Шығыс Қазақстан қола дәуірінде

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

1. Шығыс Қазақстан қола дәуірінде.
1.1. Шығыс Қазақстанның қола дәуіріне қатысты негізгі тұжырымдар.
Шығыс Қазақстан өңірінің қола дәуірін зерттеу Орталық немесе Солтүстік Қазақстан аймақтарын зерттеу мәселесінен оқшау қарастырды. Мысалғы, С.С. Черников, А.Г. Максимовалардың негізгі зерттеулері қоныстық материалдарға басымдық бере зерттеді. Өйткені, Қанай, Малокрасноярск, Трушникова секілді тұрақтардың барлығы Ертіс өзенінің екі жақ жағалауында диаметрі шамамен елу шақырым аймақты ғана қамтыған материалдар негізінде жасалған С.С. Черниковтың кезеңдемесі негізінен өзінше бөлек жасалып Орталық, Солтүстік Қазақстанның үш сатылы үйлесімділікке негізделген Федоров, Алакөл, Замараев, Беғазы-Дәндібай мәдени кезеңдеуінен өзгеше, оқшау зерттеліп, дамыды. Яғни, Шығыс Қазақстанның қола дәуірі мәселесі бөлек қарастырылып келді.
Шығыс Қазақстан қола дәуірін нақты территориялық тұрғыдан зерттеу бір жүйеге негізделмеді. Кейінгі жылдардағы А.А. Ткачев, Н.А. Ткачевалар Ертістің жоғарғы ағысы аймағындағы зерттеулері нәтижесінде Шығыс Қазақстанның қола дәуірінің тағы бір кезеңдемесін қалыптастырды. Ондағы бір ерекшелігі жерлеу ескерткіштерінің қоныс материалдарымен қоса қарастыруында еді. Одан бөлек олар қола дәуіріндегі Шығыс Қазақстан тұрғындарының Ертіс өңірінің тұрғылықты халықтары екендігін айтып, олардың жапсарлас өлке тұрғындарымен тығыз байланыста болғандығын атап өтеді. Сөйтіп Шығыс Қазақстан тұрғындарының батыс пен шығысқа қарай бірнеше мәрте миграцияның болғандығын айтады. Бірақта, оның да қола дәуіріне қатысты негізгі тұжырымдары территориялық тұрғыдан кішкентай алқапты қамтығандықтан өңірдің қола дәуірі мәселесін түбегейлі шешудің мүмкін еместігін көрсеткен болатын.
Археолог-ғалымдар Ә.Оразбаев пен Ә.Т. Төлеубаевтың Шығыс Қазақстанның Тарбағатай жерлерінде мысалғы, Ескеалмас, Сабындыкөл ескерткіштеріндегі зерттеулерімен аумағының кеңейе түсуі және ғалымдардың қорытындысы бойынша бұл ескерткіштердегі материалдары негізінде Орталық Қазақстанның қола дәуіріне жақындатып және үш сатылы кезеңдеуге ұқсас деп қарастырған. Соңғы жылдардағы авторлардың зерттеулеріндегі Шығыс Қазақстан өңіріндегі үздіксіз қазба жұмыстарын жүргізу нәтижесінде анықталғандай Қырықүңгір қорымындағы ескерткіштерде өртеп жерлеу дәстүрінің кездеспеуі, тиісінше Алакөл кезеңімен мерзімделетін ескерткіштердің көптеп кездесетіндігі белгілі болды. Бұл өлке ескерткіштері негізінен Орталық Қазақстанның Қарқаралы аймағы жақын болып келгендіктен А.З.Бейсенов тұжырымдары көрестілгендей өртеп жерлеу дәстүрі федоровтық үлгідегі ескерткіштердің болуы деген негізгі сұрақтар туындаған болатын.

5
Себебі, Шығыс Қазақстанның батыс аймағымен шектесетін Қарқаралы өңірінің көне тарихы сипатталған Шығыс Сарыарқа: Қарқаралы өңірінің өткені мен бүгіні атты ұжымдық монографияда өңірдің орта қола дәуірі кезеңі бойынша: Қарқаралы-Кент өңірінің федоровтық-нұралық жерлеулерінің ерекшелігі сол, мұнда федоровтықтарға тән өртеп жерлеу дәстүрі көптеп кездеспейді. Бұл өңірдің зерттелген қорымдары федоровтықтар мүрделерді өртемей қою дәстүрімен алмастырған кезінен қалса керек деп айта кеткен. Соңғы онжылдықта ғылыми-іздестіру және зерттеу жұмыстарының ауқымдылығының арқасында Андронов тайпаларының материалдық мәдениеті жеткілікті түрде зерттеле бастады. Ол мәселелер қатарында Андронов халқының шығу тегі мен этникалық тиістілігі, қола дәуірі ескерткіштерінің салыстырмалы және абсолюттік хронологиясы туралы гипотезалар ұсынылған болатын. Бірте-бірте пікірталас өткірлігі Андронов мәдениеті туралы негізгі түсінікті кеңейте отырып, жаңа материалдардың жиналуы аталған сұрақтардың бір жақты шешілмегенін, бірақ расталмаған ғылыми гипотезалардың алуан түрлілігімен ерекшеленген.
Өткен ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап зерттеу материалдары толыға түскен болатын. Жерлеу ескерткіштерімен қатар қоныстардағы зерттеу жұмыстарының көбеюі нәтижесінде, жерлеу ескерткіштеріндегі алакөлдік ыдыстардың федоровтық ыдыстармен қатар кездесуі секілді жағдайлар мәселені қайта қарастырып, екі этностың қатар өмір сүруі туралы тұжырымдарға келе бастаған. Қазіргі уақытта федоров тайпаларының шыққан отанын анықтау мәселесі жаңа тұжырымдармен толығуда. Өткен ғасырдың соңынан бастап федоров мәдениетінің қыш ыдыстарындағы ерекшеліктерге және жерлеу ғұрпында азиялық ықпалдар бар деген тұжырымдар қалыптасып, ғылыми ортада кең талқыға түсе бастаған болатын. Бұл тұжырымдар бойынша, федоровтықтар Алдыңғы Азиядан көшіп, Орта Азия арқылы Ертіс бойына келіп қоныс тепкен деген пікірлер қалдырды.
Миграциялық үдерістер туралы жоғарыдағы пікірлер тұрғысынан, феодоровтық мәдениеттің шығыстан батысқа жылжу теориясын қолдаушы қазақстандық археолог И.А. Кукушкин болатын. Ол өз ойын: б.з.д XVII ғ. - XVI ғ. Басында ерте андроновтық тайпалар Орталық Азия арқылы Қазақстан жеріне келді. Оңтүстіктен солтүстікке қарай жылжу барысында олар оңтүстік, оңтүстік-шығыстағы Таутары мен Жетісулық ескерткіштерді, Орталықта Атасулық ескерткіштерді және Солтүстік Қазақстанның далалық және Оңтүстік Оралдың орманды даласында Қожамберді араласу арқылы өтті - деп айта кеткен. Осы қорытындылар негізінде қола дәуірі тайпалары мәдениетіндегі түрлі салт-дәстүрлер мен көшіп-қону кезіндегі халықтардың араласуын қалыптасқан жерлеу ескерткіштеріндегі өзгерістерін, ерекшеліктер пайда болғандығын байқаған болатын.

6

Қола дәуіріндегі жерлеу дәстүрінде кездесетін адамды өртеп жерлеу салтын И.А. Кукушкин, Қазақстан жері мен Орал маңына Орталық Азия арқылы келген халықтар салтымен байланыстырған болатын. Ғалым андрондықтардағы арийлік негіздер туралы үнді мәдениетінің көне діни-әдеби ескерткіші Ригведада, Авеста мәтіндерінде көрсетілген әлеуметтік-тұрмыстық және діни дүниетанымдық деректердің протоандрондық және андрондық мәдениеттерде көрініс табатындығымен түсіндірген. Археолог И.А. Кукушкин: "миграциялық үдерістер нәтижесінде үнді-арийлік типтік бейнесі Орал өңірі мен Солтүстік Қазақстанда орналасқан сынтасты-петров мәдениеті ескерткіштерінде неғұрлым айқын көрсетілген және бұл мәдениеттерде арба мен дөңгелекті жылқымен жерлеу дәстүрі бар. Сонымен қатар, бай әскери құрал-жабдықтар айқын дәлел болады. Керісінше, қайтыс болған адамды өртеу дәстүрі үнді-арийлердің әдеттегі жерлеу рәсімі ретінде саналса, біздің жағдайда неғұрлым кейінгі федоров мәдениетінің қорымдарында байқалады - деп ойын қорытындылаған болатын.
Ә.М.Оразбаев ғылыми зерттеу өмірінің соңғы жылдарында әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің археологиялық экспедициясына жетекшілік жасап Шығыс Қазақстан облысы аумағында қола дәуірінің Баймұрат, Қойтас, Черновая, Сарыкөл ескерткіштеріне қазба жұмыстарын жүргізді. Осы Черновая ескерткіштері арасында екі қоршау жерлеу дәстүрі мен салт жоралғысына қарай энеолит дәуірі деп мерзімделіп, Оңтүстік Сібірдің Афанасьев мәдениеті ескерткіштерімен ұқсастығын ашып көрсеткен болатын. Бірақта, ғалымның бұл ғылыми қорытындылары көзі тірісінде ғылыми айналымға енбей, қайтыс болғаннан кейін 1998 жылы ғалымға арналған ғылыми жинақта кеңінен жарияланған болатын. Аталған зерттеулерінің қорытындысында ғалым Шығыс Қазақстандағы өмір сүрген қола дәуіріндегі халықтардың этникалық тарихы, андронов мәдениетінің жергілікті ерекшелігі және қалыптасуы немесе тарих сахнасынан жоғалуы жөнінде мәселелер қарастырылды. Расында қола дәуірі тайпалары жергілікті шеңберде ғана дамыды ма немесе сырттан келген халықтар жергілікті мәдениеттерді ығыстырып шығарды ма, олай болмаса қола дәуіріндегі экономикалық даму көрсеткіші саналатын металл өндірісінің нәтижесінде андроновтықтар жаңа мәдени-экономикалық дамудың деңгейіне көтерілгенбе деген сияқты сұрақтар туындаған болатын. Сондай-ақ, Ә.М.Оразбаев өмірінің соңына дейін Қазақстан жерінде мекендеген көне тайпалар неолит дәуірлерінен бастап-ақ автахтонды болғандығын айтып кетті. Ғалым зерттеулері бүгінгі таңда да өз маңыздылығын жоймай, керісінше жаңа тұжырымдарға әкеліп отыр.
С.С. Черниковтың қола дәуірі тайпаларының металлургия өндірісі жайлы Древняя металлургия и горное дело Западного Алтая еңбегі біз қарастырып отырған мәселемен тікелей байланысты, зерттеуде андрон мәдениеті кезеңіндегі металлдың химиялық құрамына жатқызды.
7

К вопросу о составе древних бронз Казахстана еңбегінде С.С. Черников жез балқытпасын пайдаланудың басты тәсілдерін сипаттай келе, археологиялық деректің айрықша түрі болып саналатын ежелгі қоланы талдаудың маңыздылығына көңіл аударды. ҚР МОМ археология қорындағы Шығыс Қазақстан қола дәуірі коллекциясын ғылыми атрибуциялау барысында А.Г. Максимованың Эпоха бронзы Восточного Казахстана атты еңбегінің маңыздылығын ескере отырып кеңінен пайдаланды. Автор, бұл еңбекте Шығыс Қазақстанның кейінгі қола дәуірі ескерткіштер кешенін жіктеп, қыш бұйымдарды сипаттай келе, бұл кезеңдегі қыштың андрон мәдениетінің ерте кезеңіндегі қыштан айырмашылығын көрсетеді. А.Г. Максимованың пікірінше, қола дәуірінің кейінгі кезеңінің ескерткіштері б.з.д. X-VIII ғғ. мерзімделеді. С.С. Черников ескерткіштердің материалдарын талдай келе Шығыс Қазақстанның қола дәуірін төрт кезеңге бөлген. С.С. Черниковтың классификациясы бойынша қола дәуірінің Мало-Красноярка үшінші кешені б.з.д. XII-IX ғасырларды қамтиды. Бұл кезеңде геометриялық нақыштармен, өрнектермен, білеулермен әсемделген қыш ыдыстар қолданыста болды, әсіресе білеуленген ыдыс б.з.д. XII-IX ғғ. тән. Төртінші, трушников кезеңі замараев және дәндібай кезеңдеріне, Енисей мен Обь өңірінің қарасұқ уақытына тән. С.С. Черниковтың бұл тұжырымымен толық келісуге болмайды. Үшінші кезеңге ғалым бір-бірінен айырмашылығы бар-екі андрондық, федоров және сарғара-алексеев мәдениеттерін біріктірген. С.С. Черниковтың заттық деректердің кейбір категорияларының мерзімі және орналасуы жайлы пікірін ғалымдар толық қолдайды деуге болмайды. Алайда, С.С. Черниковтың жоғарыда аталған еңбектері қола дәуірінің ескерткіштерін зерттеуде аса маңызды, Орал сыртындағы қола дәуірі ескерткіштері негізінде құрылған кезеңдестіру кестесін андрон мәдениетінің шығыс аудандарына сәйкестендірудің күмәнділігін аңғартты. Ол ескерткіштердің белгілі бір типтерінің бір-бірінен алшақ аумақтарға да тән екендігі жайлы пікір білдірген. Шығыс Қазақстан облысы тарихи-өлкетану яғни Өскемен, және Семей қаласындағы облыстық тарихи-өлкетану музейлердің қор коллекциясын қарастырып ҚР МОМ археология қорындағы зерттеліп отырған қола дәуірі коллекциясының мәселелеріне қатысты материалдармен салғастыра-салыстыра отырып көптеген ортақ белгілері анықталды. Мысалғы, ҚР МОМ қорындағы ұңғылы шот Қадырбай-Чуд кен орнынан табылған далалық шифр-еңбек құралдары бір-біріне ұқсас және жақын деуге болады. С.С. Черников Мало-Красноярка қонысынан табылған шотты Степняк ауылына жақын жердегі қоныстан табылған осындай құралмен салыстыра келіп, ұңғы шетіндегі білеуді және тағы басқа ерекшелігін ескеріп құралды қола дәуірінің соңғы кезеңіне жатқызған болатын.

8

Шығыс Қазақстан өңіріндегі андрондық жерлеу дәстүріндегі ерекшелігі ретінде қарастыратын бұл-өртке табыну дәстүрінің кездесуі. Өртеп жерлеу дәстүрі кең таралмаса да, оның негізгі атрибуттары сақталып, жерлеу орындарының ішіне жаңған күл қалдықтарын қоса жерлеу немесе мәйітті жерлегеннен кейін бетіне өртеу дәстүрлері алмастырған. Өлікті өртеу дәстүрі әрдайым қабір сыртында жасалып, өрттен қалған күл мен сүйек қалдықтары қабірге салынатын болған. Бұл дәстүр ішінара кездесуі адамның әлеуметтік мәртебесіне қарай жасалуы мүмкін және Шығыс Қазақстан аумағындағы қола дәуірі тайпалары ішіндегі сырттан келген дәстүр қалдығы болуы ықтимал.
Оттың іздері мен охраның қалдықтарының кездесуі қола дәуіріндегі жерлеу салтының маңызды элементтерінің бірі болып табылады. И.В.Мерц өз зерттеулерінде Шығыс Қазақстан халқының жерлеу тәжірибесінде от іздері 7 ескерткіште 10 нысанды анықтап көрсеткен. От бірнеше түрде қолданылды: 1) жерлеу алдында қабір шұңқырының күйдірілуі, қайтыс болған адамның сүйектері оттың әсеріне ұшырамаған: Шідерті, Григорьевка, Мичурино; 2) қайтыс болған адамның қабірде өрт жерлеу камерасының жабындысында: Ақши; 3) қабірде күл қалдығының болуы: Қанай, Григорьевка; 4) қорған үйінділеріндегі күл дақтары: Измайловка; 5) көмуде күлмен бірге күйдірілген жануарлардың сүйектерінің болуы: Шауке. Охрадан 6 нысанда кездесті. Жалпы Шығыс Қазақстан үшін ерте қола дәуіріндегі халықтың жерлеу тәжірибесінде охраны пайдалану жиі емес құбылыс болып табылған. Э.Р. Усманова мен В.В. Варфоломеев өлікті өртеп жерлеу дәстүрін федоровтықтар салты үшін классикалық тәсіл ретінде, ал ингумация дәстүрін балаларға қолданылатын балама әдіс ретінде қарастырған болатын.
Жаңа зерттеулер шеңберіндегі ғылыми тұжырым саналатын Н.А. Ткачева, А.А. Ткачев өздерінің бірлескен Эпоха Верхнего Прииртышья еңбегінде Шығыс Қазақстан аумағында қазба жұмыстары жүргізілген қола дәуірі жерлеу ескерткіштерінің тізбесін көрсетеді. Қорытынды кестесінде көтеріліп отырған мәселеміздегі өртеп жерлеу орындары ретінде 10 қоршауды және отқа табыну дәстүрлері кездесетін 29 ескерткішті бөліп көрсетеді. Бұл дәстүр ежелгі кезеңде өте кең тарады. Адамдар ағашпен өртеу кезіндегі түтін белгілі бір сиқырлы күшке ие және жаман күштерден тазалаушы деп түсінген. Андроновтықтардағы өртеп жерлеу тек рәсім ғана емес, сондай-ақ өрт қалдықтарын қабір шұңқырына бірге көму секілді жоралғылар қатар орындалып отырған.

9

Әлемдік ежелгі діни үдерістерді зерттеуші С.А. Токаревтің анықтауы бойынша, қабір іші әлемі осы өмірдің жалғасы іспеттес болған. Адам өлгеннен кейін де әлеуметтік ерекшеліктері жалғасады, сондай-ақ екі дүниеде де өмір сүру жағдайларының ұқсастығын меңзейді. Сөзсіз андроновтықтарда да осындай дүниетанымдық түсініктердің өзіне тән ерекшеліктері болды. Жалпы қабылданған ғылыми көзқарас бойынша, андроновтықтардың кейбір дәстүрлерінің түп-тамыры үнді-ирандық мәдени құндылықтармен астасып жатқандығы және аталған тұжырымдардың негізінде қола дәуіріндегі мәдени сабақтастықтарды қайта қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Өлікті өртеп жерлеу дәстүрі дүниетанымдық негіздерге сүйене атқарылатын шара болып саналады. М.Ф. Косаревтың пікірі бойынша, өртеп жерлеу рәсімі қайтыс болған адамның екі өмірлік ортасын байланыстыратын негізгі бекет, яғни жан мен дененің байланысын ажыратады.
Федоров мәдениетінің ерекшеліктері мен таралу бағыттары туралы айта кетсек, Е.Е. Кузьмина Классификация и периодизация памятников Андроновской культурной общности атты еңбегінде Шығыс Қазақстан жеріндегі федоровтықтар батыс сібірлік мәдениетті ұстанушы жергілікті халықты өздеріне сіңіріп алғандығын айтады. Оның ойынша, Шығыс Қазақстан тайпалары генетикалық жағынан Батыс сібір халықтарына жақын.
1.2. Ескерткіштердің хронологиясы.
Ескерткіштердің хронологиясы сериясы негізінде салыстырмалы-типологиялық әдісті қолдану арқылы белгіленген. Қазіргі уақытта аймақтың әртүрлі ескерткіштері бойынша 40 радиокөміртекті күн бар. Олардың барлығы әртүрлі материалдардан яғни көмір, жануарлардың, балықтардың, адамдардың сүйектері, кальцийленген сүйектерінен және әдістерді қолдану арқылы алынған. Ең көп күндер саны елунин мәдениетінің ескерткіштері бойынша: Шауке, Мичурино, Жаңа Шульба IX елді мекендерінің материалдары бойынша; Шәуке топырақ қорымы бойынша; Бір күн бойынша - Шідерті 10 қорымының 1 қорғанынан және Шідерті тұрағының 1 қабатынан. Күндердің әлдеқайда аз саны Алкабек типті қорған қорымдарының материалдары бойынша алынды - Айнабұлақ, Қопа, Бұлғартоботтар. Басқа күндер Жаңа Шульба IX елді мекенінен алынған үлгілер бойынша орындалды. Осы деректердің негізінде Шығыс Қазақстанның ерте қола дәуірінің ұзақтығы б.з.д. ХХІХ-XVIII ғғ. шегінде айқындалады. Көмір бойынша ең ерте күндер жаңа Шульба IX елді мекенінің төменгі қабатынан алынған. Олардың біріншісі ошақтың жасын белгілейді, ХХІХ ғасырдың басы - ХХVI ғасырдың басында. б.з.д. екінші күн - 3-ошақ бойынша, құрамында одиново-крохалевский типті материалдар бар, б.з.д. ХХІХ ғасырдың 2-ші ширегі - ХХV ғасырдың 1-ші ширегі.

10
Екі күн де елді мекеннің қоныстануының алғашқы кезеңін көрсетеді. Бұл нысандар Өскемен мәдениетінің кеш кешендерімен және б.з.д. XXIX-XXVII ғғ. әдісімен 14-ке жататын бараба орманды даласының бір мәдениетінің ерте кезеңінің ескерткіштерімен синхрондалған. Жаңа Сопка қорымының ерте жерлеу кешендері бойынша күндерді, В.И. Молодин және оның әріптестері Кротов мәдениетіне жатқызған, олар одиновскийлермен бірге өмір сүрді деген қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Батыс Сібір мен Қазақстанның басқа іргелес аумақтарында осы уақыттағы ескерткіштер бойынша радиокөміртекті күндер жоқ.
Қалған радиокөміртекті күндер елунин және Алкабек ескерткіштерін сипаттайды. Елунин мәдениеті бойынша ең көп күндер бар - кіші тобы, олардың көпшілігі AMS әдісімен алынған. Олардың бір бөлігі Шәуке және Жаңа Шульба IX, Мичурино елді мекендерінің және Шідерті тұрағының құрылыстарының материалдары бойынша, қалғандары - Шідерті және Шәуке бейіттерінің алты жерлеу орны бойынша орындалды. Осы зерттеулердің нәтижесінде ХХV ғасырдың ортасынан XVIII ғасырдың бірінші ширегіне дейін аймақта елунин мәдениеті болғандығы анықталды. Ең ерте күндер Солтүстік-Шығыс Сарыарқа ескерткіштері бойынша алынды: Шідерті, Шідерті қорған. Соңғы уақытқа дейін олар біздің дәуірімізге дейінгі XXVI-ХХІ ғасырлардағы елунин мерзімінің ішіндегі ең көнесі болды. Жаңа археологиялық және радиоизотоптық зерттеулер Ертістің оң жағалауындағы сол мәдени типтегі синхронды объектілерді анықтады, жаңа Шүлба IX, сондай-ақ шауке қабірлер, нәтижесінде оларды XXV шегінде анықтауға болады - Б.з.д. XXIV ғ. айта кету керек, Шауке үшін әр қабірден екі күн алынды, бұл адам сүйектерінің үлгілерінде резервуарлық әсердің болуын анықтауға мүмкіндік берді. Павлодар облысы шегінде Ертістің орта ағысы үшін оның мәні 157-224 жылы деп белгіленді. Осыған қарамастан, алынған орташа мәндер б.з.д. ХХV-ХХІІ ғасырларда осы кешендердің болуының хронологиялық шеңберін анықтайды. Бұрын осы уақыттың ескерткіштерін С.П. Грушин Оба Ертіс елунин мәдениетінің шідертін кезеңі аясында бөлген.
Кейінірек б.з.д. ХХІІ-ХХІІ-ХХІ ғасырлардың басында салынған Шауке қорымының жерленуі болып табылады, бұл қабірлер орманды-дала Алтайының қайың қоныстарымен және ескі Лейка және Елунино қорымдарымен синхрондалған және тұтастай алғанда елунин мәдениетінің қайың-Лукин кезеңінің басталуына сәйкес келеді. Ең соңғысы-Шауке және Мичурино қоныстану күндері, олардың жасын б.з.д. ІІІ мыңжылдықтың бірінші ширегі деп анықтайды. Олар елунин мәдениетінің цыганковосопкин кезеңінің ескерткіштерімен синхронды деп есептейді.

11

Шығыс Қазақстанда елунин кешендерімен іс жүзінде синхронды түрде Алкабек типті ескерткіштер болған: Айна-бұлақ, Қопа, Бұлғартоботтар, Ақтума яғни барлығы 12 қорған. Қалған күндер қарастырылып отырған қорғандардың жасын б.з.д. XXIII-XV ғғ. шегінде белгілейді. Бұл интервал да бұлыңғыр болып табылады, Алкабек қорымдарының өмір сүруінің жоғарғы шекарасы Шығыс Қазақстанда б.з.д. XVIII-XIX ғғ. Андронов кешендерінің пайда болу уақытымен анықталады, бұл жаңа AMS күндеріне сәйкес келеді. Айта кету керек, дәл осы уақытта Жетісуда, Орталық және Солтүстік Қазақстанда, Батыс Сібірде Андронов (Федоров) ескерткіштерінің пайда болды. Жалпы, Күршім, Жұмба, қарақұйрық пышақтары елунин мәдениетіне жатады және оларды сеймин металлургиялық дәстүрінің дамуының ростовкин кезеңіне жатқызуға болады. Павлодар қаласынан келген синхронды қанжар, оны Сопка қорымын қалдырған Халықпен байланыстыру қажет сияқты. Қарастырылған қанжар мен пышақ түрлері батыс және автохтонды металл өңдеу стереотиптерін көрсететін әртүрлі мәдени және хронологиялық заттар тобын білдіреді.
Шығыс Қазақстанның жерлеу кешендерінде хронологиялық маңызы бар бірқатар белгілер бар. Қолда бар радиокөміртекті күндер мен ілеспе негізінде б.з.д. ХХV-ХХІІ ғасырларға жататын Шідерті қорымының құрылыстары ең ерте болып табылады. 1-қорғаннан табылған жалпақ Қанжар мен Unio қабығының сынықтары катакомбалық қауымдастықтың Шығыс диапазонындағы кешендерде ұқсастықтарға ие және жалпы Шідертін ескерткіштерінің ерте жасын растайды. Демек, ерте-жерленгендердің солтүстік-батыс бағыты. Осы негізде Клиндегі қабірді Шідертін қорғандарымен синхрондауға болады.
Кейінгі уақытқа Измайловский қорымының жерленуі жатады. Қорғаннан табылған 7 қауырсын тәрізді және биконикалық абрис қаламы бар жебелердің сүйек ұштары Староалейка қорымынан және Колыван, Денисова 1 үңгірі, қайың садақ елді мекендерінен жасалған бұйымдармен бірдей, б.з.д. XXII-XX ғасырларға жатады. Бұрынғы ескерткіштермен салыстырғанда, Измайловский қорғандарында іс жүзінде өрт іздері жоқ, топырақ қабірлерінің дизайны күрделене түседі, жерленгендердің бағыты батысқа қарай өзгереді. Ростовка қорымынан алынған бұйымдарға ұқсас 3-қорғаннан табылған қола кельт бұл ескерткішті б.з.д. ІІІ-мыңжылдықтың бірінші ширегіне нақты белгілейді. Жерлеу құрылыстарының кіші тобы өлгендердің шығыс бағытымен, қабір құрылымдарының арасында тас және ағаш тіректердің болуымен сипатталады. Алайда, Измайловский жерлеу рәсімінен айырмашылығы, оң жағалаудағы халықтың жерлеу тәжірибесінде от кеңінен қолданылды.

12
Жалпы алғанда, біздің дәуірімізге дейінгі XXV-XXIII-XVIII ғасырлардың 14-ші жылдарына жататын Алкабек кіші тобының қорғандары Измайлов және Ақши жерлеу орындарымен ұқсас. Бұл хронологиялық ұстанымды Шыңжаңдағы Саэнсай қорымының жерленген күні жанама түрде растайды, оның жерлеу камераларының копиндікіне ұқсас құрылғысы бар. Кейінгі кезеңге Қанай және Ақтума қорымдарының қоршаулары жатады. Олардың жасы Қанай қабірінен табылған жебенің металл ұшымен анықталады, осы құрылымдардың дизайн ерекшеліктерінің ішінде ежелгі бетіне тереңдетілген дромостың болуын атап өту керек. Ең соңғысы Айна-бұлақ I, VI, Булгартоботтар қорымдарының платформалық қорғандары мен қоршаулары. Олар қысқа киста тәрізді құрылымды құрайтын, кейде 2-3 қабатқа бүктелген қабірлердің айналасындағы тастар орналасқан иықтардың құрылымымен сипатталады. Бұлғартаботтар және Айнабұлақ қорғандарында кисталар 5-7 қатар тастардан тұрғызылып, түбіне жетті. Айна бұлақ 6 қорғанында, жерлеудің оңтүстік-батыс жағында тас бағана болған. Жалпы, тас бағаналар мен кисталардың болуы аймақтың Андронов ескерткіштеріне тән. Бұл параллельдер Алкабек қорғандары-платформалар мен Андронов ескерткіштерінің хронологиялық жақындығы туралы айтады, бұл біздің дәуірімізге дейінгі II мыңжылдықтың бірінші ширегіне жататын I Айна-бұлақ қорғанының үйіндісінен тас кетмен тәрізді құралдың табылуымен расталады, сондай-ақ Айна-бұлақ қорғандарынан 14 күнді құрады. Алкабек жерлеу құрылыстарының даму схемасы құрылуда: ең ерте-Қопа, кейінірек-Қанай және Ақтума, ал ең соңғысы-Бұлғартоботтар және Айна-бұлақ.
Екінші топтағы жерлеу құрылыстары қабір үстіндегі құрылымдардың дөңгелек пішініне ие, оларда от іздері мен құрбандыққа шалынған жануарлардың сүйектері жоқ, бұл Андронов кешендеріне тән. Алайда, артқы жағында жерленген құрылғы, ыдыс-аяқтың Андронов формаларының болуы, бірақ архаикалық қатты ою-өрнектермен оларды Андронов мәдениетіне тікелей жатқызуға мүмкіндік бермейді. Демек, Темірканковский мен Усть-бөкен жерлеу құрылымдарының кіші топтары зерттелетін кезең шеңберінде аймақтағы ең кеш болып табылады.
Осылайша, қарастырылған радиокөміртекті күндер аймақтың ерте қола дәуірінің б.з.д. XXIX-XIX-XVIII ғасырлардағы ұзақтығын анықтайды. Олар инвентарьдың жекелеген санаттарының салыстырмалы хронологиясымен және жерлеу құрылымдарының түрлерімен жақсы үйлеседі, бұл аймақтың ерте қола дәуіріндегі кешендердің даму ретін анықтауға мүмкіндік береді.

13

2. Шығыс Қазақстанның қола дәуіріндегі ескерткіштерінің зерттелуі.
2.2. XX-ғасырдағы 50-60 жылдардағы зерттеу жұмыстарының нәтижелері.
Қазақстанның шығыс өңірін археологиялық зерттеу 300 жыл бұрын- XVIII ғасырда басталған және облыстың ежелгі ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтерді қалдырған Стралленберг, Миллер, Гмелин, Паллас, Фальк сияқты көрнекті ғалымдардың есімдерімен байланысты. Алғаш рет 1733-1743 жылдары Сібірдің табиғи байлықтарын, этнографиялық және археологиялық нысандарын зерттеу мақсатында жұмыс істеген академиялық экспедицияны басқарған Г. Ф. Миллер Шығыс Қазақстан аумағында қазба жұмыстарын жүргізді. Г. Ф. Миллер Ертіс алқабындағы ежелгі ғимараттарды зерттеді: Қалбасун мұнарасы, жеті Палата, Аблайкит қамалы, Ямышев бекінісі мен Өскемен маңында Үлбіде қазба жұмыстарын жүргізді. Бұл зерттеулердің нәтижелері Г.Ф. Миллердің 4 томдық "Сібір тарихы" еңбегіне енді. Г. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.