Мәшһүр Жүсіп Көпеев және фольклор үлгілері
№127 жалпы орта білім беретін мектебі
коммуналдық мемлекеттік мекемесі
Ғылыми зерттеу жұмысының тақырыбы:
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің қолжазбаларындағы
Қозы Көрпеш - Баян сұлу лиро-эпостық жыры
Бағыты: қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаушы: 10 А сынып оқушысы Көпжасарова Аружан Ерназарқызы
Ғылыми жетекшісі: Манасова Жадра Амангельдиевна -
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалім, педагогі-зерттеуші
МАЗМҰНЫ
І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. 2 Мәшһүр Жүсіп Көпеев және фольклор үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
2. 2 Мәшһүр Жүсіптің жинаушылық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
0.3 Жырдың негізгі идеясы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.4 Жырдың зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ІV Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
АБСТРАКТ
Зерттеудің өзектілігі: Ел үшін еткен еңбегі ұлан-асыр Мәшһүр Жүсіп Көпееввтің халық даналығынан тұратын ауыз әдебиеті үлгілерін жинауда еңбегі зор. Мәселен, Мәшһүр Жүсіп жазбаларында фольк - лор - дың барлық жанрлары қамтылған. Сондай-ақ қолжазбалар ішінде шежірелер, діни өлеңдер мен нақылдар, әлі баспа бетін көрмеген күлдіргі сөздер топ - тамасы, т.б. нұсқалары бар. Мұндай үлгілерді жинағанда аражігін бөліп-жармай, жаңа-ескі деп қарамай, шамасы келгенше фольклордың әр жанрын қамтып, барлығын жан-жақт - ы жинауға тырысу - Мәшһүр Жүсіпке тән тамаша ерекшелік.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы:
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің фольклортану жолындағы және шығармашылығындағы құндылықтар өз дәрежесінде талданып, талқыланса, балаларды білімге, адамгершілікке баулудағы орны айқындалса, онда осы тұлға жайлы тереңірек танып біліп, тәжірибе жүзінде қолдану жолдары көрсетілсе, онда этнограф тұлғаның құндылығы артып, бабалар мұрасына деген құрметіміз биіктеп, патриоттық сезімдеріміз күшейе түсер еді.
Ғылыми жобаның мақсаты: Қазағымның тау тұлғасы Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің фольклортанушылық және шығармашылық жолдағы ерен еңбегін терең танып білу, жастарды адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеудегі орнын айқындау.
Жұмыстың міндеттері:
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің форльклортанушылық орнын айқындау;
Әдебиеттану саласындағы еңбектерін анықтау;
Шығармашылығының тәрбиелік мәнін таныту;
Ғылыми жұмысының ғылыми жаңалығы: Жүсіп Көпейұлының ауыз әдебиетін танушы және таратушы ретінде жасаған еңбегі терең талданып, талқыланды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: Еңбек жолы мен бірнеше шығармаларына терең сипаттама жасалып, олардың тәрбиелік мәні айқындалды
Зерттеудің практикалық мәнділігі: Зерттеу нәтижесінде жинақталған материалдар болашақта фольклорист, философтың еңбектерін әрі қарай зерттеп, зерделеймін деушіге көмекші құрал, сондай-ақ мектептің оқу-әдістемелік жұмыстарына, қазақ тілі әдебиеті сабақтарында, таңдау курстарында кеңінен қолдануға енгізуге болады.
Жұмыстың орындалу әдістері. Қозы Көрпеш - Баян сұлу жыры туралы терең танысу, деректер жинау, ғылыми ізденіс, зерттеу, талдау, салыстыру әдістері қолданылған.
АБСТРАКТ
Актуальность исследования: Большой вклад в развитие литературы страны внес Машхур Жусуп Копеев, изучавший образцы устного народного творчества - источника народной мудрости. Он изучаел все жанры фольклора. Среди рукописей великого ученого - летописи, религиозные стихи и пословицы, ранее не изданные сборники смешных рассказов.. Машхур Жусуп, с присущей ему особенностью, охватывает каждый жанр фольклора, не разделяя его по новизне или устарелости, стараясь собрать воедино все образцы.
Научный прогноз исследовательской работы: Анализ творчества Машхура Жусупа Копеева и обсуждение ценности его вклада в фольклористику, его значения в нравственном воспитании детей, более глубокое познание и практическое изучение личности именитого этнографа способствует уважению к наследию предков, тем самым способствуя усилению патриотических чувств.
Цель научного проекта: углубленное изучение творчества Машхура Жусупа Копеева, определение его значимости в изучении фольклора, и воспитании нравственности у молодежи.
Задачи работы: Определение форлклоризма Машхура Жусупа Копеева; изучение трудов в области литературоведения; показать воспитательное значение творчества;
Научная новизна исследования: был глубоко проанализирован и обсужден труд Жусупа Копеева как исследователя устной литературы.
Теоретическая значимость исследования: разработана глубокая характеристика трудовой деятельности и нескольких произведений, определено их воспитательное значение
Практическая значимость исследования: накопленный в результате исследования материал в дальнейшем может быть использован для дальнейшего изучения трудов фольклориста, философа, а также для широкого применения в учебно-методической работе школы, на уроках литературы казахского языка, на курсах по выбору.
ABSTRACT
Relevance of the research: Yusup Kopeyev, famous for his work for the country, has a great merit in collecting samples of oral literature consisting of folk wisdom. For example, Mashhur Yusup's writings include all genres of folklore. Also among the manuscripts there are genealogies, religious poems and sayings, a collection of funny sayings that have not yet seen the printed page, etc. There are options. When collecting such samples, he does not divide them, does not consider them as new or old, and tries to cover all genres of folklore as much as possible and collect them comprehensively - Mashhur Yusup's great feature.
Scientific forecast of the research work:
If the values in folklore studies and creativity of the famous Yusup Kopeev are analyzed and discussed in their own degree, if the role of educating children in education and morality is defined, if we learn more about this person and show ways of practical application, then the value of the ethnographic person will increase, our respect for the heritage of our ancestors will increase, and our patriotic feelings will increase. would get stronger.
The purpose of the scientific project: to deeply recognize the great work of the famous Kazakh mountain person Mashhur Yusip Kopeev in the field of folklore and creativity, to determine his role in educating young people to moral qualities.
Job duties:
➢ Determining the position of the famous Zhusip Kopeev as a forlornologist;
➢ Identification of works in the field of literary studies;
➢ Demonstrate the educational value of creativity;
The scientific novelty of his scientific work: the work of Zhusip Kopeiuli as a connoisseur and spreader of oral literature was deeply analyzed and discussed.
Theoretical significance of the research: His career and several works were described in depth, and their educational value was determined
Practical significance of the research: In the future, the materials collected as a result of the research can be used as an auxiliary tool for those who want to further study and study the works of the folklorist and philosopher, as well as in the teaching-methodical works of the school, in Kazakh language literature classes, elective courses.
Work performance methods. Methods of in-depth study, data collection, scientific research, research, analysis, and comparison of the song "Kozy Korpesh - Bayan Sulu" have been used.
№127 жалпы орта білім беретін мектебі
коммуналдық мемлекеттік мекемесінің
10 А сынып оқушысы Көпжасарова Аружанның
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің қолжазбаларындағы
Қозы Көрпеш - Баян сұлу лиро-эпостық жыры
атты ғылыми жұмысына
Пікір
№127 жалпы орта білім беретін мектебі коммуналдық мемлекеттік мекемесінің
10 А сынып оқушысы Көпжасарова Аружанның Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің
қолжазбаларындағы Қозы Көрпеш - Баян сұлу лиро-эпостық жыры атты ғылыми жобасы ғұлама, ойшыл, ақын, ұлтымыздың ауыз әдебиетінің үлгілерін жинаған фольклортанушы Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармашылық еңбек жолдарынан сипаттама жасауға арналған.
Ғылыми жобаның мақсаты: Қазағымның тау тұлғасы Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің фольклортанушылық және шығармашылық жолындағы ерен еңбегін терең танып білу, жастарды адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеудегі орнын айқындау.
Ғылыми жұмысының ғылыми жаңалығы: Жүсіп Көпейұлының ауыз әдебиетін танушы және таратушы ретінде жасаған еңбегі терең талданып, талқыланды.
Зерттеу жұмысында халқымыздың біртуар азаматының еңбек жолына және шығармаларындағы құндылықтар терең зерттелініп, сараланған. Ерен еңбектеріне терең талдау жасалынады. Нақты мысалдар арқылы ақынның адамгершілікке, ар-ұятқа негізделген терең танымды нақыштарына тоқталады.
Зерттеу жүргізу барысында көптеген материалдарды қарап, талдау жасай отырып, өз ойын білдіріп отырған.
Жалпы алғанда ғылыми жоба өз дәрежесінде жасалынған деуге болады. Зерттеу жұмысының мазмұндылығы мен мәнділігін ескере отырып, жоғары дәрежеде бағалауға ұсынамын.
№127 жалпы орта білім беретін мектебі
коммуналдық мемлекеттік мекемесінің
қазақ тілі мен әдебиеті
пәнінің мұғалімі
Манасова Жадра Амангельдиевна
№127 жалпы орта білім беретін мектебі
коммуналдық мемлекеттік мекемесінің
10 А сынып оқушысы Көпжасарова Аружанның
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің қолжазбаларындағы
Қозы Көрпеш - Баян сұлу лиро-эпостық жыры
атты ғылыми жұмысына
Пікір
№127 жалпы орта білім беретін мектебі коммуналдық мемлекеттік мекемесінің
10 А сынып оқушысы Көпжасарова Аружанның Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің
қолжазбаларындағы Қозы Көрпеш - Баян сұлу лиро-эпостық жыры атты ғылыми жобасы ғұлама, ойшыл, ақын, ұлтымыздың ауыз әдебиетінің үлгілерін жинаған фольклортанушы Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармашылық еңбек жолдарынан сипаттама жасауға арналған.
Қазақ еліміздің тау тұлғасы Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің фольклортанушылық және шығармашылық жолындағы ерен еңбегін терең танып біліп, жастарды адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеудегі орнының айрықша екендігін көрсете білген.
Ғылыми жетекшісі мұғалім-зерттеуші Ж.А.Манасованың жетекшілік етуімен Жүсіп Көпейұлының ауыз әдебиетін танушы және таратушы ретінде жасаған еңбегі терең талданып, талқыланған.
Зерттеу жұмысында халқымыздың біртуар азаматының еңбек жолына және шығармаларындағы құндылықтар терең зерттелініп, сараланған. Ерен еңбектеріне талдау жасалынады. Нақты мысалдар арқылы ақынның адамгершілікке, ар-ұятқа негізделген терең танымды нақыштарына тоқталады.
Зерттеу жүргізу барысында көптеген материалдарды қарап, талдау жасай отырып, өз ойын білдіріп отырған.
Жалпы алғанда ғылыми жоба өз дәрежесінде жасалынған деуге болады.
Халқымыздың маңдайына біткен інжу-маржандарымыздың бірі Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің аты әрдайым санамызда жаңғырып, жадымызда жатталсын дей келе, зерттеу жұмысының мазмұндылығы мен мәнділігін ескере отырып, жоғары дәрежеде бағалауға ұсынамын.
Мектеп директоры: О.А.Камысбаев
Педагог-шебер: А.О.Жиеналиева
№127 жалпы орта білім беретін мектебі коммуналдық мемлекеттік мекемесінің
10 А сынып оқушысы Көпжасарова Аружанның Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің
қолжазбаларындағы Қозы Көрпеш - Баян сұлу лиро-эпостық жыры атты ғылыми зерттеу жұмысы жайлы
К Ү Н Д Е Л І Г І
(2021 жыл)
№
Атқаратын жұмыс тізімі
Мерзімі
Жетекші қолы
Нәтижесі
1
Ғылыми жұмыстың тақырыбын айқындау мақсатында ғылыми жетекшімен кеңесу, пікірлесу
Қыркүйек, қазан
2021 ж.
Манасова Ж.А.
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің
қолжазбаларындағы Қозы Көрпеш - Баян сұлу лиро-эпостық жыры зерттеудің тақырыбы болып бекітілді.
2
Ғылыми жетекшімен үнемі кеңесе отырып, зерттеу жұмыстарын жүргізу.
қараша 2021 ж.
Манасова Ж.А.
Жұмыстың мақсатымен, міндетімен таныстым. Орындау барысы туралы мағлұмат беріп, пайдаланатын әдебиеттерді көрсетіп берді.
3
Зерттеу тақырыбы негізінде интернет, баспа материалдарымен танысып, олардың ішінен қажеттілерін іріктеу
желтоқсан
2021 ж.
Манасова Ж.А.
Берілген материалдармен танысып, өзіме қажетті мағлұматты алдым.
4
Ғылыми жетекшіден кеңес алу
қаңтар
2022ж.
Манасова Ж.А.
Қажетті материалдарды жинақтап, саралап-жүйеледім.
5
Ғылыми жетекшіден кеңес алу
мамыр
2022ж.
Манасова Ж.А.
Қажетті материалдарды жинақтап, саралап-жүйеледім.
6
Ғылыми жетекшіден кеңес алу
қыркүйек
2022ж.
Манасова Ж.А.
Қажетті материалдарды жинақтап, саралап-жүйеледім.
Қазақстан Республикасы
Шымкент қаласы
№127 жалпы орта білім беретін мектебі
Ғылыми зерттеуші: 10 А сынып оқушысы Көпжасарова Аружан Ерназарқызы
Ғылыми жетекшісі: Манасова Жадра Амангельдиевна
Ғылыми зерттеу жұмысының тақырыбы:
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің қолжазбаларындағы
Қозы Көрпеш - Баян сұлу лиро-эпостық жыры
"Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жыры - қазақ эпосының шоқтығы.
Оның сюжеті халықаралық, бірақ бірде-бір халық оны
дəл қазақтардай ғажайып жырға айналдыра алған жоқ. ...
Бұл жыр - дүниежүзіндегі ең қымбат əдебиет мұраларына жататын шығарма.
Шоқан Уәлиханов
І. Кіріспе
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы 1858-1931 жылдар аралығында өмір сүрген ойшыл, фольклортанушы, этнограф, тарихшы, философ, қазақ мәдениеті мен әдебиетінің белгілі тұлғасы. Бала кезінен мұсылманша хат таныған Жүсіп Көпейұлы шығыс жауһарларымен сусындап өскен. Орыс тiлiн жетік меңгеріп, батыс өркениетімен де танысқан ол тарих, этнология, фольклористика, әдебиет, тiл тарихы, этнография, философия, медицина, космология сияқты ғылым салаларына қатысты көптеген еңбектерді жазып қалдырды.
Туған жері - Павлодар облысы Баянауыл ауданы, Арғын тайпасы Сүйіндік руы Күлік бөлімінен шыққан.
Мәшһүр Жүсіп араб және парсы тілдерін жетік білгенімен қоймай, көп тілді білген ғұлама. Ол өлең жазумен қатар, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап бастырумен де айналысты. Шежірелер мен айтыстарды, көптеген тарихи жырларды хатқа түсіріп, кейінгі ұрпаққа аманаттады. Сонымен бірге, ол күллі ғұмырын қазақ халқын сауаттандыруға жұмсады десек те болады. ҚАЗАҚТЫН ЖЕРІ, "Күн батысы - Сырдария, күншығысы - ұзын аққан Ертіс, оңтүстігі - Жетісу өзені, солтүстігі - Еділ, Жайық. Бұл қазақ иесіз жатқан жерге келіп ие болған жоқ, ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен кеше Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Қазыбек би, Шақшақұлы Жәнібек батыр заманында жаннан кешіп, сусын орнына қызыл қан ішіп, жаудай алысып, жаттай салысып, күні-түні атысып, қара қанға батысып, шыбын жанын нысанаға байлап, не маңғаз сарбаздары жау жолында оққа ұшып өліп, сөйтіп алған жері еді..."
7 жасар кезінен-ақ халық әдебиеті үлгілерін жинаумен айналыса бастаған Мәшһүр Жүсіп шежірелер мен айтыстарды, көптеген тарихи жырларды хатқа түсіріп, кейінгі ұрпаққа аманаттады. Ақынның жинаған фольклор үлгілерінің басым көпшілігі - аңыз бен әңгімелер. Ол ел арасынан Қамбар батыр, Ер Тарғын, Ер Көкше, Ер Сайын, Нәрік ұлы Шора батыр тәрізді батырлар жырларын, Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Алтынбас-Күміс - аяқ сынды лиро-эпостық жырларды да жинаған.
Зерттеудің өзектілігі.
Ел үшін жасаған еңбегі ұлан-асыр Мәшһүр Жүсіп Көпееввтің халық даналығынан тұратын ауыз әдебиеті үлгілерін жинауда еңбегі зор. Мәселен, Мәшһүр Жүсіп жазбаларында фольк - лор - дың барлық жанрлары қамтылған. Егер жанр бойынша жіктеп жүйеге келтірсек, ертегілерден 15 шақты мәтін үлгі; батырлық жыр - лардан - 5-6; ғашықтық жырдан - 2-3; қисса-дастандардан - 11-12; тұрмыс-салт жыр - ларынан - 30-40 шақтысы; аңыз-әңгі - ме - лердің - 200-300 үлгісі; жаңылтпаштың - 100-150 шақты көлемі; жұмбақтың қара сөз бен өлең түріндегісі - 50 шақтысы; ма - қал-мәтелдердің 2,5 мың жолдық мөлшері; ақындар айтысының 27 үлгісі; 30-40 шақты ақын-жыраулардың өлеңдері, дастандары т.б. орын алған. Сондай-ақ қолжазбалар ішінде шежірелер, діни өлеңдер мен нақылдар, әлі баспа бетін көрмеген күлдіргі сөздер топ - тамасы, т.б. нұсқалары бар. Мұндай үлгілерді жинағанда аражігін бөліп-жармай, жаңа-ескі деп қарамай, шамасы келгенше фольклордың әр жанрын қамтып, барлығын жан-жақт - ы жинауға тырысу тек Мәшһүр Жүсіп ерекшелігі емес, сол тұстағы көптеген ғалым-фольклоршы - лардың шарты.
Өз еңбектерін ілгерілетіп, халқымыздың білім көзін ашудағы орасан еңбегін зерделеп танып білу зерттеу жұмысымыздың өзекті мәселесі болмақ.
Ғылыми жобаның мақсаты: Қазағымның Мәшһүрі - Жүсіп Көпеевтің шығармашылық жолдағы даналығы мен парасаттылығын терең танып білу, жастарды өзінің тарихын, мәдениетін, әдебиетін білуге үндейтін адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеудегі орнын айқындау.
Жұмыстың міндеттері:
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің фольклортанушылық орнын айқындау;
Қозы Көрпеш - Баян сұлу және Көпеев нұсқасын анықтау;
Қозы Көрпеш - Баян сұлу нұсқаларының үндестігін таныту;
Ойшыл еңбектерінің тәрбиелік мәнін көрсету.
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Мәшһүр Жүсіп Көпеев және фольклор үлгілері
Мәшһүр Жүсіп 1886 жылы 28 жасында Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Ер Тарғын жырларын Қамар хазіреттің қолжазбасынан көшіріп алғаны мәлім. Зерттеуші ел аузынан түрлі ертегілер де жинаған - Еділ-Жайық, Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама, Алаша хан, Ер Төстік, Әз Жәнібек және бір ұста.
10-15 жасынан бастап-ақ өлең жазып, хат жазарлық болғаннан-ақ Мәшһүр Жүсіп халық әдебиетін ел ау - зы - нан да, қағаз бетінен де жинау - мен айналысады. 1887 жылы 29 жасында Мәшһүр Жүсіп Бұхара, Ташкент, Түркістан, т.б. шаһарларға сапарға шығады. Ол заман - да негізгі көлік қатынасы түйе мен ат болғанын ескерсек, бұл сапа - рының өзі 2-3 жыл уақытты қамтыса керек. Мәшһүр Жүсіп бір жыл Бұхарада тұрып оқып, білімін толық - тырады. Араб, пар - сы, шағатай, түркі тілдерін үйренеді. Өз - бек, тәжік, және т.б. тілдерді де біледі, әдет-ғұрпын түсінеді. Көптеген ғылыми кітаптарды оқып, танысады.
Келесі жылы Бұхарадан қайтып, Түркістандағы атақты Қожа Ахмет Йасауи - дің басындағы Әмір Темір салдырған көк күмбезін көреді. Онда да бір - сыпыра уақыт болып, бірнеше ғалымдармен танысады. Одан әрі Сыр өңірін аралайды. Майлықожа Сұлтанқожаұлымен жолы - ғады, жеті ата - сы - нан бері ақын - дық үзілмеген дуана қожа Көшек, Кү - дері қожа тұқым - дарымен та - ны - сады. Одан кейін Шу мен Сырдан өтіп, Ұлы - тау мен Кіші - т - ауды басып, Есіл мен Нұраны жайлап, мекен қыл - ған жұрт - ты арал - ай - ды. Осын - дай екінші сапа - рына Мәшһүр Жү - сіп 37 жасында, яғни 1895 жылдар ша - ма - сында шық - са, үшінші сапары 49 жасына (1907) сәйкес келеді.
Мәшһүр Жүсіптің үш кітабы: "Сары - ар - қаның кімдікі екендігі", "Хал-ахуал", "Тіршілікте көп жа - сағандықтан көрген бір тама - шамыз" ат - ты туын - ды - лары 1907 жылы Қазан қа - ласындағы Құ - са - йы - н - ов - тар бас - па - хана - сынан жарық көреді. Кейіннен ол баспаханадан шық - қан 14 қалам ие - сінің шығар - ма - ларын цен - зура сот - қа тартады. Ішінде Мәшһүр Жүсіптің жоғарыда аталған еңбектері де бар еді.
Мәшһүр Жүсіп жинаған фольклор үлгілерінің басым көпшілігі - аңыз бен әңгі - мелер. Мұндағы аңыздар: жер-су аттары.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы - ның аңыз-әңгімелерді, тарихи әңгі - мелерді, шешендік сөздерді қағазға түсірумен ғана шек - телмей, фольклордың басқа да жанрлық түрлерін, атап айтқанда, тұрмыс-салт жыр - ларын, эпос, ертегі, мақал-мәтел, ақын - дар айтысын, т.б. жинағаны белгілі. Ол жинаған фольклорлық үлгі - лерге жанрлық жағынан келетін болсақ, ел аузынан тұрмыс-салт жырла - рының 30-40 шақтысы топталған. Ел арасынан: "Қамбар батыр", "Ер Тарғын", "Ер Көкше", "Ер Сайын", "Нәрік ұлы Шора батыр", т.б. тәрізді батырлар жырында, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу", "Алтынбас-Күмісаяқ" т.т. лиро-эпос - тық жырларды да, сондай-ақ "Киік", "Боз - торғай", "Дін үйренетұғын" тәрізді басқа шығармаларды да жинаған. "Қозы Көрпеш-Баян сұлу", "Ер Тарғын" жырларын Мәшһүр Жүсіп 1866 жылы 28 жасында-ақ Қамар хазіреттің қолжазбасынан көшіріп алғанын бі - леміз. Ал "Алтынбас-Күмісаяқ" - 200 жол - дан тұрады дей отырып, бұл жыр үлгі - лерін жинаған В.Радлов екендігін Мәшһүр Жүсіп көрсетіп кеткендігінің де куәсі бол - дық. Бұл үлгілерді Мәшһүр Жүсіп В.Радлов жина - ғынан ала отырып, олардың бәрін қолжаз - баның әр жеріне шашыратпай, бір же - ріне ғана топтастыра орналастырған. Сон - дай-ақ, қолжазбалар ішінде "Сайын батыр" жы - рының көлемі 2000 жолдан тұрады деген де дерек бар.
Зерттеуші ел арасынан түрлі ер - те - гілер де жинаған - "Еділ-Жайық", "Көр ақ - тар - ған Жаманбай", "Баһырам патша ту - ралы", "Есен тентек туралы", "Ертеде бір хан болыпты", "Ақтабан шұбырын - ды, Ал - қакөл сұлама", "Еңсегей бойлы Ер Есім", "Ала - ша хан", "7 жасар Жел - кілдек", "Ер Төс - тік", "Әз Жәнібек және бір ұста", "Екі пат - ша", "Әділ би", "Сүйіндік:Олжабай батыр, "Тама Сарыбас мерген", т.б.
Халық поэзиясы үлгілерін, оның ішінде мақал-мәтелдерді Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің ерінбей ұзақ жинағаны мәлім. Фольклордың басқа жанрларына қара - ғанда, мақал-мәтелдер - ді жинаумен ай - налысу фольклорист-ғалымнан ұзақ уақыт пен қажымас ізденуді, еңбектенуді қажет ететіні белгілі. Себебі, мақал-мәтелдер дайын күйінде жеке-дара кез - деспейді. Оларды айтушының не ауызекі сөзінен, не қолжазбалар ішінен, туындылар арасынан іздеп табу арқылы қағазға түсіру керектігі аян.
Мәшһүр Жүсіп сондай-ақ ақындар айтысының не бір тың үлгілерін де жинаған. Мәселен, "Ұлбике қыз бен Кү - дері қожа айтысы", "Ұлбике қыз бен Қа - рақалпақ Жанкел ақын айтысы", "Ұлы жүз Үйсіннен шыққан Үмсін қыз бен Заман қожа ай - тысы", "Шоң, Торайғыр ақыны Орманшы Са - қау ақыны мен Қара - кесек қызы Тоғжан ай - тысы", "Қалдыбай қожа мен Соқыр Шө - же айтысы", "Соқыр Шөже мен Қаракесек ақы - ны Балта айтысы", "Қаракесек Қамбар Жа - нақ пен Най - ман Сабырбай айтысы", "Қаракесек Қам - бар Жанақ пен Найман-Түбек ай - тысы", "Қаракесек Қамбар Жанақ пен Ор - маншы- Сақау ақын айтысы", "Қу - ан - дық-Алтай бір ақыны мен Найман қызы Опан айтысы", "Керей-Тұрлыбике ақыны Үрімбай ақыны мен Арыстанбай ақын айтысы", "Айдабол-Күліктің Күлігінен шыққан Жамшыбай ақыны мен Найман-Түбек айтысы", "Ақбала қыз бен Боздақ жігіт айтысы", " Қыз бен жігіт айтысы" тәрізді ақындардың сөз қағыстырулары Мәшһүр Жүсіп қолжазбаларында белгілі бір тәртіппен, реттілікпен берілген.
Сондай-ақ қолжазба ішінде ақын айтыс - тың: "Қыпшақ Өске Тәтті қыз", "Қолға түскен Алтай жігіт - Найман Опан қыз" айтысы 46 жолдан, "Шортанбай қожа мен Арыс - танбай ақын" айтысы 100 жолдан, "Шал мен қыз", "Шөже мен Қалдыбай", "Жа - нақ пен Түбек", "Ұлбике мен Күдері" ай - тысы - 106 ауыз өлең, "Жанкел мен Ұлбике" айтысы - 100 ауыз өлең, "Заман қожа мен Осы қыз" айтысы - 50 ауыз өлең, "Тоғ - жан мен Сақау" айтысы - 78 ауыз өлең т.б. деген түрлерін қанша жолдан тұратынын дерегімен де бірге берген.
Ақын қол - жаз - ба - ларында көптеген ақын-жыраулардың өлең мен қиссалары, дастандары т.б. бар: Бұхар жырау, Мәделі қожа, Сақау ақын, Ақан сері, Шернияз т.б. өлеңдері, Қоңырат Сапақ датқа ақ - ын, Үйсін Үмсін қыз, Заман қожа, Тоғ - жан, Қалдыбай қожа, Шөже ақын, Арғын-Қам - бар Жанақ, Найман Сабырбай, Най - ман Түбек, Найман-Опан қыз, Орынбай, Шор - танбай қожа, Күлік-Жамшыбай, Қаракесек Бал - та, Көтеш, Ақмолла, т.б. ақындар туын - дыларын қағазға түсірген.
2. Мәшһүр Жүсіптің жинаушылық ерекшелігі.
Бұл жинаушылық барысында белгілі фольклорист-ғалымдар: Ш.Уәлиханов, В.Радлов, Г.Потанин, т.б. тәрізділер сияқты Мәшһүр Жүсіп те өзіндік жинау әдісіне сүйенгені белгілі. Олар: тілдік ерекшеліктерді сақтау, дәлділік, айтушы аузынан сол қалпынан көшіру, арнайы бір тақырыпқа материал жинау, т.б.
Сондай-ақ айтушы не айтты - бәрін тү - гел қалдырмай жазу шарты, еш сөзін қысқартуға, алып тастауға немесе өз жанынан басқа бір нәрсені қосуға мүлде болмай - тын - дығы, диалектілік ерек - шеліктер болса оны да тастамай көрсетіп отыру керектігі жө - ніндегі т.б. талаптар барлық фольклорист ғалымдар үшін ортақ. Сол тәрізді шығар - маны кім, қашан, қайдан, кімнен естіп жаттап алды деген сауалдарға жауап жазу керектігі тәрізді талаптарды Мәшһүр Жүсіптің орындап отырғандығы бізге мәлім.
Мәшһүр Жүсіп өзі жинаған үлгіле - рінің көлемін белгілеп отырған. Мәселен, "Ғылым бі - лімі" кітабы 129 сахифадан тұрады дей оты - рып, оның ішінде 12 аят, 18 хадис, 43 мақал, 114 ауыз өлең бар десе, ал "Әмір" әң - гімесі 26 сахифадан, 104 ауыз өлеңнен тұ - рады дейді. Мұндағы сахифа - араб сөзі, "бет", "парақ", "газет" деген мағынаны береді.
Бұлардан басқа қолжазбаларда мы - надай мәліметтер берілген: "Хазірет Юсуф пай - ғамбар", "Шайқы Бұрқы әулие мекіре балықтан туған", "Сары - арқа тарихы", "Шоң, Торайғыр билер", "Абылай аспаған са - ры бел", "Қоқан хандары тарихы", "Кіші жүз ұрандары мен рулары", "Ша - ныш - қылы Бердіқожа батыр тарихы", "Едіге мен Төле би", "Көлеби батыр", "Олжабай батыр тарихы", "Абылай хан", "Махамбет деген батыр шығыпты деп барып тапқан 92 батыр" турасында, қазақ шежірелері (Орта жүз тарихы, Мейрам сопы тарихы, Қуандық, Қаракесек, Найман, Қыпшақ тарихтары), "Барпық әңгі - мелері", күлдіргі сөздер, "Қара - кесек пен төрелер ұраны" туралы, Мөңке би, Досбол би, Қожакент пен Өзкент, т.б. қал - алары турасында, "Ошақты Қоңырбай қалпе" әңгімесі, "Хазірет Нұхқа 370 жа - сында пайғамбарлық берілді", діни нанымдар т.б., Сарман, Қиғара, Қосдәулет би - лер хақында, жыл басы туралы, Ор - ман - шы ақсары Шотана батыр жайындағы деректер орын алған.
Қолжазбадағы кейбір материал - дардың жа - зылған жылдары да көрсе - тілген. Мәселен, "Тө - бет ішіндегі Жан - келді" деген әңгіме 1908 жылы жазылды десе, "Бір ханның жалғыз баласы өлгенде" деп басталатын шығарма 1921 жылы хатқа түсірілді деген белгілер бар.
Жалпы ауыз әдебиеті мен фоль - клорлық нұсқаларды жинаушылардың көпшілігі ұстанған дәстүрдің бірі - экс - педициялық әдіс екені белгілі. Бұл экс - педиция сапар - ларында В.Радлов, Г.Потанин, Ә.Диваев т.б. сынды ғалым - дар көптеген ауыз әде - биетін жинай - тын тіл - шілер мен өз елінің мә - дениеті мен фоль - клорына жанашыр көз - қараспен қарайтын энтузиаст адамдардың да көмегіне сүйеніп отырғаны мәлім. Және де фольклорист-ғалымдар қолданған мұндай тәсіл фоль - клорлық үлгілердің жанр жағынан жан-жақты жиналуына негіз болды.
Жинаушылықтың осы формасын "экспедициялық" әдісті Мәшһүр Жүсіп те көп қолданған. Бірақ жинаушылық барысында Мәшһүр Жүсіп жоғарыдағы фольклорист-ға - лымдар тәрізді тілшілер, т.б. көмегіне сүйен - бе - ген. Мәшһүр Жүсіптің қазақ тілін жете мең - гергендігі, бір жағынан, оның жи - нау - шылық қызметінің тілдік қиындықтарға ұрын - - бауын негіздесе, оның жинау жұ - мыс - та - - рының тез қарқынды жүруіне де, фоль - клор - - лық үлгілерінің мол болуына да ықпал етті.
В.Радлов, Г.Потанин тәрізді фоль - клорист-ғалымдар фольклорлық үлгіні жинағанда жанрдың көнелігіне баса назар аударып, көмекшілеріне көбінесе сол жағын көп тапсырғаны байқалады. Онысы дұрыс та, әдетте бір ел өкілі екінші бір ха - лық - тың тарихын, әдет-ғұрпын білгісі кел - се, ең алдымен оның фольклорын, яғни әсіресе көне жанр түрі - аңыз - да - рына зе - йін салатыны мәлім. Сол арқылы бүкіл халықтың тү - сінігін, арман-ойын, салт-ғұрпын, мә - де - ниетін, т.б. түсінеді. Мәшһүр Жүсіп болса, халыққа сол кезең - де "не керек" дегендерді аражігін ашпай жинай берген. Яғни, елінің тарихын, әдет-ғұрпын, халықтың мінез ерекшеліктері, тұрмыс-салты, т.б. жақтары - бәрі қажет боларын сезініп, неғұрлым ау - қымды жұ - мыстар атқарған. Сонымен жи - нау - шылықтың негізгі мақсаты халыққа "не пайдалы" деген тұрғыдан жүргізіл - ген - діктен де басқа дамыған елдер қатарында өмір сүру үшін қазаққа не қажет, өскелең ұрпақты қалай тәрбиелеген жөн, ол үшін қандай үлгі-өнеге боларлық іс-әрекет қолдану керек. Сондай-ақ тарихтың қай кезеңдері: үлгілі билер мен айбарлы хандар заманы ма, әлде аты аңызға айнал - ған Асан қайғы мен Жи - ренше ше - шен тә - різді бабалар дәуірі ме, қай - сы - сында кейін - гілер тағылым аларлық қан - ша - лық мән жатқандығы - бәрі Мәшһүр Жүсіпті қы - зықтырған. Осының бәрі Мәшһүр Жүсіп жинаушылығының негізін құрайды. Міне, бұ - дан біз Мәшһүр Жүсіптің фольклористік кон - цепциясы оның демо - кратиялық, ағар - ту - шылық көзқарасынан туын - дағанын кө - ре - міз.
Қазақ халық әдебиетінің жиналу тари - хын сөз еткенде, өз әріптестеріне Ш.Уәлиханов, В.Радлов, Ә.Диваев, т.б. қара - ғанда, со - ларға үндес ететін ортақ си - пат - тарымен қатар Мәшһүр Жүсіптің өзіндік ерек - - шеліктері мол екеніне алдымен көңіл бөлу керектігін айтқымыз келеді. Шығыс, ба - тыс мәдениетін, қазақ тілін жетік мең - герумен бірге араб, парсы, орыс, көне түркі тілін жете игеруі жә - не ХІХ ғасырдың соң - ғы ширегі мен XX ға - сырдың бас ке - зінде қазақ даласын көп аралауы нә - ти - жесінде Мәшһүр Жүсіптің қазақ халық әдебиетін мол жинап, ол туралы кеңірек зерттеу жүргізу мүмкіндігі болды. Мәшһүр Жүсіптің жи - наушылық еңбектерін саралауға бас - тай - тын мынадай ерекше - ліктерін топтап айтуға болады.
* Бірін - шіден, Мәшһүр Жүсіп ерте - гінің, не аңыз - дың қысқартылған сұл - басын, шы - ғарма фабу - ласын берумен шектелмеген. Ақын белгілі бір материалды ел арасындағы ай - тылу қалпын сақтай отырып, неғұрлым толық қамтып отырған.
* Екіншіден, әрбір сөздің сол кездегі дыбысталу қалпын, орфоэпиясын ескеріп, белгілі бір сөздерді естілуі бойынша қағазға түсірген. Әсіресе, сөздің дыбыстық әуез - ділігіне, өзара үнде - суіне көп көңіл бөлі - нетінін, дыбысталу сапа - сының сөз мағы - насына, сол арқылы шы - ғар - ма көр - кем - ділігіне пәрменді ықпал жасап оты - ратынын бағамдасақ, бұлай жазу қазақ тілін - - дегі сөздер фонетикасы тарихын жа - сау - да да елеулі рөл атқара - тынын дәйек - теуге бо - лады.
* Үшіншіден, Мәшһүр Жүсіп қай ма - териалды кімнен қандай жағдайда қалай жазып алғанын жеткізіп отырған. Демек, ол қалдырған жазбалардың тарихи, этно - гра - фия - лық, т.б. мәні айрықша бола - тыны күмәнсіз.
* Төртіншіден, ел тари - хын, мәдениетін, әдет-ғұрпын кең білген Мәшһүр Жүсіп жинаған материалдарға деген өз бағасын, байқау - ла - рын қоса жа - зып отырған. Соңғы айтыл - ғандары Мәшһүр Жүсіптің естігенін құр жа - зып алу - мен ғана емес, оларды сара - лап, белгілі бір тарихи жағ - дай, ел ахуа - лымен са - лыс - ты - рып отыр - ған зерт - - теушілік ең - бегін көрсетеді.
Мәшһүр Жүсіптің фоль - - клорист ғалым ретінде қалып - тасуының үш қай - нар көзі бар.
* Бірі - өз елінің ауыз әдебиеті мен фоль - клор үлгі - лерінен тұ - ратын бай мұра - сын қабылдауы;
* Екіншісі - шығыс елінің, оның ішінде орта ғасырлық ғалымдар жетістіктерін игеруі;
* Үшіншісі - батыс ғалымдары, оның ішінде орыс зиялы - ла - рының әсері.
Ауыз әдебиеті мен фольклорлық үлгі - лерді жинау барысында Мәшһүр Жүсіп белгілі бір жинау принциптеріне сүйенген. Ол ақынның ағартушы-демо - кратиялық көз - қарасынан туындаған. Ең алдымен айтатын нәрсе, Мәшһүр Жүсіп фоль - клор - ды өзгер - туге, түзетуге жат - пайтын асыл мұра деп біл - ген, мәтінді сол қалпында хатқа түсіру шар - тын ұстанған. Сол себепті, Мәшһүр Жүсіп кімнен не алса да көрсетіп отырған.
Мәселен, "Әз Әйтеке би" әңгімесінде бір - неше мәтелдер шоғыры беріледі де, оның иесі, яғни жеткізушісі есебінде төрт Шө - ме - кейге қараның ханы бол - ғанын тілге тиек еткен.
Мұндай мысалдар ақын қолжаз - ба - сында көптеп кездеседі. Екіншіден, фоль - клорды тұрмыстың қажеті, елге білім, тәрбие беретін құрал деп білген. Сон - дықтан, әр мәтіннің шығу тарихын, айтылу жағ - да - йын, қалай та - ра - ғанын анықтап отырған. Мә - се - лен, Мәшһүр Жү - сіп жинаған "Малшы Алтай" әңгімесі. Мұнда Қуандықтың ба - ласы Алтай деген жігіттің Піс - пекбайдың жыл - қысын ерінбей, жалықпай тер төгіп, адал еңбегі арқасында жұттан шашау шығар - май аман алып шығуы баян - далады. Жылқышының таза көңіліне, адал - дығына т.б. қасиеттеріне тәнті болған бай оған өз қызы Байбикені қосады. Кейін Байбикеден туып, тараған ел "Жо - ғарғы Алтай" аталатындығы сөз болады.
Сондай-ақ, Байбике өлген соң, бай Алтайға екінші қызы Аққоянды да беріп, одан "Төменгі Алтай" деген ел тарай - тын - дығы баяндалады. Міне, көріп отыр - ға - ны - мыздай, адал еңбегі арқасында малшының да мұратына жеткендігін баяндай отырып, Мәшһүр Жүсіп өз заманындағы жастарға осы іс-әрекетті үлгі ретінде ұсынады.
Жоғарыдағы деректерге қарағанда, Мәшһүр Жүсіп фольклорлық үлгілерді тек үлгі-өнеге, т.б. үшін ғана жинамаған тәрізді. Ав - тор сол нұсқалар арқылы өзіндік ой-топ - шы - лауларын да бірге беруге ты - рысқан. Яғни, фольклорды халықтың сана-сезімінің өзіндік көріну формасы деп бағалағандығын көруге болады. Ал, бұл Мәшһүр Жүсіптің жинау - шылық пен зерттеушілігінің бір арнада тоғысқандығын дәлелдейді. Үшіншіден, Мәшһүр Жүсіптің фоль - клор - ды ауызша тарих, тарихтың көзі деп тануы. Бұған, мысал ретінде Абылай ханға қатысты 16 әңгімелер циклін келтіруге бо - лады. Мұнда ханның жас кезінен қайтыс бол - - ғанға дейінгі кезеңдері келтіріледі. Жал - пы бұл әңгімелерде қазақ халқының тарихында ерекше орын алатын қалмаққа қарсы елдің бостандыққа, тәуелсіздікке күрес жолы сипатталған. Яғни, қиын-қыстау кезде ел басына хан боп көтеріліп, өзінің сенімді билері мен батырларына сүйенген хан Абылайдың жаужүректілігі, да - налығы, ақылдылығы, тапқырлығы, ең бас - тысы, елдің бірауыздылығы, бірлігі, тату - лығы, ынтымақ - тығы, т.б. арқасында халықтың өз арманына, мұратына жет - кендігі айтылады.
Жинаушылықтың төртінші ұстанымы - фольклорды Мәшһүр Жүсіптің филология - лық тұрғыдан қарастыруы, яғни сөз өнері деп білуі. Ол фольклор - дың ел арасында ерек - ше мәртебеге ие екенін, қазақтың сөз өнерін аса жоғары қастер - лейтінін ба - рынша айқын көрсетуге ты - рысқан. Мәшһүр Жүсіптің халық ара - сында ең алды - мен ақын-жазушы ретінде таныл - ғанын ескерсек, онда оның фоль - клорды өз шығармаларына да арқау етіп отырғаны, сонымен бірге оны тіл бай - лы - ғының, сөз өнерінің, т.б. қайнар бұлағы есеп - ті бағалағаны анық.
Мәселен, ел аузындағы "Жиренше ше - шен" аңызын қолжазбасына түсірген Мәшһүр Жүсіп, ол турасында өзінің көзқарасын да білдіріп кеткен. Онда: "Міне, жігіттер, бір ауызды сөздің түбін, төр - кінін білемін деп іздегендіктен қа - лыңсыз бір ханның қызын алды. Өз ха - нының сатусыз, пұлсыз уәзірлігін алды. "Жігіттікте жаннан кеш те, іс қыласың, өлесің, өлмесең, кісі бола - сың!" - деп бұрынғының айтқаны осы!" - делінген ақын тамсануы да бар. Ал "Шоң биге" қатысты жинаған әңгіме - сі - нің бірінде Мәшһүр Жүсіп, құны жүз бие болатын сәукелені екі ауыз сөзбен-ақ Сақау ақынның ақысыз, пұлсыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
коммуналдық мемлекеттік мекемесі
Ғылыми зерттеу жұмысының тақырыбы:
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің қолжазбаларындағы
Қозы Көрпеш - Баян сұлу лиро-эпостық жыры
Бағыты: қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаушы: 10 А сынып оқушысы Көпжасарова Аружан Ерназарқызы
Ғылыми жетекшісі: Манасова Жадра Амангельдиевна -
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалім, педагогі-зерттеуші
МАЗМҰНЫ
І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. 2 Мәшһүр Жүсіп Көпеев және фольклор үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
2. 2 Мәшһүр Жүсіптің жинаушылық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
0.3 Жырдың негізгі идеясы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.4 Жырдың зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ІV Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
АБСТРАКТ
Зерттеудің өзектілігі: Ел үшін еткен еңбегі ұлан-асыр Мәшһүр Жүсіп Көпееввтің халық даналығынан тұратын ауыз әдебиеті үлгілерін жинауда еңбегі зор. Мәселен, Мәшһүр Жүсіп жазбаларында фольк - лор - дың барлық жанрлары қамтылған. Сондай-ақ қолжазбалар ішінде шежірелер, діни өлеңдер мен нақылдар, әлі баспа бетін көрмеген күлдіргі сөздер топ - тамасы, т.б. нұсқалары бар. Мұндай үлгілерді жинағанда аражігін бөліп-жармай, жаңа-ескі деп қарамай, шамасы келгенше фольклордың әр жанрын қамтып, барлығын жан-жақт - ы жинауға тырысу - Мәшһүр Жүсіпке тән тамаша ерекшелік.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы:
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің фольклортану жолындағы және шығармашылығындағы құндылықтар өз дәрежесінде талданып, талқыланса, балаларды білімге, адамгершілікке баулудағы орны айқындалса, онда осы тұлға жайлы тереңірек танып біліп, тәжірибе жүзінде қолдану жолдары көрсетілсе, онда этнограф тұлғаның құндылығы артып, бабалар мұрасына деген құрметіміз биіктеп, патриоттық сезімдеріміз күшейе түсер еді.
Ғылыми жобаның мақсаты: Қазағымның тау тұлғасы Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің фольклортанушылық және шығармашылық жолдағы ерен еңбегін терең танып білу, жастарды адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеудегі орнын айқындау.
Жұмыстың міндеттері:
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің форльклортанушылық орнын айқындау;
Әдебиеттану саласындағы еңбектерін анықтау;
Шығармашылығының тәрбиелік мәнін таныту;
Ғылыми жұмысының ғылыми жаңалығы: Жүсіп Көпейұлының ауыз әдебиетін танушы және таратушы ретінде жасаған еңбегі терең талданып, талқыланды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: Еңбек жолы мен бірнеше шығармаларына терең сипаттама жасалып, олардың тәрбиелік мәні айқындалды
Зерттеудің практикалық мәнділігі: Зерттеу нәтижесінде жинақталған материалдар болашақта фольклорист, философтың еңбектерін әрі қарай зерттеп, зерделеймін деушіге көмекші құрал, сондай-ақ мектептің оқу-әдістемелік жұмыстарына, қазақ тілі әдебиеті сабақтарында, таңдау курстарында кеңінен қолдануға енгізуге болады.
Жұмыстың орындалу әдістері. Қозы Көрпеш - Баян сұлу жыры туралы терең танысу, деректер жинау, ғылыми ізденіс, зерттеу, талдау, салыстыру әдістері қолданылған.
АБСТРАКТ
Актуальность исследования: Большой вклад в развитие литературы страны внес Машхур Жусуп Копеев, изучавший образцы устного народного творчества - источника народной мудрости. Он изучаел все жанры фольклора. Среди рукописей великого ученого - летописи, религиозные стихи и пословицы, ранее не изданные сборники смешных рассказов.. Машхур Жусуп, с присущей ему особенностью, охватывает каждый жанр фольклора, не разделяя его по новизне или устарелости, стараясь собрать воедино все образцы.
Научный прогноз исследовательской работы: Анализ творчества Машхура Жусупа Копеева и обсуждение ценности его вклада в фольклористику, его значения в нравственном воспитании детей, более глубокое познание и практическое изучение личности именитого этнографа способствует уважению к наследию предков, тем самым способствуя усилению патриотических чувств.
Цель научного проекта: углубленное изучение творчества Машхура Жусупа Копеева, определение его значимости в изучении фольклора, и воспитании нравственности у молодежи.
Задачи работы: Определение форлклоризма Машхура Жусупа Копеева; изучение трудов в области литературоведения; показать воспитательное значение творчества;
Научная новизна исследования: был глубоко проанализирован и обсужден труд Жусупа Копеева как исследователя устной литературы.
Теоретическая значимость исследования: разработана глубокая характеристика трудовой деятельности и нескольких произведений, определено их воспитательное значение
Практическая значимость исследования: накопленный в результате исследования материал в дальнейшем может быть использован для дальнейшего изучения трудов фольклориста, философа, а также для широкого применения в учебно-методической работе школы, на уроках литературы казахского языка, на курсах по выбору.
ABSTRACT
Relevance of the research: Yusup Kopeyev, famous for his work for the country, has a great merit in collecting samples of oral literature consisting of folk wisdom. For example, Mashhur Yusup's writings include all genres of folklore. Also among the manuscripts there are genealogies, religious poems and sayings, a collection of funny sayings that have not yet seen the printed page, etc. There are options. When collecting such samples, he does not divide them, does not consider them as new or old, and tries to cover all genres of folklore as much as possible and collect them comprehensively - Mashhur Yusup's great feature.
Scientific forecast of the research work:
If the values in folklore studies and creativity of the famous Yusup Kopeev are analyzed and discussed in their own degree, if the role of educating children in education and morality is defined, if we learn more about this person and show ways of practical application, then the value of the ethnographic person will increase, our respect for the heritage of our ancestors will increase, and our patriotic feelings will increase. would get stronger.
The purpose of the scientific project: to deeply recognize the great work of the famous Kazakh mountain person Mashhur Yusip Kopeev in the field of folklore and creativity, to determine his role in educating young people to moral qualities.
Job duties:
➢ Determining the position of the famous Zhusip Kopeev as a forlornologist;
➢ Identification of works in the field of literary studies;
➢ Demonstrate the educational value of creativity;
The scientific novelty of his scientific work: the work of Zhusip Kopeiuli as a connoisseur and spreader of oral literature was deeply analyzed and discussed.
Theoretical significance of the research: His career and several works were described in depth, and their educational value was determined
Practical significance of the research: In the future, the materials collected as a result of the research can be used as an auxiliary tool for those who want to further study and study the works of the folklorist and philosopher, as well as in the teaching-methodical works of the school, in Kazakh language literature classes, elective courses.
Work performance methods. Methods of in-depth study, data collection, scientific research, research, analysis, and comparison of the song "Kozy Korpesh - Bayan Sulu" have been used.
№127 жалпы орта білім беретін мектебі
коммуналдық мемлекеттік мекемесінің
10 А сынып оқушысы Көпжасарова Аружанның
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің қолжазбаларындағы
Қозы Көрпеш - Баян сұлу лиро-эпостық жыры
атты ғылыми жұмысына
Пікір
№127 жалпы орта білім беретін мектебі коммуналдық мемлекеттік мекемесінің
10 А сынып оқушысы Көпжасарова Аружанның Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің
қолжазбаларындағы Қозы Көрпеш - Баян сұлу лиро-эпостық жыры атты ғылыми жобасы ғұлама, ойшыл, ақын, ұлтымыздың ауыз әдебиетінің үлгілерін жинаған фольклортанушы Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармашылық еңбек жолдарынан сипаттама жасауға арналған.
Ғылыми жобаның мақсаты: Қазағымның тау тұлғасы Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің фольклортанушылық және шығармашылық жолындағы ерен еңбегін терең танып білу, жастарды адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеудегі орнын айқындау.
Ғылыми жұмысының ғылыми жаңалығы: Жүсіп Көпейұлының ауыз әдебиетін танушы және таратушы ретінде жасаған еңбегі терең талданып, талқыланды.
Зерттеу жұмысында халқымыздың біртуар азаматының еңбек жолына және шығармаларындағы құндылықтар терең зерттелініп, сараланған. Ерен еңбектеріне терең талдау жасалынады. Нақты мысалдар арқылы ақынның адамгершілікке, ар-ұятқа негізделген терең танымды нақыштарына тоқталады.
Зерттеу жүргізу барысында көптеген материалдарды қарап, талдау жасай отырып, өз ойын білдіріп отырған.
Жалпы алғанда ғылыми жоба өз дәрежесінде жасалынған деуге болады. Зерттеу жұмысының мазмұндылығы мен мәнділігін ескере отырып, жоғары дәрежеде бағалауға ұсынамын.
№127 жалпы орта білім беретін мектебі
коммуналдық мемлекеттік мекемесінің
қазақ тілі мен әдебиеті
пәнінің мұғалімі
Манасова Жадра Амангельдиевна
№127 жалпы орта білім беретін мектебі
коммуналдық мемлекеттік мекемесінің
10 А сынып оқушысы Көпжасарова Аружанның
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің қолжазбаларындағы
Қозы Көрпеш - Баян сұлу лиро-эпостық жыры
атты ғылыми жұмысына
Пікір
№127 жалпы орта білім беретін мектебі коммуналдық мемлекеттік мекемесінің
10 А сынып оқушысы Көпжасарова Аружанның Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің
қолжазбаларындағы Қозы Көрпеш - Баян сұлу лиро-эпостық жыры атты ғылыми жобасы ғұлама, ойшыл, ақын, ұлтымыздың ауыз әдебиетінің үлгілерін жинаған фольклортанушы Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармашылық еңбек жолдарынан сипаттама жасауға арналған.
Қазақ еліміздің тау тұлғасы Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің фольклортанушылық және шығармашылық жолындағы ерен еңбегін терең танып біліп, жастарды адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеудегі орнының айрықша екендігін көрсете білген.
Ғылыми жетекшісі мұғалім-зерттеуші Ж.А.Манасованың жетекшілік етуімен Жүсіп Көпейұлының ауыз әдебиетін танушы және таратушы ретінде жасаған еңбегі терең талданып, талқыланған.
Зерттеу жұмысында халқымыздың біртуар азаматының еңбек жолына және шығармаларындағы құндылықтар терең зерттелініп, сараланған. Ерен еңбектеріне талдау жасалынады. Нақты мысалдар арқылы ақынның адамгершілікке, ар-ұятқа негізделген терең танымды нақыштарына тоқталады.
Зерттеу жүргізу барысында көптеген материалдарды қарап, талдау жасай отырып, өз ойын білдіріп отырған.
Жалпы алғанда ғылыми жоба өз дәрежесінде жасалынған деуге болады.
Халқымыздың маңдайына біткен інжу-маржандарымыздың бірі Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің аты әрдайым санамызда жаңғырып, жадымызда жатталсын дей келе, зерттеу жұмысының мазмұндылығы мен мәнділігін ескере отырып, жоғары дәрежеде бағалауға ұсынамын.
Мектеп директоры: О.А.Камысбаев
Педагог-шебер: А.О.Жиеналиева
№127 жалпы орта білім беретін мектебі коммуналдық мемлекеттік мекемесінің
10 А сынып оқушысы Көпжасарова Аружанның Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің
қолжазбаларындағы Қозы Көрпеш - Баян сұлу лиро-эпостық жыры атты ғылыми зерттеу жұмысы жайлы
К Ү Н Д Е Л І Г І
(2021 жыл)
№
Атқаратын жұмыс тізімі
Мерзімі
Жетекші қолы
Нәтижесі
1
Ғылыми жұмыстың тақырыбын айқындау мақсатында ғылыми жетекшімен кеңесу, пікірлесу
Қыркүйек, қазан
2021 ж.
Манасова Ж.А.
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің
қолжазбаларындағы Қозы Көрпеш - Баян сұлу лиро-эпостық жыры зерттеудің тақырыбы болып бекітілді.
2
Ғылыми жетекшімен үнемі кеңесе отырып, зерттеу жұмыстарын жүргізу.
қараша 2021 ж.
Манасова Ж.А.
Жұмыстың мақсатымен, міндетімен таныстым. Орындау барысы туралы мағлұмат беріп, пайдаланатын әдебиеттерді көрсетіп берді.
3
Зерттеу тақырыбы негізінде интернет, баспа материалдарымен танысып, олардың ішінен қажеттілерін іріктеу
желтоқсан
2021 ж.
Манасова Ж.А.
Берілген материалдармен танысып, өзіме қажетті мағлұматты алдым.
4
Ғылыми жетекшіден кеңес алу
қаңтар
2022ж.
Манасова Ж.А.
Қажетті материалдарды жинақтап, саралап-жүйеледім.
5
Ғылыми жетекшіден кеңес алу
мамыр
2022ж.
Манасова Ж.А.
Қажетті материалдарды жинақтап, саралап-жүйеледім.
6
Ғылыми жетекшіден кеңес алу
қыркүйек
2022ж.
Манасова Ж.А.
Қажетті материалдарды жинақтап, саралап-жүйеледім.
Қазақстан Республикасы
Шымкент қаласы
№127 жалпы орта білім беретін мектебі
Ғылыми зерттеуші: 10 А сынып оқушысы Көпжасарова Аружан Ерназарқызы
Ғылыми жетекшісі: Манасова Жадра Амангельдиевна
Ғылыми зерттеу жұмысының тақырыбы:
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің қолжазбаларындағы
Қозы Көрпеш - Баян сұлу лиро-эпостық жыры
"Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жыры - қазақ эпосының шоқтығы.
Оның сюжеті халықаралық, бірақ бірде-бір халық оны
дəл қазақтардай ғажайып жырға айналдыра алған жоқ. ...
Бұл жыр - дүниежүзіндегі ең қымбат əдебиет мұраларына жататын шығарма.
Шоқан Уәлиханов
І. Кіріспе
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы 1858-1931 жылдар аралығында өмір сүрген ойшыл, фольклортанушы, этнограф, тарихшы, философ, қазақ мәдениеті мен әдебиетінің белгілі тұлғасы. Бала кезінен мұсылманша хат таныған Жүсіп Көпейұлы шығыс жауһарларымен сусындап өскен. Орыс тiлiн жетік меңгеріп, батыс өркениетімен де танысқан ол тарих, этнология, фольклористика, әдебиет, тiл тарихы, этнография, философия, медицина, космология сияқты ғылым салаларына қатысты көптеген еңбектерді жазып қалдырды.
Туған жері - Павлодар облысы Баянауыл ауданы, Арғын тайпасы Сүйіндік руы Күлік бөлімінен шыққан.
Мәшһүр Жүсіп араб және парсы тілдерін жетік білгенімен қоймай, көп тілді білген ғұлама. Ол өлең жазумен қатар, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап бастырумен де айналысты. Шежірелер мен айтыстарды, көптеген тарихи жырларды хатқа түсіріп, кейінгі ұрпаққа аманаттады. Сонымен бірге, ол күллі ғұмырын қазақ халқын сауаттандыруға жұмсады десек те болады. ҚАЗАҚТЫН ЖЕРІ, "Күн батысы - Сырдария, күншығысы - ұзын аққан Ертіс, оңтүстігі - Жетісу өзені, солтүстігі - Еділ, Жайық. Бұл қазақ иесіз жатқан жерге келіп ие болған жоқ, ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен кеше Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Қазыбек би, Шақшақұлы Жәнібек батыр заманында жаннан кешіп, сусын орнына қызыл қан ішіп, жаудай алысып, жаттай салысып, күні-түні атысып, қара қанға батысып, шыбын жанын нысанаға байлап, не маңғаз сарбаздары жау жолында оққа ұшып өліп, сөйтіп алған жері еді..."
7 жасар кезінен-ақ халық әдебиеті үлгілерін жинаумен айналыса бастаған Мәшһүр Жүсіп шежірелер мен айтыстарды, көптеген тарихи жырларды хатқа түсіріп, кейінгі ұрпаққа аманаттады. Ақынның жинаған фольклор үлгілерінің басым көпшілігі - аңыз бен әңгімелер. Ол ел арасынан Қамбар батыр, Ер Тарғын, Ер Көкше, Ер Сайын, Нәрік ұлы Шора батыр тәрізді батырлар жырларын, Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Алтынбас-Күміс - аяқ сынды лиро-эпостық жырларды да жинаған.
Зерттеудің өзектілігі.
Ел үшін жасаған еңбегі ұлан-асыр Мәшһүр Жүсіп Көпееввтің халық даналығынан тұратын ауыз әдебиеті үлгілерін жинауда еңбегі зор. Мәселен, Мәшһүр Жүсіп жазбаларында фольк - лор - дың барлық жанрлары қамтылған. Егер жанр бойынша жіктеп жүйеге келтірсек, ертегілерден 15 шақты мәтін үлгі; батырлық жыр - лардан - 5-6; ғашықтық жырдан - 2-3; қисса-дастандардан - 11-12; тұрмыс-салт жыр - ларынан - 30-40 шақтысы; аңыз-әңгі - ме - лердің - 200-300 үлгісі; жаңылтпаштың - 100-150 шақты көлемі; жұмбақтың қара сөз бен өлең түріндегісі - 50 шақтысы; ма - қал-мәтелдердің 2,5 мың жолдық мөлшері; ақындар айтысының 27 үлгісі; 30-40 шақты ақын-жыраулардың өлеңдері, дастандары т.б. орын алған. Сондай-ақ қолжазбалар ішінде шежірелер, діни өлеңдер мен нақылдар, әлі баспа бетін көрмеген күлдіргі сөздер топ - тамасы, т.б. нұсқалары бар. Мұндай үлгілерді жинағанда аражігін бөліп-жармай, жаңа-ескі деп қарамай, шамасы келгенше фольклордың әр жанрын қамтып, барлығын жан-жақт - ы жинауға тырысу тек Мәшһүр Жүсіп ерекшелігі емес, сол тұстағы көптеген ғалым-фольклоршы - лардың шарты.
Өз еңбектерін ілгерілетіп, халқымыздың білім көзін ашудағы орасан еңбегін зерделеп танып білу зерттеу жұмысымыздың өзекті мәселесі болмақ.
Ғылыми жобаның мақсаты: Қазағымның Мәшһүрі - Жүсіп Көпеевтің шығармашылық жолдағы даналығы мен парасаттылығын терең танып білу, жастарды өзінің тарихын, мәдениетін, әдебиетін білуге үндейтін адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеудегі орнын айқындау.
Жұмыстың міндеттері:
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің фольклортанушылық орнын айқындау;
Қозы Көрпеш - Баян сұлу және Көпеев нұсқасын анықтау;
Қозы Көрпеш - Баян сұлу нұсқаларының үндестігін таныту;
Ойшыл еңбектерінің тәрбиелік мәнін көрсету.
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Мәшһүр Жүсіп Көпеев және фольклор үлгілері
Мәшһүр Жүсіп 1886 жылы 28 жасында Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Ер Тарғын жырларын Қамар хазіреттің қолжазбасынан көшіріп алғаны мәлім. Зерттеуші ел аузынан түрлі ертегілер де жинаған - Еділ-Жайық, Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама, Алаша хан, Ер Төстік, Әз Жәнібек және бір ұста.
10-15 жасынан бастап-ақ өлең жазып, хат жазарлық болғаннан-ақ Мәшһүр Жүсіп халық әдебиетін ел ау - зы - нан да, қағаз бетінен де жинау - мен айналысады. 1887 жылы 29 жасында Мәшһүр Жүсіп Бұхара, Ташкент, Түркістан, т.б. шаһарларға сапарға шығады. Ол заман - да негізгі көлік қатынасы түйе мен ат болғанын ескерсек, бұл сапа - рының өзі 2-3 жыл уақытты қамтыса керек. Мәшһүр Жүсіп бір жыл Бұхарада тұрып оқып, білімін толық - тырады. Араб, пар - сы, шағатай, түркі тілдерін үйренеді. Өз - бек, тәжік, және т.б. тілдерді де біледі, әдет-ғұрпын түсінеді. Көптеген ғылыми кітаптарды оқып, танысады.
Келесі жылы Бұхарадан қайтып, Түркістандағы атақты Қожа Ахмет Йасауи - дің басындағы Әмір Темір салдырған көк күмбезін көреді. Онда да бір - сыпыра уақыт болып, бірнеше ғалымдармен танысады. Одан әрі Сыр өңірін аралайды. Майлықожа Сұлтанқожаұлымен жолы - ғады, жеті ата - сы - нан бері ақын - дық үзілмеген дуана қожа Көшек, Кү - дері қожа тұқым - дарымен та - ны - сады. Одан кейін Шу мен Сырдан өтіп, Ұлы - тау мен Кіші - т - ауды басып, Есіл мен Нұраны жайлап, мекен қыл - ған жұрт - ты арал - ай - ды. Осын - дай екінші сапа - рына Мәшһүр Жү - сіп 37 жасында, яғни 1895 жылдар ша - ма - сында шық - са, үшінші сапары 49 жасына (1907) сәйкес келеді.
Мәшһүр Жүсіптің үш кітабы: "Сары - ар - қаның кімдікі екендігі", "Хал-ахуал", "Тіршілікте көп жа - сағандықтан көрген бір тама - шамыз" ат - ты туын - ды - лары 1907 жылы Қазан қа - ласындағы Құ - са - йы - н - ов - тар бас - па - хана - сынан жарық көреді. Кейіннен ол баспаханадан шық - қан 14 қалам ие - сінің шығар - ма - ларын цен - зура сот - қа тартады. Ішінде Мәшһүр Жүсіптің жоғарыда аталған еңбектері де бар еді.
Мәшһүр Жүсіп жинаған фольклор үлгілерінің басым көпшілігі - аңыз бен әңгі - мелер. Мұндағы аңыздар: жер-су аттары.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы - ның аңыз-әңгімелерді, тарихи әңгі - мелерді, шешендік сөздерді қағазға түсірумен ғана шек - телмей, фольклордың басқа да жанрлық түрлерін, атап айтқанда, тұрмыс-салт жыр - ларын, эпос, ертегі, мақал-мәтел, ақын - дар айтысын, т.б. жинағаны белгілі. Ол жинаған фольклорлық үлгі - лерге жанрлық жағынан келетін болсақ, ел аузынан тұрмыс-салт жырла - рының 30-40 шақтысы топталған. Ел арасынан: "Қамбар батыр", "Ер Тарғын", "Ер Көкше", "Ер Сайын", "Нәрік ұлы Шора батыр", т.б. тәрізді батырлар жырында, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу", "Алтынбас-Күмісаяқ" т.т. лиро-эпос - тық жырларды да, сондай-ақ "Киік", "Боз - торғай", "Дін үйренетұғын" тәрізді басқа шығармаларды да жинаған. "Қозы Көрпеш-Баян сұлу", "Ер Тарғын" жырларын Мәшһүр Жүсіп 1866 жылы 28 жасында-ақ Қамар хазіреттің қолжазбасынан көшіріп алғанын бі - леміз. Ал "Алтынбас-Күмісаяқ" - 200 жол - дан тұрады дей отырып, бұл жыр үлгі - лерін жинаған В.Радлов екендігін Мәшһүр Жүсіп көрсетіп кеткендігінің де куәсі бол - дық. Бұл үлгілерді Мәшһүр Жүсіп В.Радлов жина - ғынан ала отырып, олардың бәрін қолжаз - баның әр жеріне шашыратпай, бір же - ріне ғана топтастыра орналастырған. Сон - дай-ақ, қолжазбалар ішінде "Сайын батыр" жы - рының көлемі 2000 жолдан тұрады деген де дерек бар.
Зерттеуші ел арасынан түрлі ер - те - гілер де жинаған - "Еділ-Жайық", "Көр ақ - тар - ған Жаманбай", "Баһырам патша ту - ралы", "Есен тентек туралы", "Ертеде бір хан болыпты", "Ақтабан шұбырын - ды, Ал - қакөл сұлама", "Еңсегей бойлы Ер Есім", "Ала - ша хан", "7 жасар Жел - кілдек", "Ер Төс - тік", "Әз Жәнібек және бір ұста", "Екі пат - ша", "Әділ би", "Сүйіндік:Олжабай батыр, "Тама Сарыбас мерген", т.б.
Халық поэзиясы үлгілерін, оның ішінде мақал-мәтелдерді Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің ерінбей ұзақ жинағаны мәлім. Фольклордың басқа жанрларына қара - ғанда, мақал-мәтелдер - ді жинаумен ай - налысу фольклорист-ғалымнан ұзақ уақыт пен қажымас ізденуді, еңбектенуді қажет ететіні белгілі. Себебі, мақал-мәтелдер дайын күйінде жеке-дара кез - деспейді. Оларды айтушының не ауызекі сөзінен, не қолжазбалар ішінен, туындылар арасынан іздеп табу арқылы қағазға түсіру керектігі аян.
Мәшһүр Жүсіп сондай-ақ ақындар айтысының не бір тың үлгілерін де жинаған. Мәселен, "Ұлбике қыз бен Кү - дері қожа айтысы", "Ұлбике қыз бен Қа - рақалпақ Жанкел ақын айтысы", "Ұлы жүз Үйсіннен шыққан Үмсін қыз бен Заман қожа ай - тысы", "Шоң, Торайғыр ақыны Орманшы Са - қау ақыны мен Қара - кесек қызы Тоғжан ай - тысы", "Қалдыбай қожа мен Соқыр Шө - же айтысы", "Соқыр Шөже мен Қаракесек ақы - ны Балта айтысы", "Қаракесек Қамбар Жа - нақ пен Най - ман Сабырбай айтысы", "Қаракесек Қам - бар Жанақ пен Найман-Түбек ай - тысы", "Қаракесек Қамбар Жанақ пен Ор - маншы- Сақау ақын айтысы", "Қу - ан - дық-Алтай бір ақыны мен Найман қызы Опан айтысы", "Керей-Тұрлыбике ақыны Үрімбай ақыны мен Арыстанбай ақын айтысы", "Айдабол-Күліктің Күлігінен шыққан Жамшыбай ақыны мен Найман-Түбек айтысы", "Ақбала қыз бен Боздақ жігіт айтысы", " Қыз бен жігіт айтысы" тәрізді ақындардың сөз қағыстырулары Мәшһүр Жүсіп қолжазбаларында белгілі бір тәртіппен, реттілікпен берілген.
Сондай-ақ қолжазба ішінде ақын айтыс - тың: "Қыпшақ Өске Тәтті қыз", "Қолға түскен Алтай жігіт - Найман Опан қыз" айтысы 46 жолдан, "Шортанбай қожа мен Арыс - танбай ақын" айтысы 100 жолдан, "Шал мен қыз", "Шөже мен Қалдыбай", "Жа - нақ пен Түбек", "Ұлбике мен Күдері" ай - тысы - 106 ауыз өлең, "Жанкел мен Ұлбике" айтысы - 100 ауыз өлең, "Заман қожа мен Осы қыз" айтысы - 50 ауыз өлең, "Тоғ - жан мен Сақау" айтысы - 78 ауыз өлең т.б. деген түрлерін қанша жолдан тұратынын дерегімен де бірге берген.
Ақын қол - жаз - ба - ларында көптеген ақын-жыраулардың өлең мен қиссалары, дастандары т.б. бар: Бұхар жырау, Мәделі қожа, Сақау ақын, Ақан сері, Шернияз т.б. өлеңдері, Қоңырат Сапақ датқа ақ - ын, Үйсін Үмсін қыз, Заман қожа, Тоғ - жан, Қалдыбай қожа, Шөже ақын, Арғын-Қам - бар Жанақ, Найман Сабырбай, Най - ман Түбек, Найман-Опан қыз, Орынбай, Шор - танбай қожа, Күлік-Жамшыбай, Қаракесек Бал - та, Көтеш, Ақмолла, т.б. ақындар туын - дыларын қағазға түсірген.
2. Мәшһүр Жүсіптің жинаушылық ерекшелігі.
Бұл жинаушылық барысында белгілі фольклорист-ғалымдар: Ш.Уәлиханов, В.Радлов, Г.Потанин, т.б. тәрізділер сияқты Мәшһүр Жүсіп те өзіндік жинау әдісіне сүйенгені белгілі. Олар: тілдік ерекшеліктерді сақтау, дәлділік, айтушы аузынан сол қалпынан көшіру, арнайы бір тақырыпқа материал жинау, т.б.
Сондай-ақ айтушы не айтты - бәрін тү - гел қалдырмай жазу шарты, еш сөзін қысқартуға, алып тастауға немесе өз жанынан басқа бір нәрсені қосуға мүлде болмай - тын - дығы, диалектілік ерек - шеліктер болса оны да тастамай көрсетіп отыру керектігі жө - ніндегі т.б. талаптар барлық фольклорист ғалымдар үшін ортақ. Сол тәрізді шығар - маны кім, қашан, қайдан, кімнен естіп жаттап алды деген сауалдарға жауап жазу керектігі тәрізді талаптарды Мәшһүр Жүсіптің орындап отырғандығы бізге мәлім.
Мәшһүр Жүсіп өзі жинаған үлгіле - рінің көлемін белгілеп отырған. Мәселен, "Ғылым бі - лімі" кітабы 129 сахифадан тұрады дей оты - рып, оның ішінде 12 аят, 18 хадис, 43 мақал, 114 ауыз өлең бар десе, ал "Әмір" әң - гімесі 26 сахифадан, 104 ауыз өлеңнен тұ - рады дейді. Мұндағы сахифа - араб сөзі, "бет", "парақ", "газет" деген мағынаны береді.
Бұлардан басқа қолжазбаларда мы - надай мәліметтер берілген: "Хазірет Юсуф пай - ғамбар", "Шайқы Бұрқы әулие мекіре балықтан туған", "Сары - арқа тарихы", "Шоң, Торайғыр билер", "Абылай аспаған са - ры бел", "Қоқан хандары тарихы", "Кіші жүз ұрандары мен рулары", "Ша - ныш - қылы Бердіқожа батыр тарихы", "Едіге мен Төле би", "Көлеби батыр", "Олжабай батыр тарихы", "Абылай хан", "Махамбет деген батыр шығыпты деп барып тапқан 92 батыр" турасында, қазақ шежірелері (Орта жүз тарихы, Мейрам сопы тарихы, Қуандық, Қаракесек, Найман, Қыпшақ тарихтары), "Барпық әңгі - мелері", күлдіргі сөздер, "Қара - кесек пен төрелер ұраны" туралы, Мөңке би, Досбол би, Қожакент пен Өзкент, т.б. қал - алары турасында, "Ошақты Қоңырбай қалпе" әңгімесі, "Хазірет Нұхқа 370 жа - сында пайғамбарлық берілді", діни нанымдар т.б., Сарман, Қиғара, Қосдәулет би - лер хақында, жыл басы туралы, Ор - ман - шы ақсары Шотана батыр жайындағы деректер орын алған.
Қолжазбадағы кейбір материал - дардың жа - зылған жылдары да көрсе - тілген. Мәселен, "Тө - бет ішіндегі Жан - келді" деген әңгіме 1908 жылы жазылды десе, "Бір ханның жалғыз баласы өлгенде" деп басталатын шығарма 1921 жылы хатқа түсірілді деген белгілер бар.
Жалпы ауыз әдебиеті мен фоль - клорлық нұсқаларды жинаушылардың көпшілігі ұстанған дәстүрдің бірі - экс - педициялық әдіс екені белгілі. Бұл экс - педиция сапар - ларында В.Радлов, Г.Потанин, Ә.Диваев т.б. сынды ғалым - дар көптеген ауыз әде - биетін жинай - тын тіл - шілер мен өз елінің мә - дениеті мен фоль - клорына жанашыр көз - қараспен қарайтын энтузиаст адамдардың да көмегіне сүйеніп отырғаны мәлім. Және де фольклорист-ғалымдар қолданған мұндай тәсіл фоль - клорлық үлгілердің жанр жағынан жан-жақты жиналуына негіз болды.
Жинаушылықтың осы формасын "экспедициялық" әдісті Мәшһүр Жүсіп те көп қолданған. Бірақ жинаушылық барысында Мәшһүр Жүсіп жоғарыдағы фольклорист-ға - лымдар тәрізді тілшілер, т.б. көмегіне сүйен - бе - ген. Мәшһүр Жүсіптің қазақ тілін жете мең - гергендігі, бір жағынан, оның жи - нау - шылық қызметінің тілдік қиындықтарға ұрын - - бауын негіздесе, оның жинау жұ - мыс - та - - рының тез қарқынды жүруіне де, фоль - клор - - лық үлгілерінің мол болуына да ықпал етті.
В.Радлов, Г.Потанин тәрізді фоль - клорист-ғалымдар фольклорлық үлгіні жинағанда жанрдың көнелігіне баса назар аударып, көмекшілеріне көбінесе сол жағын көп тапсырғаны байқалады. Онысы дұрыс та, әдетте бір ел өкілі екінші бір ха - лық - тың тарихын, әдет-ғұрпын білгісі кел - се, ең алдымен оның фольклорын, яғни әсіресе көне жанр түрі - аңыз - да - рына зе - йін салатыны мәлім. Сол арқылы бүкіл халықтың тү - сінігін, арман-ойын, салт-ғұрпын, мә - де - ниетін, т.б. түсінеді. Мәшһүр Жүсіп болса, халыққа сол кезең - де "не керек" дегендерді аражігін ашпай жинай берген. Яғни, елінің тарихын, әдет-ғұрпын, халықтың мінез ерекшеліктері, тұрмыс-салты, т.б. жақтары - бәрі қажет боларын сезініп, неғұрлым ау - қымды жұ - мыстар атқарған. Сонымен жи - нау - шылықтың негізгі мақсаты халыққа "не пайдалы" деген тұрғыдан жүргізіл - ген - діктен де басқа дамыған елдер қатарында өмір сүру үшін қазаққа не қажет, өскелең ұрпақты қалай тәрбиелеген жөн, ол үшін қандай үлгі-өнеге боларлық іс-әрекет қолдану керек. Сондай-ақ тарихтың қай кезеңдері: үлгілі билер мен айбарлы хандар заманы ма, әлде аты аңызға айнал - ған Асан қайғы мен Жи - ренше ше - шен тә - різді бабалар дәуірі ме, қай - сы - сында кейін - гілер тағылым аларлық қан - ша - лық мән жатқандығы - бәрі Мәшһүр Жүсіпті қы - зықтырған. Осының бәрі Мәшһүр Жүсіп жинаушылығының негізін құрайды. Міне, бұ - дан біз Мәшһүр Жүсіптің фольклористік кон - цепциясы оның демо - кратиялық, ағар - ту - шылық көзқарасынан туын - дағанын кө - ре - міз.
Қазақ халық әдебиетінің жиналу тари - хын сөз еткенде, өз әріптестеріне Ш.Уәлиханов, В.Радлов, Ә.Диваев, т.б. қара - ғанда, со - ларға үндес ететін ортақ си - пат - тарымен қатар Мәшһүр Жүсіптің өзіндік ерек - - шеліктері мол екеніне алдымен көңіл бөлу керектігін айтқымыз келеді. Шығыс, ба - тыс мәдениетін, қазақ тілін жетік мең - герумен бірге араб, парсы, орыс, көне түркі тілін жете игеруі жә - не ХІХ ғасырдың соң - ғы ширегі мен XX ға - сырдың бас ке - зінде қазақ даласын көп аралауы нә - ти - жесінде Мәшһүр Жүсіптің қазақ халық әдебиетін мол жинап, ол туралы кеңірек зерттеу жүргізу мүмкіндігі болды. Мәшһүр Жүсіптің жи - наушылық еңбектерін саралауға бас - тай - тын мынадай ерекше - ліктерін топтап айтуға болады.
* Бірін - шіден, Мәшһүр Жүсіп ерте - гінің, не аңыз - дың қысқартылған сұл - басын, шы - ғарма фабу - ласын берумен шектелмеген. Ақын белгілі бір материалды ел арасындағы ай - тылу қалпын сақтай отырып, неғұрлым толық қамтып отырған.
* Екіншіден, әрбір сөздің сол кездегі дыбысталу қалпын, орфоэпиясын ескеріп, белгілі бір сөздерді естілуі бойынша қағазға түсірген. Әсіресе, сөздің дыбыстық әуез - ділігіне, өзара үнде - суіне көп көңіл бөлі - нетінін, дыбысталу сапа - сының сөз мағы - насына, сол арқылы шы - ғар - ма көр - кем - ділігіне пәрменді ықпал жасап оты - ратынын бағамдасақ, бұлай жазу қазақ тілін - - дегі сөздер фонетикасы тарихын жа - сау - да да елеулі рөл атқара - тынын дәйек - теуге бо - лады.
* Үшіншіден, Мәшһүр Жүсіп қай ма - териалды кімнен қандай жағдайда қалай жазып алғанын жеткізіп отырған. Демек, ол қалдырған жазбалардың тарихи, этно - гра - фия - лық, т.б. мәні айрықша бола - тыны күмәнсіз.
* Төртіншіден, ел тари - хын, мәдениетін, әдет-ғұрпын кең білген Мәшһүр Жүсіп жинаған материалдарға деген өз бағасын, байқау - ла - рын қоса жа - зып отырған. Соңғы айтыл - ғандары Мәшһүр Жүсіптің естігенін құр жа - зып алу - мен ғана емес, оларды сара - лап, белгілі бір тарихи жағ - дай, ел ахуа - лымен са - лыс - ты - рып отыр - ған зерт - - теушілік ең - бегін көрсетеді.
Мәшһүр Жүсіптің фоль - - клорист ғалым ретінде қалып - тасуының үш қай - нар көзі бар.
* Бірі - өз елінің ауыз әдебиеті мен фоль - клор үлгі - лерінен тұ - ратын бай мұра - сын қабылдауы;
* Екіншісі - шығыс елінің, оның ішінде орта ғасырлық ғалымдар жетістіктерін игеруі;
* Үшіншісі - батыс ғалымдары, оның ішінде орыс зиялы - ла - рының әсері.
Ауыз әдебиеті мен фольклорлық үлгі - лерді жинау барысында Мәшһүр Жүсіп белгілі бір жинау принциптеріне сүйенген. Ол ақынның ағартушы-демо - кратиялық көз - қарасынан туындаған. Ең алдымен айтатын нәрсе, Мәшһүр Жүсіп фоль - клор - ды өзгер - туге, түзетуге жат - пайтын асыл мұра деп біл - ген, мәтінді сол қалпында хатқа түсіру шар - тын ұстанған. Сол себепті, Мәшһүр Жүсіп кімнен не алса да көрсетіп отырған.
Мәселен, "Әз Әйтеке би" әңгімесінде бір - неше мәтелдер шоғыры беріледі де, оның иесі, яғни жеткізушісі есебінде төрт Шө - ме - кейге қараның ханы бол - ғанын тілге тиек еткен.
Мұндай мысалдар ақын қолжаз - ба - сында көптеп кездеседі. Екіншіден, фоль - клорды тұрмыстың қажеті, елге білім, тәрбие беретін құрал деп білген. Сон - дықтан, әр мәтіннің шығу тарихын, айтылу жағ - да - йын, қалай та - ра - ғанын анықтап отырған. Мә - се - лен, Мәшһүр Жү - сіп жинаған "Малшы Алтай" әңгімесі. Мұнда Қуандықтың ба - ласы Алтай деген жігіттің Піс - пекбайдың жыл - қысын ерінбей, жалықпай тер төгіп, адал еңбегі арқасында жұттан шашау шығар - май аман алып шығуы баян - далады. Жылқышының таза көңіліне, адал - дығына т.б. қасиеттеріне тәнті болған бай оған өз қызы Байбикені қосады. Кейін Байбикеден туып, тараған ел "Жо - ғарғы Алтай" аталатындығы сөз болады.
Сондай-ақ, Байбике өлген соң, бай Алтайға екінші қызы Аққоянды да беріп, одан "Төменгі Алтай" деген ел тарай - тын - дығы баяндалады. Міне, көріп отыр - ға - ны - мыздай, адал еңбегі арқасында малшының да мұратына жеткендігін баяндай отырып, Мәшһүр Жүсіп өз заманындағы жастарға осы іс-әрекетті үлгі ретінде ұсынады.
Жоғарыдағы деректерге қарағанда, Мәшһүр Жүсіп фольклорлық үлгілерді тек үлгі-өнеге, т.б. үшін ғана жинамаған тәрізді. Ав - тор сол нұсқалар арқылы өзіндік ой-топ - шы - лауларын да бірге беруге ты - рысқан. Яғни, фольклорды халықтың сана-сезімінің өзіндік көріну формасы деп бағалағандығын көруге болады. Ал, бұл Мәшһүр Жүсіптің жинау - шылық пен зерттеушілігінің бір арнада тоғысқандығын дәлелдейді. Үшіншіден, Мәшһүр Жүсіптің фоль - клор - ды ауызша тарих, тарихтың көзі деп тануы. Бұған, мысал ретінде Абылай ханға қатысты 16 әңгімелер циклін келтіруге бо - лады. Мұнда ханның жас кезінен қайтыс бол - - ғанға дейінгі кезеңдері келтіріледі. Жал - пы бұл әңгімелерде қазақ халқының тарихында ерекше орын алатын қалмаққа қарсы елдің бостандыққа, тәуелсіздікке күрес жолы сипатталған. Яғни, қиын-қыстау кезде ел басына хан боп көтеріліп, өзінің сенімді билері мен батырларына сүйенген хан Абылайдың жаужүректілігі, да - налығы, ақылдылығы, тапқырлығы, ең бас - тысы, елдің бірауыздылығы, бірлігі, тату - лығы, ынтымақ - тығы, т.б. арқасында халықтың өз арманына, мұратына жет - кендігі айтылады.
Жинаушылықтың төртінші ұстанымы - фольклорды Мәшһүр Жүсіптің филология - лық тұрғыдан қарастыруы, яғни сөз өнері деп білуі. Ол фольклор - дың ел арасында ерек - ше мәртебеге ие екенін, қазақтың сөз өнерін аса жоғары қастер - лейтінін ба - рынша айқын көрсетуге ты - рысқан. Мәшһүр Жүсіптің халық ара - сында ең алды - мен ақын-жазушы ретінде таныл - ғанын ескерсек, онда оның фоль - клорды өз шығармаларына да арқау етіп отырғаны, сонымен бірге оны тіл бай - лы - ғының, сөз өнерінің, т.б. қайнар бұлағы есеп - ті бағалағаны анық.
Мәселен, ел аузындағы "Жиренше ше - шен" аңызын қолжазбасына түсірген Мәшһүр Жүсіп, ол турасында өзінің көзқарасын да білдіріп кеткен. Онда: "Міне, жігіттер, бір ауызды сөздің түбін, төр - кінін білемін деп іздегендіктен қа - лыңсыз бір ханның қызын алды. Өз ха - нының сатусыз, пұлсыз уәзірлігін алды. "Жігіттікте жаннан кеш те, іс қыласың, өлесің, өлмесең, кісі бола - сың!" - деп бұрынғының айтқаны осы!" - делінген ақын тамсануы да бар. Ал "Шоң биге" қатысты жинаған әңгіме - сі - нің бірінде Мәшһүр Жүсіп, құны жүз бие болатын сәукелені екі ауыз сөзбен-ақ Сақау ақынның ақысыз, пұлсыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz