Асықпен ойналатын ойын түрлері және асық атаулары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:

Ойын арқылы адамзат баласы тіршілікті игеру, қоғамға араласу, табиғат және құбылыстарды меңгеру сатыларынан өтеді. Ойын баланы дамытады, тәрбиелейді, өсіреді. Тәрбиелеу және білім беру ісінде де ойын - негізгі құрал, тәсіл, амал.
Оқыту үрдісінде ұлттық ойындарды қолдану жөнінде соңғы уақытта көптеген ғылыми, әдістемелік әдебиеттерде айтылып келеді. Ойынның теориясы негізінде Ф.Фбрель, Н.К.Крупская классификациясынан басталып, Р.С.Жуковская, Н.Е.Михайленко, Н.А.Короткова, Н.П.Нечаева зерттеулерінде жан-жақты қарастырылады.
Қазіргі ұлттық ойындар проблемасын зерттеушілер: А.Бүркітбаев, Д.Жолымбетов, Е.Сағындықұлы, Ш.Ибраев, С.Қалиев, А.Құралбекұлы, А.Молдағарин, М.Тұрыскелдина, Б.Тотенаев еңбектері оны оқыту және тәрбие беруде пайдалану тұрғысынан құндылығын аша түсуде.
М.Тұрыскелдина, А.Бүркітбаев, Е.Төтенаев еңбектері ұлттық ойындардың практикалық мәнін көрсетіп, олардың білімділік - тәрбиелік маңызын дәлелдейді. А.Молдағарин әдістемелік зерттеулерінде ұлт ойындарын оқыту үрдісінде қолдану мүмкіндіктерін көрсетуге талпынады.
Ұлттық ойындарды пайдаланудың әдістемесін мардымды меңгермегендіктен, дене шынықтыру сабағынды өкінішке орай, біраз мұғалімдер өзінің оқу жұмысында қазақтың ұлттық ойындарын көп қолдана бермейді. Осыдан келіп бұл ойындардың мүмкіншіліктерін пайдаланбайды. Осыған орай ұлттық ойындарды қолданудың психологиялық - педагогикалқ негіздерін қарастыру, оның түрлерін айқындап, оларды оқу - тәрбие жұмысында қолданудың қажеттілігі болып отыр. Сондықтан диплом жұмысы осы өзекті мәселеге арналып отыр.
Дипломдық жұмыстың пәні: ұлттық ойын түрлерінің бала тәрбиесіндегі маңызын қалыптастыру процесі.
Дипломдық жұмыстың нысаны: баланың тұлғасын қалыптастырудағы ұлттық ойындардың маңызы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: қазақ халқының ұлттық ойындарының бала тәрбиесіндегі маңызын теория жүзінде айқындай отырып, эксперимент жүзінде негіздеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
ұлттық ойындардың теориялық негіздерін мазмұндау және дене шынықтыру сабағында қолданылатын түрлерін сипаттау;
ұлттық ойын түрлерін дене шынықтыру пәнінде пайдалану және бала тәрбиесіне ықпалын анықтау.
ұлттық ойындардың оқыту процесінде пайдаланудың тиімділігін тәжірибелік эксперимент негізінде дәілдеу;
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Қазақтың ұлттық ойын түрлері мен ерекшеліктеріне теориялық шолу

1.1 Ойын түрлері және оларға жалпы түсінік

Оқыту мен тәрбиелеу оқу қызметінде білім беру бағдарламаларын кеңінен игеру үшін мыналарды: оқу, жазу, сөйлеу дағдыларын, қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі көрсетуді, мінез-құлық мәдениетін, жеке гигиена және салауатты өмір салтының негіздерін қалыптастыруға бағытталған. Баланы дамытатын, өсіретін әрі тәрбиелейтін негізгі іс әрекеті - ойын. Ойын арқылы бала өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғамдық құбылыстармен, адамдармен,олардың еңбектерінмен танысады. Халқымыздың осындай тәрбие туралы және аса құнды мәдени игіліктерінің бірі - ұлттық ойындар.
Қазақ халқының ойындары өте ерте туып, оның көшіп-қонған өмірінен түсінік бергендей әсер қалдырады. Олай дейтін себебіміз ойындардың көпшілігі көшпелі тұрмысқа, салт жүріске лайықталып, арнайы материалдың әзірліксіз ойнала беретіндігінде. Халықтық ойындар осылайша атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып, халықтық дәстүрлі шаруашылық, мәдени, өнер тіршілігінің бейнесі болып қала берген. Сонымен қатар ұлттық ойындар сол халықтың өзінің ішкі байланысына ғана емес, басқа халықтармен ұлтаралық қатынастарының негізін қалаған. Осы ойындар ғасырлар бойы қоғамдық тәрбиенің баға жетпес қызметін атқарған. Тарихтың көнелігіне қарамастан ойын үнемі жаңа, тот баспайтын, ескірмейтін нәрсе, өйткені күн сайын дүниеге келіп жататын сәбилердің қиялын қозғап, сезімдерін аялайтын, денеге қуат, жанға саулық беріп, рухани азық болатыны да осы ойын болып саналады. Бүгінгі таңда жеткіншек ұрпаққа гуманистік тәрбие беруде, олардың болашаққа деген нақты көзқарасын қалыптастыруда ұлттық ойындарды қолдануға жоғары баға беруге болады.
Қазақ халқының ұлттық ойындары жайындағы алғашқы деректемелерді қағаз бетіне түсіргендердің бірі - Венеция саяхатшысы Марко Поло болды. Ол өзінің Қазақстанға жасаған саяхатында Жетісу бойындағы қазақ ауылының мерекелік тойларда болып, ойын-сауықтарды көріп, көптеген ұлт ойындарында талдау жасап, шығу тарихтарына, қалыптасу дәуірлеріне де болжам айтқан. Ұлт ойындарының қалыптасуы тек балаларға ғана керектігімен дамып қалған жоқ, ересектап ердің күнделікті тіршіліктегі қозғалысымен көңіл көтеріп, демалыс уақытын өткізудегі қолданылған еңбектің бір түрі ретінде дамыды [3].
XIX ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ даласын аралаған поляк халқының өкілі ревалюциялық күреске қатысқаны үшін Сібірге жер аударылып келіп, қазақ даласына тап болған, өзінің саяхаттары туралы Күнделіктер мен хаттар немесе қазақ даласына жасаған саяхат туралы жазбалар деген кітабының авторы А.Янушкевич естен кетпейтін естеліктер жазды. Ол еңбегінде қазақ халқының тұрмысын әр қырынан суреттей отырып, олардың өнерінің, ойын-сауықтарының өзіне қатты ұнағанын айтады. Сонымен бірге Янушкевич халық өнерін жан-жақты сөз ие ете отырып, оның табиғатпен астасып, халық тұрмысымен, әдет-ғұрпымен, қоршаған ортамен байланысып жатқанын сөз етеді.[4]
Халық педагогикасының адам, отбасы, өскелең жас ұрпақты тәрбиелеу туралы арман-мақсаттарын, орныққан пікірлерін, ұсыныстарын қамтып, көрсететін педагогикалық идеялар мен салт-дәстүрлері өткен мен қазіргінің арасындағы байланысты көрсетеді. Ол тарихи даму барысындағы әлеуметтік мәні бар ақпараттар жиналып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Ең алдымен, халық педагогикасы өскелең ұрпақтың еңбек пен өмір сүру бейнесінің негізі болып, оларды келешектегі қызметіне дайындайды.
Қай халықтың өмірінде де ұжмымдық жүйеде тәрбиеленетін бала тірлігінде ойынның мазмұны бай, тақырыбы әр алуан кең болатыны белгілі. Оған тиісті педагогикалық, психологиялық бағыт-бағдар дұрыс беріліп, ол мақсатты түрде жүйелі ұйымдастырылуы тиіс.
Қазақстан Республиасының Білім туралы Заңында: білім алушылар мен тәрбиелеушілер, педагог қызметкерлер мен ересектер арасында әр түрлі: спорттық жарыстар, ұлттық ойындар, семинарлар, конференциялар сондай-ақ, іс-шаралар ұйымдастыру және өткізу көрсетілген. Демек, қазақтың ұлттық ойындары сауықтық жағынан ғана емес, ол-спорт, ол- өнер, ол- шаруашылық тәжірибелік маңызы бар тәрбие құралы.
Ұлттық ойындары ұғымы - әр халықтың төл дүниетанымынан, жағырапиялық жағдайларға бейімделуінен, ел мен жерді сыртқы жаудан қорғау дайындығынан негізгі ақпар береді. Бағзыдан бері сайын дала төсінде мекендеген сан алуан тайпалар мен мемлекеттердің бүгінгі мұрагері қазақ халқының күнделікті өмір салтында ойын әрекеттерінің орны қашанда ерекше болған. Ұлттық ойындар қазақ халқының өмірінде үлкен маңызымен қатар алуан түрге ие болуында. Ең қызығы кішкентай балалардан ересек адамдарға дейін қатысып ойнайтын сан алуан ойын түрлері бар. Қазақтың ұлттық ойындары жалпы сипатына ең негізгі бес түрге бөлінеді. Бір ескерер дүние, бұл бес ойын түрі түркі тектес халықтардың барлығына ортақ десек те болады. Соның бірі тоғызқұмалақ ойыны.
Тоғызқұмалақ - ең ежелгі ойындардың бірі. Ертеде өмір сүрген малшылардың отаулар мен екі қазанды үлкен ойықтары тоғызқұмалақтың осыдан төрт мың жыл бұрын жасалғандығын ғалымдар нақты дәлелдеп отыр. Тоғызқұмалақты қойшылар ойыны дейтіні - таңнан кешке дейін табиғат аясында қой баққан қойшылар уақыт өткізу үшін шұңқыр қазып, оған қойдың кептірілген 162 құмалағын салып ойнайтын болған. Әрине, Тоғызқұмалақ - зияткерлік ойын. Сондықтан шығар бұл ойынды қазақтың небір көрнекті тұлғалары құмарта ойнаған. Олардың қатарында Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы, Мұхтар Әуезов, Қалибек Қуаншыбаевтар бар. Кеңес үкіметі жылдары Тоғызқұмалақты ұрпаққа аса қажетті құндылық деп дәлелдеп, Қазақстан Коммунистік Партиясы Орталық Комитетіне ашық хат жолдап қорғап қалған қазақ өнерінің майталмандары Кәукен Кенжетаев пен Рашид Абдуллиндер еді. 1906 жылы Ресейдің этнограф ғалымы Н.Пантусов Қазан қаласында Тоғызқұмалақ туралы алғаш мақала жариялады. Ал Тоғызқұмалақ ойыны туралы 1936 жылы тұңғыш кітап жазған - қазақтың әйгілі лингвист ғалымы Сәрсен Аманжолов еді.
Тоғызқұмалақ - қазақ халқының баға жетпес рухани қазынасы. Бұл ойынының тарихы тым ілкіде жатыр. Қазіргі күні Тоғызқұмалақ әлемнің көптеген мемлекеттеріне кеңінен танымал. Атап айтқанда, Ұлыбритания, Швейцария, Франция, Германия, Испания, Түркия, Чехия, Ресей, Украина, Қытай, Моңғолия, Қырғызстан, Колумбия елдерінде сан мыңдаған адам Тоғызқұмалақ ойнауда. Ұлттық ойындардың қалыптасуына қандай да бір жағдай түрткі болды деуге бола ма? Сенімді түрде солай деп айтуға әбден болады. Кең сахараны мекен еткен еркін халық күнделікті тұрмыс-тіршілігінде ойын-сауыққа ерекше мән беріп отырған. Және үлкен-кіші ойнайтын әрбір ойынның шығу негізінде ұлттың дүниетанымы мен тарихы жатыр. Себепсіз ештеңе де пайда болмайтыны секілді қазақтың әрбір ойынның шығу тегінде өмірлік қажеттіліктер мен сұраныстар жатыр. Адамзат баласы ойын элементтері арқылы өмірде кездесетін қауіп-қатерден сақтануға, ақыл-айлалы болуға осы ойындар арқылы машықтанып отырған. Тоғызқұмалақ ойнынан өзге, қазақтардың қыстың ұзақ кештеріндегі сүйікті ермегінің бір дойбы ойыны болған. Әлем тарихында тым ілкі дәуірлерде пайда болған осы дойбы ойыны қазақ даласына да ертеректе келгені анық. Енді дойбы туралы мәліметтерге назар аударсақ. Дойбы ең алғаш Мысыр жерінде 3500 жыл бұрын пайда болған деген болжам бар. Қазіргі заманғы зерттеушілер дойбының таралу тарихы мен жолдарын әлі күнге дейін толық дәлелдеп, ғасырлар қойнауында жасырын жатқын сырды әлі де толыққанды талдап бере алған жоқ. Зерттеулерге қарағанда кәдімгі дойбы ойыны орта Азияға Х ғасырларда жеткен көрінеді. Ал, қазақ даласына дойбы XYIII ғасырда сауда жолдары арқылы келген, қазақтың батыс аймақтарында шатраш, ал басқа аймақтарда дойбы деп аталған деген деректер жиі ұшырасады. Енді Шөген ойынының қысқаша тарихына тоқтала кетсек. Ол туралы бізге жеткен тарихи мәліметтер не дейді екен? Жылқыны алғаш қолға үйретіп, оны мініс көлігі мен азығы, сондай-ақ сусыны ретінде пайдаланушылар - қазақ жерінде өмір сүрген ежелгі тайпалар екенін ғалым В.Зайберт Ботай мәдениеті арқылы дәлелдеген болатын [5].
Бағзы бабаларымыз жылқыны қолға үйретіп қана қоймай, сауып сусынға, жаратып бәйгеге қосқан. Азаматтарымыз ат үстінде Көкпар тартып, аударыспақ ойнаған. Сонымен бірге ат үстінде Шөген ойынын ойнаған. Шөген - түркі тектес тайпа-ұлыстарда, соның ішінде қазақтарда ежелгі замандарда кең тараған спорттық ойын. Ойнаушыдан аса шеберлік пен ептілікті қажет ететін бұл сайыс түрі күні кешеге дейін қазақ халқында ұлттық ойын ретінде қолданылып келген. Өкінішке қарай, бұл ойын түрі қазір түркі дүниесі елдерінде де, қазақ халқының да кейінгі ұрпақтарының есінде мүлде ұмыт болды. Мұның басты себебін, қазақтар мен өзге түркі халықтарының ұзақ уақыт бойы бодандықта болуымен түсіндіруге болады.
Шөген ойынын еске түсіретін ат спорт түрі бұл күндері Еуропадан кездеседі. Ағылшын ақсүйектерінің сүйікті әрі машықты спорт ойынынның бірі - Поло ойыны. Поло ойыны бүгінгі қазақтарға тек теледидар арқылы ғана жақсы таныс. Яғни, ат үстінде доп таяқпен доп қуалап ойнайтын бұл ойынды ат хоккейі деуге де болады. Бұл ат хоккейді біздің ата-бабаларымыз да сүйіп ойнаған. Оған көне түркі мұралары, атап айтқанда Махмұд Қашқаридің, Жүсіп Баласағұнның еңбектері куә болады. X-XI ғасырлардағы түркі халықтарының ежелгі мұраларында Шөген ойыны туралы нақты деректер бар. Жүсіп Баласағұни өзінің Құтты білік дастанында Елшілер қандай болу керектігі туралы баяндалатын тарауында осы шөгенді айтып өтеді. Елші тілге шебер, шешен, әдепті, зерелі алғыр болуы керек, әрі шахматты, шөгенді жақсы ойнауы тиіс дейді. Сонымен қатар, Махмұд Қашқаридің Түркі сөздігі кітабында шөгенді ат үстінен арнайы имек таяқпен доп қуалап ойнайтын спорт түрі деп атап өтеді [6]. Осы Орта Азия мен қазақ жерінде кеңінен ойнаған Шөген яғни Атты поло ойыны соңғы жылдары көршілес Өзбекстан елінде жақсы жолға қойылып келеді. Поло ойынының түп бесігі - түркілер екендігі даусыз. Шөген ойыны Тұранда туып-өскен Ұлы Моғолдар империясының патшасы Бабыр Үндістанға апарған. Кейін Үндістанды жаулап алған ағылшындардың шөгенді Англияға таратып ойнай бастаған. Ат полосы немесе біздің ата-бабаларымыз ойнаған Шөген ойыны қазіргі күні әлем халқының қызығушылығын оятып, кеңінен таралып келе жатыр. Аргентинада тіпті әйелдердің өзі осы ойынды ойнайтын көрінеді. Сонда кешегі амазонкалардың ұрпағы, ерлермен қатар ат құлағында ойнап жауға шапқан қазақ әйелдері де бұл ат спортымен неге шұғылданбасқа деген де ой келеді екен.
Қазақ халқы төрт түлік малдың еті мен сүйегін, терісі мен жүнін күнделікті тұрмыс қажетіне молынан пайдаланып келген. Бұл - қазіргі тілмен айтқанда - қалдықсыз өндіріс болып саналады. Ұсақ малдың жілігінде болатын асықтар мен ірі қара малдың сақаларын етінен арылтып, бояп, қажет болса қорғасын құйып, түрлі ойындарға пайдаланған. Міне, осыдан асық ойыны пайда болған. Асық ойыны - баланы ептілік пен тапқырлыққа, батылдыққа, есептей білуге үйретудің таптырмас құралы. Бір асықтың өзі ғана қазақтың қаншама сөзін өн бойында сақтап тұр. Асыққа қатысты ырымдар мен тыйымдар, мақалдар мен мәтелдер де баршылық. Бұлардың барлығы да халқымыздың асық ойнына деген ынта ықыласының белгісі.
Қазақта асығың алшысынан түссін деген ізгі тілек бар. Ойындағысы, арманы орындалып, жолы болу, ісі өрге басу деген мағынаға саяды. Мысалы құмар иіргенде төртеуі бірдей түссе төрт құбыласы тең деп, төрт түлігің қатар өсер, төбедегің алдыңа түсер дейді. Әр нәрсенің өзіне сай шегі болатынын меңзеген халық даналығы Асық ойнаған азар, доп ойнаған тозар дейді [7]. Расымен де, ерте заманда асық ойнап, құмарпаздыққа салынып кететін жағдайлар да болған екен. Доп демекші, қазақ халқы ежелден бері малдың жүнін былғарыға нығыздап тігіп, доп жасап, түрлі ойындар ойнауға пайдаланып келген. Адамның басы Алланың добы сөзі де тым ілгеріде пайда болса керек. Қазақтың көптеген ойындарын қазіргі әлемдік танымал ойындардың түпкі бастауы мен қайнар көзі ретінде де қарастыруға толық негіз бар.
Қазақ халқының көнеден келе жатқан ойындарының бірі - Қағар немесе Кагар. Жалпы, қағар деген атаудың өзі қағу деген сөзден шыққан болса керек. Қағарды қала бері қазақтың, сондай-ақ түркілердің төл ойыны деуге толық қақымыз бар. Қағар - балаларды жылдамдыққа, ептілікке, қарсыластың күші мен ойын жоспарын аңғара білуге, кішкентай жастағыларды санауға үйрететін қозғалысты ойын. Қағар - қазақтың бейсболы. Қағарға ұқсас ойындар көптеген халықтарда бар. Мысалы, орыстың чижигі, ингуштің чиж немесе кулі және тағы басқалары. Америкалықтардың танымал ойыны бейсболдың да көптеген элементтері қағарға ұқсас. (Аталған ойындардың суреті, ойын элементтерінен кадрлар көрсетілсе) Қазақтың Шүлдік атты ойынын да қағардың бір түрі деуге болады. Енді Қағарды ойнау тәртібі туралы айтсақ. Қағарды ойнау үшін көбінесе жазық жер пайдаланылады. Алаңқайға диаметрі шамамен 5-8 метрлік шеңбер сызылады. Ойын ойнау үшін ағаш таяқ пен (12-15 см) өлшемдегі, жуандығы бір еліден артық таяқша керек. Таяқшаның екі ұшы аздап сүйірленіп жонылады. Ойынға екі немесе одан да көп адам қатысады. Ойынды бастайтын ойыншы немесе команда анықталады. Ойынды бастаушы анықталған соң, ойын бағыты белгіленеді. Мұнда таяқшаны лақтырған кезде ойыншының көзі күнге шағылыспауы, желге қарсы болмауы ескеріледі. Ойынды бастаушы алаңның ішінде бір қолына ұзын таяқты, екінші қолына таяқшаны ұстап тұрады да, басының деңгейінде көтеріп лақтыра беріп, ұзын таяқпен әуелете ұрады. Осы кезде ол: Қағар! - деп айқайлауы керек. Шеңбердің сыртында тұрған ойыншылардың мақсаты - әуеде ұшып келе жатқан таяқшаны жерге түсірмей қағып алу. Мұндай жағдайда шеңберден ұру кезегі ұстап алған жаққа беріледі. Әрі ұпайға ие болады.
Мынау әлемді ойындарсыз, әсіресе спорттық ойындарсыз да елестету тіптен мүмкін емес. Атап айтқанда, қысқы спорт түрлеріне жататын шаңғы мен конькиді атауға болады. Коньки мен шаңғының түп отаны - Еуропа екенін әлем тарихы мойындап келген. Ежелгі киммерлер - алғаш сүйек конькимен сырғанаушылар, ал қазіргі Ресейдің Балтық маңында өмір сүрген тайпалар шаңғыны алғаш аяққа іліп қолданушылар ретінде айтылады. Бірақ осы жөнінде қазақ этнографтарының өз айтары бар. Қазақтың белгілі ақыны, мәдениеттанушы ғалым, Ақылбек Шаяхмет халқымыздың ұмыт қалған көптеген дүниелерін қайтадан жаңғыртуға атсалысып жүрген тұлғалардың бірі.
Ғалымның айтуынша коньки - қазақ жерінде пайда болған. Бұған қандай уәж айтылмақ. Ғалымның өзіне сөз беріп көрсек. Бұрын Британ мұражайында бұдан 2000 жыл бұрын жасалған конькидің сақталып тұрғанынан аз-мұз хабарымыз бар с еді. Ал 1948 жылы Қостанай қаласының маңайында біздің дәуірімізге дейінгі қола ғасырда жасалған 6 жұп конькидің табылғанынан, оның жылқының сирағынан жасалған мәліметті еш білмейді екенбіз. Аяққа байлайтыны да кәдімгі қайыс, ол да жылқы терісінен жасалған. Ал, тарих ғылымының кандидаты А.Хазанов мұндай конькидi жасауға жылқының тiлерсек сүйегi пайдаланған деген пiкiр айтады [8]. ХIII ғасырда Сарыарқа даласында болған саяхатшы Гильом Рубрук Олар аяқтарына егелген сүйектердi байлап алып, қатып қалған қардың үстiмен сырғиды да, тiптi құстар мен аңдарды қуып жетiп ұстай алады, - деп жазады [9]. Орыстың конь сөзінің мағынасы атқа қону, яғни салт атпен жүру дегенді білдіреді. Коньки (қон, ки) - атқа мінгендей қон және аяғыңа ки деп тұрған жоқ па? Конькидің Тобыл жағасында табылғаны осы деректердің бәрін де растап тұрған жоқ па?.
Расымен де алты ай қыс бойы ақ қар мен көк мұз салтанат құратын Сарырарқаның солтүстік бетінде өмір сүрген ежелгі бабаларымыз конькиді алғаш аяққа байлаушылар болып шығуы әбден мүмкін ғой? Мұны індете зерттеп, талассыз ақиқатқа айналдыру - бүгінгі күннің нақты мақсаты болуға тиіс. Шаңғы - әлемде кеңінен таралған спорттық, сейілдік құрал. Шаңғының қарда, көгалда, құмда сырғанайтын да түрлері бар. Ресей мен Скандинавия - шаңғының отаны деген де пікірлер бар. Әрине, тастағы суреттер, археологиялық қазбалар осылай дейді. Алайда, мұндай суреттер мен қазба бұйымдар қазақтар өмір сүретін өңірлерден де табылып жатса, неге шаңғының отаны Қазақстан демеске?! Оған да негіз жоқ емес. Себебі Алтайдың қар мол түсетін батыс, оңтүстік, солтүстік бетінде мекен еткен қазақтар ежелден бері қар шаңғысын пайдаланып келе жатыр. Ерте кезде адамдардың күнделікті тіршілігіне қажетті көлік құралы болған, ал қазіргі күні қысқы спорттың негізгі түрі саналатын шаңғының алғаш пайда болған отаны қазақтар қоныстанған Алтай өлкесі екені осыдан біраз жыл бұрын әйгіленді. Ғалымдар 2005 жылы Қытайдың Алтай аймағындағы шаңғы тебу бейнеленген жартас суретін зерттеп, оны біздің заманымыздан бұрынғы 10 мың жылдың алдындағы жәдігер ретінде мойындады. Осыдан кейін 2007 жылы Алтай тауы ең байырғы қар шаңғысының мекені деп Гиннестің рекордтар кітабына да енгізілген болатын. Осыған байланысты жазушы, этнограф Жәди Шәкенұлы Алтай өңіріндегі тері шаңғы туралы былай дейді. Қытайға қарасты қазақтар қоныстанған Алтай аймағы - таулы, қыратты, қысы суық әрі ұзақ, қарлы аймақ болып саналады. Бұл өлкені мекендеген халық үшін бүгінгі күнге дейін шаңғы - спорт түрі ғана емес, күнделікті тұрмыс-тіршілігінде де жиі пайдаланатын көлік құралы болып келген [10].
Таулы жерде көлік қатынасы қолайсыз болғандықтан қазақтар тері шаңғыны кеңінен пайдаланған. Бұл шаңғының өзегін қайың мен қарағай ағашынан жасап, сыртын жылқы сирағының терісімен қаптайды. Шаңғы орнынан қозғалып, екпін алу үшін бір таяқты ғана қолданған. Басқа қар шаңғыларына қарағанда, теріден жасалған шаңғының өзіндік ерекшелігі - өрге шыққанда тері жүніне қарсы бағытта болғандықтан, биіктен артқа қарай еш сырғып кетпейді. Таудан төмен сырғанағанда бір бағытта жығылған тері жүніне бағыттас болғандықтан, жылдамдығы басқа қар шаңғыларынан шапшаң болған. Түркі даласының жаугершілік заманы мен қатқыл табиғаты адамдарды шымыр да ширақ болуға тәрбиелеген. Ересен күшімен ел-жұртты таңдандырып, тап келген қарсыласын еңсерген кешегі Қажымұқан мен Балуан Шолақ, Иманжүсіп пен Мұстафа Өзтүріктей алып күш иелерінің әр кезеңде шығып отыруы тегіннен тегін емес. Сонымен бірге қазіргі заманға сай дамыған жекпе-жек өнерлерінде, әсіресе бокста біздің жерлестеріміздің айы оңынан туып, әлемге мойындалып келе жатыр. Әрине, бұл да бекер емес. Мұны арнайы айтып отыруымыздың себебі, өткен ғасырдың сексенінші жылдары республикалық Білім және еңбек (кейінгі Зерде) журналында бір қызықты материал жарияланған болатын [11].
Онда Түркіменстанда тұратын бір қазақ бауырымыз Түркі халықтарының жекпе-жегі туралы жазады. Яғни, кеңбайтақ жерімізді қорғау үшін ғасырлар бойы ішкі-сыртқы жаулармен күрес барысында біздің ата-бабаларымыз шабуылдау мен қорғанудың алуан түрлі тәсілдерін меңгеріп, оларды ұрпақтан ұрпаққа үйретіп жеткізіп отырған. Мұның бәрін олар айналадағы табиғатқа қарап, меңгерген. Атап айтқанда жылқының тебуі, бүркіт секілді түз құстарының тегеуріні мен қанат қағуы секілді дүниелердің барлығы осы шығыс жекпе-жегінің әліппесі болған деген ой айтады. Абылай хан заманында да қазақтар арасында ұрыс жүргізудің арнайы тәсілдерін үйрету мектебі болғандығы да айтылады. Мұның бәрі де рас қой енді. Себебі, қазақтың жан-жақтан анталаған жаулары да осал болған жоқ қой. Кешегі Алашорданың әнұранында айтылған мына сөздер де осыны дәлелдеп тұрғандай.
Арғы атам ер түрік,
Біз қазақ еліміз.
Самал тау, шалқар көл,
Сарыарқа жеріміз.!
Ат мінсек, жел болып,
Суылдап шабамыз.
Лап! десе от болып
Дуылдап жанамыз.
Ер түрік ежелден
Оқ тескен етіміз!
Қаймығып еш жаудан,
Қайтпаған бетіміз.
аусын оқ, ақсын қан,
Шықсын жан, қорқу жоқ.
Алаштың жолында,
Жан қимақ - ниетіміз.
Ұлттық ойындардың тарихы алыс жүзжылдықтар мен мыңжылдықтардың қойнауында жатқанына әрбір ойынның қалыптасуына белгілі бір жағдаяттар себеп болғанын жоғарыда атап өттік. Сонымен, бұған дейінгі әңгіменің қорытындысы - қазақ халқы ұлттық ойындарға өте бай және қазіргі әлемдік танымал спорттық ойындардың пайда болуына біздің бағзы бабаларымыздың да қосқан өз үлесі бар. Бұл - үлкен мақтаныш. Үлкен мақтаныш екендігін атай отырып, сол ойындарды бүгінгі жас ұрпақ кәдесіне жаратсақ құба-құп болар еді.
Әйгілі философ Зигмунд Фрейд: Ойын дегеніміз - бала үшін мұны ешкім үйрете алмайтын нәрсеге үйрету әдісі, - деген екен. Демек, әлемнің өзге халықтары сияқты, қазақ халқы да өзінің өскелең ұрпағын ойын арқылы алуан түрлі өмірлік бейімділіктерге баулып отырған. Осы арқылы қазақтың дене-қуаты күшті парасатты ұл-қыздары елі мен жерінің, ар-намысын қорғауға қашанда әзір болып қалыптасқан. Бабадан мирасқа жеткен осы ұлттық ойындарымызды еш ұмытпай оны заман талабына сай жаңаша синтездесек ел болашағының жарқын болары сөзсіз [12].
Ұлттық ойындардың адамға тигізетін пайдасын халық ертеден-ақ білген.
Ойындар атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып, халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени, өнер тіршілігінің жиынтық бейнесі әрі көрінісі болған. Қазақтың ұлттық ойындары жүгіру, секіру элементтеріне бай. Ойындарды көп ойнап, жүгіріп, далада, таза ауада жүру - жас ағзаның дұрыс та сергек өсуінің көзі болған және де балалар ойын ойнаған кезде ерлікті, өжеттікті, батылдықты, шапшаңдықты сонымен қатар, мінез-құлық ерекшеліктерін, білек-күшін, дененің сомданып шынығуын қалыптастырады. Сондықтан ұлттық ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде пайдалану қоғамымыздың ұлттық идеологиясын нығайтудағы өзекті мәселелердің бірі.
Бүгінгі жас ұрпаққа үлгілі, өнегелі тәрбие беру - қазіргі қоғамның басты міндеттердің бірі. Ойын арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше зерделейді, өзінің өмірден байқағандарын іске асырып, қоршаған адамдардың іс-әрекетіне еліктейді. Ұлттық ойындардың тәрбиелік маңызы туралы М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене тәрбиесінің негізгі элементі деп тұжырымдайды. Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі мен салтын құрметтеп, адамдардың ойы мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық, адамгершілік ой талабының өсуіне, оның атқаратын қызметін жоғары бағалаған.
Қазақтың ұлттық ойындары бес түрге бөлінеді. Олар: аңға байланысты, малға байланысты, түрлі заттармен ойналатын, зеректікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін ойындар. Олардың негізгілерінің өзі жүзден астам. Бұл ойындардың көбісінің ежелден қалыптасқан арнайы өлеңдері бар. Өлеңдер ойынның эстетикалық әсерін арттырып, балалардың өлең-жырға деген ыстық ықыласын оятып, көңілін көтереді, дүниетанымын арттырып, еңбекке баулиды, ширықтырып, шынықтырады [13].
Қазіргі заманғы педагогикалық процесте қазақ ұлттық нысандарын енгізу жағдайларын қарастыра келіп, Ж.Т. Төлегенов пікірінше, қабылданылып жүрген ойындарды ұтымды топтастыруға мүмкіндік беретін қазақ ұлттық ойындарын саралауды ұсынады.
Ұсынылып отырған саралаудан көрінетіндей, Ж.П. Төлегеновтың, негізгі принципі - бұл дене сапаларын дамтыуға белгілі бір ойындардың ықпал етуін зерттеу.
Өлең-жыр арқылы ата-бабаларымыз ойынның эстетикалық әсерін арттырып қана қоймай, бүлдіршіндердің өлең-жырға деген ықылысын оятып, дүниетанымын арттыра білген. Тіпті қайсыбір ойын арқылы жас ұрпақты еңбекке баулып, шынықтыруды мұрат еткен. Демек, халқымыз ұлттық ойындар арқылы жастарды өмір сүруге дағдыландырып, қиындыққа төзе білуге, қиын сәттен жол таба білуге машықтандыруды басты мақсат еткен. Мысалы, Аламан бәйге, Аударыспақ, Арқан тарту ойындары адамды төзімділікке үйретуге, ерік-жігерді игере білуге, білек күшін дамытуға бағытталған. Хан дойбысы ойын түрлерін спорттық, Хан талапай, Төрт асық, Атпақыл, Қақпақыл, Омпы, Сасыр ойындары дәлдікті ептілікке, серіктесті таба білуге, онымен тіл табысуға үйретеді. Ойында адам қарсыласының әлсіз және күшті жақтарын дұрыс анықтауға ерекше мән береді. Оның күш қабілетін тура бағалау ережесіне енеді. Халқымызда ұлттық қозғалмалы ойындардың түрі кең таралған. Қозғалмалы ойындар төрт топқа бөлнеді:

1-кесте. Ұлттық қозғалмалы ойындардың топтастырылуы

табиғи заттармен
жануарлар бейнесін елестетіп
мүліктік бұйымдарды қолданып
құрал-жабдықсыз
асық, бестас, лек жалау, сиқырлы таяқ, бақай пісті, жылмаң т.б.
соқыр теке, түйе-түйе, ақ байпақ, көк сиыр және т.б.
шалма, бөрік жасырмақ, түйілген шыт, тақия телпек, белбеу тастау, орамал тастау, т.б.
айгөлек, ақсерек-көксерек, шымбике, мәлке тотай, тоқтышақ, шертпек, жасырынбақ, бұғынай, т.б.

Ойын өнердің түріне, топты ұйымдастыру тетігіне айналды. Содан ойын өнері ұлттың әдеп-ғұрпының қалыптасуына, сақталуына үлкен ұйытқы болды, ықпал етті [14].
Қозғалмалы ойындар көп жағдайда фронталды әдіспен де өткізіледі. Барлық жаттығушылар 2-3 немесе одан да көп тотарға бөлініп, әр опта бір ойын өздігінше жүргізіледі. Сонымен қатар топтарға сан қилы жаттығулар берілетін топтық әдістер де қолданылады.
Ұлттық ойындардың қысқаша мазмұнын келесідей бейнелеуге болады:
Ақсерек-көксерек. Бұл ойынды ойнау үшін балалар екі топқа бөлінеді, қолдарынан ұстап тұрады. Ара қашықтық 20-30 қадам.
1-ші топ. Ойынды бастайды:
Ақсерек-ау ақ серек
Бізден сізге кім керек.
2-ші топ
Ақсерек - ау ақ серек
Жаман-жаман бала аты (бала аты) керек
Аты аталған бала келесі топқа дейін жүгіріп барып ортасынан ұстасқан қолдарды ажыратып кету керек. Егер өтіп кетсе сол топтан бір баланы тобына алып қайтады, өте алмаса сол топта қалады. Ойын осылай жалғаса береді.
Арқан тарту. Бұл екі топқа бөлінген балалармен немесе екі баламен ойналады. Арқанның екі жағынан екі бала немесе екі топқа бөлінген балалар тартысады. Қай топ арқанды өз жағына тартып, алып, кесе сол топ жеңіске жетеді. Екі бала тартысқанда қай бала өзіне қарай арқанды тартып екінші баланы құлатса, құламаған бала жеңіске жетеді.
Асық ойыны. Асық ойнау үшін тегіс жер қажет және ортадан төрт бұрышты сызық сызылады. Бұл сызық ортасынан теңдей екіге бөлінеді. Әр бұрышының қашықтығы бір жарым метрге дейін жетеді. Мұны "көн" деп атайды. Асық ойнаушылар өзара келісіп, көннен 4-5 метр немесе одан да алыс жерде асық атуға арналған орынды сызып белгілейді. Осы жерден көндегі асықты дәлдеп ату керек. Ойынды кімнің бірінші бастайтыны сақа иіру арқылы анықталады. Сақасы алшысынан түскен ойыншы бірінші болып ату кезегіне ие болады. Ойыншы асыққа дәл тигізіп, оны көн сызығынан шығарса, сақасы түскен жерден қайта атуға кіріседі. Осылайша көннен шығарған асықтарын ала береді. Ал сақасы көндегі асыққа тимесе, асықты келесі ойыншы атады. Тігілген асықтарды бұза тұра көннен шығара алмаса, басқа ойыншылар сол күйінде атып, шығарып алуға тиіс. Бұл ойын көндегі асықтар біткенше ойналады. Ал асық біткен кезде қайтадан асық тігіліп, жаңа ойын басталады [15].
Асықтың қандай түрлері бар?

2-кесте. Асықпен ойналатын ойын түрлері және асық атаулары

Асық түрлері
Кеней-кентай
Сақа
Ешкімер
Қойлық
Құлжаз
Топай
Шүкейіт
Пұш
ұпайға тігілен асық
үлкені, ірісі
ешкінің асығы
қойдың асығы
құлжа
ның асығы
сиырдың асығы
киіктің асығы;

алшы жағы жонылған асық

Асықтың қалай түскеніне байланысты да өз атаулары бар:

бүгесіне қарама-қарсы іші шұңқыр жағы шұңқыр жағы;
бүгесіне қарама-қарсы іші шұңқыр жағы шұңқыр жағы;
Алшы
Алшы

алшысына қарама-қарсы жағы
алшысына қарама-қарсы жағы
Тәйке
Тәйке

шігесіне қарама-қарсы бүкірейген жағы ссжжжағыжағыжағы;шұңқыр жағы;
шігесіне қарама-қарсы бүкірейген жағы ссжжжағыжағыжағы;шұңқыр жағы;
Бүге
Бүге

тәйкесіне қарама-қарсы іші шұңқыр жағы
тәйкесіне қарама-қарсы іші шұңқыр жағы
Шіге
Шіге

аша жағының төмен қарап тік тұру қалпы шұңқыр жағы;
аша жағының төмен қарап тік тұру қалпы шұңқыр жағы;
Оңқа
Оңқа

аша жағының жоғары қарап тік тұру қалпы жағы;
аша жағының жоғары қарап тік тұру қалпы жағы;
Шоңқа
Шоңқа

бір бүйіріне жантайған, қырымен тұрған қалпы шұңқыр жағы
бір бүйіріне жантайған, қырымен тұрған қалпы шұңқыр жағы
Қынжы
Қынжы

1-сурет. Ойын кезіндегі асық жерге түсу қалпына қарау атаулары

Аударыспақ. Ерте заманнан бері келе жатқан қазақ салт аттыларының ер үстінен алып күшпен аударып түсіретін ұлттық ойындарының бірі аударыспақ деп аталады. Аударыспақтың жауынгерлерге көмегі зор болған. Осы ойын арқылы жаттыққан батырлар ел басына күн туғанда найзасы мен қылышын алып, дұшпанына тойтарыс бере білген. Қайратты, жылдам қимылдайтын, аттың құлағында ойнайтын жігіттердің білек күшін сынайтын мұндай жарыс әлі күнге дейін кең көлемде тойланатын мерекелерде ұйымдастырылып келеді.
Аударыспақ - спорттың ұлттық түрлерінің ішіндегі ең бір қызықтысы. Ол жарысқа қатынасушыдан күшті, самдағайлықты, төзімділікті, батылдықты, тапқырлықты, ат үстінде өзін жақсы ұстай білуді талап етеді. Аударыспақ, атқа мінген екі жігіттің бірін-бірі аударып тастап не ерден жұлып алу үшін шайқасатын ойын. Осы уақытқа дейін аударыспақты ресми жарыстарда сайыс деп атайды. Бұл дұрыс емес. Аударыспақ пен сайыстың арасында едәуір айырмашылық бар. Қазіргі кездегі бар ережеге сай аударыспаққа қатынасатын адамдар салмақтарына қарай үш топқа бөлінеді. Жеңіл салмақ 64 килограмға дейін, орта салмақ 80 килограмға дейін, ауыр салмақ 80 килограмнан жоғарылар. Аударыспақ әдеттегі спорттық күреске едәуір ұқсайтын болғандықтан салмақты үш топқа бөлу жеткіліксіз. Себебі кей кездерде спортшылардың салмағындағы айырмашылық 20 килограмнан асып кетеді. Бұл жарысқа қатынасушылардың арасындағы теңсіздікті тудырады. Сондықтан аударыспақтағы салмақты кем дегенде бес топқа бөлу керек. Аударыспақ үшін атты таңдап алудың маңызы зор. Оған әрі күшті, әрі шапшаң аттар керек. Ірі және биік аттар аударыспаққа жарамайды. Себебі оның үстіндегі адамды оңай аударып алуға болады.
Ал мектеп қабырғасында бұл ойынды былай ойнайды. Қарапайым бөренеден ағаш ат жасаудың еш қиындығы жоқ. Екі жақ басы берік тұғырға бекітілген биіктігі бір-бір жарым метрдей (балалардың жасына қарай) ұзындығы 70-80 сантиметрдей бір - біріне қапталдас орналасқан ағаштардың ара қашықтығы екі жақтан созылған қол жететіндей болса жеткілікті. Оларға мінген шабандоз балалар бір-біріне қарама қарсы отырып қол ұстасады.Төрешінің белгісімен бірі-бірі тартып, не итеріп, әйтеуір қай айласын, не күшін асырғаны қарсыласын ағаш аттан аударып түсуі шарт.Аяқты жерге ағаш атқа тіреуге болмайды. Ойын шарты бұзылады. Ағаш аттың құлағанда айналасына құм немесе ағаш үгінділері төселу керек.
Орамал тастамақ. Балалар шеңбер жасап тұрады. Бастаушы(тәрбиеші) балаларды айнала жүріп бір баланың артына орамал тастап кетеді. Артына орамалды тастағанын сезген бала менің артымда деп жауап береді. Артына орамалдың тасталғанын сезбесе ол өлең, тақпақ айтып немесе билеп беруі керек. Балалар шеңбер бойында көздерін жұмып тұруы керек. Ойын осылай жалғаса береді.
Теңге алу. Теңге алу - жерде жатқан теңгені атпен шауып келе жатып іліп алу - үлкен ептілікті, ат құлағында ойнайтын шабандоздық тәжірибені қажет етеді. Теңгені жерден іліп алғандарға бәйге беріледі.
Қыз қуу. Қыз қуу - бұл ұлттық ат спорты ойыны. Қыз қуу жарысында атқа мінген жігіт атпен шауып бара жатқан қызды қуып жетіп, оның бетінен сүюі керек. Балалар арасынан бір ер бала, бір қызды(ағаш атпен) қуады. Бала қызға жетіп қолынан ұстаса ол жеңіске жеткені. Кейде қызды 2 бала да қуады қай бала бұрын жетіп қыз қолын ұстаса сол бала жеңіске жетеді [16].
Түйілген орамал. Ойын жүргізуші ойынды өзі бастайды. Ең алдымен балаларды айналасына жинап алады да 1, 2, 3 - деп дауыстайды. Осы кезде балалар жан-жаққа бытырай қашады. Ал ойын жүргізушісі қолында түйілген орамалы бар баланы қуалайды. Ол орамалды басқа біреуге лақтырады қағып алған бала қаша жөнеледі. Осылайша ойын жүргізіледі, түйулі орамалды алғанша қуалай береді. Ұсталған ойыншы көпшілік ұйғарымымен ортада тұрып өнер көрсетеді. Одан кейін ойын жүргізуші ауыстырылады. Ойын ойнап болған соң балалар шеңбер жасап тұрады.
Көкпар. Көкпар - ұлттық ат ойыны. Этнографтардың айтуынша, әуелгі атауы көк бөрі сөзінен шыққан. Бұрындары мал баққан көшпелі қазақ көк бөріні соғып алғанда, өлігін ат үстінде сүйреп, бірінен бірі ала қашып, өздерінше ойынның бір түрін ойлап тапқан. Уақыт өте келе көкпар ұлттық ойынға айналған.
Күміс ілу. Күміс ілу - бұл ойын ептілікті, атқа жақсы отыруды талап етеді. Келін түсіру, қыз ұзату салтанатында қалыңдық орамалға түйіп, өзінің күміс шолпысын, әйтпесе жүзігін тастайды. Сондықтан да кей аймақта бұл ойынды жүзік ілу деп атайды.
Бәйге - қазақтың ат спорты ішіндегі ел арасына ең көп тараған түрі. Бәйге ұзаққа шабатын - аламан бәйге және жақын жерге шабатын бәйге болып бөлінеді. Бәйгенің бір ерекшелігі қырлы дөңесі бар табиғи кедергілер арқылы өткізілетіндігінде. Бұл спортшыларға талапты күшейте түседі. Атқа шабушы тек күшті болып қана қоймай, атқа жақсы шаба және өз атының күшін дәл бағалай білуі керек. Бірақ соңғы кездерде жарысты тегіс жерлерде немесе ипподромдарда өткізетін болды. Мұндай жағдайда қашықтықты ұзартады.
Бәйгеде спортшының тактикалық шеберлігінің орасан зор маңызы бар. Қөп жағдайларда аты жүйрік және мыкты спортшылар емес, жарыс жағдайын дұрыс түсініп, өзінің сәйгүлігінің күшін дұрыс біле білген адам ұтып шығады.
Жарысқа атты дұрыс әзірлеудің маңызы зор. Егер ат жақсы жаратылмаса бәйгеден озып шыға алмайды. Атты дұрыс жарата білу және оның ерекшеліктерін ажырату табыс кілті болып табылады [17].
Атты дұрыс жаттықтырып қана қоймай сонымен бірге бәйгеге қосатын сәйгүлікті таңдап ала білу керек. Жақсы сәйгүліктердің мынадай ерекшеліктері болады: ат кеуделі болса оның жүрегі мен өкпесінің мықты екендігін көрсетеді. Шоқтығы биік, тірсек сіңірлері жетілген, аяғы сомдай берік болуы керек. Егер аттың жүрісі жайлы болса ол оның ұзаққа шабатындығын көрсетеді. Қысқаға шабатын аттар денесі ірі, жай жүргенде жұлқынып, тынышсызданып тұрады. Қазақстанның спорттың бұл түрін кеңінен дамытуға барлық мүмкіншілігі бар. Жақсы жігіттер мен тамаша сәйгүліктерді әрбір колхоз бен совхоздардан кездестіруге болады: республикамызда жылқы өсіретін көптеген заводтар да бар.
Сондықтан да Қазақстан таяудағы уақыттың ішінде ат спорты өркендеген республикалардың бірі болуы керек.
Бәйге.Бұл жарыстың бірнеше түрі бар. Олар: аламан бәйге, тай жарыс, құнан бәйге, топ бәйге. Бәйге жарысы, негізінен, жазық жерлерде өткізіледі.
Садақ ату - жер шары халықтарының барлығына ежелден мәлім. Ол қазір де спорттың бір түрі болып саналады. Садақ атудан ресми жарыстар Европа мен Азияның бірсыпыра елдерінде өткізіліп, дүние жүзінде бірінші орын алу жарыстары да ұйымдастырылады. Дүние жүзінде бірінші орын алу жарысы соңғы рет Финляндияның астанасы Хельсинкиде өткізілді. Ал болашақ жарыс спорттың бұл түрі халық арасына көп тараған Прагада 1957 жылы өткізіледі. Садақ ату бір кезде Қазақстанда да кеңінен тарап, спорттың ұлттық түрі ретінде барлық спорттық мерекелердің бағдарламасына енгізілетін. Қазақ жігіттері өздерінің мергендіктерін, шеберліктерін көрсетіп тіпті шауып келе жатқан аттың үстінен қарақшыға садақ оғын дәл тигізетін. Әдетте жарыс өткізілгенде жамбыны биік сырықтың басына қыстырып қоятын. Җамбыны алу үшін садақ оғымен кылшылбырды қыйып түсіру керек болатын. Әйткенмен соңғы кездерде спорттың бұл өте қызықты түрі Қазақстанда мүлде ұмыт қалып келеді.
Егер өздерінің ескі дәстүрін қайтадан тудырса Қазақстан спортшылары дүние жүзінің таңдаулы мергендері мен бәсеке таласа алар еді. Республикамызда спорттың бұл ұлттық түрін кеңінен өркендету үшін ең алдымен тыңғылықты ұйымдастыру жұмыстарын жүргізіп, садақ пен оның оқтарын көптеп шығару керек. Онсыз спорттың бұл түрі қажетті дәрежеде өркендей алмайды. Садақ атудан халықаралық масштабта өткізілетін жарыстардың ережесін ескере отырып, жарыстың ережелеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу керек.
Жаяу ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.