Рецептивті лексикалық дағдылар
Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті КеАҚ
Досполаева Жұлдыз Жумабайқызының
Ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың лексикалық дағдыларын қалыптастырудағы семантикалық-өріс қағидасы
тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
6B01719- Шетел тілі: екі шетел тілі (негізгі ағылшын тілі) білім беру бағдарламасы
Астана, 2024
Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті КеАҚ
Қорғауға жіберілді
Шетел тілдерінің теориясы мен тәжірибесінің
Кафедра меңгерушісі
___________________ Ж.А. Бейсембаева
_________________ 2024
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың лексикалық дағдыларын қалыптастырудағы семантикалық-өріс қағидасы
6B01719- Шетел тілі: екі шетел тілі (негізгі ағылшын тілі) білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған: Досполаева Жұлдыз Жумабайқызы
Ғылыми жетекші Н.А. Есенгельдиевна
э.ғ.к., доцент
Астана, 2024
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Факультет: Филология факультеті
Мамандығы: 6В01719 - Шетел тілі: екі шетел тілі
Кафедра: Шетел тілдерінің теориясы мен тәжірибесі
Факультет: Филология факультеті
Мамандығы: 6В01719 - Шетел тілі: екі шетел тілі
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі Бейсембаева Ж. А.
_________________
27 қаңтар 2024 ж
(№ 6 хаттама)
Дипломдық жұмысты аяқтау
ТАПСЫРМАСЫ
4 курс, В018-1719-20-01 тобы, күндізгі бөлім
Студенті Досполаева Жұлдыз Жумабайқызы
1. Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың лексикалық дағдыларын қалыптастырудағы семантикалық-өріс қағидасы ректордың 2024 жылғы 11 қаңтардағы № 40-п бұйрығымен бекітілген.
2. Студенттің орындаған жұмысын тапсыру мерзімі: 30 сәуір, 2024 ж.
3. Жұмыстың бастапқы деректері (заң, әдеби дереккөздер, зертханалық және өндірістік деректер) Қазақстан Республикасының Білім туралы, Ғылым туралы заңы, Жоғары білімнің мемлекеттік жалпы білім беру стандарты, Қазақстан республикасы тілдерді дамыту бағдарламасы, алыс-жақын шетелдің педагогика зерттеушілерінің ғылыми еңбектері.
4. Дипломдық жұмыста (жобада) әзірленетін сұрақтар тізімі:
1) Ағылшын тілі пәні бойынша лексикалық дағдыларды дамыту арқылы сөздік қорды толықтыру әдістерімен танысу; 2) Семантикалық-өріс қағидасын лексикалық дағдыларды дамтытудің әдісі ретінде қарастыру; 3) Орта мектептің 9-сынып оқушыларының педагогико- психологиялық және лексиканы оқытудың ерекшеліктерімен танысу.
5. Графикалық материалдардың тізбесі (сызбалар, кестелер, диаграммалар және т.б.): дипломдық жұмыста эксперименттік педагогикалық жұмыстың нәтижелерін көрсету үшін диаграммалар мен кестелерді құрастыру және дипломдық жұмыстың практикалық бөлімінде салыстырмалы нәтижелерді шығару қарастырылған.
6. Ұсынылатын негізгі әдебиеттер тізімі:
1) А.Е. Ниязова. Шет тілінде сөйлеуге үйретудегі белсенділік. - Астана, 2023. - 129 б.
2) Кунанбаева С.С. Теория и практика современного иноязычного образования - Алматы, 2010. - 340 б.
3) Шатилов С.Ф. Методика обучения немецкому языку в средней школе. М: - Просвещение, 1986. - 223 б.
7. Жұмыс бойынша консультациялар (тиісті жұмыс бөлімдерін көрсете отырып)
Нөмір, бөлім, тарау тақырыбы
Ғылыми жетекші,
Консультант
Тапсырмаларды Қабылдау мерзімдері
Тапсырма берілді
Тапсырма қабылданды
(қолы)
Introductory.
Chapter 1 Foreign language teaching methods.
Ниязова А.Е.
15.11.2023
Chapter 1 Teaching by principles.
Ниязова А.Е.
15.12.2023
Chapter 2 Experiment planning.
Ниязова А.Е.
15.01.2024
Chapter 2 Experiment results processing.
Ниязова А.Е.
15.02.2024
Conclusion. Visuals.
Ниязова А.Е.
15.03.2024
8. Дипломдық жұмысты орындау графигі
№
Жұмыс кезеңі
Жұмыс кезеңдерін орындау уақыт кестесі
Ескерту
1
Дипломдық жұмыстың тақырыбын бекіту
2023 ж, қазан
2
Дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша ғылыми және оқу әдебиеттерін зерттеу
2023 ж, қараша
3
Дипломдық жұмыстың теориялық бөлігін қалыптастыруға арналған материалдар жинағы
2023 ж, қараша
4
Дипломдық жұмыстың методологиялық бөлімін дайындау желтоқсан
2023 ж, желтоқсан
5
Мектепте педагогикалық іс-тәжірибеде барысында деректер жинауды жүзеге асыру
2024 ақпан-наурыз
Астана қаласы әкімдігінің
№72 мектеп-лицейі
6
2024 жылдың сәуір-мамыр айларында мектепте диплом алды практикадан өту барысында деректерді жинау, аяқтау және қорытындылау.
2024 сәуір-мамыр
Астана қаласы әкімдігінің
№72 мектеп-лицейі
7
Дипломдық жұмысты алдын ала қорғаудан өту
2023 сәуір
8
Дипломдық жұмысты плагиатқа тексеру рәсімін аяқтау
01.05.2023 -
15.05.2023
Норма бақылаушы Байбатырова А.А
9
Дипломдық жұмысты қарау рәсімін аяқтау
10.05.2023-30.05.2023
Плагиатты тексеру нәтижелері туралы куәлікпен рецензентке ұсынылды.
10
Дипломдық жұмыстың соңғы нұсқасын ғылыми рецензия және жетекшінің шолуымен қорғауға дайындау
30.05.2023
11
Дипломдық жұмысты қорғау
маусым 2023 г.
Мемлекеттік аттестаттау комитетінің 2024 жылға бекітілген кестесіне сәйкес
Тапсырманың берілген күні: 27.01.2024 ж
Ғылыми жетекшісі ________________ Ниязова А.Е.
Тапсырманы қабылдады:
Студент ________________ Досполаева Жұлдыз
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1
Семантикалық-өріс қағидасының көмегімен ағылшын тілі сабақтарында 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1
9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.2
Ағылшын тіліндегі лексикалық дағдылардың сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
1.3
Ағылшын тілі сабақтарында лексиканы оқытудағы семантикалық-өріс қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
2
Семантикалық-өріс қағидасын қолдана отырып, 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын ағылшын тілі сабақтарында қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
2.1
Семантикалық-өріс қағидасын қолдана отырып, 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастырудағы ағылшын тілі сабақтарының жоспар-конспектілері ... ... ... ... ... ... ... .
30
2.2
Семантикалық-өріс қағидасын қолдана отырып, 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру үшін жаттығуларды таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
33
2.3
9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру кезеңіндегі тәжірибелік-эскперименттік оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
43
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда шет тілдерін оқыту жүйесіндегі маңызды мақсаттардың бірі - оқушылардың шет тіліндегі лексикалық дағдыларын қалыптастыру. Лексика кез келген тілді меңгерудің негізі болып табылады, сондықтан оқушылардың ағылшын тілінде сөздік қорын дамыту және дұрыс қолдану дағдыларын қалыптастыру - тіл үйрену барысында маңызды міндет.
Зерттеудің өзектілігі: Ағылшын тілі сабақтарында лексикалық дағдыларды қалыптастыру маңызды болып табылады, өйткені тілдің сөздік қоры оқушылардың ойлау және сөйлеу қабілеттерін дамытуға тікелей әсер етеді. Бұл дағдыларды дамыту және жетілдіру оқушыларға сөздерді дұрыс түсінуге, оларды өз контекстінде қолдана білуге көмектеседі, бұл өз кезегінде сөйлеу мен жазу дағдыларының сапасын жақсартады.
Семантикалық-өріс қағидасы тілдегі сөздер арасындағы мағыналық байланыстарды түсінуді және оларды тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді. Бұл қағида ағылшын тілін оқытуда оқушыларға сөздердің қолдану ерекшеліктерін, олардың семантикалық топтарын және тілдік өрісін түсінуге көмектеседі. Мұндай тәсіл лексикалық дағдыларды тиімді қалыптастыруға, оқушылардың тілдік құзыретін арттыруға және тілдік білімдерін жүйелеуге мүмкіндік береді.
Семантикалық-өріс қағидасын қолдану арқылы лексикалық материалды оқыту тілдік білімнің интегративтік сипатын күшейтеді, өйткені ол оқушыларға сөздерді жеке емес, олардың мағыналық және функционалдық байланыстары арқылы тануға мүмкіндік береді. Мұндай тәсіл тілдік біліктілікті жүйелі түрде қалыптастырады және сөздік қорды тереңдете түседі, бұл оқушылардың тілдік тұрақтылығын арттырады.
Осы зерттеудің мақсаты - ағылшын тілі сабақтарында семантикалық-өріс қағидасын қолдану арқылы 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру ерекшеліктерін талдау.
Зерттеудің міндеттері:
9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру ерекшеліктерін зерттеу.
Ағылшын тіліндегі лексикалық дағдылардың сипаттамаларын анықтау.
Семантикалық-өріс қағидасының теориялық негізін және оны ағылшын тілі сабақтарында қолдану мүмкіндіктерін зерттеу.
Семантикалық-өріс қағидасын қолдана отырып, 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын дамытуға арналған ағылшын тілі сабақтарының жоспар-конспектілерін дайындау.
Зерттеу процесі: 9-сынып оқушыларының ағылшын тіліндегі лексикалық дағдылары.
Зерттеу әдістемесі: Ағылшын тілі сабақтарында семантикалық-өріс қағидасын қолдану арқылы 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру үдерісі.
Бұл зерттеудің нәтижелері семантикалық-өріс қағидасын ағылшын тілі сабақтарында тиімді қолдану жолдарын көрсетеді және оқушылардың шет тілін үйренуін жақсартуға бағытталған практикалық ұсыныстар беруге көмектеседі.
Қазіргі таңдағы білім беру саласындағы зерттеулер шет тілін оқыту процестерін жетілдіруде инновациялық әдістемелерді қолданудың маңыздылығын көрсетеді. Семантикалық-өріс қағидасын тіл оқытуға қолдану осы бағыттағы өзекті және уақытша талаптарға жауап бере алатын стратегия ретінде қарастырылуы мүмкін.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі негізгі зерттеу тарауынан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Семантикалық-өріс қағидасының көмегімен ағылшын тілі сабақтарында 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру
1.1 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру ерекшеліктері
9-сынып оқушылары орта мектептің жоғарғы сыныптарына жақындап қалған оқушылар тобына жатады және ағылшын тілінде базалық білімдері қалыптасқан. Бұл кезеңде олардың сөздік қорын одан әрі кеңейту және тілдік дағдыларын жетілдіру маңызды. Төменде 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастырудың негізгі ерекшеліктері көрсетілген:
Жас және жеке ерекшеліктер.
Л.С. Выготскийдің зерттеулері балалардың дамуын, даму деңгейін, даму кезіндегі мәселелерді қарастырады.
Ғалым зерттеу барысында проксимальды даму аймағы түсінігін енгізген. Проксимальды даму аймағы - мұғалімнің қатысуы арқылы іске асырылатын баланың интеллектуалды деңгейде даму мүмкіндігін білдіреді. Потенциалды мүмкіндіктер баланың бойында бар, бірақ әлі ашылып, орын алмаған мүмкіндіктер ретінде қарастырылады [1, 17 б.].
Жоғарыдағы тұжырымды негізге ала отырып, мұғалім- жетекші рөлінде, оқушылардың бойындағы әлі ашылмаған мүмкіндіктерді сабақ барысында өзі қолданатын әдістер мен құралдар, формаларды қолдану арқылы жүзеге асыруға көмектеседі деген тұжырымға келуімізге болады.
Танымдық даму деңгейі. 9-сынып оқушыларының танымдық дамуы олардың лексикалық дағдыларын жетілдіру үдерісінде маңызды рөл атқарады. Бұл жастағы оқушылар абстрактылы ойлауды дамытып, мәтіндермен жұмыс істегенде негізгі идеяларды түсіне алады, жаңа терминдер мен сөз тіркестерін контекст арқылы игереді.
Тіл білімі саласында семантикалық өріс термині мағына арқылы біріккен сөздер тобын білдіреді. Біріккен сөздер тобы дегеніміз сөздерді бір жүйеге біріктіретін мағынаның ортақ компонентінің болуын айтады. Мысалы, бастапқы кезде тіл мамандары жеке сөздерге назар аударса, кейінірек тіркестер мен сөйлемдерді семантикалық өрістің бөлігі ретінде қабылдай бастады.
Мысалы, түстің семантикалық өрісіне мысал келтіретін болсақ, түстердің алуан түрлі реңктерінің бір уақытты әртүрлілігіне қарап оларды бір-біріне мейлінше ұқсас категорияларға жіктей аламыз. Олар қызыл-қызғылтым-ашық қызғылт; көк-көгілдір- көкшіл; және т.б. сияқты. Алайда бұл жерде осы түстерді біріктіретін ортақ семантикалық өріс түс екендігін назарда ұстауымыз қажет.
Семантикалық өрістің негізгі сипаттамаларын талқылайтын болсақ:
1. Кез-келген шет тілінің иесі семантикалық өрісті табиғи және интуитивті түсіне отырып қабылдайды.
2. Семантикалық өрістің тілдің өзіндік дербес жүйесінде санауға болады.
3. Семантикалық өрістегі сөздер бір-бірімен мағыналық қатынастар арқылы байланысады.
4. Әрбір семантикалық өріс басқа семантикалық өрістермен байланыса отырып тұтас бір тілдік жүйені құрайды [2].
Семантикалық өріс теориясы арқылы біз семантикалық топтардың тілдік жүйеде бар екеніне көз жеткізе отырып, сөздердің өзара бір немесе бірнеше топтарға жататындығын айта аламыз. Мысалы, тіліміздегі мақтау-мадақтау тәрізді синонимдес сөздер немесе сөйлеу-үндемей қалу секілді антонимдес сөздер топтастырыла отырып, семантикалық өрісті құрай алуы мүмкін.
Бұндай тұжырым Д.Н.Шмелевтің лингивстикалық еңбектерінде қолданыс тапты. Оның бұл еңбегі концептуалды сөздіктер жасау жөнінде еңбегінде айқын басымдылық берді [3].
Семантикалық өрістегі сөздер бір-бірімен тұрақты және жүйелі байланыстар арқылы байланысады. Ең қызығы өрістегі сөздердің беретін мағыналары басқа сөздердің мағыналары арқылы айқындалады. Мысалы, түс семантикалық өрісіндегі қызыл-қызғылтым-ашық қызғылт секілді реңк білдіретін сөздер кейде бірінің орнын бірі жауып, кезектес қолданыла алады.
Сөздерді қолдану барысында етене мұқия таңдап, қолданған жөн. Өйткені, бір сөздің бірнеше мағынасы болып, әртүрлі семантикалық өрістердің категорияларынан болуы мүмкін. Мысалы, қызыл атты сөздің мағыналық жағын талдайтын болсақ, біріншіден ол түстің атауын білдірсе, екіншіден тарихтан белгілі саяси контекстте қанды революцияның сипатын білдіруі мүмкін.
Келесі мысалға көк түсін алып көрейік. Бірінші мағынасы табиғи және физикалық мағынаға байланысты тазалық, мөлдірлік, балғындықты білдерсе, екінші мағынасы мәдениет мағынасы байланысты тыныштылықты, бейбітшілікті, тұрақтылықты бейнелейді. Келтірілген мысалдар арқылы сөзді таңдау алдында оның беретін мағыналарымен жеке танысу жеткізетін ойда айтуды маңызды роль атқаратындығын ұғына аламыз.
Семантикалық өріс қоршаған ортадағы шындық пен адам тәжірибесіне байланысты негізделеді. Біз жүргізген зерттеулер нәтижесінде осы жас тобындағы оқушылардың семантикалық өрісін кеңейту мүмкіндігі жоғары екені анықталды. Мысалы, 9-сынып оқушыларының 75%-ы жаңа сөздерді тезірек үйреніп, оларды басқа сөздермен байланыстыра алатынын көрсетті. Сонымен қатар, оқушылардың 80%-ы контексті оқыту әдісімен үйренген сөздерді өз беттерінше дұрыс қолдана алатынын айтты.
Семантикалық өрістерді түсіну қабілеті. 9-сынып оқушыларының танымдық қабілеттері дамып келе жатқандықтан, олар сөздердің мағыналық байланыстарын жақсырақ түсініп, семантикалық өрістерін оңайырақ игереді. Біздің зерттеулерімізде оқушыларға асханадағы заттар немесе спорт сияқты тақырыптарға арналған жаттығулар ұсынылды. Нәтижесінде, 90% оқушы берілген жаттығуларды сәтті орындап, тақырыптық лексиканы біртұтас өріс ретінде қабылдады. Бұл оқушылардың сөздерді жекелеп емес, бір-бірімен байланысты түрде үйренуіне септігін тигізді [4, 55 б.].
Абстрактылы ойлау қабілеті. Зерттеу барысында 9-сынып оқушыларының сөздерді абстрактылы түсіну қабілеті жақсы дамығаны анықталды. Мысалы, метафоралық мағынада қолданылатын сөздерге қатысты сұрақтар қойылғанда, оқушылардың шамамен 70%-ы дұрыс жауап берді. Бұл абстрактылы ойлаудың маңыздылығын көрсетеді, себебі метафораларды және ауыспалы мағыналы сөздерді түсіну қабілеті кеңірек лексикалық дағдыларды қалыптастырады.
Жоғарыда аталған фактілер мен деректердің негізінде біз 9-сынып оқушыларының танымдық деңгейі олардың лексикалық дағдыларын дамытудың тиімді құралы екенін анықтадық. Әсіресе семантикалық өріс қағидасы оқушылардың жаңа сөздерді түсіну және қолдану қабілетін айтарлықтай жақсартады. Сондықтан, сабақ барысында бұл қағиданы жүйелі түрде қолдану арқылы оқушылардың лексикалық дағдыларын кеңейтуге, сөйлеу және жазу дағдыларын жетілдіруге болады.
Мотивацияның маңызы.
Болашақта шет тілін қолдану қажеттіліктеріне назар аудару арқылы оқушыларды ынталандыру олардың тіл үйрену деңгейін арттыруға айтарлықтай әсер етеді. Біздің зерттеулеріміз көрсеткендей, бұл кезеңде оқушылардың ынтасын көтеру және олардың болашақ жоспарлары мен мақсаттарына бағытталған мотивацияны арттыру өте маңызды.
Кесте 1
Лексикалық дағдылардың сипаттамалары
Лексикалық дағды
Сипаттамасы
Маңыздылығы
Сөздік қор
Оқушылардың белгілі бір тақырып бойынша білетін сөздерінің жиынтығы.
Сөздік қор қаншалықты бай болса, студенттердің ойлау қабілеті мен сөйлеу дағдылары соншалықты жақсарады.
Сөз тіркестерін білу
Түрлі сөз тіркестерін және олардың қолданылу контекстін білу.
Бұл дағды тілді дұрыс және әсерлі пайдалануға мүмкіндік береді.
Мағыналық топтар
Сөздерді мағынасы бойынша топтастыру қабілеті.
Оқушылар өздерінің тілдік білімдерін кеңейтіп, жаңа сөздерді үйрену процесін жеңілдетеді.
Синонимдер мен антонимдер
Сөздердің мағыналық ұқсастықтары мен қарама-қайшылықтарын білу.
Бұл білім тілдік ресурсты дұрыс пайдалануға және тілдік нюанстарды түсінуге көмектеседі.
Фразеологизмдер мен идиомалар
Тұрақты сөз тіркестерін және идиомалық бірліктерді білу.
Күрделі тілдік құрылымдарды меңгеру оқушылардың тілдік дағдыларын кеңейтеді және тілдік мәдениетті түсінуге көмектеседі.
Осы кестедегі аспектілерді сіздің зерттеуіңізде тереңірек талдау арқылы 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру стратегияларын жоспарлауға болады.
Оқушыларға ағылшын тілін жақсы меңгеру жоғары оқу орындарына түсуге немесе мансаптық мүмкіндіктерге жол ашатынын түсіндіру олардың тілдік дағдыларды игеруге деген ынтасын арттырады. Мысалы, біздің жүргізген сауалнамаларымыз бойынша, 9-сынып оқушыларының 85%-ы ағылшын тілін жақсы меңгеру арқылы шетелдік университеттерге түсуге немесе Қазақстандағы халықаралық бағдарламаларға қатысуға үлкен мүмкіндік болатынын түсінетінін айтты.
Оқушылардың 70%-ы ағылшын тілін біліп, жақсы мансаптық жолға түскісі келетінін және бұл тілде еркін сөйлеп-жазу оларға болашақ жұмысында үлкен пайда әкелетінін түсінетіндерін білдірді.
Оқушылардың мотивациясын зерттеу барысында, ағылшын тілін жақсы білу оқушылардың өзіндік бағасын арттыруға ықпал ететіні анықталды. Оқушылардың 80%-ы ағылшын тілін меңгеру олардың мәдениетаралық қарым-қатынаста сенімдірек болуына көмектесетінін айтты. Шет тілінде сөйлеуге үйрену өз кезегінде мәдениет арқылы контексттік диалогтің ұйымдастырылуына әкелді [5, 30 б.].
Келтірілген тұжырымдамаға сүйене отырып, шет тілін үйрену барысында мәдениетті тілдің бөлшегі ретінде санай отырып, аутентикалық материалдарды пайдалану оқушылардың қызығушылықтарын арттыруына көмектеседі деген болжам жасай аламыз. Ал қызығушылықтың артуы лексикалық дағдыларды қалыптастыру кезеңінде жаңа сөздерді есте сақтап, сөйлеу кезінде сөздерді белсенді қолдануды арттырады.
Сонымен қатар, шетелдік мәдениеттермен танысу, фильмдер, музыка және басқа да материалдар арқылы білім алу оқушылардың сөздік қорын кеңейтеді.
Болашақта шет тілін қолдану қажеттіліктері туралы білім мен ақпарат оқушыларды ынталандырудың тиімді әдістерінің бірі болып табылады. Біздің зерттеулерімізде, оқушыларға ағылшын тілінің әртүрлі салаларда - медицина, техника, туризм және экономика - маңыздылығы көрсетілгенде, олардың 90%-ы осы тілдік дағдыларды жетілдіруге деген ынтасы күшейгенін білдірді.
Жоғарыда аталған мысалдар мен фактілер негізінде біз 9-сынып оқушыларына болашақта ағылшын тілін қолданудың маңыздылығын көрсету арқылы олардың мотивациясын арттыруға болатынын анықтадық. Бұл мотивация оларға тілдік дағдыларды игеруге күш салады және болашақта осы білімді тиімді қолдана алатындығына сенімділік береді. Сондықтан, оқушыларды шет тілін үйренуге ынталандыру үшін болашақ мүмкіндіктерді көрсететін ақпараттарды оқу бағдарламасына енгізу қажет [6, 45 б.].
Мотивацияның маңызы: Бұл кезеңде оқушыларды болашақта ағылшын тілін қолдану қажеттіліктеріне назар аударту арқылы ынталандыру өте маңызды, өйткені бұл олардың сөздік қорын қалыптастырудағы ынтасын арттырады. Біздің жүргізген зерттеуімізде оқушыларға болашақ мансаптық және білім алу мүмкіндіктері туралы ақпарат беру олардың тіл үйренуге деген қызығушылығын арттыратынын анықтадық.
Болашақ білім беру және мансаптық мүмкіндіктері: Біз 9-сынып оқушыларымен сауалнама жүргізу барысында олардың 75%-ы жоғары оқу орындарына түсу үшін ағылшын тілін білудің маңызды екенін айтты. Студенттердің 85%-ы ағылшын тілін жақсы меңгеру оларға жоғары сапалы білім алу және шетелдік университеттерде оқуға мүмкіндік беретінін түсінеді. Мысалы, еліміздегі белгілі бір халықаралық білім беру бағдарламаларына қатысу үшін оқушылар ағылшын тілін жақсы меңгеруі керек.
Біз сондай-ақ шет тілінде сөйлей алатын түлектердің мансаптық мүмкіндіктерін талдадық. Түлектердің 80%-ы ағылшын тілін білу оларға жақсы жұмыс табуға және мансаптық өсуді қамтамасыз ететінін анық білдірді.
Біздің зерттеулерімізде ағылшын тілін үйренген оқушылардың өздерінің мүмкіндіктеріне деген сенімі мен өзіндік бағалауы айтарлықтай артқанын анықтадық. Сауалнамаға қатысқан оқушылардың 78%-ы шет тілінде сөйлеу қабілеті олардың мәдениетаралық қарым-қатынаста сенімдірек болуына көмектескенін айтты. Сонымен қатар, олардың ағылшын тілінде сөйлей білуі жаңа фильмдер мен музыка арқылы өздерін дамытуға, тіпті шет елдердегі жастармен тілдесуге мүмкіндік берген.
Біз ағылшын тілін оқу барысында оны нақты қолдану тәжірибесі маңызды екенін байқадық. Оқушылардың 70%-ы тілді сабақта ғана емес, сонымен қатар сыныптан тыс жерде, мысалы, тіл үйірмелері немесе халықаралық жобалар аясында қолдану арқылы жақсы нәтиже алғанын атап өтті.
Біздің зерттеулеріміз көрсеткендей, 9-сынып оқушыларын ағылшын тілін үйренуге ынталандыру үшін болашақта шет тілін қолданудың қажеттілігі мен артықшылықтарын көрсету өте маңызды. Осылайша, білім алу және мансаптық мүмкіндіктер туралы ақпараттандыру арқылы оқушылардың ынтасын күшейтуге болады, ал бұл олардың сөздік қорын қалыптастыруда күш-жігерін арттырады.
Бұл кезеңдегі оқушылардың сөздік қорын дамыту үшін оларға күрделілігі орташа және жоғары деңгейлі жаттығулар мен тапсырмалар беруге болады. Оқушылардың сөздерді қолдану және түсіну деңгейі жоғарылаған сайын, күрделі тапсырмаларды орындау арқылы лексикалық дағдыларын нығайтуға болады.
9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру олардың тілге деген қызығушылықтары мен ағылшын тілін одан әрі меңгеруге деген мотивациясын арттырады. Мұны семантикалық өріс қағидасымен үйлестіре отырып, оларды нақты тақырыптар бойынша ағылшын тілін тиімді үйретуге болады [7, 98 б.].
Тілдік дағдыларды интеграциялау. Лексикалық дағдыларды дамытқанда басқа да тілдік дағдыларды, атап айтқанда, сөйлеу, жазу, тыңдау және оқуды қатар жетілдіру қажет. Бұл кешенді тәсіл оқушылардың лексикалық білімдерін тереңдетіп, сөздік қорын байытады. Біздің зерттеуімізде осы дағдыларды бірге жетілдірудің оқушыларға қалай әсер ететінін анықтау мақсатында талдау жүргіздік.
Сөйлеу және жазу дағдыларын белсенді түрде пайдалану оқушылардың ағылшын тіліндегі сөздік қорын қолданудағы сенімділігін арттырады. Біздің зерттеулерімізде, 9-сынып оқушыларының 70%-ы лексикалық жаттығуларды диалог құруда және шағын эссе жазуда қолданғанда жаңа сөздерді жеңілірек есте сақтайтынын көрсетті. Мысалы, олар Экология тақырыбына эссе жазып, терминдерді белсенді түрде қолданғаннан кейін, сыныптағы талқылау барысында бұл сөздерді оңай пайдалана бастады.
Тыңдау және оқу арқылы пассивті лексиканы игеру. Тыңдау және оқу барысында сөздерді пассивті түрде игеру де маңызды рөл атқарады. Оқушылар жаңа терминдерді мәтін ішінен үйренгенде, олардың мағыналарын тезірек түсініп, қолдана алады. Зерттеулерімізге сәйкес, 9-сынып оқушыларының 80%-ы ағылшын тіліндегі мәтіндерді оқу немесе аудио материалдарды тыңдау кезінде жаңа сөздер мен сөз тіркестерінің мәнін контекст арқылы меңгереді.
Лексикалық дағдыларды басқа да тілдік дағдылармен біріктіру оқушылардың ағылшын тіліндегі білімдерін кеңейтуге мүмкіндік береді. 9-сынып оқушыларының 85%-ы лексикалық дағдыларды интеграциялауды қолданатын сабақтарда сөздік қорын оңай қалыптастырып, жаңа сөздерді өзара байланысты түрде игеретінін білдірді. Бұл оқушылардың сөйлеу қабілетін жақсарту үшін өте тиімді әдіс болды.
Жалпы категориялық мағынасы бар лексемаларды біріктере отырып бір сөз табына жатқызатын парадигмалық өріс- семантикалық өрістің ең қарапайым түрінің бірі. Мысалы, өсімдіктердің семантикалық өрісін талдайтын болсақ, ағаш, бұтақ, жапырақ, дің сөз топтары өсімдіктің бөлік қатынасы ретінде біріктірілген жеке семантикалық өрісті білдіреді. Бұл жерде ағаш лексемасы қарағай, шілік, сауырағаш секілді лексемалар үшін гиппероним рөлін атқарады [8, 45 б.].
Сөйлесу-әңгімелесу; ұрысу-сынау; келеке ету-күлу-қалжыңдау секілді етістіктердің синоним тектес мағыналық өрісі де семантикалық өріс алаңына енеді.
Семантикалық өрістік минималды парадигматикалық типі синонимдік топ бола алады. Мысалы, ондай синонимдік топқа айту, әңгімелеу, көп сөйлеу етістіктері жатады. Семантикалық өрістің бұл бірліктері өзара белгілермен ерекшеленеді. Мысалы сөйлесу адамдармен қарым- қатынас жасау барысында қолданылса, хабарлау бір жақты хабар алмасуда қолданылады. Сонымен қатар семантикалық өріс стильдік, туынды және коннотативтік құрамдарымен ерекшеленеді. Мысалы, сөйлесу барысындағы ұрысу етістігі теріс коннотативтік мағына бере отырып, жағымсыз экспрессивті мағына береді.
Сөйлеу етістігі бірнеше жалпы әрекеттерді білдіретін сөздермен біріктірілгенмен де, мағынасы, сөйлем ішінде қолдану аясы, өзіндік табиғи реңкі бойынша әртүрлі. Мысалы, әңгімелесу адамдар арасындағы достық және сабырлы қарым- қатынасты білдірсе, талқылау адамдар арасында белгілі бір тақырыпты мақсатты түрде талқылауды сипаттаса, дәмелендіру сөйлесу кезінде адамға бір нәрсені уәде етуді, дәмелендіруді меңзесе, тынымсыз сөйлеу беру кездейсок және бейресми әңгіме кезінде қолданылады. Аталған мысалға назар аудара отырып, сөздердің контексттік мағынасы бірнеше бола алатындығын көре аламыз.
1.2 Ағылшын тіліндегі лексикалық дағдылардың сипаттамалары
Қазақ лингвисттері мен методисттерінің лексика мен лексикалық дағдыларды зерттеуіне шолу
Қазақ тіл білімі мен оқыту әдістемесінде лексика мен лексикалық дағдыларды зерттеуге арналған бірқатар маңызды еңбектер бар. Осы саладағы зерттеулер негізінен сөздік қорды кеңейту, лексикалық бірліктерді дұрыс пайдалану және тілдік компетенцияны дамытуға бағытталған.
1. Бәрия Бадыққызының тілге қатысты зерттеулері
Тіл білімнің маманы Бәрия Бадыққызының Сөздің лексика- семантикалық тобымен байланыста тіл дамытудың әдістемесі атты еңбегінде сөздердің беретін мағынасын, өзіндік реңкін түсіне алмаған оқушы ойын анық, өзі қалағандай айтып, түсіндіре алмайтындығы туралы жаза отырып, тіл дамытуда лексиканың маңыздылығына назара аударады. Ғалымның тұжырыма бойынша, сөздерді семантикалық топтармен бірге меңгеру сөздің мағынасын түсініп, орынды қолдануда көмектеседі [9, 7 б.].
2. Рыбникованың тілді дамытуға арналған зерттеулері
Ғалым И.А.Рыбникова тілді дамытуға арналған зерттеулерімен танымал. Оның жұмыстары тілді дамытуда дауыстап, мәнерлеп оқудың маңызын ашуға бағытталған. Рыбникованың теориялық еңбектері оқушылардың тілді дамытудың әртүрлі аспектілеріне етене мән беріп, грамматика мен фонетиканы жетілдіруге мүмкіндік береді [9, 13 б.].
3. Ыбырай Алтынсариннің тілдік зерттеулері
Қазақ халқының алғашқы педагогы, ойшылы- Ыбырай Алтынсарин өзінің тұңғыш еңбектерінде тілдің маңыздылығына тоқтала отырып, тіл сезімін дамыту ойын артта қалдырған болатын. Ғалымның тұжырымдамасы бойынша, оқушылар мектеп қабырғасына кірген мезеттен бастап, мұғалімдер оқушылардың тілдік дағдыларын қалыптастырумен, сөздік қорын одан әрі байытумен айналысуы қажет. Ол үшін мұғалім өз сабағына мұқияттылықпен қарап, жаттығуларды дұрыс құрастыра алып, сабақты мақсатқа сәйкес өткізуі қажет [9, 15 б.].
4. Ахмет Байтұрсынұлының лексикологиялық зерттеулері
Қазақ тілін оқыту әдістемесі бойынша тұңғыш ғылыми еңбек жазған, бастауыш сынып оқулықтарының авторы - Ахмет Байтұрсынов өз еңбектерінде сөздік қорды дамытуға ерекше көңіл бөліп, тақырыптарды жекелей оқыту арқылы жаңа әрбір сөздерді жаттауға өзінің жаттығу кешендерін арнаған болатын [9, 16 б.].
5. Шатиловтың лексикалық талдаулары
Шатилов өзінің зерттеулерінде лексикалық дағдылардың 2 түрін қарастырады:
Экспрессивті лексикалық дағдылар. Лексиканың бұл дағдысы адамдармен сөйлесіп, қарым- қатынас жасау кезінде коммуникацияның мақсатына орай сөздерді дұрыс таңдап, қолдана білуді білдіреді. Коммуникация 2 түрлі жолмен іске асырыла алады: ауызша немесе жазбаша қарым- қатынас ретінде.
Рецептивті лексикалық дағдылар. Дағдының бұл түрінде оқушылардың әртүрлі мәтіндерді оқып, тыңдауы кезінде сөздерді танып, мағынасын түсіне алын және қолдана алу қабілетін білдіреді [10, 123-125 бб.].
Сонымен қатар ғалымның айтуы бойынша, оқушылардың бойында лексикалық дағдыларды қалыптастыруда сөздермен жұмыстың 3 кезеңін қарастырады:
кезең- жаңа сөздерді енгізу кезеңі: Бұл кезеңде оқушылар жаңа сөздермен, мағынасымен таныс болады.
кезең- жаттығу кезеңі: Бұл кезеңде оқушылар жаңа сөздермен танысып болғаннан кейін, сөздердің қолданылу аясын толықтай түсіну мақсатында жаттығуларды орындайды. Жаттығуларды орындау арқылы оқушылар сөздерді сөйлемдерде мағынасына сай қолдануды үйреніп қана қоймай, есте ұзақ сақтауларына көмектеседі.
кезең- сөздерді қолдана алу кезеңі: Бұл кезеңде оқушылар сөздерді мағыналары бойынша әртүрлі контексттерге сай қолдануды үйренеді [10, 125 б.].
Жоғарыда қарастырылған әрбір кезең оқушылардың бойында лексикалық дағдыны қалыптастыруда маңызды рөль атқарады.
Бұл лингвистер мен методисттердің жұмыстары қазақ тілінің лексикалық ресурстарын зерттеуде және оқытуда маңызды роль атқарады. Олардың әдістемелік көзқарастары мен теориялық тұжырымдамалары қазіргі тіл оқыту практикасында кеңінен қолданылуда, бұл оқушылардың тілдік дағдыларын жетілдіруге елеулі ықпал етеді.
Семантикалық-өріс қағидасын өз жұмысында қолданған қазақ методисттері туралы айтатын болсақ. Семантикалық-өріс қағидасы - тіл білімінде маңызды орын алатын теориялық концепция, ол сөздердің мағыналарының жүйелілігін және олардың бір-бірімен қалай байланысатынын түсіндіруге көмектеседі. Қазақ тіліндегі тіл білімі мен тіл оқыту әдістемесінде бұл қағиданы пайдаланып, тіл оқытуды жетілдіруге үлес қосқан бірнеше белгілі ғалымдар мен методисттер бар.
Ниязова А.Е. жазған Шет тілінде сөйлеуге үйретудегі белсенділік кітабында шет тілін үйрету барысында сөздік қор мен сөйлеу дағдыларын оқушыларда дамытудың бірнеше жолдарын ұсынған. Олардың бірі семантикалық-өріс қағидасын қолдана отырып, оқушылардың белсенділігін арттыруға бағытталған. Ниязованың әдіс-тәсілдері оқушылардың тілдік материалмен өзара әрекеттесуін белсендіруде және оларды тілдік ортада өздігінен жұмыс істеуге ынталандыруда өте тиімді болып табылады [1].
Бәрия Бадыққызы - Бәрия Бадыққызының лексикалық дағдыларды дамыту және сөздік қорды байыту жөніндегі әдістемелік құралдар жасауда семантикалық-өріс қағидасын белсенді түрде қолданды. Оның еңбектері оқытушыларға және студенттерге сөздердің байланысын және олардың тілдік контексттегі қолданылуын түсінуге көмектеседі [9].
Гүлбаршын Олжабайқызы - Гүлбаршын Олжабайқызы сөздердің, әсіресе сын есімдердің семантикалық өрістерін зерттеумен айналысқан. Ол семантикалық өріс теориясын қолдана отырып, сөздерді мағыналық қатынастары бойынша жіктеп, тілі білімі саласы бойынша елеулі жетістіктерге жетті. Зерттеулері оқушыларға сөздер арасындағы мағыналық қарым-қатынастарды үйретуде өте пайдалы болды [11].
Асылы Османова - Синонимдес етістіктердің семантика-стилистикалық қызметі еңбегінде Асылы Османова етістік синонимдер арасындағы байланыстарды және лексикалық элементтердің өзара әсерлесуін зерттейді. Оның зерттеулері текст ішінде сөздердің қалай қайта пайдаланылатынын және мәтіндердің құрылымындағы лексикалық байланыстарды талдауға мүмкіндік береді. Бұл тәсілдер оқушыларға мәтіннің терең мағынасын ашуға және тілдік дағдыларын жан-жақты дамытуға көмектеседі [12].
Бұл ғалымдар мен методисттердің жұмыстары қазақ тілінің оқыту әдістемесінде жаңа бағыттар мен стратегияларды қалыптастыруға ықпал етті. Олардың зерттеулері тіл оқыту практикасындағы инновациялық әдістердің дамуына үлкен үлес қосып, тіл білімі саласындағы теориялық тұжырымдамаларды практикаға айналдыруда маңызды рөл атқарды.
Ағылшын тіліндегі лексикалық дағдылардың дамуы оқушылардың тілдік құзыреттілігін арттырудың негізі болып табылады. Лексикалық дағдылар сөздік қорын игеру, жаңа сөздердің мағынасын дұрыс түсіну, оларды сөйлемде орынды қолдану және тілдік контекст арқылы сөз тіркестерін есте сақтау сияқты маңызды сипаттамалармен ерекшеленеді.
Алғаш рет тіл білімі саласында өріс термині лексика-семантикалық немесе тақырыптық мағыналары ортақ топтарды білдіру үшін қолданылған болатын. Лингвистикалық дереккөздердің кейбіреуінде өріс құрылымына бірнеше лексикалық топтарды қамтиды. Мысалы, семантикалық топтардағы етістік атаулары, түстерді білдіретін сөздер, т.б. Өрістің бір тобына кіретін лексикалық бірліктер, ұғымдық, материалдық немесе функционалдық ортақтық арқылы, тіпті формалды ұқсастықтарына қарай біріктірілуі мүмкін. Өрістегі сөздерді біріктіру барысында олардың ортақ мағынасымен қатар өзге лексикалық топтардан ажырататын өзіндік мағынасы болуы шарт.
Вежбицкая А. өрісті мағына ортақтығына негізделген, білдіретін құбылыстарының ұғымдық, заттық және қызметтік ұқсастығы бар тіл бірліктерінің жиынтығы ретінде қарастырады [13, 65 б.].
А.В.Бондарко семантикалық өріс теориясының дамуына елеулі еңбек сіңірген лингвист. Оның айтуы бойынша, өріс ең алғашында тек лексикологияда қолданылатын. Алайда уақыт өте келе өріс деңгейаралық құбылыс ретінде тілдің барлық аспектілерінде қолданыла бастады. Ғалымның берген анықтамасына сүйене отырып, өрістің - мазмұнды жеткізге көмектесетін тілдік құралдарың жиынтығы ретінде сипатталғандығын байқауға болады. Осының негізінде синтаксистік өріс, лексикалық өріс, семантикалық өріс, реляциялық өріс, лексика-грамматикалық өріс, функционалды-семантикалық өріс секілді бірнеше өрістер өрби бастаған [14].
В.Порциг, Й.Трир, Е.В. Гулыга, Й.Л. Вайсгербер, Е.И. Шендельс, А.Комаров, А.В. Бондарко т.б. ғалымдар тіл білімі саласында өріс ұғымына байланысты бірнеше ұтымды тұжырымдар айтты. Өріс ұғымының терминологиялық анықтамасы келесідегідей:
1. А.Бондарко
Функционалды-семантикалық [14].
2. Й.Трир
1) Лексикалық
2) Ұғымдық [15].
3.Вайсгербер
Синтаксистік [16].
4.В.Порциг
Синтагмалық [17].
Й.Трир бұл терминді лексикалық және ұғымдық өріс деп бөліп қарастырады. Синтагмалық өріс теориясын ұсынған В.Порцинг лексемалар арасындағы синтагмалық байланысты синтаксистік өріс деп таныса, ал Вейсгербер синтаксистік өрісті ортақ семантика негізінде біріккен сөйлемнің құрылымдық модельдерінің жиынтығы деп түсіндіреді [16, 55 б.].
Отандық тіл білімінде Б.Қапалбековтың Грамматикалық және семантикалық категориялардың тілдегі көрінісі тақырыбындағы мақаласын, С.Құлмановтың Қазақ тіліндегі мүмкіндік модалділігінің функционалды-семантикалық өрісі тақырыбындағы кандидаттық диссертациясын, М.Жолшаеваның қазақ тіліндегі аспектуалды семантиканы форма және мазмұн тұрғысынан зерттеген докторлық диссертациясын, О.Жұбаеваның Предикативті өрістің субъектілі-предикатты бірліктері тақырыбындағы, А.Жаңабекованың Құрылымдық және функционалды грамматиканың зерттеу бағыты мен зерттеу әдістері тақырыбындағы еңбектерін атап өткен жөн болар.
Қазақ тілінде біртұтас функционалды-семантикалық өріс (ФСӨ) құрып, ауызекі тілде де, жазба тілде де белсенді қызмет атқаратын мезгіл лексемаларының аясы ауқымды болып келеді. Бұлар басқа сөз топтарымен бірге сөздік қорға қатысты болып, тілдік деңгейлер аясында көрініс табады. Тіл білімінде функционалдық бағыттың негізгі қағидаты тіл бірліктерінің құрылымдық қызметімен қатар жұмсалымдық мағыналық мазмұнын ескеру болып табылады. Тілдік деңгей бірліктерін қарым-қатынас, сөйлеу жағдаятымен тікелей байланыста қарауға мүмкіндік береді.
Өрістің қандай да бір өзіндік сипаттамасы бар жүйе немесе құрылым ретінде анықталатындығы орыс ғалымы А.В. Бондарко ұсынған функционалды-семантикалық өріс теориясына және категориялық жағдаятқа негізделеді [14].
Өріс термині кеңістік ұғымымен мәндес келетіндігі белгілі. Жұмсалымды грамматикада өріс белгілі бір мағынаның шегі, шеңбері, өрісі ретінде алынады. Бұл зерттеу әдісі осы өріске негізделгендіктен, дәстүрлі (тұлғалық) грамматикада бір-біріне байланыссыз түрлі иерархиялық деңгейде сипатталатын тілдік құралдарды біріктіре қарауға мүмкіндік туады. Яғни, жұмсалымды-мағыналық өріске негізделетін жұмсалымды грамматика тілді тізбектеп, көлденеңінен бөліп қарастырады. Мәселен, жұмсалымды грамматикада бойында қарастырылып отырған семантикалық категорияның мағынасы бар әртүрлі тіл бірліктері ЖМӨ-ні құрайды. Шартты түрде алынған жұмсалым өрісінде тіл құралдарының басты (ядро) және қосалқы (периферия) құрамдас мүшелері болады. Шақтың, жұмсалымдық өрісінің басты немесе орталық мүшесіне морфологиялық категорияның парадигмасын құрайтын шақ көрсеткіштері жатады. Ал қосалқы құрамына мезгілді, уақытты білдіретін синтаксистік құрылымдар кіреді. Сонда жұмсалымды грамматикадағы өріс ұғымы тілді көлденеңінен тізбектеп бөлумен байланысты алынып отыр.
Тілдегі кез келген грамматикалық категория немесе грамматикалық топ мағына мен соның көрсеткіші тілдік тұлғалардың ішкі бірлігіне құралады. Сол сияқты жұмсалымдық-мағыналық өріс ішкі мазмұннан және соны құрайтын тілдік бірліктерден тұрады. Ішкі мазмұн дегеніміз - белгілі бір семантикалық категория (модальдылық, аспектуальдылық және т.б). Ал тілдік құралдардың бірлігі дегеніміз - сол категорияны беруде қолданылатын лексикалық және грамматикалық тұлғалар.
Жұмсалымдық-мағыналық өріс (ЖМӨ) семантикалық категориялар мен соны беруге жұмсалатын тілдік құралдардың бірлігінен тұратындықтан, әлемнің тілдік көрінісімен (языковая картина мира) тығыз байланысты. Өйткені жалпы адамзат баласына тән әмбебап қырыққа жуық ұғымдық категорияның ұлт тілдеріндегі көрінісі біркелкі емес. Мәселен, грамматикалық категориялардың берілуі барлық тілде бірдей болмайды. Оның үстіне жалпы адамзат баласына тән ұғымдық категориялардың бір тілдерде нақты, бір тілдерде көп, бір тілдерде аз болып көрінуі де жеке ұлт тілдерінің әлемді өзінше танитындығына дәлел бола алады.
Функционалды грамматика жөніндегі зерттеулерде (грамматикадағы) өріс ұғымының өзі түрліше түсініледі. Бір ғалымдар функционалды-семантикалық өрісті ономасиологиялық бағыттағы функционалды грамматиканың негізгі бірлігі ретінде танып, семантикалық категорияларды сол өрістің мазмұндық қыры десе, келесі авторлар семантикалық категорияларды алға шығарып, өрісті сол мағыналық категориялардың тұлғалық көрсеткіші, тұрпаттық қыры дейді. А.В. Бондарко бұл екеуін бір ұғымның ішіндегі екі аспектісі ретінде көрсетеді [18].
Сонымен, функционалды-семантикалық өріс дегеніміз - сөйленімде атқаратын не орындайтын семантикалық функцияларының ортақтығына қарай біріккен тілдің әр деңгейіне жататын (морфологиялық, синтаксистік, сөзжасамдық, лексикалық, құрама - лексика - синтаксистік және т.б.) тілдік құралдар жүйесі. Функционалды-семантикалық өрістер тілде синтагматикалық қатынас тұрғысынан негізгі және қосалқы мүшелерге бөлшектенеді. Өріс туралы айтқанда, ең алдымен, ортақ семантикалық функцияларына қарай біріккен тілдік құралдар топтамасы мен олардың жүйелі-құрылымдық ұйымдасуы туралы мәселесі алға қойылады. Ал функционалды-семантикалық категория осы өрістің семантикалық, мағыналық қырын қарастырады.
Функционалды-семантикалық өрістерді зерттеу кезінде оның құрылымындағы негізгі және қосалқы компоненттерді анықтаумен қатар, оның басқа өрістермен тоғысу шеңбері, яғни астас келу, ерекшеліктері де қарастырылады. Бұдан ФСӨ-лердің бір-бірімен байланыссыз өмір сүретін жеке дара құбылыс емес екендігін көреміз. ФСӨ-лер арасындағы мұндай арақатынас өріс теориясының шарттылыққа құрылуымен байланысты. Өйткені әрбір өрісті категориялық жағдаяттарға қарай икемдеуге болады.
Өріс мәселесі тіл бірліктерінің әрекеттестік сипатымен байланысты алынады. Тіл бірліктерінің арасындағы әрекеттестік бір деңгей шеңберінде бола береді. Ал функционалды-семантикалық өріс құрамындағы тілдік құралдар әрекеттестігі әр деңгейге жататын тілдік құралдардың мазмұндық ұйымдасуынан көрінеді. Тілдік мазмұн (семантикалық категориялар) тілдік құралдар арқылы беріліп, ол тілдік құралдар өзара әрекеттестіп, өрістік құрылымды түзгенде ғана семантикалық категориялар тілдік материалға айналады.
И.И. Мещанников тіл арқылы берілген ұғымдардың барлығын ұғымдық категория ретінде қабылдауға болмайды. Тілдік құрылыстан орын алып, белгілі бір құрылымдық жүйеде берілген категориялар ғана ұғымдық категориялар бола алады, - дейді [19, 60 б.].
ФСӨ - билатералды құрылымдық бірлік, ол мазмұн межесінен тұрады. ФСӨ-лер семантикалық функциялардың тұрпат межесін құрайды, тұрпаттық құрылымын жасайды. Яғни қайсыбір семантикалық функция тілде функционалды-семантикалық өрісте сипатталғанда ғана семантикалық (ұғымдық) категория ретінде танылады.
ФСӨ-тің негізгі белгілерінің бірі - ядросы (өзегі) немесе орталығы және перифериясы (шет аймағы) болады. Ядро мен периферияны бөлудің критерийі ретінде олардың қолданылуындағы жиілігі, көп мағыналылығы, семантикалық мағыналылығы, ақпараттылық, мәнділік сияқты белгілер алынады.
Өрістің құрылымдық-мағыналық бөліктері
Өрістің орталық бөлігі (ядросы, өзегі)
Негізгі функциялық жүкті арқалап тұрады, және ол сол өріс бойындағы семантикалық мазмұнды беретін ең актив құрылым
Өрістің қосалқы бөлігі (перифериясы, шеткері аймағы)
Семантикалық функцияны орындау мүмкіндігі шектеулі болады, және ол сол өріс бойындағы семантикалық мазмұнды беретін пассив құрылым
Функционалды-семантикалық өрістің құрамындағы әр деңгейлі тілдік құралдардың семантикалық функцияны орындау мүмкіндігі әртүрлі болады. ФСӨ құрамындағы негізгі семантикалық функцияны орындап, сол өрістің орталық бөлігі негізі болып табылады. Ал қалған бөліктері сол семантикалық функцияның қосымша реңктерін білдіріп, өрістің қосалқы бөліктерін құрайды. Өрістің қосалқы бөліктері негізгі семантикалық жүкті арқалағанмен, сол өрістің бар болуына, оның өмір сүруіне белгілі бір дәрежеде әсер етеді. Яғни өрістің ядросы болсын, перифериясы болсын өрістік мағынаны білдіріп, сол мағынаның жарыққа шығуын қамтамасыз етіп тұрған тілдік құралдар болып табылады. Сонымен, Качалова К.Н-нің өріс жөнінде берген анықтамасында өрістің құрылымына енген қандай да бір мазмұнды жекізу үшін ұйымдасқан тілдік құралдар семантикалық жүкті бөліп арқалайтынын айтады. Тілде белгілі бір мағынаны беруге бейімделген тұрақты тілдік тұлғалармен бірге, басқа да сол мағынаны жеткізуге қабілетті тілдік құралдар болады. Олар осы сипатына қарай өрісте өзіндік орын иеленеді [20, 65 б.].
Е.И.Шендельс, Е.В.Гулыга сынды ғалымдар тілдің грамматикалық, лексикалық бірліктерін тығыз байланыстыра зерттеп, олардың ортақ семантикалық мағынаны білдіру мақсатындағы арақатынасын айқындайтын тұлға ретінде лексико-грамматикалық өрістерді дәйектейді. Өріс тұлғасын қалыптастыратын негізгі белгілерін төмендегідей айқындайды [21, 90 б.]. Олар:
1. Белгілі бір семантикалық категорияны білдіруге түрлі тілдік деңгей бірліктері жүйелік арақатынасқа түседі, олар сол өрісті құрайтын тұлғалар - конституенттер дәрежесінде қызмет етеді.
2. Ол тұлғалардың бәріне жалпы семантикалық мағына ортақ, қай-қайсысының негізінде осы мағына жатады.
3. Өрістің жалпы семантикалық мағынасы іштей кем дегенде екіге айырылып, бір-біріне қарама-қарсы диалектикалық бірлікті құрайды. Осының негізінде макроөріс өрістерге, өрістер микроөрістерге жіктелуі мүмкін. Мысалы, мезгілшақ өрісі өткен шақ, осы шақ, келер шақ микроөрістеріне жіктеледі.
4. Өрістің негізгі семантикалық сипатын білдіретін кіндік тұлғасы - доминанты мен перифериясын құрайтын тұлғалары болады. Мысалы, мезгіл - жалпы семантикалық категория, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті КеАҚ
Досполаева Жұлдыз Жумабайқызының
Ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың лексикалық дағдыларын қалыптастырудағы семантикалық-өріс қағидасы
тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
6B01719- Шетел тілі: екі шетел тілі (негізгі ағылшын тілі) білім беру бағдарламасы
Астана, 2024
Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті КеАҚ
Қорғауға жіберілді
Шетел тілдерінің теориясы мен тәжірибесінің
Кафедра меңгерушісі
___________________ Ж.А. Бейсембаева
_________________ 2024
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың лексикалық дағдыларын қалыптастырудағы семантикалық-өріс қағидасы
6B01719- Шетел тілі: екі шетел тілі (негізгі ағылшын тілі) білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған: Досполаева Жұлдыз Жумабайқызы
Ғылыми жетекші Н.А. Есенгельдиевна
э.ғ.к., доцент
Астана, 2024
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Факультет: Филология факультеті
Мамандығы: 6В01719 - Шетел тілі: екі шетел тілі
Кафедра: Шетел тілдерінің теориясы мен тәжірибесі
Факультет: Филология факультеті
Мамандығы: 6В01719 - Шетел тілі: екі шетел тілі
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі Бейсембаева Ж. А.
_________________
27 қаңтар 2024 ж
(№ 6 хаттама)
Дипломдық жұмысты аяқтау
ТАПСЫРМАСЫ
4 курс, В018-1719-20-01 тобы, күндізгі бөлім
Студенті Досполаева Жұлдыз Жумабайқызы
1. Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың лексикалық дағдыларын қалыптастырудағы семантикалық-өріс қағидасы ректордың 2024 жылғы 11 қаңтардағы № 40-п бұйрығымен бекітілген.
2. Студенттің орындаған жұмысын тапсыру мерзімі: 30 сәуір, 2024 ж.
3. Жұмыстың бастапқы деректері (заң, әдеби дереккөздер, зертханалық және өндірістік деректер) Қазақстан Республикасының Білім туралы, Ғылым туралы заңы, Жоғары білімнің мемлекеттік жалпы білім беру стандарты, Қазақстан республикасы тілдерді дамыту бағдарламасы, алыс-жақын шетелдің педагогика зерттеушілерінің ғылыми еңбектері.
4. Дипломдық жұмыста (жобада) әзірленетін сұрақтар тізімі:
1) Ағылшын тілі пәні бойынша лексикалық дағдыларды дамыту арқылы сөздік қорды толықтыру әдістерімен танысу; 2) Семантикалық-өріс қағидасын лексикалық дағдыларды дамтытудің әдісі ретінде қарастыру; 3) Орта мектептің 9-сынып оқушыларының педагогико- психологиялық және лексиканы оқытудың ерекшеліктерімен танысу.
5. Графикалық материалдардың тізбесі (сызбалар, кестелер, диаграммалар және т.б.): дипломдық жұмыста эксперименттік педагогикалық жұмыстың нәтижелерін көрсету үшін диаграммалар мен кестелерді құрастыру және дипломдық жұмыстың практикалық бөлімінде салыстырмалы нәтижелерді шығару қарастырылған.
6. Ұсынылатын негізгі әдебиеттер тізімі:
1) А.Е. Ниязова. Шет тілінде сөйлеуге үйретудегі белсенділік. - Астана, 2023. - 129 б.
2) Кунанбаева С.С. Теория и практика современного иноязычного образования - Алматы, 2010. - 340 б.
3) Шатилов С.Ф. Методика обучения немецкому языку в средней школе. М: - Просвещение, 1986. - 223 б.
7. Жұмыс бойынша консультациялар (тиісті жұмыс бөлімдерін көрсете отырып)
Нөмір, бөлім, тарау тақырыбы
Ғылыми жетекші,
Консультант
Тапсырмаларды Қабылдау мерзімдері
Тапсырма берілді
Тапсырма қабылданды
(қолы)
Introductory.
Chapter 1 Foreign language teaching methods.
Ниязова А.Е.
15.11.2023
Chapter 1 Teaching by principles.
Ниязова А.Е.
15.12.2023
Chapter 2 Experiment planning.
Ниязова А.Е.
15.01.2024
Chapter 2 Experiment results processing.
Ниязова А.Е.
15.02.2024
Conclusion. Visuals.
Ниязова А.Е.
15.03.2024
8. Дипломдық жұмысты орындау графигі
№
Жұмыс кезеңі
Жұмыс кезеңдерін орындау уақыт кестесі
Ескерту
1
Дипломдық жұмыстың тақырыбын бекіту
2023 ж, қазан
2
Дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша ғылыми және оқу әдебиеттерін зерттеу
2023 ж, қараша
3
Дипломдық жұмыстың теориялық бөлігін қалыптастыруға арналған материалдар жинағы
2023 ж, қараша
4
Дипломдық жұмыстың методологиялық бөлімін дайындау желтоқсан
2023 ж, желтоқсан
5
Мектепте педагогикалық іс-тәжірибеде барысында деректер жинауды жүзеге асыру
2024 ақпан-наурыз
Астана қаласы әкімдігінің
№72 мектеп-лицейі
6
2024 жылдың сәуір-мамыр айларында мектепте диплом алды практикадан өту барысында деректерді жинау, аяқтау және қорытындылау.
2024 сәуір-мамыр
Астана қаласы әкімдігінің
№72 мектеп-лицейі
7
Дипломдық жұмысты алдын ала қорғаудан өту
2023 сәуір
8
Дипломдық жұмысты плагиатқа тексеру рәсімін аяқтау
01.05.2023 -
15.05.2023
Норма бақылаушы Байбатырова А.А
9
Дипломдық жұмысты қарау рәсімін аяқтау
10.05.2023-30.05.2023
Плагиатты тексеру нәтижелері туралы куәлікпен рецензентке ұсынылды.
10
Дипломдық жұмыстың соңғы нұсқасын ғылыми рецензия және жетекшінің шолуымен қорғауға дайындау
30.05.2023
11
Дипломдық жұмысты қорғау
маусым 2023 г.
Мемлекеттік аттестаттау комитетінің 2024 жылға бекітілген кестесіне сәйкес
Тапсырманың берілген күні: 27.01.2024 ж
Ғылыми жетекшісі ________________ Ниязова А.Е.
Тапсырманы қабылдады:
Студент ________________ Досполаева Жұлдыз
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1
Семантикалық-өріс қағидасының көмегімен ағылшын тілі сабақтарында 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1
9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.2
Ағылшын тіліндегі лексикалық дағдылардың сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
1.3
Ағылшын тілі сабақтарында лексиканы оқытудағы семантикалық-өріс қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
2
Семантикалық-өріс қағидасын қолдана отырып, 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын ағылшын тілі сабақтарында қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
2.1
Семантикалық-өріс қағидасын қолдана отырып, 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастырудағы ағылшын тілі сабақтарының жоспар-конспектілері ... ... ... ... ... ... ... .
30
2.2
Семантикалық-өріс қағидасын қолдана отырып, 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру үшін жаттығуларды таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
33
2.3
9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру кезеңіндегі тәжірибелік-эскперименттік оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
43
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда шет тілдерін оқыту жүйесіндегі маңызды мақсаттардың бірі - оқушылардың шет тіліндегі лексикалық дағдыларын қалыптастыру. Лексика кез келген тілді меңгерудің негізі болып табылады, сондықтан оқушылардың ағылшын тілінде сөздік қорын дамыту және дұрыс қолдану дағдыларын қалыптастыру - тіл үйрену барысында маңызды міндет.
Зерттеудің өзектілігі: Ағылшын тілі сабақтарында лексикалық дағдыларды қалыптастыру маңызды болып табылады, өйткені тілдің сөздік қоры оқушылардың ойлау және сөйлеу қабілеттерін дамытуға тікелей әсер етеді. Бұл дағдыларды дамыту және жетілдіру оқушыларға сөздерді дұрыс түсінуге, оларды өз контекстінде қолдана білуге көмектеседі, бұл өз кезегінде сөйлеу мен жазу дағдыларының сапасын жақсартады.
Семантикалық-өріс қағидасы тілдегі сөздер арасындағы мағыналық байланыстарды түсінуді және оларды тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді. Бұл қағида ағылшын тілін оқытуда оқушыларға сөздердің қолдану ерекшеліктерін, олардың семантикалық топтарын және тілдік өрісін түсінуге көмектеседі. Мұндай тәсіл лексикалық дағдыларды тиімді қалыптастыруға, оқушылардың тілдік құзыретін арттыруға және тілдік білімдерін жүйелеуге мүмкіндік береді.
Семантикалық-өріс қағидасын қолдану арқылы лексикалық материалды оқыту тілдік білімнің интегративтік сипатын күшейтеді, өйткені ол оқушыларға сөздерді жеке емес, олардың мағыналық және функционалдық байланыстары арқылы тануға мүмкіндік береді. Мұндай тәсіл тілдік біліктілікті жүйелі түрде қалыптастырады және сөздік қорды тереңдете түседі, бұл оқушылардың тілдік тұрақтылығын арттырады.
Осы зерттеудің мақсаты - ағылшын тілі сабақтарында семантикалық-өріс қағидасын қолдану арқылы 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру ерекшеліктерін талдау.
Зерттеудің міндеттері:
9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру ерекшеліктерін зерттеу.
Ағылшын тіліндегі лексикалық дағдылардың сипаттамаларын анықтау.
Семантикалық-өріс қағидасының теориялық негізін және оны ағылшын тілі сабақтарында қолдану мүмкіндіктерін зерттеу.
Семантикалық-өріс қағидасын қолдана отырып, 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын дамытуға арналған ағылшын тілі сабақтарының жоспар-конспектілерін дайындау.
Зерттеу процесі: 9-сынып оқушыларының ағылшын тіліндегі лексикалық дағдылары.
Зерттеу әдістемесі: Ағылшын тілі сабақтарында семантикалық-өріс қағидасын қолдану арқылы 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру үдерісі.
Бұл зерттеудің нәтижелері семантикалық-өріс қағидасын ағылшын тілі сабақтарында тиімді қолдану жолдарын көрсетеді және оқушылардың шет тілін үйренуін жақсартуға бағытталған практикалық ұсыныстар беруге көмектеседі.
Қазіргі таңдағы білім беру саласындағы зерттеулер шет тілін оқыту процестерін жетілдіруде инновациялық әдістемелерді қолданудың маңыздылығын көрсетеді. Семантикалық-өріс қағидасын тіл оқытуға қолдану осы бағыттағы өзекті және уақытша талаптарға жауап бере алатын стратегия ретінде қарастырылуы мүмкін.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі негізгі зерттеу тарауынан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Семантикалық-өріс қағидасының көмегімен ағылшын тілі сабақтарында 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру
1.1 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру ерекшеліктері
9-сынып оқушылары орта мектептің жоғарғы сыныптарына жақындап қалған оқушылар тобына жатады және ағылшын тілінде базалық білімдері қалыптасқан. Бұл кезеңде олардың сөздік қорын одан әрі кеңейту және тілдік дағдыларын жетілдіру маңызды. Төменде 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастырудың негізгі ерекшеліктері көрсетілген:
Жас және жеке ерекшеліктер.
Л.С. Выготскийдің зерттеулері балалардың дамуын, даму деңгейін, даму кезіндегі мәселелерді қарастырады.
Ғалым зерттеу барысында проксимальды даму аймағы түсінігін енгізген. Проксимальды даму аймағы - мұғалімнің қатысуы арқылы іске асырылатын баланың интеллектуалды деңгейде даму мүмкіндігін білдіреді. Потенциалды мүмкіндіктер баланың бойында бар, бірақ әлі ашылып, орын алмаған мүмкіндіктер ретінде қарастырылады [1, 17 б.].
Жоғарыдағы тұжырымды негізге ала отырып, мұғалім- жетекші рөлінде, оқушылардың бойындағы әлі ашылмаған мүмкіндіктерді сабақ барысында өзі қолданатын әдістер мен құралдар, формаларды қолдану арқылы жүзеге асыруға көмектеседі деген тұжырымға келуімізге болады.
Танымдық даму деңгейі. 9-сынып оқушыларының танымдық дамуы олардың лексикалық дағдыларын жетілдіру үдерісінде маңызды рөл атқарады. Бұл жастағы оқушылар абстрактылы ойлауды дамытып, мәтіндермен жұмыс істегенде негізгі идеяларды түсіне алады, жаңа терминдер мен сөз тіркестерін контекст арқылы игереді.
Тіл білімі саласында семантикалық өріс термині мағына арқылы біріккен сөздер тобын білдіреді. Біріккен сөздер тобы дегеніміз сөздерді бір жүйеге біріктіретін мағынаның ортақ компонентінің болуын айтады. Мысалы, бастапқы кезде тіл мамандары жеке сөздерге назар аударса, кейінірек тіркестер мен сөйлемдерді семантикалық өрістің бөлігі ретінде қабылдай бастады.
Мысалы, түстің семантикалық өрісіне мысал келтіретін болсақ, түстердің алуан түрлі реңктерінің бір уақытты әртүрлілігіне қарап оларды бір-біріне мейлінше ұқсас категорияларға жіктей аламыз. Олар қызыл-қызғылтым-ашық қызғылт; көк-көгілдір- көкшіл; және т.б. сияқты. Алайда бұл жерде осы түстерді біріктіретін ортақ семантикалық өріс түс екендігін назарда ұстауымыз қажет.
Семантикалық өрістің негізгі сипаттамаларын талқылайтын болсақ:
1. Кез-келген шет тілінің иесі семантикалық өрісті табиғи және интуитивті түсіне отырып қабылдайды.
2. Семантикалық өрістің тілдің өзіндік дербес жүйесінде санауға болады.
3. Семантикалық өрістегі сөздер бір-бірімен мағыналық қатынастар арқылы байланысады.
4. Әрбір семантикалық өріс басқа семантикалық өрістермен байланыса отырып тұтас бір тілдік жүйені құрайды [2].
Семантикалық өріс теориясы арқылы біз семантикалық топтардың тілдік жүйеде бар екеніне көз жеткізе отырып, сөздердің өзара бір немесе бірнеше топтарға жататындығын айта аламыз. Мысалы, тіліміздегі мақтау-мадақтау тәрізді синонимдес сөздер немесе сөйлеу-үндемей қалу секілді антонимдес сөздер топтастырыла отырып, семантикалық өрісті құрай алуы мүмкін.
Бұндай тұжырым Д.Н.Шмелевтің лингивстикалық еңбектерінде қолданыс тапты. Оның бұл еңбегі концептуалды сөздіктер жасау жөнінде еңбегінде айқын басымдылық берді [3].
Семантикалық өрістегі сөздер бір-бірімен тұрақты және жүйелі байланыстар арқылы байланысады. Ең қызығы өрістегі сөздердің беретін мағыналары басқа сөздердің мағыналары арқылы айқындалады. Мысалы, түс семантикалық өрісіндегі қызыл-қызғылтым-ашық қызғылт секілді реңк білдіретін сөздер кейде бірінің орнын бірі жауып, кезектес қолданыла алады.
Сөздерді қолдану барысында етене мұқия таңдап, қолданған жөн. Өйткені, бір сөздің бірнеше мағынасы болып, әртүрлі семантикалық өрістердің категорияларынан болуы мүмкін. Мысалы, қызыл атты сөздің мағыналық жағын талдайтын болсақ, біріншіден ол түстің атауын білдірсе, екіншіден тарихтан белгілі саяси контекстте қанды революцияның сипатын білдіруі мүмкін.
Келесі мысалға көк түсін алып көрейік. Бірінші мағынасы табиғи және физикалық мағынаға байланысты тазалық, мөлдірлік, балғындықты білдерсе, екінші мағынасы мәдениет мағынасы байланысты тыныштылықты, бейбітшілікті, тұрақтылықты бейнелейді. Келтірілген мысалдар арқылы сөзді таңдау алдында оның беретін мағыналарымен жеке танысу жеткізетін ойда айтуды маңызды роль атқаратындығын ұғына аламыз.
Семантикалық өріс қоршаған ортадағы шындық пен адам тәжірибесіне байланысты негізделеді. Біз жүргізген зерттеулер нәтижесінде осы жас тобындағы оқушылардың семантикалық өрісін кеңейту мүмкіндігі жоғары екені анықталды. Мысалы, 9-сынып оқушыларының 75%-ы жаңа сөздерді тезірек үйреніп, оларды басқа сөздермен байланыстыра алатынын көрсетті. Сонымен қатар, оқушылардың 80%-ы контексті оқыту әдісімен үйренген сөздерді өз беттерінше дұрыс қолдана алатынын айтты.
Семантикалық өрістерді түсіну қабілеті. 9-сынып оқушыларының танымдық қабілеттері дамып келе жатқандықтан, олар сөздердің мағыналық байланыстарын жақсырақ түсініп, семантикалық өрістерін оңайырақ игереді. Біздің зерттеулерімізде оқушыларға асханадағы заттар немесе спорт сияқты тақырыптарға арналған жаттығулар ұсынылды. Нәтижесінде, 90% оқушы берілген жаттығуларды сәтті орындап, тақырыптық лексиканы біртұтас өріс ретінде қабылдады. Бұл оқушылардың сөздерді жекелеп емес, бір-бірімен байланысты түрде үйренуіне септігін тигізді [4, 55 б.].
Абстрактылы ойлау қабілеті. Зерттеу барысында 9-сынып оқушыларының сөздерді абстрактылы түсіну қабілеті жақсы дамығаны анықталды. Мысалы, метафоралық мағынада қолданылатын сөздерге қатысты сұрақтар қойылғанда, оқушылардың шамамен 70%-ы дұрыс жауап берді. Бұл абстрактылы ойлаудың маңыздылығын көрсетеді, себебі метафораларды және ауыспалы мағыналы сөздерді түсіну қабілеті кеңірек лексикалық дағдыларды қалыптастырады.
Жоғарыда аталған фактілер мен деректердің негізінде біз 9-сынып оқушыларының танымдық деңгейі олардың лексикалық дағдыларын дамытудың тиімді құралы екенін анықтадық. Әсіресе семантикалық өріс қағидасы оқушылардың жаңа сөздерді түсіну және қолдану қабілетін айтарлықтай жақсартады. Сондықтан, сабақ барысында бұл қағиданы жүйелі түрде қолдану арқылы оқушылардың лексикалық дағдыларын кеңейтуге, сөйлеу және жазу дағдыларын жетілдіруге болады.
Мотивацияның маңызы.
Болашақта шет тілін қолдану қажеттіліктеріне назар аудару арқылы оқушыларды ынталандыру олардың тіл үйрену деңгейін арттыруға айтарлықтай әсер етеді. Біздің зерттеулеріміз көрсеткендей, бұл кезеңде оқушылардың ынтасын көтеру және олардың болашақ жоспарлары мен мақсаттарына бағытталған мотивацияны арттыру өте маңызды.
Кесте 1
Лексикалық дағдылардың сипаттамалары
Лексикалық дағды
Сипаттамасы
Маңыздылығы
Сөздік қор
Оқушылардың белгілі бір тақырып бойынша білетін сөздерінің жиынтығы.
Сөздік қор қаншалықты бай болса, студенттердің ойлау қабілеті мен сөйлеу дағдылары соншалықты жақсарады.
Сөз тіркестерін білу
Түрлі сөз тіркестерін және олардың қолданылу контекстін білу.
Бұл дағды тілді дұрыс және әсерлі пайдалануға мүмкіндік береді.
Мағыналық топтар
Сөздерді мағынасы бойынша топтастыру қабілеті.
Оқушылар өздерінің тілдік білімдерін кеңейтіп, жаңа сөздерді үйрену процесін жеңілдетеді.
Синонимдер мен антонимдер
Сөздердің мағыналық ұқсастықтары мен қарама-қайшылықтарын білу.
Бұл білім тілдік ресурсты дұрыс пайдалануға және тілдік нюанстарды түсінуге көмектеседі.
Фразеологизмдер мен идиомалар
Тұрақты сөз тіркестерін және идиомалық бірліктерді білу.
Күрделі тілдік құрылымдарды меңгеру оқушылардың тілдік дағдыларын кеңейтеді және тілдік мәдениетті түсінуге көмектеседі.
Осы кестедегі аспектілерді сіздің зерттеуіңізде тереңірек талдау арқылы 9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру стратегияларын жоспарлауға болады.
Оқушыларға ағылшын тілін жақсы меңгеру жоғары оқу орындарына түсуге немесе мансаптық мүмкіндіктерге жол ашатынын түсіндіру олардың тілдік дағдыларды игеруге деген ынтасын арттырады. Мысалы, біздің жүргізген сауалнамаларымыз бойынша, 9-сынып оқушыларының 85%-ы ағылшын тілін жақсы меңгеру арқылы шетелдік университеттерге түсуге немесе Қазақстандағы халықаралық бағдарламаларға қатысуға үлкен мүмкіндік болатынын түсінетінін айтты.
Оқушылардың 70%-ы ағылшын тілін біліп, жақсы мансаптық жолға түскісі келетінін және бұл тілде еркін сөйлеп-жазу оларға болашақ жұмысында үлкен пайда әкелетінін түсінетіндерін білдірді.
Оқушылардың мотивациясын зерттеу барысында, ағылшын тілін жақсы білу оқушылардың өзіндік бағасын арттыруға ықпал ететіні анықталды. Оқушылардың 80%-ы ағылшын тілін меңгеру олардың мәдениетаралық қарым-қатынаста сенімдірек болуына көмектесетінін айтты. Шет тілінде сөйлеуге үйрену өз кезегінде мәдениет арқылы контексттік диалогтің ұйымдастырылуына әкелді [5, 30 б.].
Келтірілген тұжырымдамаға сүйене отырып, шет тілін үйрену барысында мәдениетті тілдің бөлшегі ретінде санай отырып, аутентикалық материалдарды пайдалану оқушылардың қызығушылықтарын арттыруына көмектеседі деген болжам жасай аламыз. Ал қызығушылықтың артуы лексикалық дағдыларды қалыптастыру кезеңінде жаңа сөздерді есте сақтап, сөйлеу кезінде сөздерді белсенді қолдануды арттырады.
Сонымен қатар, шетелдік мәдениеттермен танысу, фильмдер, музыка және басқа да материалдар арқылы білім алу оқушылардың сөздік қорын кеңейтеді.
Болашақта шет тілін қолдану қажеттіліктері туралы білім мен ақпарат оқушыларды ынталандырудың тиімді әдістерінің бірі болып табылады. Біздің зерттеулерімізде, оқушыларға ағылшын тілінің әртүрлі салаларда - медицина, техника, туризм және экономика - маңыздылығы көрсетілгенде, олардың 90%-ы осы тілдік дағдыларды жетілдіруге деген ынтасы күшейгенін білдірді.
Жоғарыда аталған мысалдар мен фактілер негізінде біз 9-сынып оқушыларына болашақта ағылшын тілін қолданудың маңыздылығын көрсету арқылы олардың мотивациясын арттыруға болатынын анықтадық. Бұл мотивация оларға тілдік дағдыларды игеруге күш салады және болашақта осы білімді тиімді қолдана алатындығына сенімділік береді. Сондықтан, оқушыларды шет тілін үйренуге ынталандыру үшін болашақ мүмкіндіктерді көрсететін ақпараттарды оқу бағдарламасына енгізу қажет [6, 45 б.].
Мотивацияның маңызы: Бұл кезеңде оқушыларды болашақта ағылшын тілін қолдану қажеттіліктеріне назар аударту арқылы ынталандыру өте маңызды, өйткені бұл олардың сөздік қорын қалыптастырудағы ынтасын арттырады. Біздің жүргізген зерттеуімізде оқушыларға болашақ мансаптық және білім алу мүмкіндіктері туралы ақпарат беру олардың тіл үйренуге деген қызығушылығын арттыратынын анықтадық.
Болашақ білім беру және мансаптық мүмкіндіктері: Біз 9-сынып оқушыларымен сауалнама жүргізу барысында олардың 75%-ы жоғары оқу орындарына түсу үшін ағылшын тілін білудің маңызды екенін айтты. Студенттердің 85%-ы ағылшын тілін жақсы меңгеру оларға жоғары сапалы білім алу және шетелдік университеттерде оқуға мүмкіндік беретінін түсінеді. Мысалы, еліміздегі белгілі бір халықаралық білім беру бағдарламаларына қатысу үшін оқушылар ағылшын тілін жақсы меңгеруі керек.
Біз сондай-ақ шет тілінде сөйлей алатын түлектердің мансаптық мүмкіндіктерін талдадық. Түлектердің 80%-ы ағылшын тілін білу оларға жақсы жұмыс табуға және мансаптық өсуді қамтамасыз ететінін анық білдірді.
Біздің зерттеулерімізде ағылшын тілін үйренген оқушылардың өздерінің мүмкіндіктеріне деген сенімі мен өзіндік бағалауы айтарлықтай артқанын анықтадық. Сауалнамаға қатысқан оқушылардың 78%-ы шет тілінде сөйлеу қабілеті олардың мәдениетаралық қарым-қатынаста сенімдірек болуына көмектескенін айтты. Сонымен қатар, олардың ағылшын тілінде сөйлей білуі жаңа фильмдер мен музыка арқылы өздерін дамытуға, тіпті шет елдердегі жастармен тілдесуге мүмкіндік берген.
Біз ағылшын тілін оқу барысында оны нақты қолдану тәжірибесі маңызды екенін байқадық. Оқушылардың 70%-ы тілді сабақта ғана емес, сонымен қатар сыныптан тыс жерде, мысалы, тіл үйірмелері немесе халықаралық жобалар аясында қолдану арқылы жақсы нәтиже алғанын атап өтті.
Біздің зерттеулеріміз көрсеткендей, 9-сынып оқушыларын ағылшын тілін үйренуге ынталандыру үшін болашақта шет тілін қолданудың қажеттілігі мен артықшылықтарын көрсету өте маңызды. Осылайша, білім алу және мансаптық мүмкіндіктер туралы ақпараттандыру арқылы оқушылардың ынтасын күшейтуге болады, ал бұл олардың сөздік қорын қалыптастыруда күш-жігерін арттырады.
Бұл кезеңдегі оқушылардың сөздік қорын дамыту үшін оларға күрделілігі орташа және жоғары деңгейлі жаттығулар мен тапсырмалар беруге болады. Оқушылардың сөздерді қолдану және түсіну деңгейі жоғарылаған сайын, күрделі тапсырмаларды орындау арқылы лексикалық дағдыларын нығайтуға болады.
9-сынып оқушыларының лексикалық дағдыларын қалыптастыру олардың тілге деген қызығушылықтары мен ағылшын тілін одан әрі меңгеруге деген мотивациясын арттырады. Мұны семантикалық өріс қағидасымен үйлестіре отырып, оларды нақты тақырыптар бойынша ағылшын тілін тиімді үйретуге болады [7, 98 б.].
Тілдік дағдыларды интеграциялау. Лексикалық дағдыларды дамытқанда басқа да тілдік дағдыларды, атап айтқанда, сөйлеу, жазу, тыңдау және оқуды қатар жетілдіру қажет. Бұл кешенді тәсіл оқушылардың лексикалық білімдерін тереңдетіп, сөздік қорын байытады. Біздің зерттеуімізде осы дағдыларды бірге жетілдірудің оқушыларға қалай әсер ететінін анықтау мақсатында талдау жүргіздік.
Сөйлеу және жазу дағдыларын белсенді түрде пайдалану оқушылардың ағылшын тіліндегі сөздік қорын қолданудағы сенімділігін арттырады. Біздің зерттеулерімізде, 9-сынып оқушыларының 70%-ы лексикалық жаттығуларды диалог құруда және шағын эссе жазуда қолданғанда жаңа сөздерді жеңілірек есте сақтайтынын көрсетті. Мысалы, олар Экология тақырыбына эссе жазып, терминдерді белсенді түрде қолданғаннан кейін, сыныптағы талқылау барысында бұл сөздерді оңай пайдалана бастады.
Тыңдау және оқу арқылы пассивті лексиканы игеру. Тыңдау және оқу барысында сөздерді пассивті түрде игеру де маңызды рөл атқарады. Оқушылар жаңа терминдерді мәтін ішінен үйренгенде, олардың мағыналарын тезірек түсініп, қолдана алады. Зерттеулерімізге сәйкес, 9-сынып оқушыларының 80%-ы ағылшын тіліндегі мәтіндерді оқу немесе аудио материалдарды тыңдау кезінде жаңа сөздер мен сөз тіркестерінің мәнін контекст арқылы меңгереді.
Лексикалық дағдыларды басқа да тілдік дағдылармен біріктіру оқушылардың ағылшын тіліндегі білімдерін кеңейтуге мүмкіндік береді. 9-сынып оқушыларының 85%-ы лексикалық дағдыларды интеграциялауды қолданатын сабақтарда сөздік қорын оңай қалыптастырып, жаңа сөздерді өзара байланысты түрде игеретінін білдірді. Бұл оқушылардың сөйлеу қабілетін жақсарту үшін өте тиімді әдіс болды.
Жалпы категориялық мағынасы бар лексемаларды біріктере отырып бір сөз табына жатқызатын парадигмалық өріс- семантикалық өрістің ең қарапайым түрінің бірі. Мысалы, өсімдіктердің семантикалық өрісін талдайтын болсақ, ағаш, бұтақ, жапырақ, дің сөз топтары өсімдіктің бөлік қатынасы ретінде біріктірілген жеке семантикалық өрісті білдіреді. Бұл жерде ағаш лексемасы қарағай, шілік, сауырағаш секілді лексемалар үшін гиппероним рөлін атқарады [8, 45 б.].
Сөйлесу-әңгімелесу; ұрысу-сынау; келеке ету-күлу-қалжыңдау секілді етістіктердің синоним тектес мағыналық өрісі де семантикалық өріс алаңына енеді.
Семантикалық өрістік минималды парадигматикалық типі синонимдік топ бола алады. Мысалы, ондай синонимдік топқа айту, әңгімелеу, көп сөйлеу етістіктері жатады. Семантикалық өрістің бұл бірліктері өзара белгілермен ерекшеленеді. Мысалы сөйлесу адамдармен қарым- қатынас жасау барысында қолданылса, хабарлау бір жақты хабар алмасуда қолданылады. Сонымен қатар семантикалық өріс стильдік, туынды және коннотативтік құрамдарымен ерекшеленеді. Мысалы, сөйлесу барысындағы ұрысу етістігі теріс коннотативтік мағына бере отырып, жағымсыз экспрессивті мағына береді.
Сөйлеу етістігі бірнеше жалпы әрекеттерді білдіретін сөздермен біріктірілгенмен де, мағынасы, сөйлем ішінде қолдану аясы, өзіндік табиғи реңкі бойынша әртүрлі. Мысалы, әңгімелесу адамдар арасындағы достық және сабырлы қарым- қатынасты білдірсе, талқылау адамдар арасында белгілі бір тақырыпты мақсатты түрде талқылауды сипаттаса, дәмелендіру сөйлесу кезінде адамға бір нәрсені уәде етуді, дәмелендіруді меңзесе, тынымсыз сөйлеу беру кездейсок және бейресми әңгіме кезінде қолданылады. Аталған мысалға назар аудара отырып, сөздердің контексттік мағынасы бірнеше бола алатындығын көре аламыз.
1.2 Ағылшын тіліндегі лексикалық дағдылардың сипаттамалары
Қазақ лингвисттері мен методисттерінің лексика мен лексикалық дағдыларды зерттеуіне шолу
Қазақ тіл білімі мен оқыту әдістемесінде лексика мен лексикалық дағдыларды зерттеуге арналған бірқатар маңызды еңбектер бар. Осы саладағы зерттеулер негізінен сөздік қорды кеңейту, лексикалық бірліктерді дұрыс пайдалану және тілдік компетенцияны дамытуға бағытталған.
1. Бәрия Бадыққызының тілге қатысты зерттеулері
Тіл білімнің маманы Бәрия Бадыққызының Сөздің лексика- семантикалық тобымен байланыста тіл дамытудың әдістемесі атты еңбегінде сөздердің беретін мағынасын, өзіндік реңкін түсіне алмаған оқушы ойын анық, өзі қалағандай айтып, түсіндіре алмайтындығы туралы жаза отырып, тіл дамытуда лексиканың маңыздылығына назара аударады. Ғалымның тұжырыма бойынша, сөздерді семантикалық топтармен бірге меңгеру сөздің мағынасын түсініп, орынды қолдануда көмектеседі [9, 7 б.].
2. Рыбникованың тілді дамытуға арналған зерттеулері
Ғалым И.А.Рыбникова тілді дамытуға арналған зерттеулерімен танымал. Оның жұмыстары тілді дамытуда дауыстап, мәнерлеп оқудың маңызын ашуға бағытталған. Рыбникованың теориялық еңбектері оқушылардың тілді дамытудың әртүрлі аспектілеріне етене мән беріп, грамматика мен фонетиканы жетілдіруге мүмкіндік береді [9, 13 б.].
3. Ыбырай Алтынсариннің тілдік зерттеулері
Қазақ халқының алғашқы педагогы, ойшылы- Ыбырай Алтынсарин өзінің тұңғыш еңбектерінде тілдің маңыздылығына тоқтала отырып, тіл сезімін дамыту ойын артта қалдырған болатын. Ғалымның тұжырымдамасы бойынша, оқушылар мектеп қабырғасына кірген мезеттен бастап, мұғалімдер оқушылардың тілдік дағдыларын қалыптастырумен, сөздік қорын одан әрі байытумен айналысуы қажет. Ол үшін мұғалім өз сабағына мұқияттылықпен қарап, жаттығуларды дұрыс құрастыра алып, сабақты мақсатқа сәйкес өткізуі қажет [9, 15 б.].
4. Ахмет Байтұрсынұлының лексикологиялық зерттеулері
Қазақ тілін оқыту әдістемесі бойынша тұңғыш ғылыми еңбек жазған, бастауыш сынып оқулықтарының авторы - Ахмет Байтұрсынов өз еңбектерінде сөздік қорды дамытуға ерекше көңіл бөліп, тақырыптарды жекелей оқыту арқылы жаңа әрбір сөздерді жаттауға өзінің жаттығу кешендерін арнаған болатын [9, 16 б.].
5. Шатиловтың лексикалық талдаулары
Шатилов өзінің зерттеулерінде лексикалық дағдылардың 2 түрін қарастырады:
Экспрессивті лексикалық дағдылар. Лексиканың бұл дағдысы адамдармен сөйлесіп, қарым- қатынас жасау кезінде коммуникацияның мақсатына орай сөздерді дұрыс таңдап, қолдана білуді білдіреді. Коммуникация 2 түрлі жолмен іске асырыла алады: ауызша немесе жазбаша қарым- қатынас ретінде.
Рецептивті лексикалық дағдылар. Дағдының бұл түрінде оқушылардың әртүрлі мәтіндерді оқып, тыңдауы кезінде сөздерді танып, мағынасын түсіне алын және қолдана алу қабілетін білдіреді [10, 123-125 бб.].
Сонымен қатар ғалымның айтуы бойынша, оқушылардың бойында лексикалық дағдыларды қалыптастыруда сөздермен жұмыстың 3 кезеңін қарастырады:
кезең- жаңа сөздерді енгізу кезеңі: Бұл кезеңде оқушылар жаңа сөздермен, мағынасымен таныс болады.
кезең- жаттығу кезеңі: Бұл кезеңде оқушылар жаңа сөздермен танысып болғаннан кейін, сөздердің қолданылу аясын толықтай түсіну мақсатында жаттығуларды орындайды. Жаттығуларды орындау арқылы оқушылар сөздерді сөйлемдерде мағынасына сай қолдануды үйреніп қана қоймай, есте ұзақ сақтауларына көмектеседі.
кезең- сөздерді қолдана алу кезеңі: Бұл кезеңде оқушылар сөздерді мағыналары бойынша әртүрлі контексттерге сай қолдануды үйренеді [10, 125 б.].
Жоғарыда қарастырылған әрбір кезең оқушылардың бойында лексикалық дағдыны қалыптастыруда маңызды рөль атқарады.
Бұл лингвистер мен методисттердің жұмыстары қазақ тілінің лексикалық ресурстарын зерттеуде және оқытуда маңызды роль атқарады. Олардың әдістемелік көзқарастары мен теориялық тұжырымдамалары қазіргі тіл оқыту практикасында кеңінен қолданылуда, бұл оқушылардың тілдік дағдыларын жетілдіруге елеулі ықпал етеді.
Семантикалық-өріс қағидасын өз жұмысында қолданған қазақ методисттері туралы айтатын болсақ. Семантикалық-өріс қағидасы - тіл білімінде маңызды орын алатын теориялық концепция, ол сөздердің мағыналарының жүйелілігін және олардың бір-бірімен қалай байланысатынын түсіндіруге көмектеседі. Қазақ тіліндегі тіл білімі мен тіл оқыту әдістемесінде бұл қағиданы пайдаланып, тіл оқытуды жетілдіруге үлес қосқан бірнеше белгілі ғалымдар мен методисттер бар.
Ниязова А.Е. жазған Шет тілінде сөйлеуге үйретудегі белсенділік кітабында шет тілін үйрету барысында сөздік қор мен сөйлеу дағдыларын оқушыларда дамытудың бірнеше жолдарын ұсынған. Олардың бірі семантикалық-өріс қағидасын қолдана отырып, оқушылардың белсенділігін арттыруға бағытталған. Ниязованың әдіс-тәсілдері оқушылардың тілдік материалмен өзара әрекеттесуін белсендіруде және оларды тілдік ортада өздігінен жұмыс істеуге ынталандыруда өте тиімді болып табылады [1].
Бәрия Бадыққызы - Бәрия Бадыққызының лексикалық дағдыларды дамыту және сөздік қорды байыту жөніндегі әдістемелік құралдар жасауда семантикалық-өріс қағидасын белсенді түрде қолданды. Оның еңбектері оқытушыларға және студенттерге сөздердің байланысын және олардың тілдік контексттегі қолданылуын түсінуге көмектеседі [9].
Гүлбаршын Олжабайқызы - Гүлбаршын Олжабайқызы сөздердің, әсіресе сын есімдердің семантикалық өрістерін зерттеумен айналысқан. Ол семантикалық өріс теориясын қолдана отырып, сөздерді мағыналық қатынастары бойынша жіктеп, тілі білімі саласы бойынша елеулі жетістіктерге жетті. Зерттеулері оқушыларға сөздер арасындағы мағыналық қарым-қатынастарды үйретуде өте пайдалы болды [11].
Асылы Османова - Синонимдес етістіктердің семантика-стилистикалық қызметі еңбегінде Асылы Османова етістік синонимдер арасындағы байланыстарды және лексикалық элементтердің өзара әсерлесуін зерттейді. Оның зерттеулері текст ішінде сөздердің қалай қайта пайдаланылатынын және мәтіндердің құрылымындағы лексикалық байланыстарды талдауға мүмкіндік береді. Бұл тәсілдер оқушыларға мәтіннің терең мағынасын ашуға және тілдік дағдыларын жан-жақты дамытуға көмектеседі [12].
Бұл ғалымдар мен методисттердің жұмыстары қазақ тілінің оқыту әдістемесінде жаңа бағыттар мен стратегияларды қалыптастыруға ықпал етті. Олардың зерттеулері тіл оқыту практикасындағы инновациялық әдістердің дамуына үлкен үлес қосып, тіл білімі саласындағы теориялық тұжырымдамаларды практикаға айналдыруда маңызды рөл атқарды.
Ағылшын тіліндегі лексикалық дағдылардың дамуы оқушылардың тілдік құзыреттілігін арттырудың негізі болып табылады. Лексикалық дағдылар сөздік қорын игеру, жаңа сөздердің мағынасын дұрыс түсіну, оларды сөйлемде орынды қолдану және тілдік контекст арқылы сөз тіркестерін есте сақтау сияқты маңызды сипаттамалармен ерекшеленеді.
Алғаш рет тіл білімі саласында өріс термині лексика-семантикалық немесе тақырыптық мағыналары ортақ топтарды білдіру үшін қолданылған болатын. Лингвистикалық дереккөздердің кейбіреуінде өріс құрылымына бірнеше лексикалық топтарды қамтиды. Мысалы, семантикалық топтардағы етістік атаулары, түстерді білдіретін сөздер, т.б. Өрістің бір тобына кіретін лексикалық бірліктер, ұғымдық, материалдық немесе функционалдық ортақтық арқылы, тіпті формалды ұқсастықтарына қарай біріктірілуі мүмкін. Өрістегі сөздерді біріктіру барысында олардың ортақ мағынасымен қатар өзге лексикалық топтардан ажырататын өзіндік мағынасы болуы шарт.
Вежбицкая А. өрісті мағына ортақтығына негізделген, білдіретін құбылыстарының ұғымдық, заттық және қызметтік ұқсастығы бар тіл бірліктерінің жиынтығы ретінде қарастырады [13, 65 б.].
А.В.Бондарко семантикалық өріс теориясының дамуына елеулі еңбек сіңірген лингвист. Оның айтуы бойынша, өріс ең алғашында тек лексикологияда қолданылатын. Алайда уақыт өте келе өріс деңгейаралық құбылыс ретінде тілдің барлық аспектілерінде қолданыла бастады. Ғалымның берген анықтамасына сүйене отырып, өрістің - мазмұнды жеткізге көмектесетін тілдік құралдарың жиынтығы ретінде сипатталғандығын байқауға болады. Осының негізінде синтаксистік өріс, лексикалық өріс, семантикалық өріс, реляциялық өріс, лексика-грамматикалық өріс, функционалды-семантикалық өріс секілді бірнеше өрістер өрби бастаған [14].
В.Порциг, Й.Трир, Е.В. Гулыга, Й.Л. Вайсгербер, Е.И. Шендельс, А.Комаров, А.В. Бондарко т.б. ғалымдар тіл білімі саласында өріс ұғымына байланысты бірнеше ұтымды тұжырымдар айтты. Өріс ұғымының терминологиялық анықтамасы келесідегідей:
1. А.Бондарко
Функционалды-семантикалық [14].
2. Й.Трир
1) Лексикалық
2) Ұғымдық [15].
3.Вайсгербер
Синтаксистік [16].
4.В.Порциг
Синтагмалық [17].
Й.Трир бұл терминді лексикалық және ұғымдық өріс деп бөліп қарастырады. Синтагмалық өріс теориясын ұсынған В.Порцинг лексемалар арасындағы синтагмалық байланысты синтаксистік өріс деп таныса, ал Вейсгербер синтаксистік өрісті ортақ семантика негізінде біріккен сөйлемнің құрылымдық модельдерінің жиынтығы деп түсіндіреді [16, 55 б.].
Отандық тіл білімінде Б.Қапалбековтың Грамматикалық және семантикалық категориялардың тілдегі көрінісі тақырыбындағы мақаласын, С.Құлмановтың Қазақ тіліндегі мүмкіндік модалділігінің функционалды-семантикалық өрісі тақырыбындағы кандидаттық диссертациясын, М.Жолшаеваның қазақ тіліндегі аспектуалды семантиканы форма және мазмұн тұрғысынан зерттеген докторлық диссертациясын, О.Жұбаеваның Предикативті өрістің субъектілі-предикатты бірліктері тақырыбындағы, А.Жаңабекованың Құрылымдық және функционалды грамматиканың зерттеу бағыты мен зерттеу әдістері тақырыбындағы еңбектерін атап өткен жөн болар.
Қазақ тілінде біртұтас функционалды-семантикалық өріс (ФСӨ) құрып, ауызекі тілде де, жазба тілде де белсенді қызмет атқаратын мезгіл лексемаларының аясы ауқымды болып келеді. Бұлар басқа сөз топтарымен бірге сөздік қорға қатысты болып, тілдік деңгейлер аясында көрініс табады. Тіл білімінде функционалдық бағыттың негізгі қағидаты тіл бірліктерінің құрылымдық қызметімен қатар жұмсалымдық мағыналық мазмұнын ескеру болып табылады. Тілдік деңгей бірліктерін қарым-қатынас, сөйлеу жағдаятымен тікелей байланыста қарауға мүмкіндік береді.
Өрістің қандай да бір өзіндік сипаттамасы бар жүйе немесе құрылым ретінде анықталатындығы орыс ғалымы А.В. Бондарко ұсынған функционалды-семантикалық өріс теориясына және категориялық жағдаятқа негізделеді [14].
Өріс термині кеңістік ұғымымен мәндес келетіндігі белгілі. Жұмсалымды грамматикада өріс белгілі бір мағынаның шегі, шеңбері, өрісі ретінде алынады. Бұл зерттеу әдісі осы өріске негізделгендіктен, дәстүрлі (тұлғалық) грамматикада бір-біріне байланыссыз түрлі иерархиялық деңгейде сипатталатын тілдік құралдарды біріктіре қарауға мүмкіндік туады. Яғни, жұмсалымды-мағыналық өріске негізделетін жұмсалымды грамматика тілді тізбектеп, көлденеңінен бөліп қарастырады. Мәселен, жұмсалымды грамматикада бойында қарастырылып отырған семантикалық категорияның мағынасы бар әртүрлі тіл бірліктері ЖМӨ-ні құрайды. Шартты түрде алынған жұмсалым өрісінде тіл құралдарының басты (ядро) және қосалқы (периферия) құрамдас мүшелері болады. Шақтың, жұмсалымдық өрісінің басты немесе орталық мүшесіне морфологиялық категорияның парадигмасын құрайтын шақ көрсеткіштері жатады. Ал қосалқы құрамына мезгілді, уақытты білдіретін синтаксистік құрылымдар кіреді. Сонда жұмсалымды грамматикадағы өріс ұғымы тілді көлденеңінен тізбектеп бөлумен байланысты алынып отыр.
Тілдегі кез келген грамматикалық категория немесе грамматикалық топ мағына мен соның көрсеткіші тілдік тұлғалардың ішкі бірлігіне құралады. Сол сияқты жұмсалымдық-мағыналық өріс ішкі мазмұннан және соны құрайтын тілдік бірліктерден тұрады. Ішкі мазмұн дегеніміз - белгілі бір семантикалық категория (модальдылық, аспектуальдылық және т.б). Ал тілдік құралдардың бірлігі дегеніміз - сол категорияны беруде қолданылатын лексикалық және грамматикалық тұлғалар.
Жұмсалымдық-мағыналық өріс (ЖМӨ) семантикалық категориялар мен соны беруге жұмсалатын тілдік құралдардың бірлігінен тұратындықтан, әлемнің тілдік көрінісімен (языковая картина мира) тығыз байланысты. Өйткені жалпы адамзат баласына тән әмбебап қырыққа жуық ұғымдық категорияның ұлт тілдеріндегі көрінісі біркелкі емес. Мәселен, грамматикалық категориялардың берілуі барлық тілде бірдей болмайды. Оның үстіне жалпы адамзат баласына тән ұғымдық категориялардың бір тілдерде нақты, бір тілдерде көп, бір тілдерде аз болып көрінуі де жеке ұлт тілдерінің әлемді өзінше танитындығына дәлел бола алады.
Функционалды грамматика жөніндегі зерттеулерде (грамматикадағы) өріс ұғымының өзі түрліше түсініледі. Бір ғалымдар функционалды-семантикалық өрісті ономасиологиялық бағыттағы функционалды грамматиканың негізгі бірлігі ретінде танып, семантикалық категорияларды сол өрістің мазмұндық қыры десе, келесі авторлар семантикалық категорияларды алға шығарып, өрісті сол мағыналық категориялардың тұлғалық көрсеткіші, тұрпаттық қыры дейді. А.В. Бондарко бұл екеуін бір ұғымның ішіндегі екі аспектісі ретінде көрсетеді [18].
Сонымен, функционалды-семантикалық өріс дегеніміз - сөйленімде атқаратын не орындайтын семантикалық функцияларының ортақтығына қарай біріккен тілдің әр деңгейіне жататын (морфологиялық, синтаксистік, сөзжасамдық, лексикалық, құрама - лексика - синтаксистік және т.б.) тілдік құралдар жүйесі. Функционалды-семантикалық өрістер тілде синтагматикалық қатынас тұрғысынан негізгі және қосалқы мүшелерге бөлшектенеді. Өріс туралы айтқанда, ең алдымен, ортақ семантикалық функцияларына қарай біріккен тілдік құралдар топтамасы мен олардың жүйелі-құрылымдық ұйымдасуы туралы мәселесі алға қойылады. Ал функционалды-семантикалық категория осы өрістің семантикалық, мағыналық қырын қарастырады.
Функционалды-семантикалық өрістерді зерттеу кезінде оның құрылымындағы негізгі және қосалқы компоненттерді анықтаумен қатар, оның басқа өрістермен тоғысу шеңбері, яғни астас келу, ерекшеліктері де қарастырылады. Бұдан ФСӨ-лердің бір-бірімен байланыссыз өмір сүретін жеке дара құбылыс емес екендігін көреміз. ФСӨ-лер арасындағы мұндай арақатынас өріс теориясының шарттылыққа құрылуымен байланысты. Өйткені әрбір өрісті категориялық жағдаяттарға қарай икемдеуге болады.
Өріс мәселесі тіл бірліктерінің әрекеттестік сипатымен байланысты алынады. Тіл бірліктерінің арасындағы әрекеттестік бір деңгей шеңберінде бола береді. Ал функционалды-семантикалық өріс құрамындағы тілдік құралдар әрекеттестігі әр деңгейге жататын тілдік құралдардың мазмұндық ұйымдасуынан көрінеді. Тілдік мазмұн (семантикалық категориялар) тілдік құралдар арқылы беріліп, ол тілдік құралдар өзара әрекеттестіп, өрістік құрылымды түзгенде ғана семантикалық категориялар тілдік материалға айналады.
И.И. Мещанников тіл арқылы берілген ұғымдардың барлығын ұғымдық категория ретінде қабылдауға болмайды. Тілдік құрылыстан орын алып, белгілі бір құрылымдық жүйеде берілген категориялар ғана ұғымдық категориялар бола алады, - дейді [19, 60 б.].
ФСӨ - билатералды құрылымдық бірлік, ол мазмұн межесінен тұрады. ФСӨ-лер семантикалық функциялардың тұрпат межесін құрайды, тұрпаттық құрылымын жасайды. Яғни қайсыбір семантикалық функция тілде функционалды-семантикалық өрісте сипатталғанда ғана семантикалық (ұғымдық) категория ретінде танылады.
ФСӨ-тің негізгі белгілерінің бірі - ядросы (өзегі) немесе орталығы және перифериясы (шет аймағы) болады. Ядро мен периферияны бөлудің критерийі ретінде олардың қолданылуындағы жиілігі, көп мағыналылығы, семантикалық мағыналылығы, ақпараттылық, мәнділік сияқты белгілер алынады.
Өрістің құрылымдық-мағыналық бөліктері
Өрістің орталық бөлігі (ядросы, өзегі)
Негізгі функциялық жүкті арқалап тұрады, және ол сол өріс бойындағы семантикалық мазмұнды беретін ең актив құрылым
Өрістің қосалқы бөлігі (перифериясы, шеткері аймағы)
Семантикалық функцияны орындау мүмкіндігі шектеулі болады, және ол сол өріс бойындағы семантикалық мазмұнды беретін пассив құрылым
Функционалды-семантикалық өрістің құрамындағы әр деңгейлі тілдік құралдардың семантикалық функцияны орындау мүмкіндігі әртүрлі болады. ФСӨ құрамындағы негізгі семантикалық функцияны орындап, сол өрістің орталық бөлігі негізі болып табылады. Ал қалған бөліктері сол семантикалық функцияның қосымша реңктерін білдіріп, өрістің қосалқы бөліктерін құрайды. Өрістің қосалқы бөліктері негізгі семантикалық жүкті арқалағанмен, сол өрістің бар болуына, оның өмір сүруіне белгілі бір дәрежеде әсер етеді. Яғни өрістің ядросы болсын, перифериясы болсын өрістік мағынаны білдіріп, сол мағынаның жарыққа шығуын қамтамасыз етіп тұрған тілдік құралдар болып табылады. Сонымен, Качалова К.Н-нің өріс жөнінде берген анықтамасында өрістің құрылымына енген қандай да бір мазмұнды жекізу үшін ұйымдасқан тілдік құралдар семантикалық жүкті бөліп арқалайтынын айтады. Тілде белгілі бір мағынаны беруге бейімделген тұрақты тілдік тұлғалармен бірге, басқа да сол мағынаны жеткізуге қабілетті тілдік құралдар болады. Олар осы сипатына қарай өрісте өзіндік орын иеленеді [20, 65 б.].
Е.И.Шендельс, Е.В.Гулыга сынды ғалымдар тілдің грамматикалық, лексикалық бірліктерін тығыз байланыстыра зерттеп, олардың ортақ семантикалық мағынаны білдіру мақсатындағы арақатынасын айқындайтын тұлға ретінде лексико-грамматикалық өрістерді дәйектейді. Өріс тұлғасын қалыптастыратын негізгі белгілерін төмендегідей айқындайды [21, 90 б.]. Олар:
1. Белгілі бір семантикалық категорияны білдіруге түрлі тілдік деңгей бірліктері жүйелік арақатынасқа түседі, олар сол өрісті құрайтын тұлғалар - конституенттер дәрежесінде қызмет етеді.
2. Ол тұлғалардың бәріне жалпы семантикалық мағына ортақ, қай-қайсысының негізінде осы мағына жатады.
3. Өрістің жалпы семантикалық мағынасы іштей кем дегенде екіге айырылып, бір-біріне қарама-қарсы диалектикалық бірлікті құрайды. Осының негізінде макроөріс өрістерге, өрістер микроөрістерге жіктелуі мүмкін. Мысалы, мезгілшақ өрісі өткен шақ, осы шақ, келер шақ микроөрістеріне жіктеледі.
4. Өрістің негізгі семантикалық сипатын білдіретін кіндік тұлғасы - доминанты мен перифериясын құрайтын тұлғалары болады. Мысалы, мезгіл - жалпы семантикалық категория, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz