Етті бағыттағы сиырларды өсіру

Мазмұны

Нормативті сілтеме
Анықтама
Белгілер мен қысқартулар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.1. Етті бағыттағы сиырдың халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... . 9
1.2. Етті бағыттағы сиырдың биологиялық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.3. Етті бағыттағы сиырды өндіру үшін азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
1.4. Сиырларды бағып.күту барысында қойылатын санитарлық.гигиеналық талаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
2 Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2.1 Етті бағыттағы сиырларды азықтандыру рационы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
3.Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42

Кіріспе

Ірі қара - мал түліктерінен мүйізді ірі қара мал мен жылқы, түйенің біріктірілген атауы. Әдетте мүйізді ірі қара малды өзара осылай атайды (қ. Мүйізді ірі қара мал; Мүйізді ірі қара мал шаруашылығы; Сиыр). Ірі қара шаруашылығы - мал шаруашылығының өнімді көп беретін саласы. Ірі қараның арғы тегі ертеде Еуразия құрлығының далалы, орманды далалы өңірінде таралған жабайы тур . Ол бұдан 7-10 мың жыл бұрын Жерорта теңізі маңындағы елдерде қолға үйретілген. Ірі тұлғалы, денесінің биіктігі 2 м шамасында, мүйізі алға қарай бағытталып, ұзын болып келеді. Ерте кездерде көп аулағандықтан, тұрлар саны азайып, XVII ғасырдың басында біржола жойылып кеткен.Ірі қара өсіру қоңыржай белдеудің табиғи және мәдени жайылымдармен жақсы қамтамасыз етілген орман, орманды дала, дала аймақтарында жақсы жолға қойылған. Дүниежүзі бойынша ірі қараның мал басы 1,3 млрд-қа жетіп отыр. Өндірілетін сүттің барлығын дерлік, ал еттің 35%-ын осы ірі қара малы береді. Интенсивті сүтті және етті-сүтті бағыттағы мал шаруашылығы дамыған елдерге тән, оларда мал қолда да, жайылымда да бағылады. Өнімділік өте жоғары болғандықтан, бұл шаруашылық саласы жылдан-жылға өркендеуде. Етті бағыттағы мал көбінесе қоңыржай және субтропиктік белдеулердің неғұрлым құрғақ аудандарында таралған. Онда экстенсивті отарлап жайылымда бағу және көшпелі мал шаруашылығы басым келеді. Дүниежүзінде етті ең көп өндіретін елдер қатарына АҚШ, Қытай, Бразилия, Аргентина және Ресей жатады.
Президент Жолдауында келесі басым бағыттарға ерекше назар аударды:
- астық саласында мемлекеттік серіктестікке негізделген біртұтас астық холдингін құру арқылы және астық өндірісі мақсатына жетуде біртұтас операторының міндеттерін анықтау. (Соның ішінде, бұл орталықтандырылған түрде астықты экспортқа жіберуге және оны демпингілік бағамен сатудан қорғайды);
- ет өндірісін экпортқа шығару әлеуетін өсіру («Ірі қара мал ет өнімінің экспорттық әлеуетін дамыту» жобасы 5 жылдан кейін 60 мың тонна етті өндіруді көздейді);
- мал өндірісінің басқа салаларының белсенділігін арттыру, соның ішінде қой шаруашылығы, жем өндірісі және шалғайдағы мал шаруашылығы.
Ауыл кәсіпкерлеріне қолдау көрсету мақсатында ауыл шаруашылық өндірісіне салынған жеке инвестициялардың тәуекелдерін төмендету үшін заемдерға кепілдеме беру және сақтандырудың мемлекеттік жүйесі жасалып, іске асырылады. Шаруалардың қаржыландыруға қолжетімділігін кеңейту мақсатында басқа да амалдар қарастырылуда.
Үкіметке ауыл шаруашылық өнімдерінің делдалдарсыз жеке саудасын мемлекеттік қолдау тетігін жасап, іске қосу тапсырылды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Н. Омарқожаұлы « мал азығын бағалау және малды азықтандыру ».122б
2. Қ. Бегімбеков, А. Төреханов, Ә. Байжұманов « Мал өсіру және селекция »-85б
3. А. Ә. Төреханов, Н. Ә. Жазылбеков, М. А. Кинеев « Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы ».-73б
4. Қ. Қ. Қожанов « Төл ауруларын емдеу және олардан сақтандыру шаралары ».-82б
5. А. Дәрібаев « Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру ».-91б
6. Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков «Мал шаруашылығы»-80б
7. Ж. Төлеуіш «Малың аман болса, май ішесің»-56б

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Нормативті сілтеме
Анықтама
Белгілер мен қысқартулар
8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1 Негізгі 9
бөлім ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
Етті бағыттағы сиырдың халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... . 9
Етті бағыттағы сиырдың биологиялық 11
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Етті бағыттағы сиырды өндіру үшін 13
азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Сиырларды бағып-күту барысында қойылатын санитарлық-гигиеналық
талаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2 Өзіндік 20
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Етті бағыттағы сиырларды азықтандыру 20
рационы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.Тіршілік 40
қауіпсіздігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 42
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...

Кіріспе

Ірі қара - мал түліктерінен мүйізді ірі қара мал мен жылқы, түйенің
біріктірілген атауы. Әдетте мүйізді ірі қара малды өзара осылай атайды (қ.
Мүйізді ірі қара мал; Мүйізді ірі қара мал шаруашылығы; Сиыр).
Ірі қара шаруашылығы - мал шаруашылығының өнімді көп беретін
саласы. Ірі қараның арғы тегі ертеде Еуразия құрлығының далалы, орманды
далалы өңірінде таралған жабайы тур . Ол бұдан 7-10 мың жыл бұрын Жерорта
теңізі маңындағы елдерде қолға үйретілген. Ірі тұлғалы, денесінің биіктігі
2 м шамасында, мүйізі алға қарай бағытталып, ұзын болып келеді. Ерте
кездерде көп аулағандықтан, тұрлар саны азайып, XVII ғасырдың басында
біржола жойылып кеткен.Ірі қара өсіру қоңыржай белдеудің табиғи және мәдени
жайылымдармен жақсы қамтамасыз етілген орман, орманды дала, дала
аймақтарында жақсы жолға қойылған. Дүниежүзі бойынша ірі қараның мал басы
1,3 млрд-қа жетіп отыр. Өндірілетін сүттің барлығын дерлік, ал еттің 35%-ын
осы ірі қара малы береді. Интенсивті сүтті және етті-сүтті бағыттағы мал
шаруашылығы дамыған елдерге тән, оларда мал қолда да, жайылымда да
бағылады. Өнімділік өте жоғары болғандықтан, бұл шаруашылық саласы жылдан-
жылға өркендеуде. Етті бағыттағы мал көбінесе қоңыржай және субтропиктік
белдеулердің неғұрлым құрғақ аудандарында таралған. Онда экстенсивті
отарлап жайылымда бағу және көшпелі мал шаруашылығы басым келеді.
Дүниежүзінде етті ең көп өндіретін елдер қатарына АҚШ, Қытай, Бразилия,
Аргентина және Ресей жатады.
Президент Жолдауында келесі басым бағыттарға ерекше назар аударды:
- астық саласында мемлекеттік серіктестікке негізделген біртұтас астық
холдингін құру арқылы және астық өндірісі мақсатына жетуде біртұтас
операторының міндеттерін анықтау. (Соның ішінде, бұл орталықтандырылған
түрде астықты экспортқа жіберуге және оны демпингілік бағамен сатудан
қорғайды);
- ет өндірісін экпортқа шығару әлеуетін өсіру (Ірі қара мал ет өнімінің
экспорттық әлеуетін дамыту жобасы 5 жылдан кейін 60 мың тонна етті
өндіруді көздейді);
- мал өндірісінің басқа салаларының белсенділігін арттыру, соның ішінде
қой шаруашылығы, жем өндірісі және шалғайдағы мал шаруашылығы.
Ауыл кәсіпкерлеріне қолдау көрсету мақсатында ауыл шаруашылық өндірісіне
салынған жеке инвестициялардың тәуекелдерін төмендету үшін заемдерға
кепілдеме беру және сақтандырудың мемлекеттік жүйесі жасалып, іске
асырылады. Шаруалардың қаржыландыруға қолжетімділігін кеңейту мақсатында
басқа да амалдар қарастырылуда.
Үкіметке ауыл шаруашылық өнімдерінің делдалдарсыз жеке саудасын
мемлекеттік қолдау тетігін жасап, іске қосу тапсырылды.

1. Негізгі бөлім

1.1 Етті бағыттағы сиырдың халық шаруашылығындағы маңызы

Етті бағыттағы қолтұқымдар. Бұл бағытта Қазақстанда кеңінен таралған
қолтұқымға қазақтың ақбас сиыры жатады. Қолтұқым жергілікті қазақ, қалмақ
сиырларын Англиядан әкелінген герефорд бұқаларымен жұптастыру арқылы
шығарылған. Түгі қызыл, басы ақ, бүкіл денесінде ақ түсті дақтар бар. Жазда
жүні қысқа және біртегіс жалтылдап тұрады. Қыста жүні ұзын әрі тығыз болып
өседі. Бұқаларының салмағы 850-1000 кг, сиырлары 500-550 кг тартады. Күтімі
жақсы болса, 1,5 жастағы тайыншаларының салмағы 450-470 килоға дейін
жетеді. Сиырдың бұл қолтұқымы Батыс Қазақстан өңірінде көбірек өсіріледі.
Әулиекөл сиыры да етті бағытта шығарылған сиырдың жаңа қолтұқымы. Бұл
Қостанай өңірінде қазақтың ақбас сиыры мен шеттен әкелінген шароле, абердин-
ангусс сиырларының бұқаларымен жұптастыру арқылы шығарылған.
Қол тұқым XIX ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында
Қырғызстан мен Жамбыл өңірінде шығарылған. Жергілікті сиырларды голланд
қолтұқымының бұқаларымен ұрықтандыру арқылы алынған. Дене тұлғасы ұзынша,
басы - шағын, мойны - жіңішке, қатпарлы, мүйізі - қысқа, түсі - қарала.
Жылына орта есеппен 3 000-3 800 л сүт береді. Қолтұқым оңтүстіктегі таулы
аймақтық құрғақ әрі ыстық ауа райына шыдамды келедіАлатау сиыры.Алатау
сиыры сүтті, етті бағытта өсірілетін қолтұқымға жатады.Ол ХХ ғасырдың 30—50-
жылдарында жергілікті сиырларды швиц, кострома тұқымының бұқаларымен
ұрықтандыру арқылы алынған. Сиырларының басы үлкен, тұмсығы сүйірлеу,
кеудесі ауқымды, жалпақ, арқасы біртегіс. Денесінің артқы жағы сәл
көтеріңкілеу келеді. Бұл - таулы аймақ малдарына тән қасиет. Желіні тегеш
пішінді. Түсі қоңырқай. Етінің сапалық қасиеті жоғары. Тез жетіледі,
тайыншаларының салмағы 500—550 кг. Алатау сиыры Алматы, Жамбыл, Шығыс
Қазақстан өңірінің таулы аймақтарында өсіріледі.Қазіргі кезде ірі қара
қолтұқымдарын асылдандыру шараларын ерекше көңіл бөлінуде. Сұрыптау
жұмыстарында басты орын асыл тұқымды бұқаларды таңдап алуға тікелей
байланысты. Сондықтан шет елдерде асыл қолтұқымды бұқалар өте қымбат
бағаланады.Сиырлардан төлді көп алу үшін ұрықты (ұрықтанған
жұмыртқажасушаны) екінші сиырға салу әдісі қолданылады. Ұрығы алынған
сиырда қайтадан жұмыртқажасуша жетілт, оны қолдан ұрықтандыра береді.
Осындай әдіспен бір сиырдай жылына 20-ға жуық ұрықтанған жұмыртқажасуша
алуға болады. Ірі қараны сұрыптау әдіс арқылы шығарылған қолтұқымдарының
сыртқы пішіні біркелкі емес. Мексика селекционерлері биіктігі 80 см,
салмағы 120-150 кг тартатын өте кішкене денелі қолтұқым шығарған. Мұндай
сиырлар жеке фермерлер үшін тиімді деп есептеледі.Қазір Қазақстанда сиырдың
қолтұқымдарын асылдандыру мақсатында игі шаралар қолға алынды. Кубадан
әкелінген зебу бұқаларын әулиеата сиырларымен жұптастыру арқылы сүтті
бағыттағы қолтұқым шығару көзделуде. Зебу бұқаларын қазақтың ақбас
сиырларымен ұрықтандыру арқылы етті бағыттағы қолтұқым алу жұмыстары
жүргізілуде.Ірі қара малдың өзіне тән ерекшеліктері бар. Сиыр орташа 15-20
жыл жасайды, оның буаздық мерзімі - 285 күн. Қазақ жерінде сиыр - басқа
түліктерден кейін қолға үйретілген мал. Алғаш сиырды Ресеймен көршілес
аймақтардан айырбастау тәсілімен әкелген. Ғалымдардың пікірі бойынша, ерте
кезде Қазақстанның көптеген аймақтарында жергілікті қазақ сиырларының
қолтұқымы өсірілген. Сиырдың етін, сүтін пайдаланған. Қазіргі кезде ірі
қара шаруашылығы - еліміздегі мал шаруашылығының ең дамыған саласы.Ірі
қараның етті бағыттағы қолтұқымдары шет елдерде көптеп өсіріледі. Мұндай
қолтұқымдарға - абердин-ангусс, герефорд, шортгорн, галловей, шароле,
лимузин, сапта-гертруда, т. б. жатады.Осы мақсатта өнімділігі аз жергілікті
мал тұқымы еуроп. тұқымдар — герефорд, швиц, симменталь, голланд
сиырларымен, қырдың қызыл сиырымен будандастырылып, малдың мол өнімді
тұқымдары алынды.Ұзақ уақыт жүргізілген ғылыми практикалық жұмыстардың
нәтижесінде елімізде алғашқы етті мал тұқымы — қазақтың ақбас сиыры, сондай-
ақ сүтті-етті тұқым — алатау сиыры мен сүтті тұқым — әулиеата сиыры
шығарылды. Осымен қатар қырдың қызыл сиыры мен симменталь сиырының белгілі
бір аймақтардың табиғи-шаруашылық жағдайына бейімделген жаңа түрлері
алынды. Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенінің дамуында мүйізді ірі қара
шаруашылығы ерекше орын алады. Оның 93,5%-ы шоғырланған жеке меншік
иелігіндегі шаруашылықтарда мал санының өсуі орта есеппен 5,9 — 6,5%-ға,
ет, сүт өндіру мөлшері 3,5 — 6,0%-ға өсті. Республикада сүтті бағыттағы
сиырлардың 7 тұқымы, олардың жоғары өнімді табындары — 16 тұқыммал зауыты
мен 80 тұқыммал шаруашылығында, етті бағыттағы сиырлардың 5 тұқымы, жоғары
өнімді бөлігі — 11 тұқыммал зауыты мен 30 тұқыммал шаруашылығында
өсіріледі. Қызылорда, Маңғыстау облыстарынан өзге облыстардың тұқыммал
шаруашылықтарында өсірілетін сүтті сиырлар барлық асыл тұқымды сиырлардың
68%-ын, Атырау, Жамбыл, Қарағанды, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан
облыстарынан басқа аймақтарда өсірілетін асыл тұқымды етті сиырлар 32%-ды
құрайды . Республика бойынша мүйізді ірі қараның үлес салмағы: қара-ала
сиыр тұқымы— 30,7%, симменталь — 24,3%, қырдың қызыл сиыры — 20,4%, алатау
— 17,3%, әулиеата — 5,3%, айршир — 1,3%, латыштың қызыл-қоңыр сиыры — 0,7%
болса, етті бағыттағы сиырлар негізінен отандық сиыр тұқымдары — қазақтың
ақбас сиырлары (84,4%) мен әулиекөл сиырларынан (11,3%) тұрады. Мал
өнімділігін арттырудың тиімді жолы — төлдерінің сапасы бойынша тексерілген,
жақсартушы бұқалардың ұрықтарын сақтау және кеңінен қолдану. Сондықтан Сиыр
өсіруде бастысы бағалы қасиеттерін төлдеріне тұрақты бере алатын
тұқымжақсартушы бұқалар алу және өсіру жұмыстарын жолға қою болып табылады.
Малды өнімділік бағыты, жас-жыныс, тұқымдық ерекшелігі мен физиологиялық
күйіне орай жайылым мен қолда құнарлы азықтандыруды ұйымдастыра білу
мүйізді ірі қара түлігінің өнімділік қасиеттерін биологиялық және
шаруашылық тұрғыдан тиімді деңгейге дейін тұрақты арттыруға мүмкіндік
береді. Дене бітімі келісті, терісі мен сүйектері жұқа, емшектері орташа,
біркелкі дамыған. Түсі негізінен қара ала. Сақа сиырлары 440—470 кг, жаңа
туылған бұзаулары 26—30 кг тартады. Алты айлықтарында 160—170 килограмға
жетеді. Сүттілігі — 2500— 3000 кг, сүтінің майлылыгы —3,9—4,1%.Қара ала
сиыр дүние жүзінде де, оның ішіндеҚазақстанда да ең көп тараған ірі қара
тұқымы. Өте мол өнімді, дене бітімі жақсы мал. Сүйегі мықты, арқасы түзу,
бөксесі кең, аяқтары түк, желіндері жақсы жетілген. Сақа сиырларының
салмағы 450—600 кг, жаңа туылған бұзауларының салмағы 35—40 кг. Сүттілігі —
3500—6000 кг. Бірақ сүтінің майлылығы небары 3,2—3,7%. Сүттілігімен қатар
еттілігі де жақсы. .Бұл Қазақстанда сүтті бағыттағы тұқымдар арасында
төртінші орынды алады.Еттілігі тым тәуір, сойыс шығымы 53—60%. Алматы,
Талдықорған, Шығыс Қазақстан, Семей облыстарының негізгі жоспарлы тұқымы.

1.2 Етті бағыттағы сиырдың биологиядағы ерекшеліктері

Қазақтың ақ бас сиыры ТМД-да алғаш болып шығарылған арнаулы етті
бағыттағы ірі қара тұқымы. Жергілікті қазақ және қалмақ сиырын герефорд
тұқымымен шағылыстыру жолыменсұрыптап алынған. Жергілікті жердің табиғи
өзгешеліктері мен азықтық ерекшеліктеріне әбден бейімделген. Денесі
созылыңқы да кең. Терісі қалың май жинауға бейім. Жазда ыстыкқа, қыста
аязға өте төзімді. Сақа сиырларының салмағы 500—550 кг, жаңа туылғанн
бұзауларының салмағы —27—30 кг тартады. 8 ай енесін еміп өскенде . 220—240
килограмға жетеді. Сүттілігі—1250— 1500 кг, сүтінің майлылығы 3,8—4,0%.
Табиғи жайылымда өте тез жетіліп, бұлшық ет талшықтарының арасына май
жинайды. Еті өте дәмді. Сойыс шығымы 55—65 процентке жетеді.Қалмақ сиыры
шөл және шөлейт жағдайда әбден бейімделген етті бағыттағы ірі қара өкілі.
Конституциясы мықты, тұлғасы кең де терең, бұлшық, еттері жақсы жетілген,
орта салмақты. Сақа сиырларының салмағы 520—550 кг, жаңа туылған бұзаулары
20— 25 кг, 8 айлық (етті тұқымдардың төлін енесінен айыратын мерзімі)
бұзаулары 200—220 кг тартады. Сүттілігі 1100—1500 кг, сүтінің майлылығы
4,1—4,5%. Табиғи жайылымда жақсы жетіліп, сойыс шығымы 55—60 процентке
жетеді.Сақа сиырларының салмағы 350—550 кг, бұқаларыныкі — 800—850 кг.
Бұзаулары баяу өседі. 18 айлық өгізшелер 400— 450 кг, тайынша-қашарлары 340
кг тартады. Сойыс шығымы 60—65 процент. Республикамыздың батыс және
оңтүстік облыстарында өсіруге болады.Латвияның бурыл сиыры республикамыздың
Ақмола, Торғай облыстарында өсіріледі. Дене бітімі орташа, сүтті мал. Сақа
сиыр-ларыңың салмағы 450—520 кг, жаңа туылған бұзауларының сал-мағы 29—37
кг, алты айлықтарында —160—180 кг, 12 айлығында —250 кг тартады.
Конституциясы мықты.Қара ала сиыр дүние жүзінде де, оның ішіндеҚазақстанда
да ең көп тараған ірі қара тұқымы. Өте мол өнімді, дене бітімі жақсы мал.
Сүйегі мықты, арқасы түзу, бөксесі кең, аяқтары түк, желіндері жақсы
жетілген. Сақа сиырларының салмағы 450—600 кг, жаңа туылған бұзауларының
салмағы 35—40 кг. Сүттілігі — 3500—6000 кг. Бірақ сүтінің майлылығы небары
3,2—3,7%. Сүттілігімен қатар еттілігі де жақсы. .Бұл Қазақстанда сүтті
бағыттағы тұқымдар арасында төртінші орынды алады.Алатау сиыры жергілікті
қазақ және қырғыз ірі қарасын швиц, кастрома тұқымымен будандастыру жолымен
шығарылған. Іле Алатауының табиғатына жақсы бейімделген, сүт және ет
өнімділігі қатар ұштастырылран мол өнімді түқымдарға жатады. Басы үлкен,
кеудесі терең, жауырыны, арқасы, белі кең. Тұяқтары қатты, сүйегі мықты.
Бұлшық еттері жақсы дамыған. Түсі негізінен бурыл. Желіні орташа дамыған,
Сақа сиырларының салмағы 500— 550 кг тартады. Сүттілігі —2800—3500 кг,
сүтінің майлылығы — 3,8—4,0%. Таулы жайылымдарда жақсы жайылып,
қоңданады.Еттілігі тым тәуір, сойыс шығымы 53—60%. Алматы, Талдықорған,
Шығыс Қазақстан, Семей облыстарының негізгі жоспарлы тұқымы.Дене бітімі
әдемі, сүйегі мықты, бұлшық, еттері жақсы дамыған. Желіндері дөңгелек
немесе тостаған тәріздес келген ірі мал. Сақа сиырлары 550—600 кг, жаңа
туылған бұзаулары 35—45 кг, 6 айлық бұзаулары —190—220 кг, 18 айлық
баспақтары 440— 450 кг, ал өзгешелері 500—600 кг тартады. Сүттілігі
2500—3500 кг, сүтінің майлылығы—3,8—4,0%, еті дәмді болады.
Қазіргі уақытта еліміздің қандай мемлекеттеріңізде болмасын сүт және ет
өндіру интенсивті өндірістік технологияға негізделген. Мал өнімінің
көбеюіне, бұл шаруашылықты шоғырландыру мен мамандандыруға да көп
байланысты.Көптеген ғылыми деректер және алдыңғы қатарлы шаруашылықтардың
көрсеткіштеріне қарасақ, мал өнімінің өндірістік технологияда дамуы, оның
көбеюі, ірі қара тұқымының сапасына, мал азығының өзіндік құны мен азығ
сапасына көп байланысты болып тұр.Ірі өндірістік фермаларда сүттің молаюы
асылдандыру жұмысының жақсаруына байланысты, әрі сүт және ет өндіру
комплекстерінде асылдандыру жұмысының бағыты да өзгеруде. Асылдандыру
жұмысының негізі жеке бір аймақта бір жоспар бойынша төл алу, оны өсіру,
бұқаларын ұрпақ сапасы бойынша бағалау.Қазіргі уақыта сауын сиырлардың
машинамен саууына, топтап бағып күтуге көп көңіл бөлінеді.Ірі қараны
асылдандыруда әлемдік генефонд ресурстарын пайдаланған жөн. Ол үшін: 1-ден
өз аймағымызда асыл тұқымды малдардың санын көбейтіп және сапасын арттыру,
жергілікті ірі қара сиырларын шет мемлекеттерден әкелінген асыл тұқымды
бұқаларымен шағылыстыру.
2-ден жаңадан асыл тұқымды ірі қара тұқымын шығыру, ол үшін жергілікті
ірі қара тұқымдарының сиырларын әлемге әйгілі генефодқа жататын қара-ала
голштин-фриз, қызыл-ала голштин-фриз, монбельярд, айршир, швиц, англер және
дания-қызыл асыл тұқымды бұқаларымен шағылыстырып, қара-ала, сары-ала,
қоңыр және қызыл ірі қара тұқымдарының ұрпақ будандастарын алу.
3-ден жергілікті аймақта шыққан сапалы да ірі қара тұқымдарының
генфондысының бұқаларының ұрық банкасының қорын сақтау, ол үшін әр тұқым
ірі қарасын өсіретін мамандырылған шаруашылықтар айналысуы қажет және ол
шаруашылықтарға көптеген экономикалық жәрдем болу тиіс.

1.3. Етті бағыттағы сиырды өндіру үшін азықтандыру

Жоғарғы өнімді мал - мал шаруашылығының негіздерінің негізі. Асыл
тұқымды жақсы мал өсіру, мал шаруашылық өнімдерін молайтуғана емес, сонымен
бірге қыруара мал азы,ын үнемдеуге, алуы шаруашылығында еңбек пен
материалдық шығындарды нақты қысқартудың тиімді жолы. Бұл міндеттерді
селекциялық – асылдандыру жұмыстары жүйесін іске асыруда.
Жаңадан алынған тұқым бұл ауыл шаруашылығының жетістіктерінің бірі..
асылдандыру жұмыстарының мақсаты жаңа тұқым алымен бірге жаңалық ашу да
болып табылады, азық-түлік бағдарламасына да байланысты, мал шаруашылығы
алдындағы міндеттерді іске асыруда шешуші роль атқарады.

Кесте -1- Майлылығы 3,8 – 4 пайыз сүт беретін сиырларды азықтандыру
нормасы
ТәуліктікАзық Қорытылытын Ас Кальций, Фосфор, гКаротин,
сауылған өлшемі, протеин, г тұзы, гг мг
сүт, кг кг
Тірілей салмағы 400 кг
4 және 0,6 620 35 35 25 220
одан
төмен
6 7,0 730 45 45 30 270
10 9,0 960 60 60 40 370
12 10,0 1090 70 70 45 420
14 11,0 1220 75 75 55 470
16 12,0 1360 85 85 60 520
18 13,0 1500 90 90 70 570
20 14,2 1650 100 100 75 620
22 15,4 1800 110 110 80 670
24 16,7 1960 115 115 85 720
26 18,0 2120 125 125 95 770
28 19,3 2330 130 130 100 820
30 20,6 2440 140 140 105 850
Тірілей салмағы 500 кг
4-тен 6,6 680 40 40 25 250
төмен
6 7,6 790 50 50 30 300
8 8,6 900 55 55 40 350
10 9,6 1020 65 65 45 400
12 10,6 1140 70 70 50 450
14 11,6 1270 70 70 55 500
16 12,6 1400 90 90 65 550
18 13,6 1540 95 95 70 600
20 14,7 1680 105 105 75 650
22 15,9 1830 115 115 85 700
24 17,1 1980 120 120 90 750
26 18,4 2140 130 130 95 800
28 19,7 2300 135 135 100 850
30 21,0 2460 145 145 105 900
32 22,3 2630 155 155 115 950
34 23,6 2780 160 160 120 1000
36 24,9 2940 170 170 130 1010
38 26,2 3100 180 180 135 1100
40 27,5 3260 185 185 140 1150
Тірілей салмағы 600 кг
4-тен 7,1 750 45 45 30 280
төмен
6 8,1 860 55 55 35 330
8 9,1 970 60 60 40 330
10 10,1 1090 70 70 45 430
12 11,1 1210 80 80 55 480
14 12,1 1340 85 85 60 520
16 13,1 1470 95 95 65 580
18 14,1 1610 100 100 75 630
250 15,1 1750 110 110 80 680
22 16,2 1900 120 120 85 730
24 17,4 2050 125 125 90 780
26 18,6 2210 130 130 100 830
28 19,9 2370 140 140 105 880
30 21,2 2530 150 150 110 930
32 22,5 2690 160 160 115 980
34 23,8 2850 165 125 1030
36 25,1 3010 175 130 1090
38 26,4 3170 180 135 1130
40 27,7 3330 190 145 1180

Етті бағыттағы сиырдың сүттілігі алдымен оның дұрыс азықтандырылуына
байланысты. Әрбір литр сүт түзу үшін желін тамырлары арқылы 500 литрден
астам қан өтеді екен.Ал тәулігіне оншақты литр сүт шығатын сиырларды алсақ,
олардың желін тамырлары арқылы 5—6 мың литрдөн астам қан өтетінін өсептеу
қиын өмес. Осы қан құрамында сүтті түзуге қажетті бүкіл қоректік заттар мен
қосындылар жеткізілуге тиіс қой.
Ал олар қайдан алынбақ? Қан құрамына малдың ас
қорыту жолдарындағы қорытылған азықтық қоректік заттары сіңіріледі.
Сондықтан қан мен қажетті қосындылар сүт түзу үшін, малды жан-жаңты
толықтырылған азықтық, рациондармен жеткілікті дәрежеде азықтандыруқажет
.Сиырды дұрыс азықтандыру үшін олардың негізгі ас қорыту ерөкшеліктерін
білген жөн. Басқа да күйіс қайыратьш мал сияқты сиыр жеген азық та алдымен
төрт камерадан тұратын асқазанының алдыңғы камералары — үлкен қарын,
жалбыршақ және тақия қарындарда алдынала өңдеуден өтеді. Бұл алдыңіғы
қарындарда көптеген микроорганизмдер тіршілік етеді. Осы қарындар олардың
өсіп-өнуіне әбден қолайлы. Алдыңғы қарындарда ұлтабардағыдай өте қышқыл
реакциялы қарын сөлі немесе тұз қышқылы болмайды, ал күйіс қайыру кезінде
сиырдың сілекей бездері шығаратын сілекейі көп мөлшерде үлкен қарынга
құйылъш, ондағы ортаға микроорганизмдер тіршілігіне қолайлы сілтілік
реакция береді. Содан барып алдыңғы қарындарда әбден күйселіп, шайналып,
ұсақталмаған азық бөлшөктері біршама уақыт кідіретіндіктен олардың қоректік
заттарын пайдаланьш, көптеген микроорганизмдер өсіп-өнеді. Олар бір
клеткалы жануар тектес (микрофауна) және қарапайым өсімдік тектес
(микрофлора) ор-ганизмдерден тұрады. Өздерінің тіршілік процестеріне үлкен
қа-рынға түскен азықтық заттарды пайдаланып, өз денесінің қо-сындыларына
енгізед,і. Мысалы, азықтық азоттың заттарды игеріп, өз денесі белогының
амин қышқылдарын түзеді. Олар белоктық азот пен белок емес заттардың
(амидтердің), сонымен қатар тіпті анорганикалық азотты (карбамид сияқты
химиялық қосындыларды) да игере алатындығын ескерсек, осы микробиологиялық
түзу арқылы сиырларға құнсыз азоттық, қосындылардан ауыспайтьш амин
қышқылдарына байытылған құнды белоктар жеткізіледі. Міне, осыдан эволюция
барысында макроорганизм (сиыр) мен микроорганизмдер (үлкен қарын
микрофлорасы мен микро-фаунасы) бір-біріне қажетті жағдай туғызып, өзара
тіршілік етеді.Алмастыруға келмейтін аминқышқылдарымен қатар алдыңғы
орындардағы микроорганизмдер маңызды витаминдерді (В12 цианкобаламин, К
витамині) де түзетінін ескерсек, олардың азықты биологиялық өңдеуден
өткізуінің малға қаншалықты маңызды екенін ағару қиын емес.Сондықтан ірі
қараның азық рационын олардың алдыңғы қата-рындарында өтетін
микробиологиялық процестерді ескере отырып жасау қажет. Азық рационы арқылы
алдыңғы қарындардағы микробиологиялық түзуді неғұрлым ұлғайта алсақ, малды
жоғары сапалы белоктың заттармен, қажетті витаминдермен солғұрлым
қамтамасыз ете аламыз. Оның алғашқы шарты — сиыр рационы-ның бірыңғай
сақтап, тез бұзбай, ал қолданылатын жаңа азықтарды біртіндеп, азаздап
енгізеді. Сондай-ақ қысқы азықтандырудан жазғы жайылымға ауыстырғанда да
осы қағиданы ұмытпай, қысқы азықтарды жайылым отымен біртіндеп қана
ауыстыру қажет. Сонда ғана сиырды іш өту індетінен сақтандырьш, қысқы
рациондарға бейімделіп қалған микроорганизмдер ассоциациясын сақтап қалуға
болады.Сиыр азықтандыруды дұрыс ұ.йымдастыру үшін оның жасына, тірілей
салмағына, физиологиялық жағдайына, өніміне қарап оларға қажетті қоректік
заттар мөлшерін (азықтық нормасын) анықтауға болады. Қазіргі кезде
сиырларга 80-нен астам қоректік және биологиялық активті заттардың қажет
екендігі белгілі больш отыр. Әрине азыңтандыру барысында олардың бәрінің
деңгейін бақылау мүмкін емес. Сондыңтан сиыр организмінің қоректік заттарға
деген мұқтаждығын көрсететін нормалық көрсеткіштер ретінде ең маңызды алты
көрсеткіш алынады.
Кесте 2-Жас (бір-екі бұзаулаған) және қондылығы төмен сиырларға қосымша
азық берудің нормасы
Күнделікті рационға мынадай қосылады
Сиыр тәулігіне
орташа мынадай
салмақ қосса, кг
Азық Қорытылатын Кальций, г Фосфор, г
өлшемі, кг протеин, г ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.