Онкологиялық науқастардың ауруға қатынастарының ерекшеліктері
Жамбыл облысы әкімдігі денсаулық сақтау басқармасы Жамбыл жоғары медициналық колледжі шаруашылық жүргізу құқығындағы коммуналдық мемлекеттік кәсіпорын
Мамандық: 09130100 Мейіргер ісі
Біліктілігі: 5AB09130100 Мейіргер ісінің қолданбалы бакалавры
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ПАЛЛИАТИВТІ КӨМЕК КӨРСЕТУДЕГІ МЕЙІРГЕРДІҢ РӨЛІ
Орындаған: Баймахамбет Айзада ___________
Ғылыми жетекші: Дүйсембаева Ұ. Е. _________
Тараз 2024 ж.
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР
3-4
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
5
КІРІСПЕ
6-8
1 ТAРAУ
9
1.1
Онкологиялық науқастардың тұлғалық ерекшеліктері
9-14
1.2
Онкологиялық науқастардың ауруға қатынастарының ерекшеліктері
14-19
1.3
Науқастар бойындағы копинг стратегияларының ерекшеліктері
19-24
2 ТAРAУ
25-26
2.1
Науқастарды зерттеу әдістері мен материалдары
26-30
2.2
Инкурабельді науқастармен мейіргерлердің қарым-қатынастарын зерттеу
30-44
3 ТAРAУ
45
ҚОРЫТЫНДЫ
46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
47-51
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста қолданылған негізгі анықтамалар:
Канцерогенез - қатерлі ісіктердің пайда болу механизмі.
Канцерофобия - обырдың болуына негізсіз сеніммен сипатталатын обсессивті жағдай.
Кәсіби медициналық этика - медициналық манипуляциялар кезінде туындайтын этикалық мәселелерді шешу жолдарын іздейтін кәсіби этика.
Коммуникативті білгерлік (компетенттілік) - медицина қызметкерлерінің басқа адамдармен (науқас және оның жақындары мен туыстары, дәрігерлер, әріптестері, кіші мейірбикелер т.б) коммуникация тәсілдерін нәтижелі қолдана білу арқылы қарым-қатынас жасау қабілеті.
Коммуникация - адамдар арасындағы психологиялық қатынас, мағлұматтармен алмасу, өзара бір-біріне әсер ету, өзара уайымдау, өзара түсіністікте болатын қатынас.
Қатерлі ісік - бұл эпителий ұлпасының қатерлі ісігі. Шетелдік әдебиеттерде "қатерлі ісік" термині тіндердің құрамы мен шығу тегіне қарамастан барлық қатерлі ісіктерге қатысты жиі қолданылады.
Қатерлі ісік (cancer) - кез-келген қатерлі ісік, соның ішінде карцинома және саркома.
Медициналық деонтология(грек тілінен deon - парыз) - медициналық қызметкерлердің кәсіби міндеттерін орындау барысындағы этикалық нормалар мен қағидаттар жиынтығы.
Меноррагия (гиперполименорея) -- интрамуральды, бірақ әсіресе жатырдың миоматозды түйіндерінің субмукозды орналасуында байқалатын көп және ұзақ айлық қан кетулер. Көбінесе меноррагиялар гиперпластикалық процестер мен эндометрия қатерлі ісігінің белгісі болып табылады.
Онкология - әртүрлі ісіктердің пайда болуын және оларды емдеу әдістерін зерттейтін ғылым. Көбінесе ол терапиялық, хирургиялық және радиациялық онкологияға бөлінеді.
Паллиативті көмек бөлімшесі - ауруға шалдыққан науқастарға аурудың терминалдық (соңғы) сатысында білікті медициналық және психологиялық көмек көрсететін көпсалалы немесе мамандандырылған аурухана бөлімі.
Паллиативтік көмек - ауруға уақытша жеңілдік беретін, денсаулық сақтау ұйымы берген медициналық есеппен расталған терминалдық (қорытынды) кезеңінде өмір сүру сапасын жақсарту және емделмейтін аурулармен ауыратын науқастардың жалпы жағдайын жақсарту болып табылатын медициналық-әлеуметтік қызметтің бағыты.
Төзімділік - терапияға ісік реакциясының болмауы.
Хоспис - стационарда науқастарға және оның туыстарынаауруға уақытша жеңілдік беретін, медициналық, психоәлеуметтік және руханикөмек беретін медициналық (медициналық-әлеуметтік) ұйым.
Ісік - кез-келген ісік. Бұл термин, әдетте, қатерлі де, қатерлі де болуы мүмкін тіндердің қалыпты өсуіне қатысты қолданылады.
Эмоционалды күю синдромы - бұл когнитивті және физикалық энергияның біртіндеп жоғалтуын, жұмыстың орындауымен зерделі жүдеу, физикалық қажу, жеке аластатушылық және қанағаттанудың төмен деңгейін көрсететін үрдіс.
Эмоционалды тұрақтылық - медицина қызметкерінің салмақтылығы, біркелкі күйде болуы, эмоцияларын және тәртібін сақтап, бақылау.
Эмпатия - науқастың уайымын эмоционалды түрде медициналық қызметкер өз басынан өткергендей сезінуі, науқастың қайғы-қасіретіне ортақтасуы, науқастың қайғысына психологиялық тұрғыдан қосылуы, қоса қайғыруы, оның ішкі ойын сезінуі.
Ятрогендік аурулар (грекше iatros дәрігер + gennao) шығару, құрастыру; ятрогенияның синонимы) медициналық қызметкерлердің деонтологиялық қателіктерінің - катя, байқамай сөйлеуінің нәтижесінде пайда болатын психогендік бұзылыстар.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚҚ - Артериялық қан қысымы
АҚТҚ - Ауру адамның қорғаныш тапшылығы қоздырғышы
ЕПКҚ - Еуропалық паллиативтік көмек қауымдастығы
ДДСҰ - Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
ЖҚТБ - Жұқтырылған қорғаныш тапшылығының белгісі
КД - Коммуникативті дағдылар
ҚР - Қазақстан Республикасы
МК - Мейірбикелік күтім
ПК - Паллиативті көмек
ИН - Инкурабельді науқастар
НА - Невропатиялық ауырсыну
ЭК синдромы - Эмоционалды күю синдромы
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Дәстүрлі онкологиялық патология анағұрлым психикалық жарақаттану саласына келеді. Таң қалдыратыны көптеген сырқаттар үшін денсаулығын қалпына келтіру жолында немесе сырқатты жою жолында рак диагнозы арнайы медициналық мекемеге жүгінуді қажет етеді, сондай-ақ ұзаққа созылған жекелеген тексеруден өту, ақпараттардың аздығы, қоршаған ортамен қарым-қатынас жасаудың қиындығын туғызады. Онкологиялық аурулар өзге ауруларға қарағанда ауыр психо -әлеуметтік әсер туғызатыны белгілі. Аталып отырған патология көптеген науқастарды, өзінің дәстүрлі өмір жолын өзгертуге, оның бұзылуына немесе кәдімгі байланыстарды, өз кезегінде, психологиялық стресс, психо -әлеуметтік стресс және қосымша жиі ауыр психикалық бұзылулар мен тұлғалық деформацияның артуына, әлеуметтік тұрақсыздықа әкелуді қамтиды .
Көп аурулардың арасында адамның өміріне тікелей қауіп туғызатын -бұл қатерлі ісік ауруы.
Қатерлі ісік тез өсіп, шірітіп, дененің бір жеріне ғана тоқтамай белгілі мерзім аралығында қан және лимфа тамырлары арқылы басқа мүшелерге тез тарайды [1].
Онкологиялық практикада сырқаттарға әлеуметтік - психологиялық көмек көрсету және онкологиялық сырқаттардың өмір сапасына әсер ету мәселесі болып табылады. Онко - патологиялық сырқаттардың әлеуметтік, психологиялық қиындықтары және оны дәлеледеу турылы барлық авторлар жазады. Бұл ішінара сырқатты әлеуметтік-психологиялық қолдауға арналған арнайы бағдарламалардың жеткіліксіздігімен, сондай-ақ онкологиялық сырқаттарды әсіресе ауруханалық кезеңдегі өмір сапасын мәселесін орта медициналық қызметкерлердің психологиялық көмек көрсету және әлеуметтік әсер ету мәселесін ұйымдастырудың жеткіліксіздігімен байланысты болуы мүмкін [2]
Бұл зерттеу барысында ракпен ауыратын адамдардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу мақсаты қойылды.
Ғылым алдында тұрған міндеттердің бірі - рак мәселесін шешу, онымен ауыратын адамдарды емдеу, және оның себептерін анықтау болып табылады. Оқымыстылар - жаратылыстанушылар онкологиялық аурулардың дамуына ықпал ететін факторлар немесе сбебептерді анықтау арқылы сырқаттардың өмірін ұзартауда табыстарға жетіп кейбір жағдайларды жоюда туындайтын негізгі мәселе үшін: неге адамдар ауырады, ал осы жағдайда өмір сүріп отырған кейбір адамдарда мұндай ауру жоқ? - жабық есік болып отыр [3, 4]
Аурудың дамуының психологиялық фактордың ролін, сондай-ақ сауығуы онкологиялық сырқаттарды жұмыс істейтін дәрігер-практиканттар қажетті деңгейде бағалай алмайды.
Еліміздегі ең өзекті мәселенің бірі - онкологиялық аурулардың алдын алу. Статистикалық көрсеткіштерге келер болсақ, бұл дерттен болатын өлім саны басқа аурулармен салыстырғанда республика көлемінде өте жоғары және оның салдары халықтың өсімі мен өмір ұзақтығына тікелей әсер етіп отыр. Ресми деректерге сүйенсек, әрбір бесінші қазақстандықтың обырдан зардап шегу қаупі бар.Сонымен, қазіргі таңда елімізде болып жатқан күрделі жаңалықтар, өзгерістердің онкологиялық аурулармен ауыратын ересек адам мәселесіне де байланысты екендігі айқын [5]
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еліміздің халқына Жолдауында 2030 жылға дейін экономикалық-әлеуметтік биіктерге көтерілу үшін рухани байлықтың, денсаулықтың қажеттігі атап көрсетілгені мәлім. Менің бұл тақырыпты таңдауыма, Жолдаудағы "Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты" бағдарламасы айрықша әсер етті. Шынында да, қазақ "Тазалық - саулық негізі, саулық - байлық негізі" деп бекер айтпаса керек. Гүлденген экономиканы дені сау, саналы азаматтар жасайды. Сондықтан таңдалған тақырыбымның өзектілігі, жолдаудағы салауатты өмір салтын қалыптастыруға негізделетін түрлі шараларды жүргізумен айқындалады. Осыған орай, күнделікті өмірде әрбір адам үшін өзекті, психологиялық тұрғыда, өзінің эмоциялары мен сезімдерін ретке келтіріп тұрудың қаншалықты денсаулыққа әсер ететіндігін анықтау, менің бойымда қызығушылық тудырды. Осыған орай, менің мұндай күрделі тақырып алуыма әсер еткен ерекшелік ретінде, күнделікті өмірде әртүрлі шараларды ескеретін болсақ, мұндай ауыр сырқаттардан қаншалықты өз өзімізді сақтай аламыз деген ой толғаныстары болды [6]
Обыр ауруының 80-90% жағдайлары қоршаған ортаның себептері деп саналады; қоршаған орта анықтамасы өзінің кең мағынасында әлі де аз зерттелген тамақ өнімдерінен, әлеуметтік және мәдени іс-әрекеттен құралады. Алдын алуға болатындай обыр ауруының себептері толық анықтала қойған жоқ, дегенмен ауыратындардың жартысына жуығында ондай себептердің барлығына болжам жасалған. Обыр ауруының үлесі: тамақтану сипатының 30-35 %-нан, темекі тартатындардың 30%-нан, жұқпалы (вирустық) агенттердің - 17%-нан, алкогольдің - 4%-нан, қоршаған ортаның ластануының - 2%-нан, ауыр тұқым қуалау салдарының - 2%-нан тұрады. Осы факторлардың әсерін тұтас қарастыру қажет. Күн сайын алдын-алу негіздерін, жалқаулық пен қол тимеудің салдарынан біз өзіміздің денсаулығымызды тәуекелге тігіп жүрміз [7]
Зерттеу мақсаты: паллиативті мейіргерлік күтім ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
Онкологиялық дертке шалдыққан науқастардың спецификалық (арнайы) психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Инкурабельді науқастармен мейіргерлердің қарым-қатынастарын зерттеу.
Зерттеу әдістері: Зерттеуге "Жамбыл облысы әкімдігінің денсаулық сақтау басқармасы Жамбыл облыстық көпсалалы онкология және хирургия орталығы " шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік коммуналдық кәсіпорны аймағындағы онкологиялық ауруы бар пациенттер, мейіргер мамандары қатысты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Зерттеу барысында көптеген онкологиялық науқастарға (ауруының әртүрлілігіне қарамастан) инфантильділік өзіндік психологиялық қасиет тән (балалар позициясын атқаруға бейім), олардың басқа топтардан айырмашылығы бар соматикалық науқастардың және бақылау тобының клиникалық нормасы болып табылатыны анықталды.
Тәжірибелік маңыздылығы: Алынған нәтижелер стационардағы ауыр соматикалық науқастардың психокоррекционды жұмыстың бағытын анықтайды; онкологиялық аурулардың психопрофилактикасы жөніндегі мәселені қарастырады. Жұмыс нәтижелерін клиникалық тұрғыдан маңызды болу үшін онкологиялық науқастарды емдеу туралы бірыңғай хаттама құру қажеттігі анықталды.
1.1 Онкологиялық науқастардың тұлғалық ерекшеліктері
Қатерлі ісік қалыпты жасуша қатерлі трансформация нәтижесінде пайда болады, ол бақылаусыз көбейеді, апоптозға қабілеттілігін жоғалтады. Қатерлі трансформация бір немесе бірнеше мутация кесірінен пайда болады, жасушалардың шекарасы анықталмаған жағдайдаапоптозмеханизімі бұзылуына алып келеді. Егерде ағзаның иммундық жүйесі мұндай трансформацияны анықтамаса, ісік ары қарай өсіп сонында метастаз береді. Метастаздар барлық ағзалар мен тіндерде пайда болуы мүмкін. Өте жиі метастаз сүйекте,мида,бауырда және өкпеде пайда болады. Және де жасушалардың бақылаусыз бөлінуі қатерсіз ісікке алып келуі мүмкін. Қатерлі ісік қатерсіз ісіктен ерекшелігі метастаз қалыптастырмауы болады, басқа ағзаларға енбейді және ағзаға қатерсіз. Бірақ та қатерсіз ісік жиі қатерлі ісікке ауысады[8].
Ересек деп отырғанымыз бұл, әрине, (35-60) жас аралығындағы тұлға. Тұлға деп отырғанымыздың өзі же жай бостан-бос емес, себебі бұл жастағылар өз кезінде, өзіне бұл өмірде не нәрсені керек ететіндігі, оған қалай жету жолдарын толығымен біледі. Ересек кезінде адамдардың ақыл-ойы толықсу үстінде толықсый берген, өзіндік өмірлік ұстанымы бар, әрбір затты өте салмақты түрде кеше білетін адамдар. Ересектердің дүниетанымы өте кең және олар өзіндік бір кез-келген оқиға, іс-әрекетке қатысты өзінің пікірін жеткізе алатын шеберлікке ие болады[9, 10].
Ересектердің енді тек өзін ғана ойлап қоймай, енді отбасы немесе отбасының өзі бар болса өзінің балалары үшін ең бірінші ойлаушысы, соларға жағыдай жасауға тырысушы болып көрінеді.
Ересектік шақ өзіндік қызықтарға толы болғанымен бұл шақ белгілі бір таңдауларда тоқтау, өзіне тиімді шешімдерді өз еркімен ешбіреудің ықпалынсыз қабылдауға ие болу қабілеті жетілетін шақ.
Ал енді осы жерде кәрілікке тоқталатын болсақ, бұл бір адам үшін физиологиялық процестердің пайдалы жақтарының қарқынының өсу емес қайта төмен түсе бастаған кезі десек те болады. Бұл шақтағы психологияға тоқталсақ адамның бұл бір өмір бойы жыйып-терген еңбегінің табыстарының, жан-ұясының жемісін көретін кез і[11].
Осы жас кезінде адамда көз қыратылығының нашарлай түсуі немесе басқа да адам өмірі үшін қажетті дене мүшелердің адамға көп жыл бойы қызмет етудегі таза бастау кезі деп есептеледі. Осы шақ адамға өмірінде істеген істерін толығымен өз бетінше анализдеуге қабілетінің тууына мүмкіншілік берілетін кез.
Адам-жоғарғы психикалық қызметті арқасында меңгеру, жасау, өзгерту қабілетіне ие саналы биоәлеуметтік тіршілік иесі, қоғамдық-тарихи дамудың жемісі әрі сол қо,амдық өмір жемісі болып табылатын сананы таратушы. Өзіндік сана-сезімі адам сана дамуының филогенездік, онтогенездік дамуының шыңы. Адамда: биологиялық, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік сияқты құрылымдары бар. Ол құрылымдармен адам болмысы өлшенеді және олар бір-бірімен өзара байланысты. Олар: адамның жеке басына тән қайталанбас ерекшеліктерінің болатыны; адам бойындағы кісілік (тұлғалық) қасиеттердің болатыны. Ол аға ұрпақ жасаған мәдениетті меңгеруде қалыптасады. Егер адам жас кезінде қоғамнан тыс қалса, онда оның санасы, тілі, ойлауы, және вертикалда аяқ алысып болмайды. Адам әр түрлі еңбек және түрлі формадағы қоғамдық іс-әрекетке қатысу арқылы адамзатта қалыптасқан қасиеттерді ол өзінде өзіне тән адамдық қабілетерді дамытады. Адам түсінігі көп жоспарлы. Адам қоғамда өмір сүреді. Ал адам бос өмір сүруі ешбір мүмкін емес. Оның тәні де жаны да айналасындағылармен қарым қатынас жасау үстінде тек әлеументтік әсер жағдайында ғана кісілік мәнге ие болады. Адамның санасының дамып, өсуі тікелей өзінің өмір сүріп отырған ортасына байланысты. Сондықтан адам психологиясын дұрыс ұғыну үшін: әлеументтік жағдайын білу керек; оның қандай ортаның өкілі екенін айыру; оның көзқарасы мен наным - сенімін бағыт-бағдарын білімі мен тәжірибесіне икем биімділігін анықтау керек. Міне, тек осы айтылғандардан кейін ғана, нақты мәліметтерден соң сол адам туралы пікір білдіруге мүмкіндік туады. Психология адамның даралық сипаттарын қарастырып, оның кісілік қасиеттерін өрістетуді мақсат тұтады [12, 13].
Индивид (жеке адам)-тұқымқуалаушылық қасиеттердің жалпы генотипін тасымалдаушы, биоәлеуметтік тіршілік иесі. Адам дүниеге келгенде индивид болып туылады. Ол қоғамдық қатынастардың объектісі, әрі субъектісі. Қатынастар ықпалын сезіну мен бірге қатысушы, әрі оны терең бойлаушы. З.Фрейд ілімі бойынша, үнемі қоғам ішінде болып оның ықпалын сезінуші, әрі оған қарсы тұрушы биологиялық тұйық жан [14]
Кемел шақ кезеңін адамның жасы және рухының жай- күйі бойынша ежелгі гректер акмэ уақыты деп атаған, бұл қандай да бір нәрсенің шырқау шыңын, ең жоғарғы дәрежесін, адам тұлғасының ең жоғарғы гүлдену, өзіне теңдестірілу сәтін білдірген. Отандық психолог Н.Н.Рыбников акмеология терминімен жас ерекшеліктері психологиясының кемел жастағы тұлғаны - адамның барлық өмірлік күштерінің гүлдену кезеңін зерттейтін арнайы бөлімін белгілеуді ұсынды. Кемел шақ кезеңі - тұлға өмір жолының шырқау шыңы, әсіресе, адамның дені сау, күш-қуаты, сергектігі, білімі, тәжірибесі жетілген кезінде. Адам бұл уақытта кәсіби шеберліктің шыңына және қоғамда белгілі бір орынға қол жеткізеді. Оның пікірімен әріптестері де, басшылары да санасады. Қағида бойынша, бұдан бұрынғы жас кезеңдеріне қарағанда, оның күш-қуаты азая түседі, бірақ кәсіби міндеттерін ол мол тәжірибесінің, өз жұмысын ұйымдастыра және айналасына көмекшілер жинай білуінің есебінен табысты шешеді. Бұл жас кезеңінде кәсіби тәжірибе және адамдармен қарым-қатынас тәжірибесі жинақталады [15].
Бұл жаста жаңа шығармашылық қабілеттер пайда болады; мысалы, 35 жаста жақсы прокурор немесе белсенді басшы болуға болады, бірақ қазір көрнекті заңгер және ақылды, жақсы бастық болады. Жүйелі түрде дамитын адам өмірінің елуінші жылдарының ортасында екінші шығармашылық шарықтау шегіне жетеді. Ол өзінің өмірлік тәжірибесін жинақтап қорытып, оны ретке келтіре алады және оны өз жұмысына ендіру үшін оның өмірлік күштері әлі де жеткілікті болады. Бұл жас - барынша көп және ауқымды жетістіктер кезеңі. Кемел жастағы адам тұлғасына неғұрлым тән белгілер ұмтылыстарының шынайылығы, өндірістік, отбасылық және жеке өмірінде өзін-өзі жүзеге асыру барысына баса көңіл бөлу, өз даму кеңістігі үшін күрес, өз денсаулық жағдайына баса көңіл аудару, эмоционалдық икемділік, тұрмыстағы тұрақтылыққа деген құштарлық болып табылады. Адамның ересектік шақ дағдарысында табатын құндылықтары - саналы болмыстың құндылықтары. Кемел жастағы адам оларды өзінің өмір туралы түсініктеріне сәйкес деп мойындап, немесе олардың орнын басатын ретінде дамытып қана қоймай, сонымен қатар, осы құндылықтарды сақтап, олардың иеленушісі болып табылады, оларды өзінің жеке өмірінде іске асырады. Жоғарғы менді іздеуде, - деп жазады Б.Ливехуд, - адам барлық психикалық қасиеттер солардың көмегімен осы рухани болмысты жаулап алуға немесе жеңуге болатын күштерге айналатын рухани шындықтар әлеміне тап болады. Әрбір рухани қадам басқан сайын, феноменологиялық тұрғыдан көріне отырып, жаңа кездесулерімен жаңа ландшафт ашылады, алайда, олар даму сатысының басында үнемі жағымды ғана бола бермейді. Өмірдің үшінші үлкен даму сатысы (қытай мәтелі бойынша, даналыққа жету сатысы) қырқыншы жылдарда, дәлірек айтсақ, 42 жаста басталады. Бұл орта мәнде әрбір жеке жағдайда жылдамырақ немесе баяуырақ даму орын алады
1 . Кемел шақ кезеңінің басталуы - өте қызу уақыт. Биологиялық тұрғыдан өмірлік күштердің сарқылу уақыты басталады. Әйелдерде, бұдан басқа, репродуктивті кезеңнің анық көрінген аяқталуы осы жылдарға дөп келеді. Өмірлік күштердің сарқылуы дене ұлпаларының инволюциясына негізделеді. Адам денесінің әрбір мүшесінің өз өмір қисығы болады. Кемел жастағы әрбір адам сондай-ақ өз тәжірибесінен өкпе ұлпасының икемділігі азая түсетіндігін біледі; бұл кетіп бара жатқан трамвайдың немесе автобустың соңынан қатты жүгіргеннен кейін адамның, бұрынғымен салыстырғанда, ұзағырақ дем алысын қалпына келтіре алмауынан анық көрінеді. Бүкіл бұлшық еттер де икемділігін жоғалтады; бұл кемел жастағы адамның сол бір жұмыстың өзіне жас кезіндегіге қарағанда көбірек күш-қуат жұмсауына алып келеді. Бұл өзгеріс біртіндеп келеді. Көбінесе бұны ол анық көрінетін белгілі бір жағдайда, кенеттен байқайды. Ең маңызды және ең белгілі өзгеріс - эндокринді бездердің өзгеруі. Еркек пен әйелдің жыныс бездері қызметінде инволюция үдерісі басталады. Кемел шағында адам өзінің барлық дерлік ішкі сезім күштерінің нағыз басқарушысына айналады; олар енді шындық өмірдің кемелдігін оның барлық өлшемдерінде: іс- әрекеттерде, қатынастарда, дүниеге көзқарасында қалыптастыра отырып, саналы түрде іске асырыла алады. Мәселен, кәсіби шеберлікте хабардарлықты үздіксіз дамыту, мамандануды тереңдету, типтік тапсырмалар мен жағдайларды тез тану орын алады, бұл жадындағыны кеңінен іздестіру қажеттілігін, проблемаларды шешуде жалпылама ойлау дағдыларын барынша азайтады. Жұмыс барысында көбінесе тек өздеріне сенулеріне - көп ойлауларына, ынталылық танытуларына, өздігінен шешімдер қабылдауларына тура келетін кемел жастағы адамдар интеллектуалдық икемділіктің жоғары деңгейін көрсетеді [16, 17, 18]
Психолог Г.С.Абрамова кемел шақ кезеңінде адамның алдында тұратын, оларды шешу үшін ерекше қабілеттіліктер талап етілетін ерекше өмірлік міндеттерді бөліп көрсетеді. Әйелдің алдында тұрған міндеттер оның өзіне де, сондай-ақ жақындарына да қатысты алынған өмірлік міндеттемелерінің бағалануымен байланысты. Бұған оны көптеген шынайы және күшті әрекет етуші факторлар - өз физиологиялық жағдайының өзгеруі, отбасы құрамының және отбасындағы өз рөлінің өзгеруі (әже, ене), жоғары кәсіби деңгейге қол жеткізуі итермелейді. Әйелге күнделікті қам-қарекеттен бас көтеріп, өз өміріне сапалық тұрғыдан басқаша көз салу, өзіне, өзінің қажет екендігіне, өзінің құндылығына деген сенімділігін қайтадан иелену қажет. Осылайша ол өзі үшін өмір сүру өнерін ашып, оған үйрене отырып, үй философына айналады [19]
Менінің шекараларын жаңарту есебінен, өз өмірі мағынасының кемелдігіне жету есебінен қоғамда, отбасында, өз көзінде маңызды орынға қол жеткізу үшін өз бойынан күш таба алатын уақыты. Еркек өз кәсіби саласында бағалы жұмыскер болып қала береді. Алайда ол өзгеше жұмыс істейді - басты мәселені екінші кезектегі мәселеден ажырата біледі, қажетті мәселелерге толығымен ықылас қояды және жоғары нәтижелерге қол жеткізеді. Басты мәселені екінші кезектегі мәселеден ажырата білу сонымен өз жан құбылыстары байланысты болатын өмірдің жалпылама тұжырымдамасының қалыптасу нәтижесі ретінде келеді.
Еркек үшін кемел шақ кезеңі - өзінің және жақын адамының қартая бастауының белгілерімен нақты көріністерде үнемі көріне бастайтын өліммен ашық күрес. Кемел шақ кезеңінің ортасына қарай қарапайым еркек, бір күннің ішінде өмір салтын өзгерту туралы шешім қабылдап және оны адам қызығарлық тақуалықпен жүзеге асыра отырып, өзі үшін өмір қуаныштарын ашқандай болады. Егер әйел үшін отбасы мен жұмысы өте маңызды болса, еркек үшін достары мен жалпы алғандағы қоғам одан кем маңызға ие болмайды. Отбасынан тыс байланыстар орнату жөніндегі өмірлік міндеттердің тұтас жиыны пайда болады. Қалыпты психологиялық көңіл-күй үшін еркектің менің клубым деген сияқты қарым-қатынас шеңбері болуы қажет. Б.Ливехудтың атап көрсетуінше, кемел жастағы әйел үшін екі мүмкіндік бар. Біріншісі - жағымсыз реакция, ол әйел жаңа өмірлік мақсатын таппай, енді тек: Мен ешқашан өзім үшін ештеңе жасай алмадым. Бәрі тек отбасы үшін, ертеден қара кешке дейін мен тек жұмыс істеумен болдым, тым болмаса, кітап оқуға да уақытым ешқашан болған емес, көбінесе мен бір нәрсе істеу үшін бәрі бір тым шаршап кететінмін. Енді тым кеш. Балалар үйден кетті [20]
Күйеуім өз мамандығына беріліп жұмыс істейді, ал мен құр алақан қалдым, - деп шағымданатын жағдайда пайда болады. Содан ол долданып үй шаруасына кіріседі, өзі де таза нәрселерді тазалап, қиялдағы шаңды сүртеді, жалғыз өзі жұмысты істеуі тиіс екендігіне үздіксіз шағымдана отырып, айналасындағыларды жәбірлейді. Даму мәселесі анализінде басқа тәсіл аз емес тарихы бар, бихевиоризмен байланысты. Бұл бағыт эмпирикалық философияда терең тамыр жайған және адам жайында ағылшынның таныстыруында айтып кеткен. Адам бұл - оны қоршаған орта қалай жасайды, солай қалыптасады. Америкадағы психология бағыты, даму-түсінігі ғылымнан алыстатылды. Бұл концепцияға Павловтың идеялары әсер етті.
Ағылшын психологтары Павловтың идеясын істей алатын қимыл қозғалыс барлық өмірде мінезделеді. Ең негізгі, ағылшын психологтары Павловтық принцип шарттырефлекс, Уотсонның жаңа концепцияға қайта жұмыс істеу. Ағылшын психологиясына ғылыми эксперимент кірді, ал Павловтың тамақтандыру ғылымымен байланысты. Павловтың бұл эксперименттік түсіндіруі 1897 жылы шықты, ал Дж. Уотсондікі 1913жылы шықты. Зерттеулерде стимул және реакция, шартты және шартсыз стимулдарды зерттеу басталды. Осындай ассоциянистік концепция шықты. Зейінді зерттейтін ғылымдар шартсыз стимул жаңа ассоциятивті стимулға байланысты, негізгі акциент қатайтумен байланысты. Сұраққа жауап, ғылым байланыс бағдар байланыс және реакция арасындағы байланыс қарастырылады, бұл жағдайда зерттелуші аш,ауру [21, 22]
Кейінірек американдық психологтар: бағдар рефлекциясына көңіл бөле бастады. 50-60жылдары кеңес психологтары Е.Н.Сокалов және А.В.Запорожей қарады. Ал Берлайк стимулдар, интенсивті, қимылдық түс, анық еместік және т.б. қарады. Алайда Берлайн т.б. ғалымдар сияқты, рефлексивті нейрофизиологиялық мидың мәселесін қарады. Еуропалық елдерде даму процестерінің серекшеліктеріне көп көңіл бөлді. Оларды философия және онтогенездегі даму деңгейі нгемесе этапы қызықтырады. Павловтың жұмысынан кейін Э.Торндайктың, В.Келлердің жұмыстарынан кейін К.Бюлер бұл деңгейдегі, олардың пайда болуымен миының жетілуімен және қоршаған ортамен қарым-қатынас кезіндегі қиыншылықтармен байланысты, сонымен қоса аффективті процестердің дамуымен байланысты, рахаттанудың, уайымдаудың дамуымен және де іс- әрекетпен де байланысты. Эволюция кезінде мінез-құлықтың рахаттануды сезінуінен бөлінеді басынан аяғына дейін. Оның ойынша, институттың бірінші деңгейі-рахаттану қажеттіліктері қанағаттандырған кезде болады деген, яғни іс-әрекеттен кейін. Дағды деңгейінде рахаттану іс-әрекеттің процеске жетеді. Осыдан кейін функционалды рахаттану пайда болады, алдын ала рахаттану, бұл интелектуалды жауапты шешу деңгейінде болады. Осылайша рахаттану өтуі басынан аяғына дейін,Б.Колер бойынша бұл схеманы онтогенез ауыстырады. Балаларға эксперимент жасай отырып, бұл экспериментті В.Келер шимпонзеге жасаған.Бала психикасының дамуынан зерттеуге жануар психологиясына жасаған эксперименттер басты қадам болды. В.Вундтың айтуынша:бала психологиясы болмайды, өйткені онда өзін-өзі бақылау болмағандықтан. К.Бюлер өзін ешқашан биогенетис деп санамады. Оның жұмыстарында биогенетикалық концепциасына сын айтқан. Алайда оның көзқарастары- реакнтуляция концепция терең пайда болуын көбірек қарағанғ баланың дамуы жануардың даму сатысынан алыстатылады. Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша: К.Бюлер бір танымалыға факті жасауға тырысты, биологиялық және әлеуметтік- мәдениеттің дамуы және баланың дамуына әсер еткенін айтып кетті [23, 24, 25].
Қазақстанда Онкология мен радиология саласындағы негізгі ғылыми жұмыстар: республика тұрғындарының географиялық орналасуын, олардың қатерлі ісікке шалдығуын, аурудың одан әрі асқынып, жайылу себептерін жан-жақты зерттеуге бағытталған. Уытты ісікті анықтау, одан арылу шараларын іздестіріп, сақтану әдістері, қатерлі ісіктерді хирургиялық жолмен, сәуле түсіру әдісімен емдеу тәсілдері жетілдірілді. Республикада Онкология саласындағы ғылыми зерттеулер Онкология және радиология ғылыми-зерттеу институтында, Алматы дәрігерлер білімін жетілдіру институтының, Қазақ ұлттық медицина университетінің,Астана, Қарағанды, Семей, Ақтөбе медицина академияларының арнайы кафедраларында жүргізіледі. Қазақстанда Онкологияның дамуына С.Нұғыманов, С.Балмұханов, Ж.Әбдірахманов, О.Смахтина, Н.Количева, М.Қайрақбаев, Н.Әжіғалиев, т.б. ғалымдар үлкен үлес қосты [26].
1.2 Онкологиялық науқастардың ауруға қатынастарының ерекшеліктері
Авторлардың көпшілігі ауруға қарым-қатынастың қалыптасына әсер етеін кем дегенде үш факторын бөліп көрсетеді: Сырқатқа қатынастың қалыптасуы: 1) тұлғаның преморбидті (аурушаң- жараланғыш) ерекшелігі; 2) аурудың өзінің табиғаты; 3) әлеуметтік - психологиялық факторлар.Ауруға қатынасты сихологиялық тұрғыда қарастыруда жоғарыда атап көрсетілген үш факторды талдауды қамтиды. Ауруға қатынас өзге де қатынастар тәрізді жеке, тьаңдаулы саналы немесе түсіну тәсілі яғни жеке немесе тұлғалық деңгейдң көрсетеді. Басқа қатынастар сияқты субьективті- обьективті сипатқа ие мағыналы болып келеді және обьектіден тыс қатынас қатастырылуы мүмкін емес ол аурудың табиғатымен анықталады Сондай-ақ өзге қатынастар тәрізді ауруға қатынас науқасқа да оны қоршаған макроәлеуметтік орта және аталған ауру туралы қоғамда белгілі мәдени нормаларда науқастың жүріс- тұрысы және әлеумет туралы және әлеуметтік- психологиялық шектеулер туралы жанама мәнге ие. Ауруға қатынас тұтас тұтас жүйе ретінде психологиялық талдау элементі ретінде бөлініп көрсетіледі сондықтанда оны жеке қарыстырылмайды. Бұдан басқа науқасқтың өз сырқатына қатынасы мәнді болып табылады және тұлғаның бірізді өзге де қатынастарына ықпал етеді. Осыған орай ауруға деген қатынасты жан-жақты анағұрлым ауқымды қарастыру аурудың өзіне факт индивидтің оған қатынасына ретінде әсер етуі мүмкін. Ауруға қатынас басқада психологиялық қатынастар тәрізді жеке және қайталанбайтын ерекше болып табылады. Алайда психологиялық талдаулар нақты адамға қатынасты бірегей бұл қатынастың ерекшелігі қатынастың анықталған типтері өз табиғатында өзге адамдарға деген қатынас арқылы сәйкестедеді деп көрсетеді [27, 28, 29].
Мұндай ережелер ауруды және оған деген қатынасты үшін сипаттауда әділетті. Психологиялық қатынасқа типологиялық тұрғыда келу нақты науқастың өзінің ауруына деген қатынастаы туралы бао болған мәліметті ғылыми жалпылаудың әдістерін қолдануға мүмкіндік береді Бұл өз кезегінде клиникалық практикалаушы психолог және емдеуші дәрігер бұл мәліметтерді қолдану арқылы психотерапияны құруғы мүмкіндік береді. Мұндай типтегі диагностика психиатрия және шекаралық жағдай клиникасында яғни науқаспен пікіралысуда оның жүріс- тұрысын бағалауда оның туыстарымен жақындарын енгізу жолымен жүзеге асады. Алайда бұл жол әсіресе психолог қатыспаған жағдайда және көптеген науқастарда тексеру қажет болғанда күрделі болып табылады. Осыған байланысты арнайы медико-психологиялық диагностикалаушы инструмент жасау қажеттілігі туады. Мұндай құралды тек клиникалық психолог қана емес психотерапевтер, сондай-ақ дәрігер-интернистер синхоневрологиялық немесе психотерапевтикалық дайындығы жоқ алайдда емдеу шараларының тиімділігін арттыру және толықтыру үшінпайдаланылады [30]
Соматикалық клиникада қолданылатын тәжірибелік-психологиялық арнайы әдістер ауруға қатынасты зерттеуге бағдарланбаған. Олар науқастың тұлғалық реакциясын эмоционалды аспектіде және жүріс-тұрыс көрінуінің психологиялық механизімдерінің қалыптасуы туралы жалпы жоспарда ақпараттар береді деп тұжырымдауға болады, бірақ ауруға қатынас типтерін диагногстикалауды арнайы міндеттерін және ауруға байланысты бейімделе алмаудың ерекліктерін анықтаудың ерекшеліктерін шешпейді.
Науқастардың онкологиялық болжамды саналы түрде қолайсызқабылдауы жиі ауыр депрессияға әкеледі. Осыған орай жақындарының трагедиялық мимикасымен толық емес вербалльды ақпарат және медициналық қызметкерлердің қашқақтаған жүріс-тұрысы сырқаттың ауруға қатысты жағымсыз реакциясын асқындыра түседі. Өзінің ауруын жоққа шығару немесе үрейлену сырқаттарды дәрігерге баруды ең соңғы сәтке дейін және қауіп төндіретін симптомдар көрінгеннен кейін көмек сұрауға шешім қабылдау соңына қалдырылады [31, 32]
Пациент, өзінің шынайы өмірде қауіп төндіретін онкологиялық сырқаты туралы ақпарат алғаннан кейін психологиялық кезеңдердің бірізділігін уайымдайды. Науқастардың емделмейтін сырқаттары туралы психологиялық ақпараттарды E.Kübler-Rossназван аза тұту жұмысы жүзеге асырады.
Бұл кезеңнің көріну деңгейі және оның ұзақтығын жеке өзгерту және нақты жағдайда өзгеруі науқастың тұлғалық ерекшелігіне байланысты және тәуелді. Науқас осы кезеңде болған сәтте дәрігер өзінің психотерапиялық тактикасына түзетулер енгізуі керек.
1-ші - шок кезең (бұл кезең ұзақ емес екенін белгілеп өту керек). Онкологиялық ауру диагнозы әдетте қарқынды сезім шақырады. Эмоциональды шоктық реакция сырттай мазасыздану, үрей, дипрессия немесе өлгісі келу сияқты сипатта көрінеді. Рак ауруларының көтеген түрлерінің этиологиясы жеткілікті зерттелмеген, кейде науқастар осы аурудың пайда болуына өздерін кінәлайды. Сондай-ақ олар аурудың оның қызметіне және отбасына әсеріне алаңдайды. Кейбіреулері ауру жұқпалы деп ойлайды да жақындарына жұқтырудан қорқып қарым-қатынасты шектейді.
Әдетте науқас аффектілік жағдайда болады және ол ережеге сай рационалды психотерапиялық шаралар жүргізу аясынан әлдеқайда алыс кетеді, және оның реацциясы нолдік деңгейге түседі [33, 34]
Тіптен дәрігердің осы ауру туралы оптимистік аурадағы болжамының өзі аурасы жағымсыз реакцияны қалыптастырады.
Ауру туралы ақпаратты тікелей беруден жанамалап беру маңызды болып табылады. Бұл туралы науқаспен бірінші сөйлескенде рак сөзінің өзі өлім сөзінің синонимі ретінде қабылданады,( жиі және келесі) жаңдайларда басқа да терминдерді (неоплазма, ткандардың пролиферация т.б.) аурудың қауіптілігін жасырмай және қуанарлықтай балжам жасамай қолдану керек. Науқастың қатты реакциясы жағдайында оның эмоционалды сілкініс жасауына мүмкіндік беру керек. Науқасты тексепру үшін сырқаттың назарын қосымша өзге де маңызды мәселелерге аударуға тырысу керек. Ақпараттарды бере отырып науқатың жанынан кетпеу керек, ол қаншылықты қаласа соншалықты жанынан табылу қажет.
Оның шындықты қабылдауына уақыт беру керек. Аталған кезеңде науқас үшін дәрігердің эмоционалды демеуі, эмпатиялық сезінуі мен түсінуі аса қажет болады.
Науқастың айығып кетуіне, емдеудің нәтижесі үшін психологиялық бағадр беріп, сауығу оның өзіне байланысты екендігіне ерекше назар аударып үміттенуіне демеу жасау қажет [35]
2-ші кезең - жоққа шығару. Науқаста өзінің психолоиялық менін қорғау механизімі іске қосылады.Ол өзін және туыстарын бәрі өтіп кетедіндігіне сендіріп, ауруды жоққа шығарады. Өзінің жүріс- тұрысымен қоршаған ортадығыларға өзінің ұстанымын қабылдауға шақырады, ауруды бағалау және оның маңызын қабылдауды санасынан шығару маңызды болып табылады. Ол өмір сүруді жалғастырады, ештеңе болмағандықтан диагноз туралы ұмытып кетеді. Кейбір аурулар емдеудің дәстүрден тыс әдістеріне сүйенеді, емшілерге жүгінеді немесе өзінің емделу жүйесін құрады. Кейде ауруды жоққа шығару туыстары үшін ойын пайда болуы мүмкін[36].
Дәрігер науқастың жоққа шығаруы және ауыстырудың бейсаналы механизімдеріне және салауатты оптимизм ретінде қарамауғабаса назар аударуы керек. Жоққа шығару кезеңі айтарлықтай ұзаққа созылуы мүмкін, кейбір науқастар үшін аурудың аяғына дейін жалғасады. Кейде аурулар емдік шараларды тоқтатуды талап етуі, станционардан бірнеше шығып кету оны қайтадан (амаллсыз) қайтадан бірнеше айлардан кейін емдеуге түбегейлі кеш болғанда, медициналық көмекке жүгінуі жиі кездеседі. Мұндай жағдайда арнайы емдеу (оперативті, химиятерапия) арнайы емшаралардың кешіктірілуін жіберіп алуға болмайды себебі ол ісіктің өсуне және метастаздануына әкеп соғады, дәрігерден мұндай емдеудің қаншылықты маңызды екендігін аргументтеуді ойластыру талап етіледі. Жоққа шығару кезеңінде жағымсыз болжам туралы байқамай айтылған сөздер науқас тарапынан аргессия және өшпенділік тудыруы мүмкін. Мұндай жағдайда науқасты қорқытуға болмайды, себебі емдеуді тоқтау оның өзінің денсаулығын нашарлатады. Туындаған жағдайға байланысты рационалды реакцияны сақтау арқылы кейбір көмектер науқастың туыстарымен бірге серіктесу арқылы жүргізіледі [37].
3-ші кезең - агрессия (бүлік шығару және наразылық). Шын мәнініде аффектілік жағдайдың екінші толқыны басталады.
Экстрапунивті (өзгелерге бағытталған) медициналық қызметкерлерді кінәлау, науқасты ішкі қақатығыстардан және интрапунитивті (өзін-өзі кінәлау) реакцияларынан сақтайды. Кей жағдайларда қоршаған ортаның парноидеалды магиялық әсерлер дуалау, қарғыс сияқты жағдайлармен байланыстырады. Аталған кезеңде науқас емделуден түпкілікті және дәрігермен серіктесуден бас тартады, бұл оның кісіби өзін-өзі бағалауының соңғы төмендеуі ретінде қабылданады.
Науқасқа өзінің эмоциясын шығаруға мүмкіндік беру керек алайда жағдайды басқаруы назарда сақтау қажет.Онымен қайшылыққа келмеу керек және оны тежеу қажет емес. Науқас әділетті болса оның наразылығынан бөлуге болады, алайда науқасты қандай-ад бір өзге іс-әрекетпен шұғылдануына ықпал еткен абзал (оның өз шағымдарын қағазға түсіру) физикалық жаттығулар жасауға мүмкіндік беру (ЛФК залында күшті қысым түсіру, тыныс гимнастикасы т.б.) [38].
Бұл кезеңде негізінен ұзаққа созылмайды күту тактикасын қолдану қажет. Эмоциональды және агрессивті қысымнан кейін мейірімділікпен және науқаспен жайлап серктестік қол жеткізу керек, оны алаңдататын қандай сқрақтар, емдеу тактикасы және өзінің диагностикалық аргументациясына уақытты ешқашан аямау өте маңызды.
4-ші кезең - депрессия. Осы кезеңде реактивті дипрессияның клиникалық классикалық орналастыру жүзеге асады. Науқас ұдайы түнерген көңіл күйде болады, жалғыз болуға ұмтылады. Ол бұл кезеңде ешнәрсеге қарсылық көрсетпейді, апатиялық күйде болады енжар және бәрібір боллады (отбасына жақындарына деген қызығущылықтың жойылғандығын ашық көрсетеді, тіпті өз балаларына да немқұрайдылық танытады). Иллюзиялық уайымдау сипаты тән болады аянды түстер көру және алдын - ала сезіну кейде өзіне қол жұмсағысы келетін кездер де кездеседі.
Бұл кезең өте ұзаққа созылады. Науқас әңгімелесуші іздейді, оған демеу көрсету керек. Науқастың келешегіне байланысты мазасыздануына байланысты қиялға берілу жағдайында болмысқа қайта бағдарлау қажет. Науқас тұлғасына және оның ішкі әлеміне жоғары баға беру керек. Осы кезеңде радио, телеведение, фотосуреттерді көу және өмірдегі бақытты сәттерді еске алу арқылы оның көңілін аулау өте маңызды.
Науқастың осы кезеңде максималды дипрессиялық және агрессиялық жағдайы өзіне қол жұмсауға бару мүмкіндігі басым екендігін ескеру қажет [39].
5-ші кезең - қабылдап алу. Тағдырды мойындау науқастың келешек өмір переспективасына емес әрбір сәтіне бағдарлануы. Науқастың уақыт аралығын қабылдауы өзгереді. Уақыт ағымы баяулағын тәрізді болады себебі науқас үшін өте маңызды болып есептеледі. Науқас үшін өмірдің бір айы бұл қандай көп болып көрінеді. Науқас ойында діни елестерге, сенім мен мәңгілік өмір туралы елестерге басымдықм береді. Бұл кезеңде науқастар ерекше еркіндік сезімін сезінеді. Кейбіреулер өмір бойы өлімнен қорқу сезімімен өмір сүрдік, алайда ол жақындай түскенде қорқыныш сезімі сейілді дейді. Өлімге деген қатынастың өзгеруі науқастың өмірге деген қатынасынң өзгеруіне әкеледі және олар өлім бұл өмірдің бір бөлшегі екеніні түсіне бастайды [40].
1.3 Науқастар бойындағы копинг стратегияларының ерекшеліктері
Көптеген авторлардың пікірі бойынша,қорғану механизмдеріне келесі қасиеттер тән: олар бейсаналыққа әсер етеді, оларға не болып жатқанын индивид саналы түрде сезінбейді, олар шындықты жоққа шығарады, олар ақиқаттан алыстайды, фрустрациялық, психожарақаттық, стресс жағдайына орай әрекет етеді.
Жоққа шығару механизмі психоневрологиялық әдебиеттерде кейбір психосоматикалық ауруларды тұлғаның өзінің мойындамауы мысалы рак алдында бар болған сырқаттардың асқынуы өзінде бар екенін жоққа шығарады және кейде оны өзгеге, мысалы емдеуші дәрігерге көшірумен сипатталады.
Мұндай бекітулер онкологиялық науқастардың психологиялық қорғаныстарының механизімдерінің айғағы болып табылады, жоққа шығару шын мәнінде психоқорғануының меңгерілген формасы болып табылады. Психологиялық қорғанудың механизмдерінің жіктелуінің 20 шақты түрлері атап көрсетуге болады, осы жұмыс аясында негізгі жалпылама топтарын қарастыратын боламыз. Н. Маквильямс, атап көрсеткендей пісіп жетілмеген қорғаныс психотикалық қорғаныс, арасында МЕН және сыртқы әлем және тілдік дамуға дейін (нәрестелік) кезедер арасында шекара бар. Екінші жіктелетін қорғаныстар, неғұрлым кемелденген жұмыс істейтін ішкі шекаралар арасында Эго, Супер - Эго және Ид немесе Эго уайымдаушы немесе бақылаушы бөлімдері арасында бар [41, 42].
Қазіргі заманғы психоаналитик Отто Кернберг келесідей жіктейді қарапайым қорғаныстар: изоляция, жоққа шығару, бәріне көсемдік бақылау, қарапайым идеализация, бағасыздық, проективтілік және интроективтілік идентификация және Эгоның ыдырауы.
Анағұрлым кемелденген қорғануға интелектуализация, ауыстыру немесе репрессия, регрессия, жоққа щығару, араластыру, идентификация, реакциясыздық, сексуализация, сублимация [43].
Қарабайыр қорғану жарақаттайтын ақпараттарды және қақтығыстарды санаға жібермейді, кемелденген қорғану оларды жібереді алайда өз бейнесі үшін ауыртпалықсыз деңгейде интерпертациялайды. Яғни психологиялық қорғану бір мезгілде жағымсыз уайымдауларды жеңуге көмектеседі және психиканың қалыпты қызмет ету процесін және бүкіл организімнің қызметін қалпына келтіруге кедергі келтіреді.
Қатерлі жаңарысты науқастардың тұлғалық психологиялық параметрлеріне ғылыми әдебиеттерде сапалы талдау жасау Онкологиялық потологияның төрт маңызды факторларын бөліп қарастыруға мүмкіндік береді:
1) махаббат және терең бауыр басу обьектісіне айналған өзі үшін мәнді жақынын жоғалтуы;
2) өшпенділік сезімін ашық көрсетуге қабілетсіздік;
3) сөзі үшін мәнді адамға тәуелділікті сақтау (кіндіктік байланыс ата-аналарының біреуіне, тәуелділік инфантильділік, тұлғалық жетіспеушілік);
4) сексуальдық бұзылыс.
Осымен қатар өзіндік ерекшеліктер, психожарақаттаушы жағдайлар ісік ауруларының бастауы болып табылмайды. Олар қоршаған ортаның (қоршаған ортаның стрестік әсері) ұзақ уақыт бойы өзара әсер етуінің тек тәуекел факторлары болуы мүмкін [44].
Науқастың оның сырқатына отбасы мүшелерінің психологиялық реакциясы Ауыр сырқатты науқастың аурыуына отбасы мүшелерінің психологиялық реакциясы дәрігердің жұмысында үлкен мәнге ие болады. Oberst и James байқағаныныдай ракпен ауырып өмір сүруге үйрену жай емес. Алайда осы сырқаттан зардап шегуші адаммен бірге өмір сүру одан да күрделі. Рак диагнозы тек науқасқа ғана стрестік реакция ғана туғызып қоймайды сонымен қатар бүкіл отбасы мүшелері жоғалтып алу мүмкіндігіне байланысты үрей, мойындамау, дипрессия және қайғыны бастап кешіреді. Мұндай реакциялар қарым- қатынастағы байланыс мәселелерінде орын алады. Осы сипттағы оқиға өмірлік құндылықтарда қайта бағалауға, қалыптасқан отбасылық ержелердің, ролдердің бұзылуына және осы жағдайларға орай отбасылық дағдарыстардың тууының себебі болуы мүмкін.
Ауру мәселесі отбасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мамандық: 09130100 Мейіргер ісі
Біліктілігі: 5AB09130100 Мейіргер ісінің қолданбалы бакалавры
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ПАЛЛИАТИВТІ КӨМЕК КӨРСЕТУДЕГІ МЕЙІРГЕРДІҢ РӨЛІ
Орындаған: Баймахамбет Айзада ___________
Ғылыми жетекші: Дүйсембаева Ұ. Е. _________
Тараз 2024 ж.
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР
3-4
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
5
КІРІСПЕ
6-8
1 ТAРAУ
9
1.1
Онкологиялық науқастардың тұлғалық ерекшеліктері
9-14
1.2
Онкологиялық науқастардың ауруға қатынастарының ерекшеліктері
14-19
1.3
Науқастар бойындағы копинг стратегияларының ерекшеліктері
19-24
2 ТAРAУ
25-26
2.1
Науқастарды зерттеу әдістері мен материалдары
26-30
2.2
Инкурабельді науқастармен мейіргерлердің қарым-қатынастарын зерттеу
30-44
3 ТAРAУ
45
ҚОРЫТЫНДЫ
46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
47-51
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста қолданылған негізгі анықтамалар:
Канцерогенез - қатерлі ісіктердің пайда болу механизмі.
Канцерофобия - обырдың болуына негізсіз сеніммен сипатталатын обсессивті жағдай.
Кәсіби медициналық этика - медициналық манипуляциялар кезінде туындайтын этикалық мәселелерді шешу жолдарын іздейтін кәсіби этика.
Коммуникативті білгерлік (компетенттілік) - медицина қызметкерлерінің басқа адамдармен (науқас және оның жақындары мен туыстары, дәрігерлер, әріптестері, кіші мейірбикелер т.б) коммуникация тәсілдерін нәтижелі қолдана білу арқылы қарым-қатынас жасау қабілеті.
Коммуникация - адамдар арасындағы психологиялық қатынас, мағлұматтармен алмасу, өзара бір-біріне әсер ету, өзара уайымдау, өзара түсіністікте болатын қатынас.
Қатерлі ісік - бұл эпителий ұлпасының қатерлі ісігі. Шетелдік әдебиеттерде "қатерлі ісік" термині тіндердің құрамы мен шығу тегіне қарамастан барлық қатерлі ісіктерге қатысты жиі қолданылады.
Қатерлі ісік (cancer) - кез-келген қатерлі ісік, соның ішінде карцинома және саркома.
Медициналық деонтология(грек тілінен deon - парыз) - медициналық қызметкерлердің кәсіби міндеттерін орындау барысындағы этикалық нормалар мен қағидаттар жиынтығы.
Меноррагия (гиперполименорея) -- интрамуральды, бірақ әсіресе жатырдың миоматозды түйіндерінің субмукозды орналасуында байқалатын көп және ұзақ айлық қан кетулер. Көбінесе меноррагиялар гиперпластикалық процестер мен эндометрия қатерлі ісігінің белгісі болып табылады.
Онкология - әртүрлі ісіктердің пайда болуын және оларды емдеу әдістерін зерттейтін ғылым. Көбінесе ол терапиялық, хирургиялық және радиациялық онкологияға бөлінеді.
Паллиативті көмек бөлімшесі - ауруға шалдыққан науқастарға аурудың терминалдық (соңғы) сатысында білікті медициналық және психологиялық көмек көрсететін көпсалалы немесе мамандандырылған аурухана бөлімі.
Паллиативтік көмек - ауруға уақытша жеңілдік беретін, денсаулық сақтау ұйымы берген медициналық есеппен расталған терминалдық (қорытынды) кезеңінде өмір сүру сапасын жақсарту және емделмейтін аурулармен ауыратын науқастардың жалпы жағдайын жақсарту болып табылатын медициналық-әлеуметтік қызметтің бағыты.
Төзімділік - терапияға ісік реакциясының болмауы.
Хоспис - стационарда науқастарға және оның туыстарынаауруға уақытша жеңілдік беретін, медициналық, психоәлеуметтік және руханикөмек беретін медициналық (медициналық-әлеуметтік) ұйым.
Ісік - кез-келген ісік. Бұл термин, әдетте, қатерлі де, қатерлі де болуы мүмкін тіндердің қалыпты өсуіне қатысты қолданылады.
Эмоционалды күю синдромы - бұл когнитивті және физикалық энергияның біртіндеп жоғалтуын, жұмыстың орындауымен зерделі жүдеу, физикалық қажу, жеке аластатушылық және қанағаттанудың төмен деңгейін көрсететін үрдіс.
Эмоционалды тұрақтылық - медицина қызметкерінің салмақтылығы, біркелкі күйде болуы, эмоцияларын және тәртібін сақтап, бақылау.
Эмпатия - науқастың уайымын эмоционалды түрде медициналық қызметкер өз басынан өткергендей сезінуі, науқастың қайғы-қасіретіне ортақтасуы, науқастың қайғысына психологиялық тұрғыдан қосылуы, қоса қайғыруы, оның ішкі ойын сезінуі.
Ятрогендік аурулар (грекше iatros дәрігер + gennao) шығару, құрастыру; ятрогенияның синонимы) медициналық қызметкерлердің деонтологиялық қателіктерінің - катя, байқамай сөйлеуінің нәтижесінде пайда болатын психогендік бұзылыстар.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚҚ - Артериялық қан қысымы
АҚТҚ - Ауру адамның қорғаныш тапшылығы қоздырғышы
ЕПКҚ - Еуропалық паллиативтік көмек қауымдастығы
ДДСҰ - Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
ЖҚТБ - Жұқтырылған қорғаныш тапшылығының белгісі
КД - Коммуникативті дағдылар
ҚР - Қазақстан Республикасы
МК - Мейірбикелік күтім
ПК - Паллиативті көмек
ИН - Инкурабельді науқастар
НА - Невропатиялық ауырсыну
ЭК синдромы - Эмоционалды күю синдромы
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Дәстүрлі онкологиялық патология анағұрлым психикалық жарақаттану саласына келеді. Таң қалдыратыны көптеген сырқаттар үшін денсаулығын қалпына келтіру жолында немесе сырқатты жою жолында рак диагнозы арнайы медициналық мекемеге жүгінуді қажет етеді, сондай-ақ ұзаққа созылған жекелеген тексеруден өту, ақпараттардың аздығы, қоршаған ортамен қарым-қатынас жасаудың қиындығын туғызады. Онкологиялық аурулар өзге ауруларға қарағанда ауыр психо -әлеуметтік әсер туғызатыны белгілі. Аталып отырған патология көптеген науқастарды, өзінің дәстүрлі өмір жолын өзгертуге, оның бұзылуына немесе кәдімгі байланыстарды, өз кезегінде, психологиялық стресс, психо -әлеуметтік стресс және қосымша жиі ауыр психикалық бұзылулар мен тұлғалық деформацияның артуына, әлеуметтік тұрақсыздықа әкелуді қамтиды .
Көп аурулардың арасында адамның өміріне тікелей қауіп туғызатын -бұл қатерлі ісік ауруы.
Қатерлі ісік тез өсіп, шірітіп, дененің бір жеріне ғана тоқтамай белгілі мерзім аралығында қан және лимфа тамырлары арқылы басқа мүшелерге тез тарайды [1].
Онкологиялық практикада сырқаттарға әлеуметтік - психологиялық көмек көрсету және онкологиялық сырқаттардың өмір сапасына әсер ету мәселесі болып табылады. Онко - патологиялық сырқаттардың әлеуметтік, психологиялық қиындықтары және оны дәлеледеу турылы барлық авторлар жазады. Бұл ішінара сырқатты әлеуметтік-психологиялық қолдауға арналған арнайы бағдарламалардың жеткіліксіздігімен, сондай-ақ онкологиялық сырқаттарды әсіресе ауруханалық кезеңдегі өмір сапасын мәселесін орта медициналық қызметкерлердің психологиялық көмек көрсету және әлеуметтік әсер ету мәселесін ұйымдастырудың жеткіліксіздігімен байланысты болуы мүмкін [2]
Бұл зерттеу барысында ракпен ауыратын адамдардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу мақсаты қойылды.
Ғылым алдында тұрған міндеттердің бірі - рак мәселесін шешу, онымен ауыратын адамдарды емдеу, және оның себептерін анықтау болып табылады. Оқымыстылар - жаратылыстанушылар онкологиялық аурулардың дамуына ықпал ететін факторлар немесе сбебептерді анықтау арқылы сырқаттардың өмірін ұзартауда табыстарға жетіп кейбір жағдайларды жоюда туындайтын негізгі мәселе үшін: неге адамдар ауырады, ал осы жағдайда өмір сүріп отырған кейбір адамдарда мұндай ауру жоқ? - жабық есік болып отыр [3, 4]
Аурудың дамуының психологиялық фактордың ролін, сондай-ақ сауығуы онкологиялық сырқаттарды жұмыс істейтін дәрігер-практиканттар қажетті деңгейде бағалай алмайды.
Еліміздегі ең өзекті мәселенің бірі - онкологиялық аурулардың алдын алу. Статистикалық көрсеткіштерге келер болсақ, бұл дерттен болатын өлім саны басқа аурулармен салыстырғанда республика көлемінде өте жоғары және оның салдары халықтың өсімі мен өмір ұзақтығына тікелей әсер етіп отыр. Ресми деректерге сүйенсек, әрбір бесінші қазақстандықтың обырдан зардап шегу қаупі бар.Сонымен, қазіргі таңда елімізде болып жатқан күрделі жаңалықтар, өзгерістердің онкологиялық аурулармен ауыратын ересек адам мәселесіне де байланысты екендігі айқын [5]
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еліміздің халқына Жолдауында 2030 жылға дейін экономикалық-әлеуметтік биіктерге көтерілу үшін рухани байлықтың, денсаулықтың қажеттігі атап көрсетілгені мәлім. Менің бұл тақырыпты таңдауыма, Жолдаудағы "Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты" бағдарламасы айрықша әсер етті. Шынында да, қазақ "Тазалық - саулық негізі, саулық - байлық негізі" деп бекер айтпаса керек. Гүлденген экономиканы дені сау, саналы азаматтар жасайды. Сондықтан таңдалған тақырыбымның өзектілігі, жолдаудағы салауатты өмір салтын қалыптастыруға негізделетін түрлі шараларды жүргізумен айқындалады. Осыған орай, күнделікті өмірде әрбір адам үшін өзекті, психологиялық тұрғыда, өзінің эмоциялары мен сезімдерін ретке келтіріп тұрудың қаншалықты денсаулыққа әсер ететіндігін анықтау, менің бойымда қызығушылық тудырды. Осыған орай, менің мұндай күрделі тақырып алуыма әсер еткен ерекшелік ретінде, күнделікті өмірде әртүрлі шараларды ескеретін болсақ, мұндай ауыр сырқаттардан қаншалықты өз өзімізді сақтай аламыз деген ой толғаныстары болды [6]
Обыр ауруының 80-90% жағдайлары қоршаған ортаның себептері деп саналады; қоршаған орта анықтамасы өзінің кең мағынасында әлі де аз зерттелген тамақ өнімдерінен, әлеуметтік және мәдени іс-әрекеттен құралады. Алдын алуға болатындай обыр ауруының себептері толық анықтала қойған жоқ, дегенмен ауыратындардың жартысына жуығында ондай себептердің барлығына болжам жасалған. Обыр ауруының үлесі: тамақтану сипатының 30-35 %-нан, темекі тартатындардың 30%-нан, жұқпалы (вирустық) агенттердің - 17%-нан, алкогольдің - 4%-нан, қоршаған ортаның ластануының - 2%-нан, ауыр тұқым қуалау салдарының - 2%-нан тұрады. Осы факторлардың әсерін тұтас қарастыру қажет. Күн сайын алдын-алу негіздерін, жалқаулық пен қол тимеудің салдарынан біз өзіміздің денсаулығымызды тәуекелге тігіп жүрміз [7]
Зерттеу мақсаты: паллиативті мейіргерлік күтім ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
Онкологиялық дертке шалдыққан науқастардың спецификалық (арнайы) психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Инкурабельді науқастармен мейіргерлердің қарым-қатынастарын зерттеу.
Зерттеу әдістері: Зерттеуге "Жамбыл облысы әкімдігінің денсаулық сақтау басқармасы Жамбыл облыстық көпсалалы онкология және хирургия орталығы " шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік коммуналдық кәсіпорны аймағындағы онкологиялық ауруы бар пациенттер, мейіргер мамандары қатысты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Зерттеу барысында көптеген онкологиялық науқастарға (ауруының әртүрлілігіне қарамастан) инфантильділік өзіндік психологиялық қасиет тән (балалар позициясын атқаруға бейім), олардың басқа топтардан айырмашылығы бар соматикалық науқастардың және бақылау тобының клиникалық нормасы болып табылатыны анықталды.
Тәжірибелік маңыздылығы: Алынған нәтижелер стационардағы ауыр соматикалық науқастардың психокоррекционды жұмыстың бағытын анықтайды; онкологиялық аурулардың психопрофилактикасы жөніндегі мәселені қарастырады. Жұмыс нәтижелерін клиникалық тұрғыдан маңызды болу үшін онкологиялық науқастарды емдеу туралы бірыңғай хаттама құру қажеттігі анықталды.
1.1 Онкологиялық науқастардың тұлғалық ерекшеліктері
Қатерлі ісік қалыпты жасуша қатерлі трансформация нәтижесінде пайда болады, ол бақылаусыз көбейеді, апоптозға қабілеттілігін жоғалтады. Қатерлі трансформация бір немесе бірнеше мутация кесірінен пайда болады, жасушалардың шекарасы анықталмаған жағдайдаапоптозмеханизімі бұзылуына алып келеді. Егерде ағзаның иммундық жүйесі мұндай трансформацияны анықтамаса, ісік ары қарай өсіп сонында метастаз береді. Метастаздар барлық ағзалар мен тіндерде пайда болуы мүмкін. Өте жиі метастаз сүйекте,мида,бауырда және өкпеде пайда болады. Және де жасушалардың бақылаусыз бөлінуі қатерсіз ісікке алып келуі мүмкін. Қатерлі ісік қатерсіз ісіктен ерекшелігі метастаз қалыптастырмауы болады, басқа ағзаларға енбейді және ағзаға қатерсіз. Бірақ та қатерсіз ісік жиі қатерлі ісікке ауысады[8].
Ересек деп отырғанымыз бұл, әрине, (35-60) жас аралығындағы тұлға. Тұлға деп отырғанымыздың өзі же жай бостан-бос емес, себебі бұл жастағылар өз кезінде, өзіне бұл өмірде не нәрсені керек ететіндігі, оған қалай жету жолдарын толығымен біледі. Ересек кезінде адамдардың ақыл-ойы толықсу үстінде толықсый берген, өзіндік өмірлік ұстанымы бар, әрбір затты өте салмақты түрде кеше білетін адамдар. Ересектердің дүниетанымы өте кең және олар өзіндік бір кез-келген оқиға, іс-әрекетке қатысты өзінің пікірін жеткізе алатын шеберлікке ие болады[9, 10].
Ересектердің енді тек өзін ғана ойлап қоймай, енді отбасы немесе отбасының өзі бар болса өзінің балалары үшін ең бірінші ойлаушысы, соларға жағыдай жасауға тырысушы болып көрінеді.
Ересектік шақ өзіндік қызықтарға толы болғанымен бұл шақ белгілі бір таңдауларда тоқтау, өзіне тиімді шешімдерді өз еркімен ешбіреудің ықпалынсыз қабылдауға ие болу қабілеті жетілетін шақ.
Ал енді осы жерде кәрілікке тоқталатын болсақ, бұл бір адам үшін физиологиялық процестердің пайдалы жақтарының қарқынының өсу емес қайта төмен түсе бастаған кезі десек те болады. Бұл шақтағы психологияға тоқталсақ адамның бұл бір өмір бойы жыйып-терген еңбегінің табыстарының, жан-ұясының жемісін көретін кез і[11].
Осы жас кезінде адамда көз қыратылығының нашарлай түсуі немесе басқа да адам өмірі үшін қажетті дене мүшелердің адамға көп жыл бойы қызмет етудегі таза бастау кезі деп есептеледі. Осы шақ адамға өмірінде істеген істерін толығымен өз бетінше анализдеуге қабілетінің тууына мүмкіншілік берілетін кез.
Адам-жоғарғы психикалық қызметті арқасында меңгеру, жасау, өзгерту қабілетіне ие саналы биоәлеуметтік тіршілік иесі, қоғамдық-тарихи дамудың жемісі әрі сол қо,амдық өмір жемісі болып табылатын сананы таратушы. Өзіндік сана-сезімі адам сана дамуының филогенездік, онтогенездік дамуының шыңы. Адамда: биологиялық, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік сияқты құрылымдары бар. Ол құрылымдармен адам болмысы өлшенеді және олар бір-бірімен өзара байланысты. Олар: адамның жеке басына тән қайталанбас ерекшеліктерінің болатыны; адам бойындағы кісілік (тұлғалық) қасиеттердің болатыны. Ол аға ұрпақ жасаған мәдениетті меңгеруде қалыптасады. Егер адам жас кезінде қоғамнан тыс қалса, онда оның санасы, тілі, ойлауы, және вертикалда аяқ алысып болмайды. Адам әр түрлі еңбек және түрлі формадағы қоғамдық іс-әрекетке қатысу арқылы адамзатта қалыптасқан қасиеттерді ол өзінде өзіне тән адамдық қабілетерді дамытады. Адам түсінігі көп жоспарлы. Адам қоғамда өмір сүреді. Ал адам бос өмір сүруі ешбір мүмкін емес. Оның тәні де жаны да айналасындағылармен қарым қатынас жасау үстінде тек әлеументтік әсер жағдайында ғана кісілік мәнге ие болады. Адамның санасының дамып, өсуі тікелей өзінің өмір сүріп отырған ортасына байланысты. Сондықтан адам психологиясын дұрыс ұғыну үшін: әлеументтік жағдайын білу керек; оның қандай ортаның өкілі екенін айыру; оның көзқарасы мен наным - сенімін бағыт-бағдарын білімі мен тәжірибесіне икем биімділігін анықтау керек. Міне, тек осы айтылғандардан кейін ғана, нақты мәліметтерден соң сол адам туралы пікір білдіруге мүмкіндік туады. Психология адамның даралық сипаттарын қарастырып, оның кісілік қасиеттерін өрістетуді мақсат тұтады [12, 13].
Индивид (жеке адам)-тұқымқуалаушылық қасиеттердің жалпы генотипін тасымалдаушы, биоәлеуметтік тіршілік иесі. Адам дүниеге келгенде индивид болып туылады. Ол қоғамдық қатынастардың объектісі, әрі субъектісі. Қатынастар ықпалын сезіну мен бірге қатысушы, әрі оны терең бойлаушы. З.Фрейд ілімі бойынша, үнемі қоғам ішінде болып оның ықпалын сезінуші, әрі оған қарсы тұрушы биологиялық тұйық жан [14]
Кемел шақ кезеңін адамның жасы және рухының жай- күйі бойынша ежелгі гректер акмэ уақыты деп атаған, бұл қандай да бір нәрсенің шырқау шыңын, ең жоғарғы дәрежесін, адам тұлғасының ең жоғарғы гүлдену, өзіне теңдестірілу сәтін білдірген. Отандық психолог Н.Н.Рыбников акмеология терминімен жас ерекшеліктері психологиясының кемел жастағы тұлғаны - адамның барлық өмірлік күштерінің гүлдену кезеңін зерттейтін арнайы бөлімін белгілеуді ұсынды. Кемел шақ кезеңі - тұлға өмір жолының шырқау шыңы, әсіресе, адамның дені сау, күш-қуаты, сергектігі, білімі, тәжірибесі жетілген кезінде. Адам бұл уақытта кәсіби шеберліктің шыңына және қоғамда белгілі бір орынға қол жеткізеді. Оның пікірімен әріптестері де, басшылары да санасады. Қағида бойынша, бұдан бұрынғы жас кезеңдеріне қарағанда, оның күш-қуаты азая түседі, бірақ кәсіби міндеттерін ол мол тәжірибесінің, өз жұмысын ұйымдастыра және айналасына көмекшілер жинай білуінің есебінен табысты шешеді. Бұл жас кезеңінде кәсіби тәжірибе және адамдармен қарым-қатынас тәжірибесі жинақталады [15].
Бұл жаста жаңа шығармашылық қабілеттер пайда болады; мысалы, 35 жаста жақсы прокурор немесе белсенді басшы болуға болады, бірақ қазір көрнекті заңгер және ақылды, жақсы бастық болады. Жүйелі түрде дамитын адам өмірінің елуінші жылдарының ортасында екінші шығармашылық шарықтау шегіне жетеді. Ол өзінің өмірлік тәжірибесін жинақтап қорытып, оны ретке келтіре алады және оны өз жұмысына ендіру үшін оның өмірлік күштері әлі де жеткілікті болады. Бұл жас - барынша көп және ауқымды жетістіктер кезеңі. Кемел жастағы адам тұлғасына неғұрлым тән белгілер ұмтылыстарының шынайылығы, өндірістік, отбасылық және жеке өмірінде өзін-өзі жүзеге асыру барысына баса көңіл бөлу, өз даму кеңістігі үшін күрес, өз денсаулық жағдайына баса көңіл аудару, эмоционалдық икемділік, тұрмыстағы тұрақтылыққа деген құштарлық болып табылады. Адамның ересектік шақ дағдарысында табатын құндылықтары - саналы болмыстың құндылықтары. Кемел жастағы адам оларды өзінің өмір туралы түсініктеріне сәйкес деп мойындап, немесе олардың орнын басатын ретінде дамытып қана қоймай, сонымен қатар, осы құндылықтарды сақтап, олардың иеленушісі болып табылады, оларды өзінің жеке өмірінде іске асырады. Жоғарғы менді іздеуде, - деп жазады Б.Ливехуд, - адам барлық психикалық қасиеттер солардың көмегімен осы рухани болмысты жаулап алуға немесе жеңуге болатын күштерге айналатын рухани шындықтар әлеміне тап болады. Әрбір рухани қадам басқан сайын, феноменологиялық тұрғыдан көріне отырып, жаңа кездесулерімен жаңа ландшафт ашылады, алайда, олар даму сатысының басында үнемі жағымды ғана бола бермейді. Өмірдің үшінші үлкен даму сатысы (қытай мәтелі бойынша, даналыққа жету сатысы) қырқыншы жылдарда, дәлірек айтсақ, 42 жаста басталады. Бұл орта мәнде әрбір жеке жағдайда жылдамырақ немесе баяуырақ даму орын алады
1 . Кемел шақ кезеңінің басталуы - өте қызу уақыт. Биологиялық тұрғыдан өмірлік күштердің сарқылу уақыты басталады. Әйелдерде, бұдан басқа, репродуктивті кезеңнің анық көрінген аяқталуы осы жылдарға дөп келеді. Өмірлік күштердің сарқылуы дене ұлпаларының инволюциясына негізделеді. Адам денесінің әрбір мүшесінің өз өмір қисығы болады. Кемел жастағы әрбір адам сондай-ақ өз тәжірибесінен өкпе ұлпасының икемділігі азая түсетіндігін біледі; бұл кетіп бара жатқан трамвайдың немесе автобустың соңынан қатты жүгіргеннен кейін адамның, бұрынғымен салыстырғанда, ұзағырақ дем алысын қалпына келтіре алмауынан анық көрінеді. Бүкіл бұлшық еттер де икемділігін жоғалтады; бұл кемел жастағы адамның сол бір жұмыстың өзіне жас кезіндегіге қарағанда көбірек күш-қуат жұмсауына алып келеді. Бұл өзгеріс біртіндеп келеді. Көбінесе бұны ол анық көрінетін белгілі бір жағдайда, кенеттен байқайды. Ең маңызды және ең белгілі өзгеріс - эндокринді бездердің өзгеруі. Еркек пен әйелдің жыныс бездері қызметінде инволюция үдерісі басталады. Кемел шағында адам өзінің барлық дерлік ішкі сезім күштерінің нағыз басқарушысына айналады; олар енді шындық өмірдің кемелдігін оның барлық өлшемдерінде: іс- әрекеттерде, қатынастарда, дүниеге көзқарасында қалыптастыра отырып, саналы түрде іске асырыла алады. Мәселен, кәсіби шеберлікте хабардарлықты үздіксіз дамыту, мамандануды тереңдету, типтік тапсырмалар мен жағдайларды тез тану орын алады, бұл жадындағыны кеңінен іздестіру қажеттілігін, проблемаларды шешуде жалпылама ойлау дағдыларын барынша азайтады. Жұмыс барысында көбінесе тек өздеріне сенулеріне - көп ойлауларына, ынталылық танытуларына, өздігінен шешімдер қабылдауларына тура келетін кемел жастағы адамдар интеллектуалдық икемділіктің жоғары деңгейін көрсетеді [16, 17, 18]
Психолог Г.С.Абрамова кемел шақ кезеңінде адамның алдында тұратын, оларды шешу үшін ерекше қабілеттіліктер талап етілетін ерекше өмірлік міндеттерді бөліп көрсетеді. Әйелдің алдында тұрған міндеттер оның өзіне де, сондай-ақ жақындарына да қатысты алынған өмірлік міндеттемелерінің бағалануымен байланысты. Бұған оны көптеген шынайы және күшті әрекет етуші факторлар - өз физиологиялық жағдайының өзгеруі, отбасы құрамының және отбасындағы өз рөлінің өзгеруі (әже, ене), жоғары кәсіби деңгейге қол жеткізуі итермелейді. Әйелге күнделікті қам-қарекеттен бас көтеріп, өз өміріне сапалық тұрғыдан басқаша көз салу, өзіне, өзінің қажет екендігіне, өзінің құндылығына деген сенімділігін қайтадан иелену қажет. Осылайша ол өзі үшін өмір сүру өнерін ашып, оған үйрене отырып, үй философына айналады [19]
Менінің шекараларын жаңарту есебінен, өз өмірі мағынасының кемелдігіне жету есебінен қоғамда, отбасында, өз көзінде маңызды орынға қол жеткізу үшін өз бойынан күш таба алатын уақыты. Еркек өз кәсіби саласында бағалы жұмыскер болып қала береді. Алайда ол өзгеше жұмыс істейді - басты мәселені екінші кезектегі мәселеден ажырата біледі, қажетті мәселелерге толығымен ықылас қояды және жоғары нәтижелерге қол жеткізеді. Басты мәселені екінші кезектегі мәселеден ажырата білу сонымен өз жан құбылыстары байланысты болатын өмірдің жалпылама тұжырымдамасының қалыптасу нәтижесі ретінде келеді.
Еркек үшін кемел шақ кезеңі - өзінің және жақын адамының қартая бастауының белгілерімен нақты көріністерде үнемі көріне бастайтын өліммен ашық күрес. Кемел шақ кезеңінің ортасына қарай қарапайым еркек, бір күннің ішінде өмір салтын өзгерту туралы шешім қабылдап және оны адам қызығарлық тақуалықпен жүзеге асыра отырып, өзі үшін өмір қуаныштарын ашқандай болады. Егер әйел үшін отбасы мен жұмысы өте маңызды болса, еркек үшін достары мен жалпы алғандағы қоғам одан кем маңызға ие болмайды. Отбасынан тыс байланыстар орнату жөніндегі өмірлік міндеттердің тұтас жиыны пайда болады. Қалыпты психологиялық көңіл-күй үшін еркектің менің клубым деген сияқты қарым-қатынас шеңбері болуы қажет. Б.Ливехудтың атап көрсетуінше, кемел жастағы әйел үшін екі мүмкіндік бар. Біріншісі - жағымсыз реакция, ол әйел жаңа өмірлік мақсатын таппай, енді тек: Мен ешқашан өзім үшін ештеңе жасай алмадым. Бәрі тек отбасы үшін, ертеден қара кешке дейін мен тек жұмыс істеумен болдым, тым болмаса, кітап оқуға да уақытым ешқашан болған емес, көбінесе мен бір нәрсе істеу үшін бәрі бір тым шаршап кететінмін. Енді тым кеш. Балалар үйден кетті [20]
Күйеуім өз мамандығына беріліп жұмыс істейді, ал мен құр алақан қалдым, - деп шағымданатын жағдайда пайда болады. Содан ол долданып үй шаруасына кіріседі, өзі де таза нәрселерді тазалап, қиялдағы шаңды сүртеді, жалғыз өзі жұмысты істеуі тиіс екендігіне үздіксіз шағымдана отырып, айналасындағыларды жәбірлейді. Даму мәселесі анализінде басқа тәсіл аз емес тарихы бар, бихевиоризмен байланысты. Бұл бағыт эмпирикалық философияда терең тамыр жайған және адам жайында ағылшынның таныстыруында айтып кеткен. Адам бұл - оны қоршаған орта қалай жасайды, солай қалыптасады. Америкадағы психология бағыты, даму-түсінігі ғылымнан алыстатылды. Бұл концепцияға Павловтың идеялары әсер етті.
Ағылшын психологтары Павловтың идеясын істей алатын қимыл қозғалыс барлық өмірде мінезделеді. Ең негізгі, ағылшын психологтары Павловтық принцип шарттырефлекс, Уотсонның жаңа концепцияға қайта жұмыс істеу. Ағылшын психологиясына ғылыми эксперимент кірді, ал Павловтың тамақтандыру ғылымымен байланысты. Павловтың бұл эксперименттік түсіндіруі 1897 жылы шықты, ал Дж. Уотсондікі 1913жылы шықты. Зерттеулерде стимул және реакция, шартты және шартсыз стимулдарды зерттеу басталды. Осындай ассоциянистік концепция шықты. Зейінді зерттейтін ғылымдар шартсыз стимул жаңа ассоциятивті стимулға байланысты, негізгі акциент қатайтумен байланысты. Сұраққа жауап, ғылым байланыс бағдар байланыс және реакция арасындағы байланыс қарастырылады, бұл жағдайда зерттелуші аш,ауру [21, 22]
Кейінірек американдық психологтар: бағдар рефлекциясына көңіл бөле бастады. 50-60жылдары кеңес психологтары Е.Н.Сокалов және А.В.Запорожей қарады. Ал Берлайк стимулдар, интенсивті, қимылдық түс, анық еместік және т.б. қарады. Алайда Берлайн т.б. ғалымдар сияқты, рефлексивті нейрофизиологиялық мидың мәселесін қарады. Еуропалық елдерде даму процестерінің серекшеліктеріне көп көңіл бөлді. Оларды философия және онтогенездегі даму деңгейі нгемесе этапы қызықтырады. Павловтың жұмысынан кейін Э.Торндайктың, В.Келлердің жұмыстарынан кейін К.Бюлер бұл деңгейдегі, олардың пайда болуымен миының жетілуімен және қоршаған ортамен қарым-қатынас кезіндегі қиыншылықтармен байланысты, сонымен қоса аффективті процестердің дамуымен байланысты, рахаттанудың, уайымдаудың дамуымен және де іс- әрекетпен де байланысты. Эволюция кезінде мінез-құлықтың рахаттануды сезінуінен бөлінеді басынан аяғына дейін. Оның ойынша, институттың бірінші деңгейі-рахаттану қажеттіліктері қанағаттандырған кезде болады деген, яғни іс-әрекеттен кейін. Дағды деңгейінде рахаттану іс-әрекеттің процеске жетеді. Осыдан кейін функционалды рахаттану пайда болады, алдын ала рахаттану, бұл интелектуалды жауапты шешу деңгейінде болады. Осылайша рахаттану өтуі басынан аяғына дейін,Б.Колер бойынша бұл схеманы онтогенез ауыстырады. Балаларға эксперимент жасай отырып, бұл экспериментті В.Келер шимпонзеге жасаған.Бала психикасының дамуынан зерттеуге жануар психологиясына жасаған эксперименттер басты қадам болды. В.Вундтың айтуынша:бала психологиясы болмайды, өйткені онда өзін-өзі бақылау болмағандықтан. К.Бюлер өзін ешқашан биогенетис деп санамады. Оның жұмыстарында биогенетикалық концепциасына сын айтқан. Алайда оның көзқарастары- реакнтуляция концепция терең пайда болуын көбірек қарағанғ баланың дамуы жануардың даму сатысынан алыстатылады. Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша: К.Бюлер бір танымалыға факті жасауға тырысты, биологиялық және әлеуметтік- мәдениеттің дамуы және баланың дамуына әсер еткенін айтып кетті [23, 24, 25].
Қазақстанда Онкология мен радиология саласындағы негізгі ғылыми жұмыстар: республика тұрғындарының географиялық орналасуын, олардың қатерлі ісікке шалдығуын, аурудың одан әрі асқынып, жайылу себептерін жан-жақты зерттеуге бағытталған. Уытты ісікті анықтау, одан арылу шараларын іздестіріп, сақтану әдістері, қатерлі ісіктерді хирургиялық жолмен, сәуле түсіру әдісімен емдеу тәсілдері жетілдірілді. Республикада Онкология саласындағы ғылыми зерттеулер Онкология және радиология ғылыми-зерттеу институтында, Алматы дәрігерлер білімін жетілдіру институтының, Қазақ ұлттық медицина университетінің,Астана, Қарағанды, Семей, Ақтөбе медицина академияларының арнайы кафедраларында жүргізіледі. Қазақстанда Онкологияның дамуына С.Нұғыманов, С.Балмұханов, Ж.Әбдірахманов, О.Смахтина, Н.Количева, М.Қайрақбаев, Н.Әжіғалиев, т.б. ғалымдар үлкен үлес қосты [26].
1.2 Онкологиялық науқастардың ауруға қатынастарының ерекшеліктері
Авторлардың көпшілігі ауруға қарым-қатынастың қалыптасына әсер етеін кем дегенде үш факторын бөліп көрсетеді: Сырқатқа қатынастың қалыптасуы: 1) тұлғаның преморбидті (аурушаң- жараланғыш) ерекшелігі; 2) аурудың өзінің табиғаты; 3) әлеуметтік - психологиялық факторлар.Ауруға қатынасты сихологиялық тұрғыда қарастыруда жоғарыда атап көрсетілген үш факторды талдауды қамтиды. Ауруға қатынас өзге де қатынастар тәрізді жеке, тьаңдаулы саналы немесе түсіну тәсілі яғни жеке немесе тұлғалық деңгейдң көрсетеді. Басқа қатынастар сияқты субьективті- обьективті сипатқа ие мағыналы болып келеді және обьектіден тыс қатынас қатастырылуы мүмкін емес ол аурудың табиғатымен анықталады Сондай-ақ өзге қатынастар тәрізді ауруға қатынас науқасқа да оны қоршаған макроәлеуметтік орта және аталған ауру туралы қоғамда белгілі мәдени нормаларда науқастың жүріс- тұрысы және әлеумет туралы және әлеуметтік- психологиялық шектеулер туралы жанама мәнге ие. Ауруға қатынас тұтас тұтас жүйе ретінде психологиялық талдау элементі ретінде бөлініп көрсетіледі сондықтанда оны жеке қарыстырылмайды. Бұдан басқа науқасқтың өз сырқатына қатынасы мәнді болып табылады және тұлғаның бірізді өзге де қатынастарына ықпал етеді. Осыған орай ауруға деген қатынасты жан-жақты анағұрлым ауқымды қарастыру аурудың өзіне факт индивидтің оған қатынасына ретінде әсер етуі мүмкін. Ауруға қатынас басқада психологиялық қатынастар тәрізді жеке және қайталанбайтын ерекше болып табылады. Алайда психологиялық талдаулар нақты адамға қатынасты бірегей бұл қатынастың ерекшелігі қатынастың анықталған типтері өз табиғатында өзге адамдарға деген қатынас арқылы сәйкестедеді деп көрсетеді [27, 28, 29].
Мұндай ережелер ауруды және оған деген қатынасты үшін сипаттауда әділетті. Психологиялық қатынасқа типологиялық тұрғыда келу нақты науқастың өзінің ауруына деген қатынастаы туралы бао болған мәліметті ғылыми жалпылаудың әдістерін қолдануға мүмкіндік береді Бұл өз кезегінде клиникалық практикалаушы психолог және емдеуші дәрігер бұл мәліметтерді қолдану арқылы психотерапияны құруғы мүмкіндік береді. Мұндай типтегі диагностика психиатрия және шекаралық жағдай клиникасында яғни науқаспен пікіралысуда оның жүріс- тұрысын бағалауда оның туыстарымен жақындарын енгізу жолымен жүзеге асады. Алайда бұл жол әсіресе психолог қатыспаған жағдайда және көптеген науқастарда тексеру қажет болғанда күрделі болып табылады. Осыған байланысты арнайы медико-психологиялық диагностикалаушы инструмент жасау қажеттілігі туады. Мұндай құралды тек клиникалық психолог қана емес психотерапевтер, сондай-ақ дәрігер-интернистер синхоневрологиялық немесе психотерапевтикалық дайындығы жоқ алайдда емдеу шараларының тиімділігін арттыру және толықтыру үшінпайдаланылады [30]
Соматикалық клиникада қолданылатын тәжірибелік-психологиялық арнайы әдістер ауруға қатынасты зерттеуге бағдарланбаған. Олар науқастың тұлғалық реакциясын эмоционалды аспектіде және жүріс-тұрыс көрінуінің психологиялық механизімдерінің қалыптасуы туралы жалпы жоспарда ақпараттар береді деп тұжырымдауға болады, бірақ ауруға қатынас типтерін диагногстикалауды арнайы міндеттерін және ауруға байланысты бейімделе алмаудың ерекліктерін анықтаудың ерекшеліктерін шешпейді.
Науқастардың онкологиялық болжамды саналы түрде қолайсызқабылдауы жиі ауыр депрессияға әкеледі. Осыған орай жақындарының трагедиялық мимикасымен толық емес вербалльды ақпарат және медициналық қызметкерлердің қашқақтаған жүріс-тұрысы сырқаттың ауруға қатысты жағымсыз реакциясын асқындыра түседі. Өзінің ауруын жоққа шығару немесе үрейлену сырқаттарды дәрігерге баруды ең соңғы сәтке дейін және қауіп төндіретін симптомдар көрінгеннен кейін көмек сұрауға шешім қабылдау соңына қалдырылады [31, 32]
Пациент, өзінің шынайы өмірде қауіп төндіретін онкологиялық сырқаты туралы ақпарат алғаннан кейін психологиялық кезеңдердің бірізділігін уайымдайды. Науқастардың емделмейтін сырқаттары туралы психологиялық ақпараттарды E.Kübler-Rossназван аза тұту жұмысы жүзеге асырады.
Бұл кезеңнің көріну деңгейі және оның ұзақтығын жеке өзгерту және нақты жағдайда өзгеруі науқастың тұлғалық ерекшелігіне байланысты және тәуелді. Науқас осы кезеңде болған сәтте дәрігер өзінің психотерапиялық тактикасына түзетулер енгізуі керек.
1-ші - шок кезең (бұл кезең ұзақ емес екенін белгілеп өту керек). Онкологиялық ауру диагнозы әдетте қарқынды сезім шақырады. Эмоциональды шоктық реакция сырттай мазасыздану, үрей, дипрессия немесе өлгісі келу сияқты сипатта көрінеді. Рак ауруларының көтеген түрлерінің этиологиясы жеткілікті зерттелмеген, кейде науқастар осы аурудың пайда болуына өздерін кінәлайды. Сондай-ақ олар аурудың оның қызметіне және отбасына әсеріне алаңдайды. Кейбіреулері ауру жұқпалы деп ойлайды да жақындарына жұқтырудан қорқып қарым-қатынасты шектейді.
Әдетте науқас аффектілік жағдайда болады және ол ережеге сай рационалды психотерапиялық шаралар жүргізу аясынан әлдеқайда алыс кетеді, және оның реацциясы нолдік деңгейге түседі [33, 34]
Тіптен дәрігердің осы ауру туралы оптимистік аурадағы болжамының өзі аурасы жағымсыз реакцияны қалыптастырады.
Ауру туралы ақпаратты тікелей беруден жанамалап беру маңызды болып табылады. Бұл туралы науқаспен бірінші сөйлескенде рак сөзінің өзі өлім сөзінің синонимі ретінде қабылданады,( жиі және келесі) жаңдайларда басқа да терминдерді (неоплазма, ткандардың пролиферация т.б.) аурудың қауіптілігін жасырмай және қуанарлықтай балжам жасамай қолдану керек. Науқастың қатты реакциясы жағдайында оның эмоционалды сілкініс жасауына мүмкіндік беру керек. Науқасты тексепру үшін сырқаттың назарын қосымша өзге де маңызды мәселелерге аударуға тырысу керек. Ақпараттарды бере отырып науқатың жанынан кетпеу керек, ол қаншылықты қаласа соншалықты жанынан табылу қажет.
Оның шындықты қабылдауына уақыт беру керек. Аталған кезеңде науқас үшін дәрігердің эмоционалды демеуі, эмпатиялық сезінуі мен түсінуі аса қажет болады.
Науқастың айығып кетуіне, емдеудің нәтижесі үшін психологиялық бағадр беріп, сауығу оның өзіне байланысты екендігіне ерекше назар аударып үміттенуіне демеу жасау қажет [35]
2-ші кезең - жоққа шығару. Науқаста өзінің психолоиялық менін қорғау механизімі іске қосылады.Ол өзін және туыстарын бәрі өтіп кетедіндігіне сендіріп, ауруды жоққа шығарады. Өзінің жүріс- тұрысымен қоршаған ортадығыларға өзінің ұстанымын қабылдауға шақырады, ауруды бағалау және оның маңызын қабылдауды санасынан шығару маңызды болып табылады. Ол өмір сүруді жалғастырады, ештеңе болмағандықтан диагноз туралы ұмытып кетеді. Кейбір аурулар емдеудің дәстүрден тыс әдістеріне сүйенеді, емшілерге жүгінеді немесе өзінің емделу жүйесін құрады. Кейде ауруды жоққа шығару туыстары үшін ойын пайда болуы мүмкін[36].
Дәрігер науқастың жоққа шығаруы және ауыстырудың бейсаналы механизімдеріне және салауатты оптимизм ретінде қарамауғабаса назар аударуы керек. Жоққа шығару кезеңі айтарлықтай ұзаққа созылуы мүмкін, кейбір науқастар үшін аурудың аяғына дейін жалғасады. Кейде аурулар емдік шараларды тоқтатуды талап етуі, станционардан бірнеше шығып кету оны қайтадан (амаллсыз) қайтадан бірнеше айлардан кейін емдеуге түбегейлі кеш болғанда, медициналық көмекке жүгінуі жиі кездеседі. Мұндай жағдайда арнайы емдеу (оперативті, химиятерапия) арнайы емшаралардың кешіктірілуін жіберіп алуға болмайды себебі ол ісіктің өсуне және метастаздануына әкеп соғады, дәрігерден мұндай емдеудің қаншылықты маңызды екендігін аргументтеуді ойластыру талап етіледі. Жоққа шығару кезеңінде жағымсыз болжам туралы байқамай айтылған сөздер науқас тарапынан аргессия және өшпенділік тудыруы мүмкін. Мұндай жағдайда науқасты қорқытуға болмайды, себебі емдеуді тоқтау оның өзінің денсаулығын нашарлатады. Туындаған жағдайға байланысты рационалды реакцияны сақтау арқылы кейбір көмектер науқастың туыстарымен бірге серіктесу арқылы жүргізіледі [37].
3-ші кезең - агрессия (бүлік шығару және наразылық). Шын мәнініде аффектілік жағдайдың екінші толқыны басталады.
Экстрапунивті (өзгелерге бағытталған) медициналық қызметкерлерді кінәлау, науқасты ішкі қақатығыстардан және интрапунитивті (өзін-өзі кінәлау) реакцияларынан сақтайды. Кей жағдайларда қоршаған ортаның парноидеалды магиялық әсерлер дуалау, қарғыс сияқты жағдайлармен байланыстырады. Аталған кезеңде науқас емделуден түпкілікті және дәрігермен серіктесуден бас тартады, бұл оның кісіби өзін-өзі бағалауының соңғы төмендеуі ретінде қабылданады.
Науқасқа өзінің эмоциясын шығаруға мүмкіндік беру керек алайда жағдайды басқаруы назарда сақтау қажет.Онымен қайшылыққа келмеу керек және оны тежеу қажет емес. Науқас әділетті болса оның наразылығынан бөлуге болады, алайда науқасты қандай-ад бір өзге іс-әрекетпен шұғылдануына ықпал еткен абзал (оның өз шағымдарын қағазға түсіру) физикалық жаттығулар жасауға мүмкіндік беру (ЛФК залында күшті қысым түсіру, тыныс гимнастикасы т.б.) [38].
Бұл кезеңде негізінен ұзаққа созылмайды күту тактикасын қолдану қажет. Эмоциональды және агрессивті қысымнан кейін мейірімділікпен және науқаспен жайлап серктестік қол жеткізу керек, оны алаңдататын қандай сқрақтар, емдеу тактикасы және өзінің диагностикалық аргументациясына уақытты ешқашан аямау өте маңызды.
4-ші кезең - депрессия. Осы кезеңде реактивті дипрессияның клиникалық классикалық орналастыру жүзеге асады. Науқас ұдайы түнерген көңіл күйде болады, жалғыз болуға ұмтылады. Ол бұл кезеңде ешнәрсеге қарсылық көрсетпейді, апатиялық күйде болады енжар және бәрібір боллады (отбасына жақындарына деген қызығущылықтың жойылғандығын ашық көрсетеді, тіпті өз балаларына да немқұрайдылық танытады). Иллюзиялық уайымдау сипаты тән болады аянды түстер көру және алдын - ала сезіну кейде өзіне қол жұмсағысы келетін кездер де кездеседі.
Бұл кезең өте ұзаққа созылады. Науқас әңгімелесуші іздейді, оған демеу көрсету керек. Науқастың келешегіне байланысты мазасыздануына байланысты қиялға берілу жағдайында болмысқа қайта бағдарлау қажет. Науқас тұлғасына және оның ішкі әлеміне жоғары баға беру керек. Осы кезеңде радио, телеведение, фотосуреттерді көу және өмірдегі бақытты сәттерді еске алу арқылы оның көңілін аулау өте маңызды.
Науқастың осы кезеңде максималды дипрессиялық және агрессиялық жағдайы өзіне қол жұмсауға бару мүмкіндігі басым екендігін ескеру қажет [39].
5-ші кезең - қабылдап алу. Тағдырды мойындау науқастың келешек өмір переспективасына емес әрбір сәтіне бағдарлануы. Науқастың уақыт аралығын қабылдауы өзгереді. Уақыт ағымы баяулағын тәрізді болады себебі науқас үшін өте маңызды болып есептеледі. Науқас үшін өмірдің бір айы бұл қандай көп болып көрінеді. Науқас ойында діни елестерге, сенім мен мәңгілік өмір туралы елестерге басымдықм береді. Бұл кезеңде науқастар ерекше еркіндік сезімін сезінеді. Кейбіреулер өмір бойы өлімнен қорқу сезімімен өмір сүрдік, алайда ол жақындай түскенде қорқыныш сезімі сейілді дейді. Өлімге деген қатынастың өзгеруі науқастың өмірге деген қатынасынң өзгеруіне әкеледі және олар өлім бұл өмірдің бір бөлшегі екеніні түсіне бастайды [40].
1.3 Науқастар бойындағы копинг стратегияларының ерекшеліктері
Көптеген авторлардың пікірі бойынша,қорғану механизмдеріне келесі қасиеттер тән: олар бейсаналыққа әсер етеді, оларға не болып жатқанын индивид саналы түрде сезінбейді, олар шындықты жоққа шығарады, олар ақиқаттан алыстайды, фрустрациялық, психожарақаттық, стресс жағдайына орай әрекет етеді.
Жоққа шығару механизмі психоневрологиялық әдебиеттерде кейбір психосоматикалық ауруларды тұлғаның өзінің мойындамауы мысалы рак алдында бар болған сырқаттардың асқынуы өзінде бар екенін жоққа шығарады және кейде оны өзгеге, мысалы емдеуші дәрігерге көшірумен сипатталады.
Мұндай бекітулер онкологиялық науқастардың психологиялық қорғаныстарының механизімдерінің айғағы болып табылады, жоққа шығару шын мәнінде психоқорғануының меңгерілген формасы болып табылады. Психологиялық қорғанудың механизмдерінің жіктелуінің 20 шақты түрлері атап көрсетуге болады, осы жұмыс аясында негізгі жалпылама топтарын қарастыратын боламыз. Н. Маквильямс, атап көрсеткендей пісіп жетілмеген қорғаныс психотикалық қорғаныс, арасында МЕН және сыртқы әлем және тілдік дамуға дейін (нәрестелік) кезедер арасында шекара бар. Екінші жіктелетін қорғаныстар, неғұрлым кемелденген жұмыс істейтін ішкі шекаралар арасында Эго, Супер - Эго және Ид немесе Эго уайымдаушы немесе бақылаушы бөлімдері арасында бар [41, 42].
Қазіргі заманғы психоаналитик Отто Кернберг келесідей жіктейді қарапайым қорғаныстар: изоляция, жоққа шығару, бәріне көсемдік бақылау, қарапайым идеализация, бағасыздық, проективтілік және интроективтілік идентификация және Эгоның ыдырауы.
Анағұрлым кемелденген қорғануға интелектуализация, ауыстыру немесе репрессия, регрессия, жоққа щығару, араластыру, идентификация, реакциясыздық, сексуализация, сублимация [43].
Қарабайыр қорғану жарақаттайтын ақпараттарды және қақтығыстарды санаға жібермейді, кемелденген қорғану оларды жібереді алайда өз бейнесі үшін ауыртпалықсыз деңгейде интерпертациялайды. Яғни психологиялық қорғану бір мезгілде жағымсыз уайымдауларды жеңуге көмектеседі және психиканың қалыпты қызмет ету процесін және бүкіл организімнің қызметін қалпына келтіруге кедергі келтіреді.
Қатерлі жаңарысты науқастардың тұлғалық психологиялық параметрлеріне ғылыми әдебиеттерде сапалы талдау жасау Онкологиялық потологияның төрт маңызды факторларын бөліп қарастыруға мүмкіндік береді:
1) махаббат және терең бауыр басу обьектісіне айналған өзі үшін мәнді жақынын жоғалтуы;
2) өшпенділік сезімін ашық көрсетуге қабілетсіздік;
3) сөзі үшін мәнді адамға тәуелділікті сақтау (кіндіктік байланыс ата-аналарының біреуіне, тәуелділік инфантильділік, тұлғалық жетіспеушілік);
4) сексуальдық бұзылыс.
Осымен қатар өзіндік ерекшеліктер, психожарақаттаушы жағдайлар ісік ауруларының бастауы болып табылмайды. Олар қоршаған ортаның (қоршаған ортаның стрестік әсері) ұзақ уақыт бойы өзара әсер етуінің тек тәуекел факторлары болуы мүмкін [44].
Науқастың оның сырқатына отбасы мүшелерінің психологиялық реакциясы Ауыр сырқатты науқастың аурыуына отбасы мүшелерінің психологиялық реакциясы дәрігердің жұмысында үлкен мәнге ие болады. Oberst и James байқағаныныдай ракпен ауырып өмір сүруге үйрену жай емес. Алайда осы сырқаттан зардап шегуші адаммен бірге өмір сүру одан да күрделі. Рак диагнозы тек науқасқа ғана стрестік реакция ғана туғызып қоймайды сонымен қатар бүкіл отбасы мүшелері жоғалтып алу мүмкіндігіне байланысты үрей, мойындамау, дипрессия және қайғыны бастап кешіреді. Мұндай реакциялар қарым- қатынастағы байланыс мәселелерінде орын алады. Осы сипттағы оқиға өмірлік құндылықтарда қайта бағалауға, қалыптасқан отбасылық ержелердің, ролдердің бұзылуына және осы жағдайларға орай отбасылық дағдарыстардың тууының себебі болуы мүмкін.
Ауру мәселесі отбасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz