Биелерді физиологиялық мезгіліне қарай азықтандыру

Мазмұны

Аннотация
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартылған сөздер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..,, ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Жылқыны азықтандыру нормасы мен рацион туралы түсінік ... ... ... ...7
1.2 Малды нормалап азықтандыру жүйесінің принциптері мен элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3 Жылқы рационындағы азық мөлшеріне әсер ететін факторлар ... ... ... 10
1.4 Жылқы малының ас қорыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.5 Биені нормалап азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.6 Құлын.тайды нормалап азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.7 Тұқымдық айғырды нормалап азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.8 Жылқыны бордақылап азықтандыру және рацион құру ... ... ... ... ... ... 19
1.9 Жылқы малынының бір жылға қажет азық қоры (бір басқа) ... ... ... ... 20
2.Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32

Кіріспе

Айғырды азықтандыру кезінде азықтарды көп немесе аз мөлшерде беру зиянды болып келеді. Айғыр азықтандырған кезде белгілі азық мөлшерін есептеп, қажетті азық рационын құру маңызды болып табылады. Рацион құрылымы және құрамы малдың және оның түлігінің ас қорытуына, өнімдік бағытына байланысты, сонымен бірге зат алмасу ерекшеліктеріне байланысты құрылады.
Азық рационы – жалпы жұғымдылығы, қорытылатын протеині, минерал заттары мен каротиннің мөлшері жағынан азық нормасына сәйкес келетін әртүрлі азықтардың қосындысы болып табылады. Азықтандыру нормасының көрсеткіштері малдың түріне, тұқымына, өнімдік бағытына, жасына, жынысына, тірілей салмағына және өнімділігіне байланысты болады, және организмнің азыққа энергиялық, протеиндік, минералдық және витаминдік мұқтаждығы бойынша анықталады. Азықтандыру нормасының дұрыс қамтамасыз етілуі аз азық жұмсау арқылы, мол өнім алумен анықталады.
Желінген азық қоректік заттары малдың дене температурасын сақтауға, ас қорытуы, ішкі ағзалары мен мүшелерінің қызметін қамтамасыз етуге, бір жағынан, энергиялық заттар жеткізсе, екінші жағынан, зат алмасу барысында өсіп–өнуге,өнім өндіруге қажетті құрылымдық қосындылар жеткізеді. Жылқы малының ас қорытуы ерекше болып келеді. Сондықтан оларға бұрыннан жеп үйренген жем - шөпке қосымша басқа азықтарды беріп үйретеді.Тұқымдық айғырларды, құлын–тайларды, биелерді азықтандыру ерекшеліктерін ескере отырып, оларға берілетін азық нормасын, азық рационын құрастырады. Жылқыны бордақылау кезінде берілетін азықтары, оларға рацион құру да өзгеше болады. Жайылымда бағу әдістері, жайылым түрлері де түрліше болып келеді. Жайылымда баққан кезде қысқы, жазғы жайылымдардың талаптарға сай келуін ескеруіміз керек.
Жылқының желінген азық энергиясын өз тіршілігінің дене жылыту, қимылдау, жұмыс атқару, өнім өндіру секілді пайдалы энергиясына айналдыру деңгейі онша жоғары емес,өнім өндіруге азықпен енген энергияның не бары 20-30% пайдаланады. Азықтың жалпы энергиясының 30-35%, қорытылмаған тезек қалдықтарымен шығарылса, 35-50 % пайдасыз болып қалады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Негізгі әдебиеттер
1. Н.Омарқожаұлы «Мал азығын бағалау және малды азықтандыру»
Алматы 2005ж
2. Н.Омарқожаұлы, Б.Әкімбеков «Мал шаруашылығы»
Астана 2007ж
3. А.Ә.Төреханов, Н.Ә.Жазылбеков,М.А.Кинеев
«Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы»
Алматы 2006ж
Қосымша әдебиеттер
4. Б.Р.Әкімбеков,Б.М.Мүслімов,А.Р.Әкімбеков,А.Р.Әкімбеков, Ш.Д.Дәленов
«Жылқы шаруашылығы» Қостанай 2007ж

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Аннотация

Малды азықтандыру пәнінен Биелерді физиологиялық мезгіліне қарай
азықтандыру тақырыбына жазылған курстық жұмыс 32 беттен тұрады. Кіріспе,
негізгі бөлім, (10 теориялық азықтандыру 6 кесте) өзіндік жұміс, техникалық
қауіпсіздік, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі қарастырылған.

Hормативтік сілтемелер

Бұл курстық жұмыста мына төмендегі нормативтік сілтемелер қолданылады:
МЕМ СТ 2, 104 – 68 ЕСКД Негізгі жазулар.
МЕМ СТ 2. 601 – 95 ЕСКД Пайдалану құжаттары.
МЕМ СТ 2. 6304 – 81 Сызба шрифтері.
МЖБМС 2. 321 – 84 КҚБЖ (ЕСКД). Әріптік белгілеу.
МК (ГК) ҚР 04 – 2003. Экономикалық қызмет түроері бойынша өнімнің
классификаторы (ӘҚТБОК)
СТ ОҚМУ 4.02 – 2008. Университет стандарты. Сапа менеджменті жүйесі,
құжаттарын түзу, мазмұндау мен рәсімдеуге қойылатын жалпы талаптар.
СТ ОҚМУ. 7. 11 – 2009. Университет стандарттары. Оқу – әдістемелік
процестерді басқару.
МЖБМС. 2. 701 – 84 КҚБЖ (ЕСКД). Схемалар. Түрлері мен типтері орынға
қойылатын жалпы талаптар.

Анықтамалар

Азық өлшемі- организімнің тіршілігі мен өнім өндіруге қажетті энергия
мен құрылымдық және биологиялық әсерлі заттарға мұқтаждығын айқындайтын
жалпы нормалық көрсеткіштерге тәулігіне 1 басқа қажет азық.
Рацион құрылымы- рацион құрамына кіретін азық топтарының оның жалпы
қоректілігіне (а.ө. не АЭЗ бойынша) пайыздық қатынасы айғақтайды.
Тетіктелген азықтандыру нормасы деп- толықтырылған организм мұқтаждығының
18-30 көрсеткішін қамтитын деректер.
Азықтандыру рационы- малға жегізілетін жемшөп пен азықтық қосындылар
мөлшерін, қоректілік көрсеткіштерін сәйкестендіру арқылы жүзеге асырылады.
Азықтандыру типі- рацион құрылымындағы басым азық тобы немесе жекелеген
азық белгілейді.
Рацион – бір тәулікте жейтін азықтардың жиынтығы, олардың қоректік
заттары бір күндік нормаға сәкестендіріледі.
Мал азығын нормалау- мал организміндегі қоректік заттарға
қажеттілікті толықтыру.

Қысқартылған сөздер

ҚЗ- құрғақ зат
ШП- шикі протеин
ШМ- шикі май
АЭЗ- азотсыз экстративті заттар
ҚП- қорытылған протеин
АЭ-алмасу энергиясы
г – грам
мг – миллиграм
л – литр
а.ө. – азықтық өлшем
кДж – килоджоуль
МДж – мегаджоуль
% - пайыз

Мазмұны

Аннотация
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартылған сөздер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .,, ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Жылқыны азықтандыру нормасы мен рацион туралы түсінік ... ... ... ...7
1.2 Малды нормалап азықтандыру жүйесінің принциптері мен элементтері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Жылқы рационындағы азық мөлшеріне әсер ететін факторлар ... ... ... 10
1.4 Жылқы малының ас қорыту
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...12
1.5 Биені нормалап
азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...13
1.6 Құлын-тайды нормалап
азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.7 Тұқымдық айғырды нормалап
азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.8 Жылқыны бордақылап азықтандыру және рацион
құру ... ... ... ... ... ... 19
1.9 Жылқы малынының бір жылға қажет азық қоры (бір
басқа) ... ... ... ... 20
2.Өзіндік
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...22
3.Техникалық қауіпсіздік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32

Кіріспе

Айғырды азықтандыру кезінде азықтарды көп немесе аз мөлшерде беру
зиянды болып келеді. Айғыр азықтандырған кезде белгілі азық мөлшерін
есептеп, қажетті азық рационын құру маңызды болып табылады. Рацион құрылымы
және құрамы малдың және оның түлігінің ас қорытуына, өнімдік бағытына
байланысты, сонымен бірге зат алмасу ерекшеліктеріне байланысты құрылады.
Азық рационы – жалпы жұғымдылығы, қорытылатын протеині, минерал
заттары мен каротиннің мөлшері жағынан азық нормасына сәйкес келетін
әртүрлі азықтардың қосындысы болып табылады. Азықтандыру нормасының
көрсеткіштері малдың түріне, тұқымына, өнімдік бағытына, жасына, жынысына,
тірілей салмағына және өнімділігіне байланысты болады, және организмнің
азыққа энергиялық, протеиндік, минералдық және витаминдік мұқтаждығы
бойынша анықталады. Азықтандыру нормасының дұрыс қамтамасыз етілуі аз
азық жұмсау арқылы, мол өнім алумен анықталады.
Желінген азық қоректік заттары малдың дене температурасын сақтауға,
ас қорытуы, ішкі ағзалары мен мүшелерінің қызметін қамтамасыз етуге, бір
жағынан, энергиялық заттар жеткізсе, екінші жағынан, зат алмасу барысында
өсіп–өнуге,өнім өндіруге қажетті құрылымдық қосындылар жеткізеді. Жылқы
малының ас қорытуы ерекше болып келеді. Сондықтан оларға бұрыннан жеп
үйренген жем - шөпке қосымша басқа азықтарды беріп үйретеді.Тұқымдық
айғырларды, құлын–тайларды, биелерді азықтандыру ерекшеліктерін ескере
отырып, оларға берілетін азық нормасын, азық рационын құрастырады. Жылқыны
бордақылау кезінде берілетін азықтары, оларға рацион құру да өзгеше
болады. Жайылымда бағу әдістері, жайылым түрлері де түрліше болып келеді.
Жайылымда баққан кезде қысқы, жазғы жайылымдардың талаптарға сай келуін
ескеруіміз керек.
Жылқының желінген азық энергиясын өз тіршілігінің дене жылыту,
қимылдау, жұмыс атқару, өнім өндіру секілді пайдалы энергиясына айналдыру
деңгейі онша жоғары емес,өнім өндіруге азықпен енген энергияның не бары 20-
30% пайдаланады. Азықтың жалпы энергиясының 30-35%, қорытылмаған тезек
қалдықтарымен шығарылса, 35-50 % пайдасыз болып қалады.

1.Негізгі бөлім

1.1 Жылқыны азықтандыру нормасы мен рацион туралы түсінік

Мал азықтандыруда организм қажеттігінен аз да немесе одан көп те
мөлшерде азық жұмсау зиянды болып келеді. Организм қажеттілігінен аз
мөлшерде жеткізілген қоректік заттар зат пен энергия алмасуын толық
қамтамасыз ете алмай, төл өсімі мен жетілімін тежесе, сақа малдың
өнімділігін кемітіп, өзін арықтатады. Қажетті шамадан көп енген қоректік
заттар да ас қорыту барысында толық қорытылмайды. Бұл бір жағынан өнімнің
өзіндік құнын қымбаттатса, екінші жағынан, зат алмасуын да бұзып, оған
кедергі келтіреді. Жылқы – қарапайым қарынды мал. Денесінің ірілігіне
қарамай қарнының сыйымдылығы небәрі 14-16 л көлеміндей болады. Жылқы бос
уақытының бәрін дерлік азықтануға жұмсайды. Бұл әсіресе қара жұмыс
атқаратын жұмыс аттары үшін, өйткені бұлардың күйісті малдікіндей жеген
азығын түпкілікті өңдеуден өткізетін месқарыны болмағандықтан, жылқы жем
шөпті ауыз қуысында мұқият шайнап, мол сілекеймен ылғалдандырып барып
жұтатындықтан, азықтануға ұзағырақ уақыт жұмсайды.
Жылқының, әсіресе, қара жұмыс атқаратын аттардың азықтандыруын
атқаратын жұмыс ерекшеліктерін ескере отырып ұйымдастырамыз. Сауылатын
немесе соғымға сойылатын жылқы азықтандырылуы олардың сүттілігін және
салмақ қосуын жоғарылатуға бағытталса, көлікке мініліп, жегілетін, түрлі
шаруашылық қара жұмысына пайдаланылатын аттарды энергия шығындау көлемі мен
мерзіміне тәуелді қоректендіреміз. Көлікке жегілген немесе мінілген аттың
энергиясы алдымен өз денесін алып жүруге, содан кейін барып үстіне артылған
(мінілген) жүкті тасуға немесе жегілген жүкті тартуға жұмсалады.
Жылқының, әсіресе, қара жұмыс атқарып немесе мініліп жиі терлейтін
аттардың суару мен азықтандыру реті мен тәртібін қатаң сақтау қажет.
Терлеген атты алдымен терін басып, суытып барып суарады. Уақытты тиімді
пайдалану үшін, алдымен ірі жемшөптің бір бөлігін беріп терін
бастырғанан кейін суарып, шырынды азықты, артынан жем жегізеді де, қалған
уақытта ірі жемшөптің қалған бөлігін салып қоямыз.
Сауылатын бие мен етке сойылатын жылқы азықтандыруын жасы, жынысы,
тірілей салмағы мен өнімділігіне (сүттілігі мен салмақ қосуы) сәйкес
азықтандырады. Сонымен қатар жылқы тұқымдарының зат алмасу барысы едәуір
ерекше болатынын ескеруіміз де керек. Мысалы: жеңіл жүрісті мініс
тұқымдарына жататын шабыс аттары мен желіс тұқымдарына жататын жегіс
аттарының зат алмасуы жедел жүреді де, аяң жүрісті ауыр салмақты тұқым
аттарының зат алмасуы баяу жүріп алғашқылардікімен салыстырғанда 100 кг
тірілей салмағына шаққандағы энергетикалық мұқтаждығы 8-10% төмен болады.
Жылқының зат алмасуына атқаратын жұмысы да ықпал етеді. Ауыр қара
жұмыстағы жұмыс аттары мен жылдам қимылдайтын мініс және спорт аттары
энергетикалық мұқтаждығын алғашқы 3 сағат мерзімінде желінген жемшөптің
жеңіл қорытылатын көмірсуларымен қанағаттандыратынын ескеріп, осы мерзімде
оларды толықтыруды ойластыру қажет. Ол үшін жылқыға жеңіл қорытылатын
энергетикалық қуаттылығы жоғары жемшөп ретінде шырынды қызылша, сәбіз,
картоп секілді тамыртүйнек жемістілерді береді. Бірақ бұл азықтар аттың ас
қорыту жолындағы ашу үрдісін өрістетіп, атқарылатын жұмысына (жедел
қимылына) кедергі келтіретіндіктен, олардың көліктік және мініс аттарына
берілетін мөлшерін шектейді.
Азықтындыру нормасының негізінде азықтандыру рационын, яғни
қоректілігі норма көрсеткіштерін өтейтін мал басына жегізілетін азықтар мен
азықтық қосындыларын құрастырады. Рацион құрылымы мен құрамы мал түлігі мен
құс түрінің ас қорыту физиологиясына, өнімдік бағытына байланысты зат
алмасу ерекшеліктеріне сәйкестендіріледі.
Азық рационы деп – малға бір күн ішінде беруге ыңғайлап есептеліп
алынған азық түрлері мен мөлшерін айтады. Азық рационы – ғылыми негізде
үйлестіріліп алынған, жалпы жұғымдылығы, қорытылатын протеині, минерал
заттары мен каротиннің мөлшері жағынан азық нормасына сәйкес келетін
әртүрлі азықтардың қосындысы. Малды азықтандыру процесінде, каротин жеке
азықтың желінуіне, малдың денсаулығы мен өнімділігіне қарай
тексеріліп,анықталады. Азық рационын 15 күнде 1рет қайтадан жасап отырады.
Шырынды (балғын) азықтардан сәбіз, қызылша, тунепс, сапалы сүрлем мен
картоп берген пайдалы. Жылқы басына тәулігіне жуып, тазартып қызылшаны 10-
12 кг, атқаратын жұмысына қарай сүрлемді 8-12 кг беруге болады. Картопты
пісіріп берген дұрыс. Жұмыс аттарына 100 кг тірілей салмағына шаққанда 3-4
кг пішен мен сүрлем, жұмыс ауырлылығына сәйкес 1,5-2 кг құнарлы жем
беріледі. Күніне бір басқа 10-12 кг картоп, 8-12 кг сәбіз, 10-15 кг сүрлем
беруге болады.

1.2. Жылқыны нормалап азықтандыру жүйесінің принциптері мен
элементтері

Мал азықтандырудың қоректік құндылығы малдың қоректік мұқтаждығын
белгілейтін азықтандыру нормасының көрсеткіштеріне сәйкестендіріліп
құрастырылған азықтандыру рациондары, яғни жегізілетін азықтары мен
азықтық қосындылары арқылы іске асырылады. Азықтандыру нормасының
көрсеткіштерін түріне, тұқымына, өнімдік бағытына, жасына, жынысына,
тірілей салмағына және өнімділігіне сәйкес өзгеретін энергиялық,
протеиндік, минералдық және витаминдік мұқтаждығы бойынша анықтайды.
Организмнің тіршілігі мен өнім өндіруге қажетті энергия мен құрылымдық және
биологиялық әсерлі заттарға мұқтаждығын айғақтайтын жалпы нормалық
көрсеткіштерге тәулігіне 1 басқа қажет азық өлшемі (сұлылық) қорытылатын
протеин (г), кальций (г), фосфор (г), каротин (мг) жатады. Мұндағы азық
өлшемі организмнің жалпы қоректілік, яғни энергиялық, қорытылатын протеин –
құрылымдық (түзушілік), ас тұзы, кальций мен фосфор – минералдық, каротин –
витаминдік мұқтаждығын көрсетеді.
Желінген азық қоректік заттары малдың дене температурасын сақтауға,
ас қорытуы мен ішкі ағзалары мен мүшелерінің қызметін қамтамасыз етуге, бір
жағынан, энергиялық заттар жеткізсе, екінші жағынан, зат алмасу барысында
өсіп–өнуге, өнім өндіруге қажетті құрылымдық қосындылар
жеткізеді.Азықтандыру нормасының энергетикалық көрсеткішін анықтағанда
малдың оған мұқтаждығымен қатар желінген азықпен жеткізілген бүкіл
энергиясының зат алмасу үрдісінде жұмсалатын алмасу энергиясына айналуын
ескереді. Бұл айналуға, бір жағынан азықтың жалпы энергиясы мен алмасу
энергиясының пайдаланылымдығы және азықтың 1кг құрғақ затындағы қатынасымен
анықталатын жалпы энергия алмасулығы, екінші жағынан, желінген азық құрғақ
затындағы алмасу энергиясының шоғырлану дәрежесі ықпал етеді. Содан
желінген азық алмасу энергиясының пайдаланылу тиімділігі шығады.
Малдың өнім өндіруіне қажетті энергиялық мұқтаждығын оны өндіруге
және одан байланатын алмасу энергиясының көлемімен белгілейді. Малдың
жалпы қоректік қажеттілігін айғақтайтын энергиялық мұқтаждығымен қатар
протеиндік, минералдық және витаминдік мұқтаждығы азық протеинінің
биологиялық құндылығы, аминқышқылдарының үйлесімділігі, желінген азық
витаминдерінің сіңімділігіне байланысты болса, күрделі қарынды күйісті
малдың мұқтаждығы орын алатын микробиологиялық үрдіске тәуелді өзгереді.
Малдың минералдық мұқтаждығына желінген азықпен енген минералдық заттар
ерігіштігі мен сіңімділігі, олардың бір – бірімен және де басқа да қоректік
заттар, протеиндік және витаминдік мұқтаждыққа күйісті және қарапайым
қарынды малдың ас қорыту ерекшеліктері ықпал етеді.
Малдың қоректік қажеттігі арнайы нормалық көрсеткіштермен белгіленіп,
өтелетіндіктен мұндай азықтандыру жүйесін нормалап азықтандыру жүйесі деп
атайды. Азық рационын құруда бірнеше принциптерге мән беруіміз керек.
Азық рационын құрудағы принциптер:
1.Азық нормасын анықтау. 2. Азықтың түрлері: а) ірі азықтар; б) шырынды
азықтар; в) құнарлы азықтар; г) минералды азықтар; д) биологиялық әсерлі
заттар. 3. Малдың өнімін анықтау. 4.Жылдың мезгілі. 5.Малдың физиологиялық
жағдайын анықтау. 6. Малдың жынысын, жасын анықтау.
7.Малдың ас қорыту ерекшеліктері.
Азықтандыру нормасының дұрыс қамтамасыз етілуі аз азық шығынымен мол
өнім өндірілуімен, яғни азықтандыру тиімділігінің артуымен айғақталады.
Нормадан аз берілген қоректік заттар жеткіліксіздігінен өнімділікті
кемітсе, нормадан көп берілген қоректік заттар ас қорыту барысында
қорытылуы баяулап, өнімділікті төмендетеді. Мүмкін болған жағдайда
азықтандыру тиімділігін арттыру үшін бұл негізгі азықтандыру нормасының
көрсеткіштерін қосымша малдың шикі май мен шикі жасунық, қант пен
крахмал, биогенді макро және микроэлементтер мен маңызды витаминдерге
мұқтаждығымен толықтырылады. Мұндай толықтырылған организм мұқтаждығының 18-
30 көрсеткішін қамтитын деректерді арнайы іріктеп алынған азықтандыру
нормасы деп атайды.
Арнайы іріктеп алынған азықтандыру нормасына малдың азық өлшеміне,
алмасу энергиясына, құрғақ затқа шикі және қорытылатын протеинге,
лизинге, метионин мен цистинге, қантқа, крахмалға, шикі жасуныққа,
шикі майға, кальцийге, фосфорға, калийге, нитрийге, хлорға, магнийге,
йодқа, каротинге, ретинолға, кальцийферолға, токоферолға,
тиминге,рибофлабинге,пантотен қышқылына, холинге, никотин қышқылына,
пиродиксинге, цианкобаламинге мұқтаждық көрсеткіштеріне кіреді.
Бұл көрсеткіштер организмнің тіршілігі мен қажетті энергиялық,
құрылымдық, минералдық және биологиялық әсерлі заттарға мұқтаждығын жай
нормалық көрсеткіштерге қарағанда жан-жақты да толық қамтитындықтан,
саланың мал мен құстың жоғары өнімділігін қамтамасыз ететін жаңа
технологияларымен дамытқанда қолданылады.
Азықтандыру нормасының көрсеткіштерін толығымен өтеу үшін қосылған
жаңа азық пен азақтық қосындыларға малды біртіндеп, аз мөлшерден бастап
үйретеді. Малға жегізілетін ондай жекелеген азық пен негізгі азықтық
топтардың көлемі мен арақатынасы малдың ас қорыту физиологиясы мен
биохимиясына мейлінше үйлесімді, жұғымды келіп, қоректік заттар қорытылуы
мен игерілуін жоғары деңгейде қамтамасыз етулері керек. Мысалы: ас қорыту
жолы толықтырылып, желінген азықтың қарында араластырылып, ішекпен уақытылы
жылжытылуына көмектесетін қарын моторикасы мен ішек перистальтикасын
(жиырылуын) қамтамасыз ету үшін малдың азық жейтін, үйренген аумағы
болғаны дұрыс.

1.3 Жылқы рационындағы азық мөлшеріне әсер ететін факторлар

Азықтандыру нормасының негізінде азықтандыру рационын, яғни әрбір
малға жегізілетін азықтар мен азықтық қосындыларын құрастырады. Рацион
құрылымы мен құрамы малдың ас қорытуына, өнімдік бағытына байланысты зат
алмасу ерекшеліктерімен сәйкестендіріліп жасалады. Мал азығына алдымен
өзінің жеп үйренген, жергілікті жемшөптерін жұмсайды.
Рацион құрамына кіретін азық топтарының оның жалпы қоректілігіне (а.ө
немесе АЭ бойынша) пайыздық қатынасы рацион құрылымын білдіреді. Рацион
құрылымындағы басым азық тобы не жекелеген азық мал азықтандыру типін
белгілейді.Азықтандыру типі шаруашылықтағы қалыптасқан жемшөп қорына
байланысты болады.Табиғи жайылымы кең, оты мол жерлерде жайылыммен
азықтандыру типі қолданылса, жері жыртылған, түрлі техникалық дақылдар
өсіретін шаруашылықтарда олардың азықтық қалдығымен азықтандыру типтерін
қолданады. Соған орай сүрлемді, картопты – жемді, тамыржемісті – жемді,
бардалы, жомды азықтандыру типтерін ажыратуымызға болады.
Рацион құрылымын құрғанда әр азық пен негізгі азықтық топтың (ірі,
шырынды, құнарлы) мөлшері мен арақатынасы мал түріне, жасына, жынысына,
өнімдік бағытына сәйкестендіріліп жасалады.Рацион құрылымын белгілегеннен
кейін оның құрамындағы азықтардың құрғақ заты бойынша рацион азықтарының
малдың қарнына сыйып толық желіне алынатындығын анықтайды. Рацион құрғақ
затының аумағы, бір жағынан, желінуі, екінші жағынан, қорытылуы алдымен
ондағы шикі жасунық көлеміне байланысты өзгереді. Ерте көктемде малды жас
жайылым көгіне жая бастағанда жасунық көлемінің күрт кемуінен, олардың ас
қорыту барысы бұзылып, жиі тышқаққа ұшырайды. Сондықтан жас жайылым отына
және жасунық көлемі басқа жаңа азықтарға малды біртіндеп, ертелі-кеш
бұрынғы азықтарын беріп барып үйретеді.
Азықтандыру рационының алдымен мал тіршілігін қамтамасыз етуге және
өнім түзуге қажет энергия мен протеиннің жеткілікті болуына көңіл бөледі.
Жемшөп пен энергия негізінен 80-85 пайыз көмірсулармен жеткізілетіндіктен
және олардың құрамында майлар аз көлемде болатындықтан, малдың көмірсулық
және липидтік мұқтаждығын жалпы энергия мұқтаждығынан бөліп нормалаудың
қажеті шамалы болып келеді.Желінген азық қоректік затымен енген химиялық
байлаулы энергия организмде олардың тотығуынан пайда болған
аденозинүшфосфат (АҮФ) түрінде пайдаланылады. Көмірсулардан, яғни 1 моль
глюкозадан тотығу барысында 2821,9 кДж жылулық энергия байланған 38 моль
АҮФ пайда болады. Көмірсулардан 1 моль АҮФ пайда болу үшін 74,1 кДж
жұмсалады. 1 моль АҮФ майлардан пайда болу үшін 92,1 кДж жұмсалады.
Протеиндік құндылығын бағалағанда мал азығындағы жеңіл
қорытылуын,яғни ас қорыту жолында жылдам ыдырап, толығырақ сіңірілу
қасиеттерін де ескереді. Оған, бір жағынан азықпен енген азоттық заттардағы
белок пен белоктан тыс азотты қосындылар арақатынасы ықпал ететін болса,
екінші жағынан азотты заттар мен басқа да қоректік заттар, алдымен жеңіл
ыдырайтын көмірсулар (қанттар) арақатынасы ықпал етеді. Протеин қоректілігі
норма көрсеткіштеріне сәйкестендірілгеннен кейін рационның көмірсулық және
липидтік қоректілігі азықтандыру нормасының қант пен крахмал, шикі май
көрсеткіштеріне теңестіреді.
Рацион құрамының қоректілік көрсеткіштерін осылайша біртіндеп энергия,
құрғақ зат, шикі май, шикі жасунық, қант пен крахмал бойынша
сәйкестендірілгеннен соң, оның құрамындағы минералды заттар мен
витаминдерін норма көрсеткіштерімен салыстырады. Жылқы рационында магний
қадағаланады. Кальций жетіспесе – азықтық бор, әк, ұлу қабыршағы секілді
кальцийлі, кальций мен фосфор жетіспесе – азықтық фосфаттар, преципитат
секілді кальций – фосфорлы, фосфор жетіспесе – қос натрий немесе аммоний
фосфаттар секілді фосфорлы қосындылар қолданылады, микроэлементтер
жетіспесе – рацион құрамына олардың тұздарын, каротин жетіспесе – көк азық,
шөп ұнын, сапалы пішен, пішендеме, азықтық сәбіз, асқабақ көлемін ұлғайтып,
витаминдер жетіспесе – В тобының витаминдері шоғырланған кебек, ашықты,
өндірісте шығарылатын витаминдік препараттарды қолданады.
Барлық қоректілік көрсеткіштері бойынша азықтандыру нормасының
көрсеткіштеріне толық теңестірілген рационды толық бағалы азықтандыру
рационы деп санайды. Азықтандыру қоректілігі олай болмаған жағдайда
организмнің мұқтаждығы толық өтелмей, зат алмасу барысы бұзылып, малдың
өсіп – өнуі мен өнімділігі төмендейді де, өнім бірлігін өндіруге жұмсалған
азық шығынын ұлғайтады. Рацион қоректілігінің норма көрсеткіштеріне
жетіспеуі өнім бірлігіне жұмсалатын шығынды 20-50% ұлғайтады. Қоректену
деңгейі мен сапасы нашарлаған мал организмінің төзімділігі төмендеп, түрлі
ауруға шалдыққыш келеді. Мал шаруашылығының мамандары әрдайым малды
азықтандыру деңгейін қадағалап, бақылап отырулары керек. Ондай бақылауды
түрлі зоотехникалық, зоогигиеналық, физиологиялық, биохимиялық,
ветеринарлық жолдармен жүргізеді.
Мал қоректенуінің протеиндік деңгейін қан мен қан сарысуындағы белок
пен оның бөлшектері, гемоглобин мен метгемоглобин, зәрлік, көмірсулық
деңгейін –глюкоза мен глюкоген, липидтік деңгейін – кетондық денелер,
минералдық және витаминді деңгейін минералды элементтердің, каротин мен
жекелеген витаминдердің қанмен қоса сүттегі, жұмыртқадағы, мүшелердегі,
ұлпа – ағзалардағы деңгейімен бақылауға болады. Желінген азық қоректік
заттарының ас қорытуы мен зат алмасуындағы ықпалын жан-жақты, алдымен
рационның энергетикалық қуаттылығын және оның құрылымдық қосындылармен
арақатынасын, биотүзуге биологиялық тұрғыдан құнарлы протеиннің
жеткізілуімен сипаттау керек.

1.4 Жылқы малының ас қорыту ерекшеліктері

Жылқының ас қорыту жүйесінің құрылысының өзіндік ерекшеліктері
бар.Олар ауыз қуысынан басталады. Айғырдың күрек тістері өткір, жем-шөпті
мүйізді ірі қара малдай жалмамай қырқып жеп, түбелікті азу тістерімен
түбегейлі мұқият шайнап, мол сілекейлеп, аумағы сиырдыкінен 10 еседей тар
бір бөлімді қарынына (асқазанға) жұтады. Жұтылған азық қарынға сүйір
бұрыштанып жалғасқан өңеш арқылы өтеді. Жылқылардың ас қорыту бөлімі, яғни
қартасы өте жақсы дамыған. Аумағы 18 л қарын үлесіне жалпы ас қорыту
жолының – 9%, ұзындығы 16-24 м, аумағы 64 л аш ішегіне – 30%, ұзындығы
1 м, аумағы 34 л соқыр ішегіне 16% келсе, ұзындығы 6-9 м, аумағы 96 л
тоқ ішегінің үлесіне 45% келеді. Егерде қарынға енген азық қоректік
заттарының жедел түрде ашуынан көп көлемді газдары пайда болса, олар
қарын аумағын керіп жанай қосылған өңеш тесігін бекітеді де, өңеш арқылы
кері ауыз қуысына кекіріліп шығуына жол бермейді. Кекіре алмаған
жылқының қарны кернеп, қатты түйнеуінен ол тіпті өліп кетуі мүмкін. Қарын
сөлі ферменттерінің әсерінен қорытыла бастаған азық қоректік заттары жылқы
ішегінің күшті дамыған, химусының реакциясы сәл сілтілі айналмалы тоқ және
аумақты (сыйымдылығы 20-70 л) соқыр ішегінде микробиологиялық өңдеуден
өтеді. Соның нәтижесінде химус микробтық аминқышқылдары және витаминдерімен
байытылады. Жылқы ішегі күйісті малдыкінен 2- 2,5 есе қысқалығынан одан
жылдамырақ өтетін химус қоректік заттары қысқа мерзімде қорытылып үлгеруі
керек. Сондықтан атқаратын жұмысы ауырлап, азықтануға уақыты қысқарған
сайын жылқы азығының энергиялық қуыттылығы арттырылады. Желінген азықтың
құрғақ затындағы жеңіл ыдырап, жылдам қорытылатын қоректік заттардың
шоғырлануы жоғарылай түседі. Қарын сөлі сіңіп, бөктірілген азық ішекке
өткізіліп, ішек сөлінің ферменттерімен түбегейлі протеині-аминқышқылдарына,
майы-май қышқылдарына, көмірсулары - моноқанттарға ыдыратылады да,
соңғылары аш ішек түгімен қанға сіңіріледі. Сіңірілмеген, яғни қорытылып
үлгермеген қоректік заттар қорытылмаған тезек (қи, нәжіспен) қалдықтарымен
сыртқа шығарылады.Жылқы желінетін жемшөп пен суарылатын судың тазалығы мен
сапасына аса сезімталдықпен, талғампаздықпен қарайды. Бойында дамыған иіс
сезгіштігінің арқасында жылқы бүлінген сапасыз жемшөпті жемейтін, лайланып,
ластанған суды ішпейтін текті жануар болып келеді. Жылқы астық тұқымдастары
басым шалғын және дала пішені мен бұршақ тұқымдастардың аралас пішенін
сүйсініп жегенмен, беде пішенін қажет ете бермейді. Жылқының сүйікті азығы
– сұлы дәні болып табылады. Оны жылқыға шектемей жегенінше беру керек.
Басқа дәндерден жүгері мен арпаны жақсы жейді. Оларды бұршақ тұқымдастар
пішенімен араластырып берген дұрыс. Ауыз қуысында нашар шайналып, қарында
бөртіп, қарынды ұлғайтып, ішті кептіру қаупін тудыратын қара бидай дәнін
тек ұнтақтап, туралған сабанмен араластырып жегізуге болады. Жылқының ас
қорытуына бидай кебегі көмектеседі. 4-5 л жылы суға ерітілген 1,5 кг
азықтық сірне ерітіндісімен туралған пішен мен сабан кесіндісін бүркіп,
жылқының ас қорытуының бұзылуынан туындайтын өлі тиюін тоқтату үшін
жегізеді. Жылқы жайылым отын, шалғын шөбін, көп жылдық екпе шөптерден ат
қонақ, еркекшөп, беде және жоңышқаны жақсы жеп, жұғымды пайдаланады. Жылқы
сонымен қатар, сазды, томарлы жердің шөбін, өлең, қоға, қырықбуын, мия
сияқты шөптерді онша сүйсініп жемейді. Сұлы, арпа, тары сабаны мен топанын
да жейді. Бірақ оларды алдын-ала булап, жұмсартып жеммен араластырып беру
керек. Желінген жемшөпті пайдалану тиімділігі алдымен қоректік заттарының
қорытылымына, яғни ас қорыту жолында қарапайым қосындыларға дейін
ыдыратылып, сіңірілуіне байланысты болады. Жылқының желінген азық
энергиясын өз тіршілігінің дене жылыту, қимылдау, жұмыс атқару, өнім өндіру
секілді пайдалы энергиясына айналдыру деңгейі онша жоғары емес,өнім
өндіруге азықпен енген энергияның не бары 20-30% пайдаланады. Азықтың
жалпы энергиясының 30-35%, қорытылмаған тезек қалдықтарымен шығарылса,
35-50 % пайдасыз болып қалады.

1.5 Биені нормалап азықтандыру

Тұқымдық айғырды жыл бойында орташа қоңдылықта болатындай деңгейде
азықтандырып, үйірге түсерге дайындау мен үйірге түсерден 1,5-2 ай
бұрын, қолдан ұрықтандырғанда, ұрық алынатын кезеңде азықтандыру
деңгейі мен құнарлылығын күшейтіп, зауыттық қоңдылыққа жеткіземіз.
Тұқымдық айғырдың жыл бойы орташа қоңдылығын ұстау үшін отты жайылымда
жайып, үйірге түсуге дайындау кезеңінен бастап азықтандыруының
энергетикалық, протеиндік, минералдық және витаминдік құнарлылығын,
сапалы, ірі, шырынды және құнарлы жемшөппен рацион құрғақ затындағы
қоректік заттардың шоғырлану дәрежесін күшейтеді. Үйірге түскен кездегі
айғырдың күрт өсетін энергетикалық шығынын толықтырып, жыныстық потенциясы
мен ұрық сапасын қамтамасыз ету үшін сұлымен қоса, энергетикалық қуаты мол
және протеиндік құндылығы жоғары, минералдық және витаминдік қоректілігі
жақсы, сапалы жемшөппен және құнарлы жем қосындысымен
азықтандырылады.Құнарлы азықтардан тары, бидай, бидай кебегі, бұршақ ұнтағы
ұрық сапасына оң әсер етеді. Айғыр, әсіресе ұнтақталған бұршақ дәнінің сәл
ылғалдандырылған бидай кебегімен араластырылған қоспаны сүйсініп жейді.
Сұлыны мыжып, тары, жүгері, бұршақты ұнтақтап, арпаны жарып, зығыр дәнін
қайнатып, оның суына кебек, күнжара мен шроттарды шылап беруге болады.
Қыста сұлының бір бөлігін немесе оның арпамен жартылай араласқан қосындысын
өндіріп көктетіп жегізуге болады. Соның арқасында үйірге түсер кезіндегі
айғыр азығының 25-30% жоғарылатып, биологиялық құндылығы арттырылады.
Үйірден тыс кезеңде мініс және жегіс тұқымдары айғырының 100 кг тірілей
салмағына 1кг-да 0,72 а.ө (7,53 МДж АЭ), 66 г қорытылатын протеин, 2,1 г
ас тұзы, 4 г кальций, 3 г фосфор, 8 г каротин бар. 2,2 кг азық құрғақ
затын жегізсе, үйірге салынарда жегізілетін 2,5 кг рацион құрғақ затының
1кг-да 0,8 а.ө ( 8,37 МДж АЭ), 94 г қорытылатын протеин, 2,4 г ас тұзы,
6 г кальций, 4 г фосфор, 10 г каротин шоғырланады. Яғни, асыл тұқымды айғыр
азығының әр 1 а.ө-де қорытылатын протеин деңгейінде 120 граммнан 140 г-ға
дейін кальций деңгейі 4 г-нан 6 г-ға, фосфор деңгейі 3 г-нан 5 г-ға,
каротин деңгейі 10 мг-нан 15 мг-ға дейін жеткізіледі. Айғыр потенциясына
күн көзіндегі серуен мен жеңіл қорытылатын витаминді көк шалғын шөбі оң
ықпал ететінін ескеріп жаз айларында шағылысқа түсетін желіс және мініс
тұқымды айғыр басына тәулігіне 20-25 кг көк балауса жегізіп, қыста 10-12 кг
жақсы сақталған, яғни каротинді жасыл-бұршақ-астық тұқымдастар пішенін,
қантты энергия көзі ретінде 5-6 кг қызылша мен сәбіз береміз. Құнарлы
жеммен айғыр потенциясына ықпал ететіні – сұлы дәні болып келеді. Бірақ
ұрық сапасын сұлыны бидай кебегімен арпа, жүгері жармасы, күнжара мен
шроттармен араластырып берген қосынды жақсартады. Жыныстық қабілетін
арттыру үшін шағылыстыру кезінде рационына сүт, шикі жұмыртқа қосып
беруіміз керек. Тұқымдық айғыр рационындағы азық құрамын әр 3-4 жеті сайын
өзгертіп отыру керек.
Азықтандыру деңгейі мен сапасын қамтамасыз ету үшін тұқымдық айғыр
басына тәулігіне 15-30 кг көк шөп, 4-6 кг сапалы сүрлем, 3-4 кг картоп, 3-
4 кг тамыржемістілер, 6-12 кг шалғын немесе аралас пішен, жартысына жуығы
сұлыдан тұратын 4-6 кг жем қоспасын береміз. Айғыр азығының протеиндік
құндылығын арттыру үшін рацион жалпы қоректілігінің 5-10% көлемінде тауық
жұмыртқасы, сиыр сүті, көк сүт, сүт сары суы, ірімшік, қан ұны, ет-сүйек
ұны, балық ұны секілді жануар тектес азықтарды енгізуге болады. Дұрыс,
құнарлы азықтандырумен қатар айғырдың жыныстық қабілеті мен қабілеттілігіне
бағып-күту тәртібі мен лайықты пайдалану режимі де белгілі дәрежеде
ықпал ететінін естен шығармауымыз керек.

1.6 Құлын-тайды нормалап азықтандыру

Жылқыны жыл бойы жайылымда бағу жылқыны бағып күтудің ең қолайлы
түрі болып табылады. Мұндай жағдайда жылқы қысы - жазы маусымдық
жайылымдарда бағылады. Оларды тек қардың астынан шөп тауып жей алмайтын,
көк тайғақ мерзімдерде және борандарда ғана қолдан азықтандырамыз. Бұл
мақсатта әр жылқыға 2 - 4 центнер дән есебімен жем-шөп қоры жасалынады.
Жылқыны жайылымда жайып баққанда ауру, арық жылқылар мен тұқымдық
айғырларға ғана болмаса, негізінен қора жайдың көп қажеті болмайды. Бұл
түр ет және сүт бағытындағы жылқы шаруашылығы аудандарында қолданылады.
Қысқы жайылымдардың орташа өнімділігі гектарына 5,06 ц және
өсімдіктердің пайдаланылуы 65% болатынын Л.П.Давыдова анықтаған. Тебіндегі
биеге 1 желтоқсаннан 1 сәуірге дейін кезеңде 16 га жайылымдық жер
керектігін есептеп шығарған. И.Н.Нечаевтың Орталық Қазақстанның шөлейт
аймақтары жағдайында көп жылдар бойы жүргізген бақылаулары желтоқсаннан
сәуір айына дейінгі кезеңде тебіндегі бір құлынды биеге орташа өнімділігі
гектарына 5,06 ц болатын 18 гектардан 22 гектарға дейін жайылым қажет
екенін көрсеткен. Жайылым өнімділігі гектарына 4 ц болғанда, бір бие мұндай
шөп көлемін 9,4 га жерден ғана жей алады.1 бие жайылу үшін 12 гектардай
өріс керек. Құлынымен бірге тебіндейтінін ескерсек, жетіспейтін шөп
көлеміне тағы 3-4 га, сонда барлығы 15-16 га өріс қажет болады. Іс жүзінде
нақты қажетті жайылым көлемі 18-20 га дейін көбейеді. Шөлейт аймақтарда
үйірдегі жылқылар үшін раңтәріздесті – астықтұқымдасты, бетегелі-бозды
(мамыр-маусым) жайылымдар көктемгі жақсы өріс болып табылады. Көктемде раң
тәріздестер, бетеге мен боз көктей бастағаннан-ақ, үйір қары ерте кетіп,
жайылымдағы өсімдіктер бәрінен бұрын қылтиып шыға бастайтын дөңес жерлер
мен төбешіктердің күнгей беткейлеріне жайылады. Боз бен бетегенің биіктігі
7-10 см-ге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.