кез-келген психопаталогиялық бұзушылықтардың бейнелену деңгейі
емес, жағымсыз, жүйкесін зақымдайтын, микроәлеуметтік ортаның ықпалы мектеп, отбасы, құрбы-құрдастары;
5. өз-өзіне қол жұмсау әрекеттері мен суициалды іс-әрекеттерінің
ауытқушылық мінез-құлқының кейбір көріністерімен өзара байланысының нақтылығы:
oo үйден, интернаттан қашып шығу, сабақтан қашу, ерте бастан темекі тарту, маскүнемдік, нашақорлық жағдайлары, ата-аналармен жанжалдасу, ұсақ құқық бұзушылықтар т.б.
Суицидалды мінез-құлықты жасөспірімдердің ерекшеліктері:
1. Өкпе, жалғыздық, алшақтылық, түсініспеушілік: ата-аналық
мейірімділікті шын немесе жалған жоғалту, қызғаншақтық;
2. Ата-анасының өлімімен, ажырасуымен, біреуінің үйден кетуіне
байланысты уайымдар;
3. Ұят, қысылу сезімдері, қорланған менмендік, әйгілі болу қорқынышы,
қорлану, жазалану қорқынышы, кешірім сұрау қалаусыздығы, махаббаттағы сәтсіздіктер, сексуалды эксцестер, қыз балалардың жүкті болып қалуы, кек қайтару, налу, наразылық, ескерту, ақша талап ету, өз тағдырына назар аудару, өзіне аяныш, жалыныш сезімдерін тудыру, жағымсыз салдардан құтылу, қиын жағдайдан құтылу, жолдастарына, кітап немесе кино кейіпкерлеріне аяныш білдіру немесе еліктеу.
Өз-өзіне қол жұмсауға тәуекелді жасөспірімдердің сипаттамалары:
1. Шиеленісті, экстремалды немесе ұзақ уақытқа созылған,
психологиялық ауыр күй кешетін жасөспірімдер;
2. Мінез-құлығында депрессия, дисфория формасындағы ауытқу
бұзушылықтары бар жасөспірімдер негізделмеген уайым;
3. Мінез-құлығында қызулығы, тұрақсыздығы, қыр көрсетушілігі және
психопаттық және психопаталогиялық күйін кешетін жасөспірімдер;
4. Спирттік ішімдіктерді қолданатын жасөспірімдер және мінезі қоғамға
қайшы келетін жасөспірімдер;
5. Берекесіз отбасыларынан шыққан және психикалық ауру туыстарымен
маскүнем және нашақор ата-аналармен немесе бұрын осындай құбылыс
алған отбасылармен бірге өмір сүру;
6. Әлеуметтік-психологиялық оқшаулануға және депрессивтік
уайымдармен бірге орын алатын хроникалық соматикалық және
неврологиялық аурулардан зардап шегетін жасөспірімдер;
7. суицидке барған және бару қаупі бар.
Психикалық ерекшеліктері.
Эмансипация реакциясы-үлкендердің қамқорлығынан, бақылауынан, басқаруынан шығуға ұмтылыс. Бұл реакция үлкендерге ғана емес, сонымен қатар, қоғамда қалыптасқан (ата-аналармен ұсынылған) заңдарға, ережелерге, пікірлерге, рухани құндылықтарға да бағытталады. Жасөспірімдер үшін өзін-өзі жүзеге асырудың формасы болып келеді. Қыздарға қарағанда ұл балаларда айқын көрінеді. Эмансипация реакциясының күшеюіне әсер ететін факторлар - үлкендердің мөлшерден тыс, аса жоғары бақылауы, кішкентай ретінде қарауы, оның қызығушылықтары мен армандарын елемеу. Эмансипацияның көрінуі түрліше болады; ата-аналарға қарсы бағытталған бүлік пен өз бетімен әрекет етуге ұмтылыс.
Қызығушылық немесе хобби реакциясы - жасөспірімдердің физиологиялық қасиеті. Психология тұрғысынан қызығушылық мотивтерді білдіреді. Жасөспірім бала оқу, демалыс уақытында да өз қызығушылығымен айналысуы мүмкін.
А.Е. Личко мақсатты ұстанымдарға байланысты жасөспірімдердің төмендегідей қызығушылықтарын көрсетті.
* Интеллектуалды - эстетикалық қызығушылықтар радиотехникаға, бейнелеу өнеріне, ән-әуенге, әдебиетке, тарихқа деген қызығушылықпен анықталады. Жасөспірім үшін процестің өзі қызығушылық тудырады.
* Дене-мануальды қызығушылықтары күштің, шыдамдылықтың нығаюына, белгілі бір дағды мен іскерлікті дамытуға арналған қызығушылықтары кіреді. Мысалы, спортпен шұғылдану, көлік айдау, тігу, тоқу (қыздарда). Жасөспірім бала үшін нәтижесі маңызды болып келеді.
* Лидерлік қызығушылықтар өзімен жасты балалар арасында лидер, басшы, жетекші болумен анықталады.
* Жинау (накопительный) қызығушылығына маркаларды, суреттерді т.б. жинау кіреді.
* Эгоцентрлік қызығушылықтар қоршаған адамдардың ортасында болу, назардың бәрін өзіне аударумен: сыртқы сымбаттылықпен, ерекшеленуімен, сирек кездесетін материалдық құндылықтарға ие болумен, шет тілін меңгеруімен сипатталады.
* Құмарлық (азартные) қызығушылықтар лотерея, карта, эмоцианалды спорттық ойындар ойнау және бай болуға деген құмарлықпен анықталады.
* Ақпараттық-коммуникативті хобби - жеңіл әрі тиімді ақпараттарды жинау. Бұл қызығушылыққа кино, фантастика туралы ұзақ уақыт бойында бос әңгімелесу жатады. Алынған ақпарат өңделмей тез ұмытылады.
Өзімен жасты балалармен топтасу реакциясы жасөспірімдердің инстинктивті түрде топтасуымен, жиналуымен сипатталады. Жасөспірімдердің топтары біркелкі бағыттылықпен, өз территориясына билік ету үшін күресімен, қарапайым символикасымен ерекшеленеді.
Келіспеушілік реакцясы - балаларға тән реакция, бірақ жасөспірімдерде де кездеседі. Қалыптасқан жағдайлардың, қоршаған ортаның (ата-аналарынан ажыратып, басқа тәрбие ұжымдарына ауысуы, мекен-жайын ауыстыру) аяқ астынан өзгеруінен болады және қарым-қатынастан, ойындардан, әрекеттерден қашумен, келіспеумен сипатталады.
Оппозиция реакциясы жасөспірімге қойылатын қатаң талаптарға және ата-аналардың, ересектердің әдеттегі назарларының төмендеуіне деген белсенді келіспеуішілігі. Бұл реакция - жариялы түрде мектептен қашу, ұрлау, өзіне қол жұмсаумен көрінуі мүмкін.
Имитация реакциясы белгілі бір адамға, не бейнеге еліктеумен сипатталады. Еліктеу үлгісіне әдетте жағымсыз кейіпкер алынады.
Имитацияның кері реакциясы белгіленген мөлшерде қарама-қарсы әрекет болып келеді. Мысалы, жасөспірім бала отбасы ұсынған материалдық көмектен бас тартуы, ескі киімді киюі, таныстары арқылы жоғарғы оқу орнына түсуге мүмкіндігінен бас тартуы, жалақысы төмен жұмыс орнын таңдауы. Оның әрекеттері идеялға қарсы жасалады. Екінші мысал, жасөспірім бала балалық шақта ішімдік ішетін әкесімен өсіп, ересек жасында ішімдіктен мүлдем бас тартуы.
Компенсанция реакция жасөспірім бала бір салада сәтсіздікке ұшырап, екінші салада жетістікке жетуге ұмтылады. Мысалы, әлсіз спортқа қабілетсіз бала өзінің толымсыздық сезімін оқудағы үлкен жетістіктермен ауыстырады.
Гиперкомпенсация реакция жасөспірім баланың шамасы келмейтін салада үлкен жетістіктерге жетуге деген белсенді ұмтылысы. Мысалы, әлсіз бала белсенді түрде гимнастикамен шұғылданып, үлкен жетістіктерге жетеді.
Ауытқушылық қылық-әрекеттің қалыптасуында маңызды рөлді адамның жеке тұлғалық ерекшеліктері атқарады. Көптеген зерттеу жұмыстарда мінез акцентуациясы бар жасөспірімдерде патологиялық, әлеуметтікке қарсы әрекеттерге жақын болатыны дәлелденген.
Жасөспірімдердің суицидке бару әрекетінің алдын - алу.
Тәуекел тобына жататын жасөспірімдердің суицидке бару ниетін және кейбір қайталанбалы әрекеттерін алдын-алу ата-аналардың, мектеп психологтарының, әлеуметтік қызметкерлер және педагогтардың басты мақсаты болып табылады.
Жасөспірімдердің суицидке бару әрекетінің алдын-алу формалары:
А) Әр оқытушының, әлеуметтік қызметкердің күнделікті атқаратын
жұмысында педагогикалық дерті, педагогикалық мәдениет талаптарын
міндетті түрде орындау;
Б) Өтпелі кезең психопатологиясы туралы білімін және жеке
педагогикалық тиісті тәсілдерін, емдеу педагогикасы мен
психотерапиясын игеру;
В) Серпінді бақылау және уақтылы психологиялық - педагогикалық
түзету жұмыстарын асыру мақсатымен осы әрекетке баратын тәуекел
контингентін анықтау;
Г) Жанұялық психотерапия тәсілдерін, ата-аналарға кеңес және балаларға психологиялық-педагогикалық көмек беру мақсатымен тәуекел тобына жататын оқушылар шыққан отбасыларды белсенді қорғауға алу;
Д) Мектеп ұжымдарында орын алған суициалды оқиға жағдайларын көпшілікке жарияламау;
Е) Өз-өзіне қол жұмсау қаупін жоғарылатылған суициалды тәуекел белгісі ретінде қарастыру;
Ж) Ата-аналардың дәрі-дәрмекті сақтау тәртібіне және суициалды психологиялық факторларға назарын күшейту;
З) Қажетілік туындаған жағдайда жасөспірімге психолог, психотерапевт, әлеуметтік қызметкер және педагогпен кеңес беру шараларын ұйымдастыру.
И) Жасөспірімдерде адам өмірінің құндылығы , өмір сүрудің мәні мен мақсаттары сияқты ұғымдарын және күрделі өмірлік жағдайларда психологиялық қорғаныстың жеке тәсілдерін қалыптастыру;
К) Психологиялық дайындық арқылы жасөспірімнің қазіргі өмірдің күрделі және қарама-қайшы құбылыстарына күйзеліске ұшырамау тұрақтылығын жоғарылату, алда орын алатын қиыншылықтарды өтуге дайындығын қалыптастыру;
Л) Психогенді реакциялардың пайда болуын немесе жасөспірімнің жүйкелік-психикалық бұзушылықтары өтемақысын себептейтін факторлар іс-әрекетін әлсіздеу немесе болдырмау мақсатымен мектеп, отбасы және жасөспірімге психологиялық көмек көрсету;
8. Әлеуметтік - педагогикалық іс - әрекетті іске асыру үшін қажет:
а). Әлеуметтік қызметкерлердің, педагог және психологтардың, ата-аналардың психологиялық дайындық деңгейін жоғарылату;
б) Өтпелі кезеңдік патопсихология және психотерапия білімдерін игерген
әлеуметтік қызметкерлердің, педагог және психологтардың санын көбейту;
в) Түрлі мектептен тыс психологиялық көмек беру формаларын құру;
Құрылымына психиатор, психотерапевт, заңгер және басқа да мамандарды ендірген аумақтық психологиялық кеңес беру шараларын ұйымдастыру; күйзеліс жағдайында анонимдік психологиялық көмек беру үшін сенім сымтетігін ұйымдастыру қажет;
Осылайша, жасөспірімдерде суицидтің алдын-алу жүйесін құру үшін
расында тәрбие және білім беруде жарияланатын гуманизация тәсілдерін іске асуды қамтамасыз ететін педагогикалық - ұйымдастыру шаралар кешені қажет.
Жан күйзелісі және одан арылу жолдары.
Стресс - ( ағылш. - ыза буу, булығу, күйзелу) - адамда немесе жануарларда шектен тыс тітіркенуден, төтенше күшті әсерленуден пайда болатын жалпы булығу күйі, яғни күгелектік. Қатты шаршап, зорығу кезінде, өзара қарым-қатынастардағы қолайсыз жағдайлар әсерінен не жолы болмай жаны қиналған кездердегі көңіл-күй, психофизиологиялық құрысумен ширыққан жағдай. Егер адам стресс күйін жеңуге дағдыланса, оның тірлігі жемісті болады. Ал оны жеңе алмаса, жүйке, тән, психикалық ауруларға ұшырайды. Сыртқы ортаның әсеріне әрбір адам өзінше жауап береді. Егер жер планетасында 6 млрд.-тан астам адам болса, сонша түрлі жауап беру реакциясы бар деген сөз. ХХ ғасырдың даусыз аурулары стресс және оның зардаптары. Американ психологтары жан күйзелісіне жеткізетін оқиғалар мен олардың әсер ету шамасын есептеу бірлігіне ұсақ кикілжіңді ала отырып (1- ұсақ кикілжің әсері 1- жүйке тозу бірлігіне теңдеп алынған), егер тәулік ішінде бір адам пешенесіне 700 жүйкелеу бірлігі әсер ететін болса оның өлімге апаратындығын анықтаған. Жақын адамның қазасы - 100 ж.б. ерлі-зайыптардың ажырасуы - 73 ж.б.
Ағзаның дамуы барысында алдыңғы ми жарты шарларының ми қыртысы жетіліп, оның үйлестіруші рөлі дамиды. Эмоциялық қалыптасу орталығы алдыңғы мидың маңдай бөлігіндегі қыртысты қабатта орналасқан. ОЛ гипоталамус, лимбикалық ми, таламус және ретикулярлы формациямен бірігіп қызмет атқарады. Бас миы қалыптасу және қызмет ету ерекшеліктеріне қарай үш деңгейге жіктеледі. Бірінші- жоғарғы деңгей. Оның негізгі құрамдастары; алдыңғы мидың ми қыртысы, базальдық түйіндер, ми қыртысы астындағы қабат, иіс сезу жүйкесі, диэнцефальдық бөлік (аралық ми). Екінші - орташа деңгей мидың ортаңғы бөлігі. Үшінші - төменгі деңгей мидың артқы бөлігі, яғни варолиев көпірі, мишық және сопақша ми бөліктері. Жоғарғы деңгей бас қолбасшы ретінде шешім қабылдап бұйрық береді. Орта және төменгі деңгей орындаушылар. Мысалы: үлкен ми сыңарларының ми қыртысы иесіне орныңнан тұр деп әмір берсе, бұйрықты еттерге, еттердің әрбір талшығына дейін өткізетін ортаңғы және төменгі деңгейге болады. Кейде шығасыға иесі басшы оймен атқаруға уақыт тапшылығы мүмкіндік бермейтін қорғаныш қимылдары ми сыңарларына бармай-ақ орта және төменгі деңгейде тұйықталып шешімін таба алады. Себебі, ол реакциялар ағаның эволюциялық дамуы барысында төменгі ми деңгейлерінің жадында жатталып қалған. Мысалы: көзге шаң - тозаң түсірмеу, т.с.с.
Адамда ми қыртыстары түзілген соң, ми барлық мінез-құлық көріністерін ұйымдастырады. Олар 1) инстинкт - ата-бабадан жеткен, ми қыртысының астыңғы аймақтарында сақталып қалған, тіршілікті қамтамасыз етудің алғашқы күндерінде байқалатын мінез-құлықтар (жылау, ему, қорғану т.с.с.); 2) өсу мен даму барысында қалыптасатын жеке адамға ғана тән дербес мінез-құлық; 3) екінші белгілер арқылы қалыптасқан, яғни сөз арқылы адам мен адамның пікір алмасуы, еңбек ету кезіндегі дағды мен әдет қалыптасуы сияқты ұжымдық мінез-құлық.
Адамның сыртқы орта әсеріне жауап беруі төмендегідей сатылар арқылы өтіледі. Кез-келген стресстік әсер жүйке жүйесінің сезімтал рецепторлары арқылы қабылданып гипоталамустың арнаулы нейроэндокриндік жасушаларын белсенді күйге көшіреді. Ол жасушалар кортикотропты релизинг фактор (КРФ) - деп аталатын гормонды бөле бастайды. Ал КРФ гормоны гипофиздің алдыңғы бөлігінде орналасқан жасушаларға қозғау сала әсер етеді. Нәтижесінде, гипофиз жасушалары адренокортикотропты гормон (АКТГ) жасап шығарып, таратады. АКТГ әсерінен бүйрек үсті безінің қабығы белсенді күйге көшіп кортикостероидтар (КС) бөліп шығарады. Міне, осы КС гормоны ағзаның сыртқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
көмекші құрал
ШЫМКЕНТ
Мазмұны
1.Кіріспе сөз ----------------------------------- ----------------------------------- ------ 4б.
2.Суицид жөніндегі жалпы ұғымдар ----------------------------------- ---------- 5б.
3.Өзіне-өзі қол жұмсаушылықтың себептері,
түрлері мен категориялары ----------------------------------- -------------------- 8б.
4. Жас өспірімдердің суицидтік мінез-құлығының ерекшелігі -------------- 13б.
5. Жасөспірімдердің суицидке бару әрекетінің алдын алу ------------------- 18б.
6. Жан күйзелісі және одан арылу жолдары ----------------------------------- -- 19б.
7. Тәрбиелеу, түзету әсерінің психологиялық педагогикалық негіздері.
Педагогтар мен ата-аналарға ұсыныстар ----------------------------------- ------ 25б.
8. Оқушыларды өзара қарым - қатынасын
анықтау (сауалнамалар) ----------------------------------- ------------------------- 27б.
9. Оқушылардың өз сезімін басқару жолдарына
арналған ашық сабақтар үлгілері ----------------------------------- -------------- 41б.
10.Онтүстік әлеміндегі статистика ----------------------------------- -------------- 48б.
11. Өмір философиясы ----------------------------------- ----------------------------- 57б.
12. Асығыс қадам азабы ----------------------------------- --------------------------- 58б.
13. Кек алудың төте жолы (әзіл әңгіме) ----------------------------------- ------- 61б.
Кіріспе
Өмірден қымбат ештеңе жоқ десек те, адам психикасындағы дағдарыс үлкен-кіші демей өлімге алып баратыны өкінішті. Әсіресе, жастарға тән демонстративтік, байбаламдық суицид, (өзін-өзі өлтіруге қастандық әрекет) ол рухани әлсіз жандардың көмек сұраған жан-айқайы екенін мектеп психологтары мен ата-аналар дер кезінде түсініп, жәрдемге келуі керек.
Суицидтің себебі әр түрлі. Басты себеп, үмітсіздікке бой алдыру мен жеке жан дағдарысы екенін біз әр кез ұмытпағанымыз абзал. Жасөспірімдерде өлім - өмір сүрудің соңы деген түсінік болмайды. Қарсыластарына қыр көрсетіп, "мәңгі емес, тек бір мезгілге жазалаймын" - деген ойда болады. Бірақ оның соңы орны толмас өкінішпен аяқталады.
Жасөспірімдердің суицидке бару әрекетінің алдын-алу ата-аналар мен мектеп психологтарының, әлеуметтік қызметкерлердің және сынып жетекшілердің ең басты міндеттері.
Филология ғылымдарының кандидаты Бектай Қожахметов
Суицид жөніндегі жалпы ұғымдар.
Өзін-өзі өлтіру (суицид) - бұл саналы түрде өзін өмір сүруден айыру, адамның қатты жан-күйзелісі жағдайында немесе психикалық ауру ықпалымен жасалған өз-өзіне қол жұмсау әрекеті; жүйкесін қатты жарақаттайтын жағдайлар ықпалымен өмірден саналы түрде кету әрекеті, бұл жағдайда жеке өмірдің жоғары құндылық ретінде мәні жоғалады.
Осылайша, суицид ұғымы адамның өзін-өзі өлтіру туралы түсінігін береді, басқаша айтқанда, бұл өз-өзіне қол жұмсаудың жоғарылатылған тәуекелі. Кәмелетке толмағандардың ауытқушылық мінез-құлқының аталған түрі енжарлы, әрекетсіздік болып сипатталып, шешімі жоқ мәселелерден
өз-өзін зорлықпен, күшпен өмірден қиып кету тәсілі болып табылады.
Суицидалдық ниет-түпкі ойға ерік компоненті қосылған кезде шығады, яғни, шешім сыртқы мінез-құлық әрекетіне көшуге дайын болу кезеңі.
Дәрігерлер өзін-өзі өлтіруді үш түрге бөледі:
Бірінші, анық күйзелістік жағдайдан соң, өмірдің мәнін жоғалтып, адам өзін ұзақ уақыт өлімге дайындайды.
Екінші, жасырын суицид, адам өзін өлімге арнайы дайындамайды. Тек саналы түрде тәуекелге бел буу күтпеген өлімге алып келеді.
Үшінші, басқалардың көзінше ашық түрде өлімге бет бұру. Бір нәрсені дәлелдеу үшін, біреуге ерегісу.
Өзіне қол жұмсайтындарды екі негізгі категорияға бөліп қарауға болады. Бірінші, әртүрлі психикалық ауруға ұшырағандар.
Екінші, психикалық дені сау, стресстік (күйзеліс) жағдайларға төзбей қарағандар. Әсіресе дені сау адамдардың ауруларға қарағанда өзіне қол жұмсауы алты есе жоғары болып келеді.
Ресми мәліметтерге жүгінсек, еліміз бойынша соңғы үш жылда балалар арасындағы аурушаңдық деңгейі 8 пайызға өскен. Жүйке сырқатының аурулары 2,3 пайызға артты. Қазіргі таңда елімізде 15 жасқа дейінгі әрбір 14-ші бала, яғни 300 мыңға жуық жасөспірім жүйке жүйесіндегі және психикалық ауытқушылыққа душар болған.
Жыл сайын елімізде 11 мыңға жуық баланың психикалық және
мінез-құлық ауытқушылығына душар болғаны анықталады. Психикалық қоздырғыш заттарды тұтыну салдарынан балалардың алғашқы ауытқушылыққа ұшырау оқиғасы 2000 жылғы мәліметтермен салыстырғанда, 2003 жылы 3 есеге өскен. Сондай-ақ ішімдікке әуестену салдарынан психикалық мінез-құлық ауытқушылығына ұшыраған балалар саны тіркелген. Бұл көрсеткіштердің үштен бір бөлігі Алматы қаласының үлесінде.
Сонымен қатар, соңғы үш жылда психикалық қоздырғыш заттарды тұтыну салдарынан ауытқушылыққа ұшыраған жасөспірімдер саны да арта түсті (51,5 пайыз).
Жасөспірімдер арасындағы психикалық және мінез-құлық ауытқушылығына алғаш рет ұшырау көріністері 37 пайызға өскен.
Мамандардың айтуына қарағанда, балалармен жасөспірімдер арасында өз өмірлерін өздері қию көріністері де ұлғая түсті. Ұл балалар арасында мұндай көрсеткіштер әрбір 100 тұрғынға шаққанда, 10,4 болса, (1996 жылы - 9,6) қыз балалар арасында 100 мың тұрғынға шаққанда 3,7 (1999 жылы-2,7) болды. Жасөспірімдер арасындағы өзін-өзі өлтіруге басты себеп психикалық қоздырғыш заттарды тұтыну салдарының психикалық және мінез-құлық ауытқушылығына байланысты деп отыр.
Өзін-өзі өлтірудің түрлері:
oo Тамырын қию;
oo Өзін өртеу;
oo Газға улану;
oo Дәрі және сұйықтарды шектен тыс ішу;
oo Биіктен құлау;
oo Өзіне суық қару қолдану;
oo Асылып өлу;
Тәуекелділік факторлары.
Адам өмірінің белгілі бір аспектілері суицидке әрекет жасауға түрткі болады. Зерттеулер нәтижесі үмітсіздік сезімі суицидтің маңызды факторы екендігін көрсеткен. Көбіне өзін "үмітсізбін" деп санайтындар суицидті барлық қиындықтан шығаратын бірден-бір жол деп сезінеді. Олардың көбі жалғызбасты адамдар. Жалғызбасты адамдар өмірдің қиын кезеңдерінде үмітсіздікті көбірек сезініп, иррационалды ойларға кенеледі. Себебі оған моральді көмек беретін жақын достары жоқ. Ал психикалық ауруын емдетпеген адамдар суицидтің барлық түрлерінің 90 пайызын жасайды. Соңынан жан күйзелісіне алып баратын түрлі соматикалық аурулар да суицидке түрткі болады. Суицидке барған ересектердің 13-і өлім кезінде соматикалық аурудан зардап шеккендер екен.
Суицидтік тәуелділіктің тағы бір факторы - бұрын соңды әрекет етілген немесе ниеттелінген суицид, сонымен қатар туыстар арасында жасалынған суицид. Бұл жерде индивидтің әлеуметтік деңгейі де үлкен рөл атқарады.
Суицидке ниеттенген белгілері.
Суицидке баратын адамдардың 80 пайызы өздерінің ниеттері туралы алдын-ала белгі береді. Әдетте, олар суицид туралы әңгіме айтады немесе өлгісі келетіндігін айтып, өзінің түкке тұрмайтындығын, яғни өмірінің мағынасыз екендігін ескертіп, суреттерден суицидті көрсетіп немесе әдеби шығармалардағы суицидті әңгіме етіп белгі береді. Тағы бір қауіп - адамның белгілі бір себепсіз, қайғылы және түсініксіз, аяқ астынан мінез-құлқының өзгеріп шыға келуі. Мұндай өзгерісті терминалды мінез-құлық деп атайды. Мұндай кезде индивид жұмыстарын жөнге келтіріп, мал-мүлкін таратады, сонымен қатар өкініші және мұң-қайғысы туралы жиі айтып отыратын болады.
Мұндай суицидтің белгілерін байқаған адам, суицид туралы кішкене де болсын түсінік беріп, ол адамнан суицидке деген ниеті бар ма, жоқ па екендігін сұрап, оның қателік болатындығын ұғындыру қажет. Егер жауап суицидке ниеттенгенін көрсетсе, онда ол адамды тез арада психологқа көрсетіп, суицидке себеп болатын басындағы қиындықтарын шешуге көмек беруі тиіс. Көптеген суицидті болдырмауға мүмкіндік бар, себебі суицидке неттенетін кезең, әдетте уақытша болады.
Басқа адамдарға әсері.
Суицид өзін-өзі өлтірген адамдардың туған-туысқандарына, достарына өте үлкен қатты соққы болып тиеді. Қасақана, аяқ астынан болған немесе зорлықпен жасалынған өлім, басқаларды жиі көмексіз, жігерсіз етіп сезіндіреді. Өлі денені тауып алған кезде, отбасы мүшелері және достары қосымша стресс факторларын алады. Көбіне ата-аналар өздерін кінәлі етіп сезінгендіктен көп зардап шегеді. Суицид әлеуметтік стигма болып қаралатындықтан, суицидті бастан кешірген адамдар бөтен адамдармен араласудан қашқақтайды және бөтен адамдар олардан қашқақтап жүреді. Мұндай мәселелерге қарамастан, суицидті бастан кешіргендер де, жақындарынан айырылған адамдар сияқты психологиялық проблемаларды бастан өткізе отырып, ақырында мұндай қайғыдан арылады. Сәтсіз суицидтен өткен адамдардың психологиясын қайта орнына келтіруде көмек беретін топтың рөлі айырықша болады.
Әйгілі адамдардың өзін-өзі өлтіргендігі туралы шулы ақпараттар да басқа адамдардың (фанаттар) өзін-өзі өлтіруіне түрткі бола алады деген пікірілер де бар. Әсіресе 13-19 жас аралығындағы тұлғалар диапазонында. Бірақ та көптеген зерттеулер мұны негізсіз, яғни мұндай пікірлерді әділетсіз деп есептейді.
Суицидке деген көзқарас.
Көптеген адамдар суицид тақырыбында әңгіме жүргізгенде, әлеуметтік жағдайына байланысты шорқақтық танытады. Сонымен қатар көпке таралған, суицид тақырыбында, мынадай миф бар: Жан күйзелісіне ұшырауға бейім келетін адамдар алдында суицид туралы әңгіме жүргізуге болмайды, себебі мұндай әңгіме ондай адамдардың миына суицид туралы ойлану дәнін себуі мүмкін. Бірақ көптеген психиаторлар мен психологтар, суицидті ойы бар адамдар, сезімдері туралы айта отырып, жеңілдік сезінуі мүмкін деген ойға келді. Суицидке деген көзқарас ғасырлар бойы өзгеріп келді.
Бүгінгі таңда психикалық ауруларға жаңаша көзқараспен қарай отырып, кейбір суицидтен тірі қалған адамдардың құқығын қорғай отырып, көптеген дәстүрлі діндер суицид құрбандарына рақымшылықпен қарап, оларды салт-дәстүрмен көмеді. Суицидті жүзеге асыруға көмек көрсеткендік жазасы бар қылмыс болып табылады.
Өзіне-өзі қол жұмсаушылықтың себептері, түрлері мен категориялары
Суицидті мінез-құлықтың шығу себебі өте күрделі және әр алуан. Оның себебін адамзаттың биологиялық, генетикалық, психологиялық және әлеуметтік өрісінен іздеуге болады. Отбасындағы ажырасу, жұмыстан, сабақтан шығу секілді экстремалды жағдайлар кезінде жасалынатына қарамастан, кейбір сарапшылар мұның бәрін суицидтің себебі емес соған апаратын сылтау деп болжайды. Өз-өзіне қол жұмсаған адамдардың көбі дауасы жоқ жан күйзелісінен зардап шегетіндер. Суицидтің негізі көп жағдайда адамның жан күйзелісі болғандықтан, оның себебін зерттеу суицидтің себебін түсінуге мүмкіндік береді.
Адамдар арасында кездесетін басқа да психикалық аурулар, мысалы: биполярлы қынжылу, шизофрения және мазасыздық, суицидке алып барады.
Биологиялық себептер.
Зерттеушілер суицидалды мінез-құлықтың деңгейі белгілі бір отбасында жоғары болатындығын көрсете отырып, суицидтік тәуелділікте генетикалық және әлеуметтік факторлар да үлкен рөл ойнайтындығын болжайды. Пенсильванияда 100 жыл көлемінде жасалынған суицидтің төрттен үші төрт отбасында болған. Егер егіздің бірі суицид жасауға әрекеттенсе, екіншісі де құлшынып тұрады. Бұл факт суицидте генетикалық әсердің де барлығын дәлелдейді.
Кейбір психикалық аурулар мысалы: шизофрения, ішімдікке құмарлық - көбіне суицидке апарады, мұндай жағдайда адамдардың миында серотонин деңгейі төмен болатындығын зерттеу нәтижесі көрсеткен болатын.
Психологиялық теориялар.
Австралиялық психиатр Зигмунд Фрейд 20 ғасыр басында ең алғашқы суицидтің психологиялық теориясын жасап шықты. Онда ол адамның өзіне деген агрессия рөлін көрсеткен.
Американдық психиатр Карл Менинжер барлық суицидтердің негізі болып табылатын өзара байланысты үш себебті және ол ессіз себептер болып табылады деген ұғымды ұсынған. Олар:
1. Кек - өшпенділік (өлтіруге құлшыныс).
2. Жан күйзелісі - үмітсіздік (өлуге деген құлшыныс).
3. Кінәлі сезім ( өзін-өзі өлтіруге деген құлшыныс).
Американдық психолог Эдвин Шнейдман суицидтің бірнеше салмақты
мінездемесін суреттеген. Оның ішіне төзгісіз жан ауруын, көпшіліктен сыртта қалып қойғандық сезімін, қауқарсыздық және үмітсіздік сезімдерін және т.б осындай мәселелерді өлім ғана шеше алады деген пікірлерді кіргізген.
Әлеуметтік теориялар
Көптеген әлеуметтанушы ғалымдар әлеуметтік құрылым мен өмірлік құндылықтар суицидтің көрсеткішіне елеулі әсер етеді дегенді айтады. Француз әлеуметтанушысы Дюркгейм өзін-өзі өлтірудің көрсеткіші әлеуметтік ара- қатынасқа, яғни индивид үлкен топтың қай бөлігіне және қандай деңгейіне жататындығына байланысты екенін дәлелдеген.
Адам әлеуметтік қатынас кезінде жеткіліксіздік сезінсе, әсіресе мұндай мәселе аяқ астынан бола қалса, (мысалы, жұмысынан айрылу сияқты), мұндай кезде өзін-өзі өлтіру көп кездеседі. Суицидтің себебін анықтау кезіндегі жасалған қорытындыда жалғыздық факторының әсері көп екені байқалады. Үлкендер арасындағы суицид көрсеткіші отбасылы адамдарда жалғызбасты, жесір, ажырасқандарға қарағанда төмен. Сонымен қатар суицидке бейім тұлғалар өмірде көп қиындықты басынан кешіргендер болып кездеседі. Олар: отбасынан айырылу немесе туыстарымен ара-қатынасы нашар, ата-анадан бөлек тұру немесе жасөспірімдердің бөлек тұруы, балаларға көңіл бөлмеушілік немесе нашар тәрбие. Суицид жасауға ниеттенген адамның популяциясында психикалық қынжылудың жоғары деңгейі, сонымен бірге психоактивті заттармен жиі қиянат жасайтындығы анықталған. Дегенмен де суицид жағдайы жақсы отбасыларында да кездесіп отырады.
Дүниежүзінде суицидті болдырмау жұмыстары.
Тарихи тұрғыдан қарастырсақ, түрлі дәуірлерде түрлі мәдениеттердің өркендеуінде бұл құбылысқа жиі өзіндік пікір-көзқарастар қалыптасатын: жиі бұл әрекет халық көпшілігімен айыпталып, қарғыстар айтылатын. Осылайша, мұсылмандық және христиандық адамгершілік көзқарастарынан өз-өзіне қол жұмсау ауыр және дұрысталмайтын күнә болып саналған. Сол себептен, осы діндердің жақтаушылары өмірін осындай тәсілмен аяқтаған тұлғаларды, зиратты ластамау үшін, күштеп немесе өз өлімімен қаза болған адамдардан бөлек көметін.
Ежелгі Мысырда суицидті төзгісіз өмірлік шарттардан құтылу жолы деп есептеді. Жапонияда барлық кездерде де сәтсіздікке ұшыраған немесе масқара болғандардың өзін-өзі ақтауы деп есептегендіктен харакириге (салт бойынша қанжармен өзін-өзі өлтіру) құрметпен қараған. Екінші дүниежүзілік соғыста жапондық ұшқыш-камикадзелер жауының оғына өзінің ұшағымен соқтығысып суицид жасаған және оны зор құрмет көрген. Үндістанда сати атауымен қалған, күйеуі өлген әйелдің өзін-өзі өртеп өлтіруі бір кездерде салт болған. Басқа да көптеген мәдениеттерде суицид қатаң жазаға ие болып, заңсыз деп табылған. Гректің философы Платон суицидті қатаң жазалаған. Дегенмен басқа халықтардың мәдениеттерінде, салт-дәстүрлерінде келесі ережелер орындалатын: олардың негізінде белгілі өмірлік жағдайлардың негізінде суицидтің жүзеге асуы мідетті болатын мысалы, Үндістандағы жесірлердің өз-өзін өртеп қаза болуы, Жапониядағы самурайлардың харакири құбылысы т.б. Осыған ұқсас жағдайларда суицид құрметті және адал жерастылық өлімге кепілдеме беретін, айбын, ар, ерлік, руға, халыққа, басшы мен мемелекетке адал қызмет ету белгісі болып табылатын.
Жан күйзелісі суицидке апарар бірден-бір жол болғандықтан, күйзеліс кезінде қолданылатын медикаменттермен психотерапияға жүгіну - суицидті ескертетін маңызды фактор.
Суицидалогия саласында жасалатын зерттеулердің мақсаты, әдетте суицидке бейімділігі басым адамдарды теңдестіру, соңынан бұл адамдарға суицид қаупі бар екендігін түсіндіріп, көмектеседі.
Егер қазір суицидтік мінез-құлықты алдын-алуға бар күшті салсақ, Қазақстандағы өмір сүрудің жалпы көрсеткішін бір жылға созуға болады. Бірақ проблеманы шешу соншалықты оңай емес, 2008 жылдан бастап медициналық мамандықтар қатарына суицидолог мамандығы қосылды. Бірақ, қайда, қалай жұмысы істейтіндігі белгісіз. Ресей және басқа да елдердегідей арнайы суицидологиялық қызметтердің (құрамында поликлиникасы, сенім сымтетігі, ауруханасы кешенді құрылған) мемлекет тарапынан құрылған тәжірибесін алсақ жарар еді.
50-жылдары Англия өз-өзіне қол жұмсаушылықпен күресу мақсатында салық төлеуді ұйғарған. Егер отбасының бір мүшесі өз-өзіне қол жұмсаса отбасының қалған мүшелері мемлекеттік қазынаға арнайы салық төлеуге мәжбүрленді. Австрияда да өзіне қол жұмсаған адамның туысқандары жерлеуге беретін материалдық көмектен шеттетілді. Қазір Қазақстанда осы бағыт бойынша жұмыс жүргізу мектеп психологтарына тапсырылып отыр.
Суицид тақырыбы біздің бүкіл өмірімізге бойлай еніп, қай кезде болмасын өзінің көкейкестілігін жоғалтқан жоқ, қайта жас ерекшелігіне қарай оның маңызы арта түсті. Әлемде 1994 жылы өз-өзіне қол жұмсаған адамдардың саны Литвада - 45,8%, Ресейде - 41,8%; Эстонияда - 40,9%; Латвияда - 40,6%; Венгрияда - 35,3% болған.
.
Өз-өзіне қол салу негізі үш топқа бөлінеді: нағыз, демонстративтік және жасырын.
Нағыз суицид - өлуге деген тілек-ниетпен бағытталады. Өзі-өзін өлтіру (нағыз суицид) және өзін-өзі өлтіруге әрекеттену (аяқталмаған суицид) сияқты түрлері бар. Мұны суицид және парасуицид деген атаулармен айтады. Бұл жерде суицид ниеттене отырып , өзін-өзі өлтіру, ал парасуицид өлімге әкеп соқпау ниетіндегі өзін-өзі зақымдау актісі.
Өз-өзіне қол салу мінез-құлқы, ішкі және сыртқы жоспарда көрініс табады. Суицид әрекеті - өз-өзіне қол салуды жасау әрекетімен аяқталған суицидті біріктіреді. Өзіне қол салу әрекеті қайтымды немесе қайтымсыз болуы мүмкін. Аяқталған суицид деп - өлімге әкеліп соққан әрекетті айтамыз. Өзіне қол салу көріністері өзіне суицидтік ойларды, түсініктерді, көріністерді, күйзелістерді, сондай-ақ суицидтік тенденцияны, олардың арасынан түпкі ой мен ниетті айқындауға болады.
Бұндай суицидтерге қашанда жабырқау дағдарыстық жағдай немесе жай ғана өмірден бас кешу жайлы ой жатады. Нағыз суицидтің тағы бір ерекшелігі толғану мен өмір сүрудің мәні жайлы ойланып күйзелу жатады.
Демонстартивті суицид - өлуге деген ниетпен байланысты емес, қайта өз проблемасына көңіл бөлдіртіп, назар аудартудың әдіс-құралы болады, көмекке шақырады. Бұлардың әрекеті өліммен ойынға көбірек ұқсайды. Бұндай адамдар өмірден өтудің ашық түрін таңдамай, суицидалдық шартты мінез-құлықты қалайды. Бұларға автомобиль жүргізудің қаупті түрі, спорттың эстремальдық қауіпті түрлерімен айналысуы, ерікті түрде ыстық нүктелерге барумен, әсері күшті есірткілерді пайдаланумен, ішімдікті қолданумен, сондай-ақ өзін-өзі оқшаулауға жатады.
А.Г. Амбрумова өз ойын былай білдіреді: Өзін-өзі өлтіру шынайы суицид, сондай-ақ өзін-өзі өлтіруге әрекет аяқталмаған суицид. Ал, А.Е. Личконың пікірі бойынша суицидалдық мінез-құлық жасөспірімде демонстративті, аффекті және шынайы болып келеді. В.А. Тихоненко өлуге ниет қылғандардың санатын көңілге ала отырып, өз-өзіне қол салу мінез-құлық әрекетіне қосымша бірнеше толықтырулар енгізді.
Бірінішіден, ол демонстративтік-байбаламдық өзіне-өзі қол салу мінез-құлқын бөлектеп, өзінің қандай да бір іс - әрекеті арқылы көрсетуді көздейді. Екіншіден, оның пікірі бойынша өзін-өзі зақымдау мен дене мүшесіне жарақат салу, жалпы өлімге бағыт алмайды. Тек жарақатпен шектеледі. Үшіншіден, мұндай мінез-құлықтар айналып келгенде бақытсыздық жағдайдың құрбаны болуға әкеліп соғады. Сонымен өзіне-өзі қол салу мінез-құлқының диагностикасы өлу ниетінің нақты бағасының дәрежесіне негізделіп сүйенеді.
Суициалдық мінез-құлықтың жас айырмасына қатысты өзіндік ерекшеліктері болады. Мысалы, өмірдің кризистік кезеңдері, жастық шақ немесе кәріліктің басталуы және т.б.
Өз-өзіне қол салуға тән сипаттама:
- жан күйзелісіне шыдай алмау;
- жағдайдан шығудың жолын іздеу;
- үмітсіздікке бой алдырту мен жеке басының дағдарысы;
- ауто агрессия;
- тұлғаның өз-өзіне қол жұмсауға амбеваленттік қатынасы.
Осының бәрі айналып келгенде таңдауы тарылып, өз-өзін өлтіруге әрекет жасау жиірек кездеседі. Бірақ олардың аз ғана бөлігі өздерінің қойған мақсатына жетеді. Суициалдық мінез-құлық бұл жаста көп жағдайда демонстративтік сипат, сонымен бірге байбаламдық сипат алады. А.Е. Личконың көрсеткеніндей тек қана жасөспірімдердің 10 пайызы ғана шынайы өлгісі келетін ниет білдірсе (өзін-өзі өлтіруге қастандық әрекет), ал 90 пайызынікі көмекке шақырған жан-айқай.
А.Е. Личко, А.А. Александров 14-18 жас аралығындағы жасөспірімдердің
сынақ-зерттеуден өткізіп, мынадай қорытындыға келген. Суицидалдық әрекет жасөспірімдер тобына психикалық өзгерістердің рөлінің біршама артуы байқалады, мысалы, депрессия. Балалар депрессияның белгілеріне әрбір ұсақ-түйекке мән берушілік, іш пысу мен шаршағандық сезімдері, айтқанды тыңдамау мен айқай-шу, жан-жал көтеруге дайын тұрушылық, ішімдік пен есірткіні пайдалану жатады.
Жас кезеңде көбінесе суицидалдық мінез-құлықтар көп жағдайда жақын және жеке қатынастармен, мысалы, бақытсыз махаббатпен тығыз байланысты болып келіп, депрессияға ұшырауға бейім келеді. Депрессияның деңгейі көп жағдайда суицидалдық қорқыныштың шынайы көрсеткіші болып келеді. Жалпы айтқанда жасөспірімдер арасындағы суицидалды мінез-құлыққа өз құрбылары мен ата-аналары арасындағы жеке қарым-қатынастардың да ықпалы әсерін тигізеді.
Зерттеулер көрсеткендей, аяқталған өзін-өзі өлтірудің неғұрлым көп бөлігі 40 пен 65 жас аралығында жасалады екен. Негізінен бұл жасқа келгенде суицидалдық әрекетке итермелейтін факторлар: ажырасу, жақын адамын жоғалту, жұмыстан шығарып жіберу, қаржылай кризис, жанұяда баласының қайтыс болуы т.б. жатады. Ал, кәрілік жаста мынадай маңызды әлеуметтік- психологиялық мәселелермен беттеседі. Жалғыздық, қызмет бабының аяқталуы, мүмкіндігін жоғалту, жолдастарынан, жанұясынан бөліну сонымен қатар, депрессиядан шаршағандықпен, үмітсіздікпен ұштасып жатады.
Сондай-ақ елдің экономикалық жағдайымен, өзін-өзі өлтіру пайызы арақатынасының бар екені жалпы заңдылық. Мысалы айта кетсек, кенеттен банкротқа ұшыраудың артуы суицидтік әрекетке барудың бірден-бір жолы. Қазіргі таңдағы зерттеушілер өзін-өзі өлтіру әлеуметтік құбылыс ретінде қоғамның діни санасын дамыту деп біледі. Сенім, оның ішінде Ислам суицидалдық мінез-құлықтың ықтимал болу мүмкіндігін азайтады. Діни ғұрып бойынша өзін-өзі өлтіру аса ауыр күнә ретінде қарастырылып, құдайға сыйынып, сенуші адамға өзіне-өзі қол салуға тыйым салынған. Жанұя тарихында өз - өзіне қол салу өлтірудің кездесуі, ата-аналардың тұлғалық ерекшеліктері депрессияның суицидалдық факторлардың туындауына әкеліп соғуы мүмкін.
Өзіне- өзі қол жұмсаушылықтың себептері.
Суицидтің себептері:
- мүгедектік (ауру);
- мамандықты өз еркімен қалауға, жан ұя құруға, балалы болуға
мүмкіндіктің болмауы;
- жалғыздық (әсіресе 70 жастан кейін);
- жұмыссыздық (өте күшті жан күйзелісіне әкеледі) болуы мүмкін.
Суицидалдық белсенділіктің жеке адам мінез сипаттарына қарай екі типі бар: кәрілік және жасөспірімдік.
Адамның өзін-өзі өлтіруі ең алғаш қашан болғаны белгісіз болғанмен, адам саналы түрде өз өмірін қиюды ерте кезден бастаған. Мұны ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы антропологиялық зерттеулер де дәлелдейді. Осы кезеңде жер бетінің әр түкпірінде алғашқы қоғамдық құрылыстың заңымен өмір сүрген адамдар да болған.
Зерттеулердің қорытындысы көрсеткендей , белгілі бір қауымда өзіне қол салу әркімнің жеке ісі деп есептелсе, кейбіреулерінде осыған байланысты діни салт-дәстүрлері болса, енді бірінде бұған тиым салынып, жазаланып отырған.
Әлеуметтанушы Дюркгейм өз заманында суицидтердің төрт негізгі себебін бөліп көрсеткен еді.
Өзімшілік өзін-өзі өлтіру - басқа адамдармен байланысы жоқ, жалғыздыққа жанықұмар, өзімен-өзі болуды қалайтындар да көп кездеседі.
Альтруистік өзін-өзі өлтіру - керісінше басқа адамдардың өмірін сақтау үшін болатын жағдай (мысалы, екінші дүние жүзілік соғыс кезіндегі ерліктер).
Аномалиялық өзін-өзі өлтіру кенеттен қоғамда кездесетін қиындықтардан шығудың жолын таппай , өз өмірін қию.
Фаталистік өзін-өзі өлтіру - жеке адамды, қатал бақылауға алғандықтан, оған бостандық бермегендіктен, болашақтан үміт үзуден болатын өлім.
А.Е. Личко жасөспірімдер арасында кездесетін суицидтердің ең жиі кездесетін себебіне мыналарды жатқызады:
1. Сүйікті адамын жоғалту.
2. Шектен тыс қалжырау жағдайы.
3. Өзіндік қадір-қасиетін осал сезіну.
4.Алкогольді, гипногенді, психотропты дәрілерді және есірткіні пайдалану
нәтижесінде пайда болатын жеке бастың қорғаныш тетігінің бұзылуы.
5. Өзін-өзі өлтірген адаммен өзін теңестіру.
6.Әртүрлі сылтаулар бойынша туатын қорғаныш, ызалану мен жабырқаудың әр алуан формалары.
Өзін-өзі өлтіруге ниеттенудің кейбір белгілері:
oo ұйқының бұзылуы;
oo жалғыздыққа, басқалардан бөлектенуге бейім болуы;
oo үйден қашуы;
oo сыртқы келбетінде және мінез-құлқында өзгерістердің білінуі;
oo ішімдікті немесе есірткіні жиі қолдануы;
oo агрессивті, ашушаң жағдайда жүруі;
oo өлім жайлы әңгіме айтуы, өзін-өзі өлтіруі туралы жазып қалдыруы, тек қара түске бояған, өзіне бағытталған қаталдықты бейнелейтін суреттер;
oo іс-әрекеттеріне арлану, өз бетімен қаңғыру;
oo үмітсіздік сезімі, қорғаныш, күйзеліске ұшырау, себепсіз жылау;
oo жеке заттарын тарату;
oo жақсы көретін істеріне қызығушылығын жоғалту;
oo сабақ үлгерімінің бірден төмендеуі, сабақтан қалу, мектепте тәртібінің төмендеуі;
oo топтарға немесе секталарға қатысу т.б..
Жасөспірімдердің суицидтік мінез-құлқының ерекшеліктері . Жасөспірімдердегі суицидтық көрініс мінез-құлығының бір түрі болып табылып аутоагрессия, ересектердің суицидтік мінез-құлығынан белгілі ерекшеленеді. Осылайша, жасөспірімдердің 90 %-і осы тәсілмен қаза болуы - көмек беру туралы белгісін білдіреді және тек 10% - шынымен де өмірмен қоштасу білгісін білдіретін. Негізінде психологиялық - педагогикалық және психотерапевтік көмeкті талап ететін жасөспірімдердің өз-өзіне қол жұмсау күйзелісін уақытысында анықтау қажет. Осылайша, А.Г. Амбрумова және Е.М.Врононың пікірінше, осы топқа жататын 6-7 жасар балаларға өлім туралы түсінік басқа тірішілік етумен қалыптасатын, ересектеулері, 10-12 жастағылар, бір жағынан, өлім деген ол мәңгілікке өмірден кету екенін түсінетін, басқа жағынан оларда өлім - өмір сүрудің ақыры деген түсінік болмайтын, олардың пікірінше, осындай әрекетке барып, олар тығырықтан шығады немесе өздерінің қарсыластарын мәңгі емес, тек бір мезгілге жазалаймыз деген ой қалыптасатын.
Өтпелі шақта өлім туралы түсініктер ересектердің түсініктеріне ұқсас келеді. Бұл кезеңнің ерекше айырмашылығы - жасөспірімдердің өлім туралы тақырыбында деген қызығушылығы, өмір мәні туралы ой-толғаулар, осы бағыттағы философиялық мәселелеріне қызығушылық білдіру. Жиі мұндай құбылысы жоғары парасатты тұлғаларда кездеседі. Өтпелі шақтың тұлғалық ерекшеліктері- тез қызушылық, ашуланшақтық, эмоцианалды тұрақсыздық, дау-дамайлық жағдайлардағы шешім қабылдай алмау қасиеті- жасөспірімдердің суицидалды предиспозициясын құрайды. А.Е. Личко жасөспірімдерің суициалды мінез-құлқын үш түрге бөледі:
oo қыр көрсетушілік;
oo ауытқу;
oo нағыз.
Қыр көрсетушілік қасиет өз мәнінде үнемі жасөспірімнің өзі басынан кешетін жағдайды толық түсінбеушіліктен бейнеленеді. Мұндайда жасөспірім өлімге ұшырауы да мүмкін, себебі көп жағдайда атқаратын іс-әрекеттерінің қауіптігін түсінбейді.
Ауытқу суицидалды мінез-құлықтың мінездің өзгеруі, психопатия немесе мидың органикалық зақымдануының қалдық құбылыстары аясында пайда болған күшті психогенді реакцияның бір түрі болып табылады. Осындай суицидалды мінез-құлық түрінің бір формасы - өтпелі жастағы енжарлық наразылық реакциясы. Мұндай реакцияның негізінде бірдеңеге қатты наразы болу күйі немесе айналасындағыларды немесе өзін жақтырмау, кек қайтару, жазықсыз жазаланған тұлғаларды жауапқа тарту, қорлау қасиеттері жатқызылады. Мұндай реакция тек өлім туралы оймен немесе суициалды әрекетті іске асырумен шектеледі. Соңғы жағдайда шешім ертеден қабылданбай-ақ қысқа тұйықталу механизмі бойынша пайда болады. Қыр көрсетушілік суициалды реакцияларға қарағанда, наразылықтың суициалды реакциялары жалғыздықта іске асырылады. Егер де мұндай әрекет өлімге келтірмесе, онда балалар және жасөспірімдер, әдетінше өз қылығынан қысылып, оны жасыруға тырысады, ал қыр көрсетушілік реакциясы айналасындағылардың назары мен түсінігіне бағытталған.
Нағыз суициалды мінез-құлқын білдіруде жасөспірімнің өз-өзін өлтіру ниеті және оған ешкім кедергі болмайтындай етіліп көп уақыт дайындалады. Өлім алдында қалдырылған хаттарда жиі осы әрекетке бару себептері, жағдайлардың субъективтік бағалары, өз-өзін кінәлау т.б. айтылады. Жасөспірімдердің нағыз суициалды мінез-құлығының шығу тегі түрлі жан күйзелістік жағдайларда орын алады. Негізінде адамның барлық психикалық және физикалық көріністері орын алған күйзелістің, жасөспірімдердің, ересектердің күйзелісінен депрессиясынан өзгешілігін білдіреді. Өтпелі кезеңдердегі депрессиялардың өзектігі тек олардың жиі орын алуымен білдірілмей, көңіл-күйді көтеретін, уайым-қайғыны жасыратын маскүнемдікке немесе есірткі заттарын қолдауға бағыттайды А.Е. Личко 1985ж.
Нағыз суицидалды мінез-құлықты жасөспірімдердің ерекшеліктері:
1. Өлім туралы түсініктің және өлім салдарын дұрыс түсінбеушілігі
салдарынан өзінің суицидалды мінез-құлығына жеткіліксіз баға беру;
2. бұл жаста нағыз ниет және қыр көрсетушілік іс-әрекет арасында нақты
айырмашылықтың жоқтығы;
3. сыртқы сылтау және оған деген реакциясы, яғни ересектердің пікірі
бойынша мағынасыздық, өткішілік, ұшқалақтық, яғни суицидалды әрекеттер сарындары - осы жерде фактінің кенеттігі орын алады;
4. кез-келген психопаталогиялық бұзушылықтардың бейнелену деңгейі
емес, жағымсыз, жүйкесін зақымдайтын, микроәлеуметтік ортаның ықпалы мектеп, отбасы, құрбы-құрдастары;
5. өз-өзіне қол жұмсау әрекеттері мен суициалды іс-әрекеттерінің
ауытқушылық мінез-құлқының кейбір көріністерімен өзара байланысының нақтылығы:
oo үйден, интернаттан қашып шығу, сабақтан қашу, ерте бастан темекі тарту, маскүнемдік, нашақорлық жағдайлары, ата-аналармен жанжалдасу, ұсақ құқық бұзушылықтар т.б.
Суицидалды мінез-құлықты жасөспірімдердің ерекшеліктері:
1. Өкпе, жалғыздық, алшақтылық, түсініспеушілік: ата-аналық
мейірімділікті шын немесе жалған жоғалту, қызғаншақтық;
2. Ата-анасының өлімімен, ажырасуымен, біреуінің үйден кетуіне
байланысты уайымдар;
3. Ұят, қысылу сезімдері, қорланған менмендік, әйгілі болу қорқынышы,
қорлану, жазалану қорқынышы, кешірім сұрау қалаусыздығы, махаббаттағы сәтсіздіктер, сексуалды эксцестер, қыз балалардың жүкті болып қалуы, кек қайтару, налу, наразылық, ескерту, ақша талап ету, өз тағдырына назар аудару, өзіне аяныш, жалыныш сезімдерін тудыру, жағымсыз салдардан құтылу, қиын жағдайдан құтылу, жолдастарына, кітап немесе кино кейіпкерлеріне аяныш білдіру немесе еліктеу.
Өз-өзіне қол жұмсауға тәуекелді жасөспірімдердің сипаттамалары:
1. Шиеленісті, экстремалды немесе ұзақ уақытқа созылған,
психологиялық ауыр күй кешетін жасөспірімдер;
2. Мінез-құлығында депрессия, дисфория формасындағы ауытқу
бұзушылықтары бар жасөспірімдер негізделмеген уайым;
3. Мінез-құлығында қызулығы, тұрақсыздығы, қыр көрсетушілігі және
психопаттық және психопаталогиялық күйін кешетін жасөспірімдер;
4. Спирттік ішімдіктерді қолданатын жасөспірімдер және мінезі қоғамға
қайшы келетін жасөспірімдер;
5. Берекесіз отбасыларынан шыққан және психикалық ауру туыстарымен
маскүнем және нашақор ата-аналармен немесе бұрын осындай құбылыс
алған отбасылармен бірге өмір сүру;
6. Әлеуметтік-психологиялық оқшаулануға және депрессивтік
уайымдармен бірге орын алатын хроникалық соматикалық және
неврологиялық аурулардан зардап шегетін жасөспірімдер;
7. суицидке барған және бару қаупі бар.
Психикалық ерекшеліктері.
Эмансипация реакциясы-үлкендердің қамқорлығынан, бақылауынан, басқаруынан шығуға ұмтылыс. Бұл реакция үлкендерге ғана емес, сонымен қатар, қоғамда қалыптасқан (ата-аналармен ұсынылған) заңдарға, ережелерге, пікірлерге, рухани құндылықтарға да бағытталады. Жасөспірімдер үшін өзін-өзі жүзеге асырудың формасы болып келеді. Қыздарға қарағанда ұл балаларда айқын көрінеді. Эмансипация реакциясының күшеюіне әсер ететін факторлар - үлкендердің мөлшерден тыс, аса жоғары бақылауы, кішкентай ретінде қарауы, оның қызығушылықтары мен армандарын елемеу. Эмансипацияның көрінуі түрліше болады; ата-аналарға қарсы бағытталған бүлік пен өз бетімен әрекет етуге ұмтылыс.
Қызығушылық немесе хобби реакциясы - жасөспірімдердің физиологиялық қасиеті. Психология тұрғысынан қызығушылық мотивтерді білдіреді. Жасөспірім бала оқу, демалыс уақытында да өз қызығушылығымен айналысуы мүмкін.
А.Е. Личко мақсатты ұстанымдарға байланысты жасөспірімдердің төмендегідей қызығушылықтарын көрсетті.
* Интеллектуалды - эстетикалық қызығушылықтар радиотехникаға, бейнелеу өнеріне, ән-әуенге, әдебиетке, тарихқа деген қызығушылықпен анықталады. Жасөспірім үшін процестің өзі қызығушылық тудырады.
* Дене-мануальды қызығушылықтары күштің, шыдамдылықтың нығаюына, белгілі бір дағды мен іскерлікті дамытуға арналған қызығушылықтары кіреді. Мысалы, спортпен шұғылдану, көлік айдау, тігу, тоқу (қыздарда). Жасөспірім бала үшін нәтижесі маңызды болып келеді.
* Лидерлік қызығушылықтар өзімен жасты балалар арасында лидер, басшы, жетекші болумен анықталады.
* Жинау (накопительный) қызығушылығына маркаларды, суреттерді т.б. жинау кіреді.
* Эгоцентрлік қызығушылықтар қоршаған адамдардың ортасында болу, назардың бәрін өзіне аударумен: сыртқы сымбаттылықпен, ерекшеленуімен, сирек кездесетін материалдық құндылықтарға ие болумен, шет тілін меңгеруімен сипатталады.
* Құмарлық (азартные) қызығушылықтар лотерея, карта, эмоцианалды спорттық ойындар ойнау және бай болуға деген құмарлықпен анықталады.
* Ақпараттық-коммуникативті хобби - жеңіл әрі тиімді ақпараттарды жинау. Бұл қызығушылыққа кино, фантастика туралы ұзақ уақыт бойында бос әңгімелесу жатады. Алынған ақпарат өңделмей тез ұмытылады.
Өзімен жасты балалармен топтасу реакциясы жасөспірімдердің инстинктивті түрде топтасуымен, жиналуымен сипатталады. Жасөспірімдердің топтары біркелкі бағыттылықпен, өз территориясына билік ету үшін күресімен, қарапайым символикасымен ерекшеленеді.
Келіспеушілік реакцясы - балаларға тән реакция, бірақ жасөспірімдерде де кездеседі. Қалыптасқан жағдайлардың, қоршаған ортаның (ата-аналарынан ажыратып, басқа тәрбие ұжымдарына ауысуы, мекен-жайын ауыстыру) аяқ астынан өзгеруінен болады және қарым-қатынастан, ойындардан, әрекеттерден қашумен, келіспеумен сипатталады.
Оппозиция реакциясы жасөспірімге қойылатын қатаң талаптарға және ата-аналардың, ересектердің әдеттегі назарларының төмендеуіне деген белсенді келіспеуішілігі. Бұл реакция - жариялы түрде мектептен қашу, ұрлау, өзіне қол жұмсаумен көрінуі мүмкін.
Имитация реакциясы белгілі бір адамға, не бейнеге еліктеумен сипатталады. Еліктеу үлгісіне әдетте жағымсыз кейіпкер алынады.
Имитацияның кері реакциясы белгіленген мөлшерде қарама-қарсы әрекет болып келеді. Мысалы, жасөспірім бала отбасы ұсынған материалдық көмектен бас тартуы, ескі киімді киюі, таныстары арқылы жоғарғы оқу орнына түсуге мүмкіндігінен бас тартуы, жалақысы төмен жұмыс орнын таңдауы. Оның әрекеттері идеялға қарсы жасалады. Екінші мысал, жасөспірім бала балалық шақта ішімдік ішетін әкесімен өсіп, ересек жасында ішімдіктен мүлдем бас тартуы.
Компенсанция реакция жасөспірім бала бір салада сәтсіздікке ұшырап, екінші салада жетістікке жетуге ұмтылады. Мысалы, әлсіз спортқа қабілетсіз бала өзінің толымсыздық сезімін оқудағы үлкен жетістіктермен ауыстырады.
Гиперкомпенсация реакция жасөспірім баланың шамасы келмейтін салада үлкен жетістіктерге жетуге деген белсенді ұмтылысы. Мысалы, әлсіз бала белсенді түрде гимнастикамен шұғылданып, үлкен жетістіктерге жетеді.
Ауытқушылық қылық-әрекеттің қалыптасуында маңызды рөлді адамның жеке тұлғалық ерекшеліктері атқарады. Көптеген зерттеу жұмыстарда мінез акцентуациясы бар жасөспірімдерде патологиялық, әлеуметтікке қарсы әрекеттерге жақын болатыны дәлелденген.
Жасөспірімдердің суицидке бару әрекетінің алдын - алу.
Тәуекел тобына жататын жасөспірімдердің суицидке бару ниетін және кейбір қайталанбалы әрекеттерін алдын-алу ата-аналардың, мектеп психологтарының, әлеуметтік қызметкерлер және педагогтардың басты мақсаты болып табылады.
Жасөспірімдердің суицидке бару әрекетінің алдын-алу формалары:
А) Әр оқытушының, әлеуметтік қызметкердің күнделікті атқаратын
жұмысында педагогикалық дерті, педагогикалық мәдениет талаптарын
міндетті түрде орындау;
Б) Өтпелі кезең психопатологиясы туралы білімін және жеке
педагогикалық тиісті тәсілдерін, емдеу педагогикасы мен
психотерапиясын игеру;
В) Серпінді бақылау және уақтылы психологиялық - педагогикалық
түзету жұмыстарын асыру мақсатымен осы әрекетке баратын тәуекел
контингентін анықтау;
Г) Жанұялық психотерапия тәсілдерін, ата-аналарға кеңес және балаларға психологиялық-педагогикалық көмек беру мақсатымен тәуекел тобына жататын оқушылар шыққан отбасыларды белсенді қорғауға алу;
Д) Мектеп ұжымдарында орын алған суициалды оқиға жағдайларын көпшілікке жарияламау;
Е) Өз-өзіне қол жұмсау қаупін жоғарылатылған суициалды тәуекел белгісі ретінде қарастыру;
Ж) Ата-аналардың дәрі-дәрмекті сақтау тәртібіне және суициалды психологиялық факторларға назарын күшейту;
З) Қажетілік туындаған жағдайда жасөспірімге психолог, психотерапевт, әлеуметтік қызметкер және педагогпен кеңес беру шараларын ұйымдастыру.
И) Жасөспірімдерде адам өмірінің құндылығы , өмір сүрудің мәні мен мақсаттары сияқты ұғымдарын және күрделі өмірлік жағдайларда психологиялық қорғаныстың жеке тәсілдерін қалыптастыру;
К) Психологиялық дайындық арқылы жасөспірімнің қазіргі өмірдің күрделі және қарама-қайшы құбылыстарына күйзеліске ұшырамау тұрақтылығын жоғарылату, алда орын алатын қиыншылықтарды өтуге дайындығын қалыптастыру;
Л) Психогенді реакциялардың пайда болуын немесе жасөспірімнің жүйкелік-психикалық бұзушылықтары өтемақысын себептейтін факторлар іс-әрекетін әлсіздеу немесе болдырмау мақсатымен мектеп, отбасы және жасөспірімге психологиялық көмек көрсету;
8. Әлеуметтік - педагогикалық іс - әрекетті іске асыру үшін қажет:
а). Әлеуметтік қызметкерлердің, педагог және психологтардың, ата-аналардың психологиялық дайындық деңгейін жоғарылату;
б) Өтпелі кезеңдік патопсихология және психотерапия білімдерін игерген
әлеуметтік қызметкерлердің, педагог және психологтардың санын көбейту;
в) Түрлі мектептен тыс психологиялық көмек беру формаларын құру;
Құрылымына психиатор, психотерапевт, заңгер және басқа да мамандарды ендірген аумақтық психологиялық кеңес беру шараларын ұйымдастыру; күйзеліс жағдайында анонимдік психологиялық көмек беру үшін сенім сымтетігін ұйымдастыру қажет;
Осылайша, жасөспірімдерде суицидтің алдын-алу жүйесін құру үшін
расында тәрбие және білім беруде жарияланатын гуманизация тәсілдерін іске асуды қамтамасыз ететін педагогикалық - ұйымдастыру шаралар кешені қажет.
Жан күйзелісі және одан арылу жолдары.
Стресс - ( ағылш. - ыза буу, булығу, күйзелу) - адамда немесе жануарларда шектен тыс тітіркенуден, төтенше күшті әсерленуден пайда болатын жалпы булығу күйі, яғни күгелектік. Қатты шаршап, зорығу кезінде, өзара қарым-қатынастардағы қолайсыз жағдайлар әсерінен не жолы болмай жаны қиналған кездердегі көңіл-күй, психофизиологиялық құрысумен ширыққан жағдай. Егер адам стресс күйін жеңуге дағдыланса, оның тірлігі жемісті болады. Ал оны жеңе алмаса, жүйке, тән, психикалық ауруларға ұшырайды. Сыртқы ортаның әсеріне әрбір адам өзінше жауап береді. Егер жер планетасында 6 млрд.-тан астам адам болса, сонша түрлі жауап беру реакциясы бар деген сөз. ХХ ғасырдың даусыз аурулары стресс және оның зардаптары. Американ психологтары жан күйзелісіне жеткізетін оқиғалар мен олардың әсер ету шамасын есептеу бірлігіне ұсақ кикілжіңді ала отырып (1- ұсақ кикілжің әсері 1- жүйке тозу бірлігіне теңдеп алынған), егер тәулік ішінде бір адам пешенесіне 700 жүйкелеу бірлігі әсер ететін болса оның өлімге апаратындығын анықтаған. Жақын адамның қазасы - 100 ж.б. ерлі-зайыптардың ажырасуы - 73 ж.б.
Ағзаның дамуы барысында алдыңғы ми жарты шарларының ми қыртысы жетіліп, оның үйлестіруші рөлі дамиды. Эмоциялық қалыптасу орталығы алдыңғы мидың маңдай бөлігіндегі қыртысты қабатта орналасқан. ОЛ гипоталамус, лимбикалық ми, таламус және ретикулярлы формациямен бірігіп қызмет атқарады. Бас миы қалыптасу және қызмет ету ерекшеліктеріне қарай үш деңгейге жіктеледі. Бірінші- жоғарғы деңгей. Оның негізгі құрамдастары; алдыңғы мидың ми қыртысы, базальдық түйіндер, ми қыртысы астындағы қабат, иіс сезу жүйкесі, диэнцефальдық бөлік (аралық ми). Екінші - орташа деңгей мидың ортаңғы бөлігі. Үшінші - төменгі деңгей мидың артқы бөлігі, яғни варолиев көпірі, мишық және сопақша ми бөліктері. Жоғарғы деңгей бас қолбасшы ретінде шешім қабылдап бұйрық береді. Орта және төменгі деңгей орындаушылар. Мысалы: үлкен ми сыңарларының ми қыртысы иесіне орныңнан тұр деп әмір берсе, бұйрықты еттерге, еттердің әрбір талшығына дейін өткізетін ортаңғы және төменгі деңгейге болады. Кейде шығасыға иесі басшы оймен атқаруға уақыт тапшылығы мүмкіндік бермейтін қорғаныш қимылдары ми сыңарларына бармай-ақ орта және төменгі деңгейде тұйықталып шешімін таба алады. Себебі, ол реакциялар ағаның эволюциялық дамуы барысында төменгі ми деңгейлерінің жадында жатталып қалған. Мысалы: көзге шаң - тозаң түсірмеу, т.с.с.
Адамда ми қыртыстары түзілген соң, ми барлық мінез-құлық көріністерін ұйымдастырады. Олар 1) инстинкт - ата-бабадан жеткен, ми қыртысының астыңғы аймақтарында сақталып қалған, тіршілікті қамтамасыз етудің алғашқы күндерінде байқалатын мінез-құлықтар (жылау, ему, қорғану т.с.с.); 2) өсу мен даму барысында қалыптасатын жеке адамға ғана тән дербес мінез-құлық; 3) екінші белгілер арқылы қалыптасқан, яғни сөз арқылы адам мен адамның пікір алмасуы, еңбек ету кезіндегі дағды мен әдет қалыптасуы сияқты ұжымдық мінез-құлық.
Адамның сыртқы орта әсеріне жауап беруі төмендегідей сатылар арқылы өтіледі. Кез-келген стресстік әсер жүйке жүйесінің сезімтал рецепторлары арқылы қабылданып гипоталамустың арнаулы нейроэндокриндік жасушаларын белсенді күйге көшіреді. Ол жасушалар кортикотропты релизинг фактор (КРФ) - деп аталатын гормонды бөле бастайды. Ал КРФ гормоны гипофиздің алдыңғы бөлігінде орналасқан жасушаларға қозғау сала әсер етеді. Нәтижесінде, гипофиз жасушалары адренокортикотропты гормон (АКТГ) жасап шығарып, таратады. АКТГ әсерінен бүйрек үсті безінің қабығы белсенді күйге көшіп кортикостероидтар (КС) бөліп шығарады. Міне, осы КС гормоны ағзаның сыртқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz