Қазақ тілді басылымдардың пайда болуы
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті КеАҚ
Күнтуған Асылжан
Қазақ тілді басылымдардағы имидждік мақалалардың сипаты (Монголиядағы қазақ тілді басылымдар материалдарының негізінде)
тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В03214 - Қоғаммен байланыс білім беру бағдарламасы
Астана, 2024
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті КеАҚ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Серікзат Дүйсенғазин______
___ ___________ 2024.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Қазақ тілді басылымдардағы имидждік мақалалардың сипаты (Монголиядағы қазақ тілді басылымдар материалдарының негізінде)
6В03214 - Қоғаммен байланыс білім беру бағдарламасы
Орындаған: ___________ Күнтуған А.
Ғылыми жетекші
т.ғ.д., профессор м.а. __________Тұржан О. І.
Астана, 2024
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті КеАҚ
Журналистика және саясаттану факультеті
Телерадио және Қоғаммен байланыс кафедрасы
Қоғаммен байланыс білім беру бағдарламасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
Серікзат Дүйсенғазин______
___ ___________ 2024.
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
ТАПСЫРМА
Студент Күнтуған Асылжан, 4-курс, 41- тобы, Қоғаммен байланыс білім беру бағдарламасы, күндізгі бөлім
1. Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы Қазақ тілді басылымдардағы имидждік мақалалардың сипаты (Монголиядағы қазақ тілді басылымдар материалдарының негізінде) №2458-п ректордың бұйрығымен бекітілген 26 12.2023
2. Білім алушының аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі 15 05, 2024.
3. Жұмысқа қажетті бастапқы деректер (заңдар, әдебиет көздері, зертханалық және өндірістік мәліметтер). Жұмыс барысында бастапқы мәліметтер монғол. қазақ зерттеушілердің еңбектерінен алынды.
4. Дипломдық жұмыста (жобада) жасалатын тақырыптар тізімі:
Қазақ тілді басылымдардың пайда болу тарихы
Басылымдардағы көтерілген негізгі мәселелер
Имидждік мақалалардың құрылымы мен мазмұнының негізгі сипаттамалары
Қоғамдық пікірді қалыптастырудағы имидждік мақалалардың рөлі
Монголияның қазақ тілді басылымдарында имидждік мақалаларды дамыту бойынша қорытындылар мен ұсынымдар
5. Графикалық материалдар тізбесі (сызбалар, кестелер, диаграммалар және т.б.) қолданылмаған.
6. Ұсынылатын негізгі әдебиеттер тізімі. Дипломдық жұмысты жазу барысында көбіне монгол, қазақ зерттеушілердің еңбектері көрсетілген. Олардың ішінде: 2000 жылы шыққан Қабдеш Жұмаділовтың Қалың елім қазағым, Цэдэвийн Дашдоржтың 1987 жылы шыққан Монголын тогтмол хэвлэлийн товч лавламж атты еңбегі, Абай Мауқараұлының 2002 жылғы О қазақ пен бұ қазақ атты еңбегі, Оңайгүл Тұржанның Имимджелогия еңбегі, Асылбек Рахатұлының Монғолия қазақтары еңбегі. Сонымен қатар, Баян-Өлгий аймағы архиві, Алау газеті, Ару жұлдыздар журналы сынды дереккөздер қолданылған.
7. Жұмыс бойынша кеңестер (оларға қатысты жұмыс бөлімдерін көрсете отырып)
Бөлімнің (тараудың) нөмірі, атауы
Ғылыми жетекші, консультант
Тапсырманы алу мерзімі
Тапсырма берілді (қолы)
Тапсырма қабылданды (қолы)
1 Монғолияда қазақ тілді басылымдардың пайда болуы және даму кезеңдері
1.1 Қазақ тілді басылымдардың пайда болуы
Тұржан О. І.
1.2 Қазақ тілді басылымдардың көтерген негізгі мәселелері
Тұржан О. І.
2 Монғолиядағы қазақ тілді басылымдардағы имидждік мақалалардың жалпы сипаты мен идеялық қырлары
2.1 Имидждік мақалалардың мазмұндық сипаты
Тұржан О. І.
2.2 Имидждік мақалалардың идеялық қырлары
Тұржан О. І.
8. Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі
№
Жұмыс кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін
орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбын бекіту
2
Дипломдық жұмысты (жобаны) дайындау үшін материалдар жинау
3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлігін дайындау (1-бөлім)
Практикаға кеткенге дейін
4
Дипломдық жұмыстың (жобаның) талдамалық бөлігін (2-3-бөлімдер) дайындау
Практика кезінде
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық мәтінінің жоба нұсқасын аяқтау
Практика аяқталғаннан кейінгі бірінші аптада
6
Алдын ала қорғауға дипломдық жұмысты (жобаны) ұсыну
Шолу дәрістері (консультациялар) кезінде
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) ұсыну рецензияға
8
Ғылыми жетекшінің пікірімен және рецензиясымен дипломдық жұмыстың (жобаның) түпкілікті нұсқасын ұсыну
9
Дипломдық жұмысты қорғау (жобаның)
МАК кестесіне сәйкес
Тапсырманың берілген күні 29 04, 2024.
Ғылыми жетекші __________ т.ғ.д., профессор м.а. Тұржан О. І.
Тапсырманы қабылдады: студент ________ Күнтуған А.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1 МОНҒОЛИЯДА ҚАЗАҚ ТІЛДІ БАСЫЛЫМДАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Қазақ тілді басылымдардың пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Қазақ тілді басылымдардың көтерген негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... . ...16
2 МОНҒОЛИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ ТІЛДІ БАСЫЛЫМДАРДАҒЫ ИМИДЖДІК МАҚАЛАЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ МЕН ИДЕЯЛЫҚ ҚЫРЛАРЫ ... ... .24
2.1 Имидждік мақалалардың мазмұндық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..24
2.2 Имидждік мақалалардың идеялық қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Пайдаланылған əдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Кіріспе
Диплом жұмысымыздың бірінші тарауында Монғолиядағы қазақ диаспорасының баспасөз тарихы туралы айтамыз, баспасөздің алғаш құрылуы қазақ қауымдастығына қалай әсер еткені жайлы жазамыз. Бұл тарауда біз Соян Қажыбайұлы мен филология ғылымдарының докторы Қабидаш Қалиасқарұлының тағы басқа жергілікті қаламгерлердің еңбектерінен басым ақпараттарды аламыз. Ал екінші тарауда имидждік мақаланың мазмұны және идеялық қырлары туралы жазамыз. Мұнда публицисттердің жазған әр түрлі мақалалары туралы және олардың мазмұндық сипатының ерекшеліктері туралы айтамыз. Бұл зерттеуімізге біз Ару жұлдыздар журналы , Жаңа дәуір т.б газеттеріне жарияланған мақалаларды талдаймыз. Осы тақырыптарымызды талдай келе кезекті өзекті тақырыптарға тоқталамыз:
:: Имидж құру стратегияларын қарастыру: осы мақалалар аясында имиджді қалыптастыруда қолданылатын стратегияларды зерттеп, қазақ қауымының қабылдауын оңды қалыптастыратын негізгі тұлғаларды, оқиғаларды және әңгімелерді анықтау.
:: Моңғолиядағы қазақтың мәдени мұрасын сақтауға және таратуға қалай үлес қосатынына назар аудара отырып, осы мақалалардың мәдени сақтаудағы рөлін бағалау.
:: Мәдениетаралық түсіністікке және бейтараптықты азайтуға баса назар аудара отырып, бұқаралық ақпарат құралдарының баяндауының қазақ қоғамдастығының ішкі және сыртқы қабылдауына әсерін зерттеу.
Моңғолиядағы қазақ тілді басылымдардағы имидждік мақалалар қазақ қауымының баяндылығын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Имидж қалыптастыруға бағытталған бұл мақалалар қазақ халқының дәстүрлі тәжірибесін, қазіргі жетістіктерін және қиындықтарын көрсетеді. Олар қазақ болмысын жақсы бейнелеуге, мақтаныш пен бірлік сезімін тәрбиелеуге ықпал етеді. Мәдени көпір қызметін атқара отырып, бұл басылымдар қазақ азшылықтары мен кең моңғол қоғамы арасындағы түсіністік пен бағалауды жеңілдетеді. Олар мәдениетті сақтау, тілді жандандыру және әлеуметтік-экономикалық мәселелер сияқты мәселелерді шешетін мәдени алмасу алаңын ұсынады. Негізінде, бұл бейнелік мақалалар Моңғолиядағы әртүрлілік мозайкасына ықпал етіп, инклюзивтілікті насихаттайды және ұлттың әлеуметтік құрылымындағы қазақ халқының ұжымдық түсінігін арттырады.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақ тілді басылымдардағы имидждік мақалалардың сипаты (Монголиядағы қазақ тілді басылымдар материалдарының негізінде).
Зерттеу жұмысының міндеті: Моңғолиядағы қазақ басылымдарының тарихи даму жолдарына талдау жасау, имидждік мақалалардың сипатын, идеялық тұрғыдан қоғамдық пікірге ықпалын жан-жақты қарастыру және талдау.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Моңғолиядағы қазақтілді басылымдардағы имидждік мақалаларды зерттеу азшылық қауымдастықтарындағы мәдени өкілдік пен сәйкестік құрылысын түсіну үшін өте маңызды.
Имидж құру стратегияларын қарастыру: осы мақалалар аясында имиджді қалыптастыруда қолданылатын стратегияларды зерттеп, қазақ қауымының қабылдауын оңды қалыптастыратын негізгі тұлғаларды, оқиғаларды және әңгімелерді анықтау.
Моңғолиядағы қазақтың мәдени мұрасын сақтауға және таратуға қалай үлес қосатынына назар аудара отырып, осы мақалалардың мәдени сақтаудағы рөлін бағалау.
Мәдениетаралық түсіністікке және бейтараптықты азайтуға баса назар аудара отырып, бұқаралық ақпарат құралдарының баяндауының қазақ қоғамдастығының ішкі және сыртқы қабылдауына әсерін зерттеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Монғолиядағы қазақ басылымдарының дамуы және бүгінгі таңдағы ахуалы туралы жинақталған деректер береді және осы басылымдардың бұған дейін арнайы талдау жасалмаған имидждік сипаты туралы талдау жасалуы - осы зерттеудің жаңалығы бола алады.
Зерттеудің теоретикалық және практикалық маңызы: Зерттеу жұмысы болашақ журналисттерге Монғолиядағы қазақ баспасөзі жайлы материал дайындауда, әсіресе, имидждік мақала жайлы жұмыстарында қолдануға болады.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі. Тақырыбымызды зерттеу барысында Жаңа Дәуір газетінің арнайы Халықаралық баспасөз бостандығы күніне шығарылған санын пайдаланумен қатар, Жазушы әрі Монғолиядағы қазақ радио алқасының мүшесі Р.Шынай-дың Жел қанат құс атты кітабы және Имиджелогия теориясы мен практикасы атты Оңайгүл Тұржан қызының негізгі ғылыми еңбектеріне жәнеде Монғолияның құрыш қаламгері, ҚР-ның жазушылар одағының мүшесі Соян Қажыбайұлының Өркенді өлке атты еңбектеріне сүйене отырып жаздық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысымыздың басым бөлігін Монғолиядағы Қазақ диаспорасының баспасөз тарихына негіздей отырып сол жақтағы зиялы қазақ өкілдерінің ғылыми мақала, газет, кітап сияқты жазба жұмыстарымен және заманауи ақпарат құралдарынан ала отырып жаздық.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, төрт тараушадан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен құралған.
1 МОНҒОЛИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ ТІЛДІ БАСЫЛЫМДАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Қазақ тілді басылымдардың пайда болуы
Бүгінгі таңда тарихи отанынан жырақта, яғни өзге елдерде өмір сүріп жатқан қазақтардың да ұлттық мәдениетті дамытуға, рухани құндылықтарды толықтыруға сүбелі үлес қосқандығын ерекше атап айтуға тиіспіз. Олардың өз мәдени орындары мен төл әдебиеті, баспасөзі болғаны және сол ошақтардың әліде оттары сөнбегені баршаға мәлім.
Қайта құру кезеңінен соң, әсіресе, Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда қазақ диоспорасы өкілдерінің белсенді қызметтерінің нәтижесінде ұлттық мәдениет орталықтары құрыла бастады. Шетелдерде қазақ тілінде жарық көріп жатқан мерзімді басылымдардың әрбірін біртұтас қазақ баспасөзі мен ұлттық мәдениетінен бөліп қарауға негіз жоқ деп айтсақ болады. Себебі, оның бәрі ұлттық рухани құндылықтың ажырамас бір бөлшектері.
Түгел түркінің түп бесігі Алтайдың күншығыс бетіне қоныс тепкен Моңғолиядағы қазақтар біртұтас қазақ әлемінің ажырамас бөлшегі. Қазақтың көптеген рухани-материалдық құндылықтарын бар бояуымен жаңа ғасырға жеткізген Монғолия қазақтары туралы ҚР тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаев 2003 жылғы 23 қазанда өткен Дүниежүзі қазақтарының ІІ құрылтайында былай деген болатын: ...Бүгінгі таңда Баян-Өлгий аймағы - қазақ халқының ана тілі ең таза сақталған, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, мәдениеті өзінің ежелгі бояуын жоғалтпаған өңірлердің бірі. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Баян-Өлгий аймағынан ата жұртқа 60 мыңнан астам ағайындарымыздың қоныс аударуы жас мемлекетіміздің мәдени-рухани тыныс-тіршілігіне, ана тіліміздің, ұлттық салт-дәстүріміздің жаңа деңгейге көтерілуіне өз ықпалын тигізгені анық [1].
Монғолиядағы қазақтардың проблемалары ондағы ресми биліктің назарынан еш қашан да тыс қалған емес. 1931-1940 жылдар аралығында Монғолияның Кіші Хуралы яғни, кіші парламенті жанында аз ұлттар жөніндегі арнайы кеңес жұмыс атқарған. Оның негізгі мақсаты мемлекетте өмір сүретін қазақ ұлты және тува, бурят ұранқай тағы басқа да ұлт өкілдерімен жұмыс жасау еді. 1940 жылы дербес қазақ аймағы орнағанға дейін аталмыш кеңес көптеген игі істер атқарып, оның жемісін өзге ұлттардан қарағанда қазақтар көп көрді. Д.Сүхбаатар атындағы мемлекеттік баспа кәсіпорнында қазақ тілінде баспа цехінің ашылуы - ондағы қазақтар үшін тарихи оқиғаның бір бөлігі болды. Дегенмен, бұл жөнінде нақты мұрағаттық деректер қазіргі таңда өте аз. Бірақ, аталмыш цех 1941 жылы Баян- Өлгей аймағына көшірілген уақытқа дейін жекелеген газет-журналдарды жарыққа шығармағанымен қазақ тілінде тақтайшалар басып келгендігі туралы баспасөз тарихын зерттеушілердің мәліметтері баршылық. Ол тақтайшалар алғашқыда төте жазумен, кейінірек латын әрпімен басылып келгені сонда басушы, әріп теруші болып жұмыс істеген қазақтардың естелік әңгімелерінен белгілі болған. Елдегі ең ірі баспа комбинатында қазақ баспа бөлімінің пайда болуы сол мемлекетте жоғарғы органда жұмыс жасаған ұлт сүйер азаматтардың еңбегі. Айталық МХРП орталық комитетінің хатшылар кеңесінің 1931 жылғы Желтоқсанның 23-і күнгі № 59 қаулысы бойынша қазақ тілінде газет, басылымдар шығаруды және оған қажетті материал техника мен қаражат әзірлеуді МХР халыққа білім беру бөліміне міндеттеген. Осыған ұқсас шешімді бір жылдан соң Министрлікде қайта бекіткен. 1932 жылы тамыздың 27-інде 9-шы отырыстың күн тәртібінің екінші мәселесінде: ...Үкіметтің саясаты, мақсаты, заң, қаулы-қарар, нұсқаулар, атқарылған іс шаралар, халықтың тілек-талаптары мен мүдделері, мәдени-ағарту, шаруашылық, экономикалық жай-күйін көпке таныстырып отырудың маңызы зор.Әсіресе, аз ұлттарға оны өз тілдерінде түсінікті түрде жеткізудің өзектілігі тіпті айрықша мәнді. Сондықтан, қазақ тілінде жеке басылым шығару аса қажет... -делінген [2].
Осылайша қазақ баспа цехінің алғаш қалай ашылғаны бізге мәлім болып отыр. 1935-1940 жылдары Монғолияда ұлттық кадрлар даярлау жұмысы өз денгейінде қолға алынынған. Хат таныған, сауат ашқан жастарды кеңес одағының жоғары оқу орындарына көптеп аттандырып жатты. Қазақ аз ұлты үшін бұл үлкен мүмкіндік болды. Кейіннен Монғолиядағы қазақ жастары келесі кезекте Алматыға жоғары оқу орындарына түсе бастады. Өз тарихи отандарына оралып, қазақ тілінде білім алулары Монғолияда Қазақ баспа жұмысының алға басуына көмектесті. Баспасөздің дамуына ерекше үлес қосқан осы арнайы білім алған мамандар болатын. Олардың қазақ тілінің қалыптасып дамуына қосқан үлестері де айтарлықтай.
Сонымен қатар қазақ ұлтының арасында өзара материалдық және өндірістік дамудың халықтың жаппай сауат ашуымен байланысты. Сауат ашуларына бірден бір әсер еткен бұл қазақ тілінде баспасөз цехінің құрылуы болды. Моңғолиядағы өндіріс орындарының көбі қазақ азаматтарының кірісулерімен түндігін ашып, түтінін түтетіп жатты. Алдымен, Налайх қаласындағы көмір кен өндірісі қазақ жұмысшыларының еншісіне тиді. Кейін Бэрх, Чоногол вольфром шахтасына, Зүүнбаян мұнай өндіру өндірісіне қазақ отбасылары елдің батыс өлкесінен шығыс Моңғолияға қарай ағылды. Осылайша, қазақ бауырларымыздың Монғол елінің 18 аймағына тарыдай шашылған тағы бір көші басталып, қала қазақтарының түп тамыры пайда болды. Өркениеттік тұрғыдан келгенде оның көптеген тиімді жақтары бар еді. Бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қазақтар өндірісті игеріп,"техниканың құлағында ойнап" жаңа заманға бейімделе бастады. Көбі тау-кен шахталарында жұмыс істегендіктен жалақылары жоғары болды да, тұрмыстық-әлеуметтік жағдайлары күрт көтеріліп жақсарды. Қала жастанып тіршілік етулерінің арқасында балаларын оқытып, көздерін ашты. Яғни, материалдық және рухани жағынан қатар есейді. Қазақ кеншілері елге де, өкіметке де жағымды жағымен көріне білді. Моңғолия өндірісшілері мен кеншілерінің алғашқы еңбек ерлері, майталман қайраткерлері қазақтар болды. Олардың аттарын құрметпен атай бастады. Өздерін бөтен жұртқа еңбеккерліктерімен мойындата білгендерінің нәтижесінде Моңғол өкіметі қазақ диаспорасына құрметпен қарайтын дәрежеге жетті. Әртүрлі салаларда еңбек еткен қазақ азаматтары ұлт намысын қай кезде болмасын жоғары ұстады.Монғол мемлекеті қазақ аз топтары үшін дербес аймақ құрып беріп, ана тілдерінде баспасөз ашуларына рұқсат беруінің өзі қандастарымыздың еңбекқор екенін бағалауы, қоғамдағы жаңа құбылыстарға тез бейімделетін ізденгіштіктеріне сәйкес сый-құрметі көрсеткен болып саналады.. Көбінесе кен орындары мен өндірістерде жұмыс істейтін, материалдық саланың негізгі тетігін ұстағандардың дені қазақтар болғаны рас. Сондықтан олардың мемлекеттің "ортақ қазанына" қорына енгізген пайдалары да көп еді. Қоғам дамып жаппай мәдениеттенуге бет бұрған осы кезеңде халық газет оқуды күнделікті тұрмыстық және рухани қажеттілікке айналдырды. Үкімет орнының 1939 жылғы ақпан айының 28 күнгі жиналысы және мемлекеттік кіші Хуралдың төменгі палата парламенті №17 қаулысы бойынша Қобда аймағындағы қазақтардың білім, мәдени істерін Қазақстанда қолданыстағы кирилица әрпімен жүргізу туралы шешім қабылдауы қазақ баспасөзінің шығуына түрткі болды [3]. Сонымен бірге қазақтардың атажұрттағы мәдени өмірімен тікелей араласуға еркін жол ашты. Шет тілдерінде газет-журналдар шығару үрдісі Моңғолияда ежелден бар болатын. Мысалы,1926 жылы қазан айынан бастап "Хозяиство Монголии" деген журнал 140 бет, 500 дана таралыммен Ұлан-Батырда орыс тілінде жарық көрген. 1933 жылы қазан айынан бастап, "Современная Монголия" деген саяси -экономикалық журнал 1000 данамен жарық көре бастаған. 1942 жылдан бері " Новости Монголии" деген апталық газет те шығарылды. Сонымен қатар Монцамэ ақпараттық агенттігі шығаратын қытай, ағылшын тілдерінде де жекелеген журналдар шығып отырған. Осылайша қазақ баспасөзі пайда болардан алдын Монғолияда өзге тілде де газет-журнал шығару жұмысы қолға алынған және белгілі дәрежеде жинақталған тәжірибелері бар болды деп айтсақ қателеспейміз. Монғолияға қазақ басылымын шығару неге керек болды? - деген сұраққа келер болсақ.
Біріншіден, осы елдегі бірден бір тілі, салт-санасы, діні-ділі бөлек ұлт бұл Қазақтар ғана болды. Белгілі бір ұлт бар жерде оның проблемалары болатыны заңдылық еді.
Екіншіден, Моңғолиядағы қазақтар елдің заңын, ресми ережелерін қабылдап, құрметтегенімен моңғол тілін жаппай үйреніп кету жағынан қиындықтар туындады. Керісінше, ауылдас Уранқай,Тува ұлыстары ежелгі түркі тайпаларының ұрпақтары болғандықтан да болар қазақ тілін үйреніп кетті. Нәтижесінде, сол кездегі қазақтар өз ана тілінің қаймағын бұзбай сақтап қалды.
Үшіншіден, Моңғол мемлекеті өз саясатын ресми тілде насихаттаудың нәтиже бере қоймасын ерте түсінді. Сондықтан, қазақ мамандарын мемлекеттік қызметке тартудың, қазақ тілінде жекелеген басылымдар шығарудың маңызын зор деп таныды.
Төртіншіден, мемлекеттік ресми органдарда кеңесші болып істеген, кеңес одағынан шақырылған мамандар мен коминтерн өкілдерінің арасында қазақ зиялыларының да болуы қандастарымызға деген құрмет пен игі көзқарас қалыптастырды.
Моңғолиядағы қазақ баспасөзінің қажеттілігі жоғарыда аталған осындай негізгі жағдайлардан туындады. 1941 жылы әлем халықтары үшін ауыр кезең еді. Кеңес одағы мен Германия арасындағы соғыс басталып, дүниежүзілік соғыс басталған уақыт. Заманның осындай қиын кезеңінде дүниеге келген Монғолиядағы қазақ баспасөзінің өзіндік даму жолдары мен оған рухани және материалдық тірек болған төмендегідей шешуші факторлары болды:
Біріншіден: Монғол үкіметі қазақ баспасөзінің дамып өркендеуіне ерекше назар аударды. Дербес қазақ аймағын құру арқылы тарайтын ортаны қалыптастырды, оқырмандарға жеткізді. Улаанбаатар-дағы қазақ баспа цехін Баян-Өлгийге көшіріп, жекешелеген қазақ баспаханасын ашты. Қазақтарды атажұрты Қазақстанмен қарым-қатынасын үзбеуге жан-жақты нығайта күш салды. Мамандармен қамтамасыз етуді әр кезеңде жүзеге асырып, жекелеген қаулы қарарлар қабылдап, оны орындалуын жіті қадағалады.
Екіншіден: Қазақстанда білім алған ұлт мамандары мен Қазақстан басылымдары Монғолиядағы қазақ баспасөзінің қалыптасып, дамуына оң әсер еткен негізгі фактор болды. Жаңа заманның жас мамандары газет ісіне автор ретінде белсене араласты. Олар атамекенде көрген-білгендерін төл баспасөзінің игілігіне арнады. Қазақстанда жарық көретін ұлттық басылымдардың Моңғолияға кеңінен таратылуының пайдасы орасан зор болды. Ең бергісін айтқанда, әртүрлі атаулар мен саяси,ғылыми терминдерді ана тілімізде бір ізді етуге, қалыптастыруға, газеттің тілі мен стилін меңгеруге, баспа ісін үйренуге тікелей үлгі-өнеге көрсетті.
Үшіншіден: Қазақ тілінде Моңғол жерінде жарық көрген басылымдар социализм кезінде қаржы-қаражат жағынан қиындық көрмеді. Бұны үкіметтің арқасы деуден алдын қандастарымыздың ауылда да, қалада да аянбай тер төгіп еңбек етулерінің жемісі деп білген жөн. Кеншілер мен малшылардың қандастарымыздың ел бюджетіне салған үлестері қомақты болатын. Оны әділ бағалаған Монғол үкіметі "Сыйға-сый,сыраға бал" деп қарады. Сондықтан да, қазақтың ұлттық мәдениеті және баспасөзіне келгенде қаржы аяған жоқ.
Төртіншіден: Қазақ аз тобының мәдениеті үшін ең ұтымды болған факторлардың бірі Қазақстанда қолданылған кирилица әрпінің Моңғолияда да іске жарауы болды. Жазу-сызудың ортақ үлгіде болуы ондағы қазақтарды атажұртына тіптен жақындата түскені анық. Сайып келгенде, Моңғолиядағы қазақ баспасөзінің тақыр жерде ғайыптан пайда болғанын ерекше атап айту керек.Оны Моңғолиялық қандасымыз, әдеби мұралар зерттеумен көп жылдар бойы айналысқан жазушы Соян Қажыбайұлы мен филология ғылымдарының докторы Қабидаш Қалиасқарұлының еңбектерінен айқын аңғаруға болады. Аталған азаматтар ауыз әдебиетінің мұраларын зерттеп,еңбектерін Баян-Өлгийде бастырған [4].
Моңғолиядағы қазақтардың халық ақындарының жырлары, шығармалары 19 ғасырдың соңына таман ауызша да жазбаша да кеңінен тараған. Сол кезеңдегі ақындардың өлең, жырларынан ел басынан өткен тарихи оқиғалар мен шынайы деректерді сол қалпында баяндағанын көруге болады. Сол елдегі қазақтардың тарихының жаршысы ретінде Тауданбек, Төлебай, Жолды, Отарбай тағы басқа ақындарды дәлел ретінде келтірсек болады. Халық ақындарының алдынғы буыны ретінде 1930 жылдан бастап Ақтан Бабиұлы жалғастырды - дейді зерттеуші, жазушы, тарихшы Соян Қажыбайұлы. Бұл Монғолиядағы қазақ публицистикасының ежелгі бастауы, түп тамыры еді. Халықтың төл баспасөзі шыққан тұста дәстүр жаңарып, дамудың жолына түсті. Қазақ диаспорасының халық ақындарының публицистикалық сарындағы өлең-дастандары болашақ журналистиканың пайда болуының және оның дамуының негізін қалады. Ендеше, соңғы ғасырдың басында Моңғол жерін мекендеген ақындар келер баспасөз шықпай тұрып, халықтың өз айналасын тануларына, бастан кешкендерін еске түсірулеріне, жырмен сусындап рухани нәр алуларына белгілі деңгейде әсер етті. Яғни бұны қазіргі тілмен айтар болсақ, сол заманның ақпарат таратушы міндетін атқарды десек те болады. Бұның барлығы келер болашаққа оқырман қауымның қалыптасуына жасалған әзірлік еді.
Өркендеу газеті - Монғолиядағы алғашқы қазақ басылымы болып саналады. Сонымен қатар ол - осы ел үшін алғашқы жергілікті газет. Баспасөз тарихын зерттеуші, моңғол ғалымы Ц.Дашдорж "Өркендеу" газетінің алғашқы саны 1941 жылы желтоқсанның 19-нда жарық көрді деп жазған. "Қазақ тіліндегі бұл басылымның еліміздің баспасөзі тарихында тұңғыш аймақтық газет ретінде аталуы орынды. Мемлекетіміздің аз ұлттардың мәдениетін дамытуға, олардың ана тілдерінде газет, басылымдар шығаруға аса назар аударып, жүзеге асырған игі шараларының бірі осы еді" -деп жазды.Тарихи деректерден мәлім болғаны, газеттің алғашқы саны жарыққа шықпас бұрын мемлекеттік баспасөз комитетінен арнайы өкіл Насанбуян деген маман Баян-Өлгийге арнайы келіп әзірлік жұмыстарымен айналысқан. Өкілдің жұмыс есебін Баян-Өлгий аймақтық партия комитеті мен аймақ уәзірлігінің басқармасы тыңдап, 1941 жылы қарашаның 13-і күні 10268-қаулы қабылдайды. Онда былай делінген.
Мемлекеттік баспасөз комитетінің өкілі Насанбуянның баяндамасына орай қаулы етілсін:
1. Әріп теруші Уатхан,комендант Жексенбайлар баспаханаға жұмысқа қабылдансын.
2.Баспасөз бөлімінің бастығы әрі саяси корректор болып Ж.Қуанған бекітілсін.
3.1872 көлеммен шағын журнал шығару және газет редакторлығына идеология бөлімінің бастығы Қабасты тағайындау ұйғарылсын [5].
Осылайша, Өркендеу газетінің алғашқы саны 500 дана таралыммен, жарты баспа көлеммен, екі бет болып жарыққа шықты. Газетпен бірге аймақта баспа өндірісінің де негізі қаланды. Алғаш жеті қызметкер, бір Тигель машина және Өркендеу газетінен өзге өнімі болмаған баспахана кейін келе 60 жұмысшы, қызметкерлермен қатар көбейіп,20 түрлі жаңа баспа техникаларымен жаңадан жабдықталды. Жылына орта есеппен 4,5 миллион баспа өнім өндіретін,1,2 миллион пайда табатын кәсіпорынға айналды. Баспахананың өнім өндіру процесі есептік көрсеткіш бойынша қаншалықты өссе, Өркендеу газеті де мазмұны жағынан соншалықты тереңдеп, үнемі даму, ілгерілеу үстінде болды. Моңғолиядағы қазақ әдебиетінің негізін қалаушылар - Ақтан Бабиұлы мен Құрманхан Мұқамәдиұлы осы Өркендеу газетінде журналистік қызметте болып, жаңа басылымның публицистикалық бағыт-бағдарын анықтауына зор үлес қосты. Жаңа буын журналистерін тәрбиелеп, қалыптастыруға атсалысты. А.Бабиұлының Моңғолиядағы қазақ журналистикасында ерекше орны бар. Ол фельетон жанрының негізін салып, оның қазақ баспасөзіндегі үлгісін жасады. Қоғам өміріндегі келеңсіздікті сынаған көптеген таңдаулы туындылары арқылы оқырмандардың назарын аударды. Газеттің жанашыр дос, сырлас-мұңдас ақылшысы екенін паш етті.
Моңғолиядағы қазақ баспасөзінің іргетасының қалану кезеңі 1941-1943 жылдар аралығы болды. Осы тұста Өркендеу оң-солын танып, мақсаты мен міндетін, жарияланымдық саясатын анықтады. Партияның бақылауында болып, саяси ұрандарға негізделген тынысы, әлеуметтік-саяси жағдайы көрініс тауып отырды. Оқиға, деректердің ішкі мәнін дер кезінде оқырман қауымға жеткізіп, қоғамдық пікірдің қалыптасуына өз деңгейінде үлес қосты.
Өркендеу газеті техникалық безендірілуі жағынан сол кезеңнің де жалпы талап деңгейінен шыға алмады. Оның негізгі себебі, мамандардың жетіспеушілігінен және баспахананың материалдық-техникалық базасының жағдайы анағұрлым нашар болғанынан болды. Журналистика жанрлары жекелеп анықтала қоймаса да газетте жарық көрген материалдардан насихаттық сипаттағы талдау мақалаларды, әдеби-көркем туындыларды кездестіруге болады. Газеттегі жалпы жарнамалар орталық және жергілікті үкіметтің ресми хабарлары,ТАСС және МОНЦАМЭ агенттіктерінен түскен шетел жаңалықтары, көршілес аймақтардың өмірінен хабар-ошарлар, арнайы мамандар жиыны секілді жеке тақырыптар бойынша айдарлар мен жариялап отырды. Сонымен қатар ғылым мен техника жетістіктері, әртүрлі қызықты оқиғалар да баяндалды. Бір партияның үстемдік етуі тұсында шығарылып келгендіктен аймақтық партия комитетінің конференциясы мен кезекті пленумдарының құлаш-құлаш материалдарын басудан, оның белсенділерінің құрғақ уағыздарынан тұратын өтірік үгіт- насхаттық мақалаларын жиі жариялаудан басқаша амалдары болмады. Бұл сол кезеңдегі барлық баспасөзге ортақ тағдыр екендігі мәлім.
Өркендеу газеті әр кезде де ауыл тұрғындары яғни тұрақты оқырмандары мен тығыз қарым-қатынаста болды. Ауыл жаңалықтары ешқандай беттерден қалмай, әрдайым бірінші беттерден орын алып отырған. Оның негізгі мазмұны ауылдағы диханшының жоспарлары мен орындалған істері, алған өнімі. Малшының жұмыс барысы мен жоспары т.с.с. мәселелер болған. Газеттің көлемінің қысқа болуына байланысты ондағы мақалалар да қысқа әрі нұсқа болуды мақсат тұтты. Ақпараттық, оқиғалық, жаңалықтардың басым болып келгені баспасөздің негізгі қағидасына сай көрініс болып табылады.
Моңғолиядағы қазақ диаспорасының рухани мәдениетін көтеруге Өркендеу газеті үлкен тарихи рөл атқарғандығында дау жоқ.
Моңғолиядағы алғашқы қазақ журналдары.
Баян-Өлгийде екі бірдей қазақ журналы 1957 жылы дүниеге келді. Оның бірі - қоғамдық-саяси Үгітші, екіншісі- әдеби-көркем Шұғыла журналы еді. Осыған дейін Моңғолиядағы қазақ диаспорасының публицистикасында және көркем әдебиетінде елеулі қарқын болған-ды. Мұнымыз белгілі деңгейде бастамалардың көтерілгенін, алғашқы қадамдардың жасалғанын жоққа шығару емес. Журналистика мен әдебиеттің жаңаша түрде бағыт алып дамуына,қ алыптасуына екі бірдей журналдың қатар дүниеге келуі айтарлықтай зор үлес қосты.
Әдеби басылым шығаруда аймақтық партия комитеті тарапынан көркем әдебиет үйірмесінің жетекшісі Арғынбай Жұмажанұлы мен Жаңа өмір газетінің жауапты хатшысы Қажекбер Әдепбайұлына тапсырма етіп берілді. Бұл мәселе кезінде қазақ жазушы,қаламгерлердің жалпы жиналысында қаралған. Жаңадан шығарылатын журналдың атын Ақтанның ұсынысымен Жаңа талап деп атап, оған сол кезде қалам тартып көріне бастаған 16 адамның туындысы Өлеңдер, Ән текстері, Очерктер, Әңгімелер деген рубрикамен Өркендеу газетінің соңғы 3-4 жылғы сандарынан теріліп және әдебиет үйірмесінде жинақталған материалдар негізінде ұсынылды -дейді, өз естелігінде жазушы Арғынбай Жұмажанұлы.
Журналдың алғашқы саны 5-4 баспа табақтың көлемімен 2000 дана таралыммен басылғаны анықталып отыр.Тұңғыш саны оқырмандар арасында тез тарағандығы сол кездің өзінде сұраныстың мол болғандығын аңғартады. Алғашқы санды журналист Қ.Әдепбайұлы жауаптанып шығарып, алға сөзін жазған. Алғашқыда ресми түрде бас редактор тағайындалмаған. Журналдың тұңғыш саны оқырмандардың алғысына бөленіп, халықтан қолдау табады. Аймақтың басшы орындары оны лайықты бағалап, 1958 жылы ақпанның 4-інде 662 қаулы қабылдаған. Онда журналды төрт баспа табақ көлеммен мезгіл сайын яғни жылына төрт рет шығарып тұруды белгілеп арнайы шешім қабылдаған [6].
Аталмыш қаулыдан кейін журналдың атауы, бас редакторы ресми бекітілген. Бас редактор Арғынбай Жұмажанұлы болып, редакция алқасына Ақтан Бабиұлы, Даниял Дікейұлы, Құрманхан Мұқамәдиұлы сынды жазушылар енген. Шын мәнінде ресми дерек осы. Алайда, кейбір мерзімді басылымдарда бірер қаламгерлер осы деректі әртүрлі варианттармен құбылтып, оқырмандарды шатастырып жүрген жайлары бар. Жаңа талап журналының алғашқы сандарында аймақ қаламгерлері өз дәуірінің суретін жасауға,замана тынысына үн қосуға атсалысты. Құрманханның Тау қойнауында жеке дара, Арғынбайдың Қыз бен жігіт, Даниялдың Мария мен Асқар атты көркем шығармалары , жазушы Мақфуздың, Мағауияның, Жақсылықтың очерктері. Сол кездегі оқырмандардың көңілдерінен шықты. Сонымен қатар Сұлтан Тәукейұлының тетар өнерін қазақ тілінде қайта жаңаруына үлесі мықты болды. Ол өзінің қазақ тілінде жазған төл туындыларымен қазақ баспасқзіне және театр қойылымына үлес қосты. Оның туындылары Келін, Арқалық, Ат басқан қоңыр [7].
Журналда шығармаларын жариялатқан авторлардың дені тырнақалды туындыларын ұсынған жас қаламгерлер болды. Оған бүгінгі жоғары талап деңгейінен қарауға келмейді. Дегенмен кейбір туындылардың стильдік қораштығына қарамастан олардың өз дәуірлерінің өзекті проблемаларын көтергенін, публицистикалық сипаты жағынан оқырмандардың ұғымына сәйкес қарапайым бола тұра өміршеңдігі ерекше назар аудартады.
Журнал үш жылдың ішінде өзінің публицистикалық бағытын толық айқындап,бет-бейнесін тапқан. Оқырмандар арасында зор беделге ие болған. Осы жайды ескерген аймақтың жергілікті өкіметі Жаңа талап журналының көлемін ұлғайту туралы тағы да қаулы қабылдайды.1960 жылы қабылданған талмыш қаулыда журналдың көлемін бес баспа табаққа ұлғайту және оны әдебиет үйірмесі ғана емес сонымен қатар мәдениет бөлімі, педогогикалық кабинет, ғылым тарату қоғамы да құрылтайшы болатындығы да көрсетілген. Осылайша, журнал тек қана әдебиетті насихаттайтын тар шеңберден шықты. Театр, өнер, білім және ғылыми теориялық тақырыптарды кең қамтитын қоғамдық - саяси сипатқа ие болды.
Жаңа талап журналы бұрынғысынан да мазмұнданып, күрделене түсті. Тақырыптың ауқымы кеңейе түсіп, публицистикалық-көркем жанрлар көптеп шыға бастады. Очерк, рецензия, қолжазба эсселер арнайы айдарлар бойынша жарық көріп отырды. Бұл қаламгерлердің шеберліктерінің шыңдала бастағандығының көрінісі еді.
Журналды 1962 жылдан бастап көрнекті публицист Құрманхан Мұқамәдиұлы басқарды. Осы кезеңде әдебиет пен публицистикаға талантты жастар көптеп тартыла бастады. Жастарды тәрбиелеу,оларға қамқорлық жасау, шығармалардың көркемдік деңгейін дамыту, әдеби ойды кеңейту және қазақ әдебиетін республикалық арнаға көтеру, насихаттау үшін көркем аударма ісі қолға алынды. Көлемді әрі күрделі жанрлар бойынша әдеби шығармалар жазылып жарыққа көрермен назарына шықты. 1969 жылы өлкедегі әдебиет үйірмесі көбейіп, Моңғолия жазушылар одағының Баян-Өлгийдегі бөлімі болып қайта құрылды. Келесі жылдан бастап Жаңа талап журналы Шұғыла деген жаңа атауға ие болды [7]. Осы тұтас журналдың беделі артып, мазмұны тереңдей түскен еді. Ел өмірінде, аймақ тыныс-тіршілігінде әрбір айда болып өткен елеулі оқиғалар мен саяси көріністерді талдап, сарапқа салған салмақты мақалалар жарық көретін болды. Әр оқиға көріністерге обьективтік тұрғыдан баға беруге, қоғамдық пікір қалыптастыруға атсалысатын деңгейге жетіп,бұрынғы қасаң тұрпатынан толықтай ажырауға бет бұрды.
1.2 Қазақ тілді басылымдардың көтерген негізгі мәселелері
Шұғыла журналы 1980 жылдардың басында 4200 дана таралыммен Моңғолияның қазақтар өмір сүретін барлық қала, аймақтарына кеңінен тарала бастаған. Небәрі 150 мың ғана құрайтын азғана қазақ үшін бұл айтарлықтай ірі жетістік еді. Журналдың көлемі алты баспа табаққа үлкейіп, мазмұны да тереңдей түсті. Әдебиет мәселелері, Проза, Поэзия, Очерк, Әдеби мұра, Әзіл- оспақ, Аударма, Сөз маржан, деген сияқты журналдың тұрақты айдарлары болды. Шұғыланың бас редакторы болып қызмет еткен, көрнекті ақын Кәкей Жаңжуңұлының ...Отыз жыл ішінде журнал отыздай айдарлар бойынша материал жариялап, 400-ден астам автордың туындысын ұсынып, әдебиетімізге бірнеше буын өкілдерін әкелді, Оларды тәрбиелеп өсірді... ( Шұғыла журналы, №3, 1985ж) дегені тарихи шындық [8].
Үгітші журналының миссиясы да, таралу сипаты да Шұғыладан басқаша болды. Ресми материялдар көп жарияланғанымен олардың сол кезеңде танымдық мағынасы зор болды. Онда жарық көрген әрбір жарияланым нақты деректерден тұратын дәлелдермен өзгешеленді. Көлемі бес баспа табақ, таралымы 3000 дана болған Үгітші журналы ресми жиын, мәслихаттарда қаралған саяси, қоғамдық, шетелдік өзекті мәселелерді талдауға назар аударды. Оның кезекті сандарынан атажұртта жарық көрген Қазақстан коммунисі журналынан сілтеме алынып, көшіріп басқан материялдарды да көптеп кездестіруге болады.
Журнал мақалалары жоспарлы түрде тапсырыспен жазылып келгенін байқау қиын емес. Оны авторлардың дені аймақтық партия комитетінің, атқару әкімшілігінің мүшелері, қызметкерлері мен лауазым иелері болғандығынан-ақ байқауға болады.
Үгітші журналы 1991 жылдан бастап атауын Уақыт және оқиға деп өзгертті. Оның бас редакторы болып жергілікті халыққа танымал ақын, қаламгер Мұрат Бұшатайұлы тағайындалған. Осы тұста журналдың беделі артып, мазмұны тереңдей түскен еді. Ел өмірінде, аймақ тыныс-тіршілігінде әрбір айда болып өткен елеулі оқиғалар мен саяси көріністерді талдап, сарапқа салған салмақты мақалалар жарық көріп отырған. Әр оқиға көріністерге обьективтік тұрғыдан баға беруге, қоғамдық пікір қалыптастыруға атсалысатын деңгейге жетіп, бұрынғы қасаң тұрпатынан толықтай ажырауға бет бұрды.
Қоғамдағы демократиялық сілкініс, жаңа фармацияның бeймәлім қырлары жөнінде журнал aлқасы өз ойларын ортаға салып, көппен пікір жарыстырып жатты. Мақала авторлары бұрынғыдай кілең лауазым иелері емес қатардағы қаламгерлер, қарапайым оқырмандар болып өзгерді. Жарияланымдар да бұрынғыдай ресмиленген тұрпаттан ажырап, шынайы өмірге жақындай түсті. Журнал бетінде Монғолиядағы қазақтардың болашағы, атажұрт Қазақстанмен қарым - қатынас проблемалары көтеріліп, cөз етілді. Қазақ тілінің шұбарланып, бірте-бірте монғолдану қаупі төніп келе жатқандығына алаңдаушылық білдірген жас қаламгер Серік Мәгежіұлының мақаласы жұрт назарын ерекше аударып, оқырмандар арасында қызу пікір талас тудырды. Журнал жарияланымының осылайша елге жақындап, өзгеруіне 1987 жылдан бастап жауапты хатшысы болып қызмет атқарған белгілі ақын, дарынды публицист Имашхан Байбатырұлының ерен еңбегінің арқасы еді. Ақын Имашхан журналды өткір әрі қызықты материалдармен қамтамасыз етуді көздеумен қатар өзі де көптеген салмақты, ойлы мақалаларын жарыққа шығарды.
Алайда,1992 жылы журнал жабылып қалды. Оған басты себеп Журнал оқырмандарының және авторлары мен мамандарының Қазақстанға жаппай қоныс аударып, көшіп кетулері болды. Сондай-ақ журналды үкіметтік бюджеттен шығарып тастауы да жығылғанға жұдырық болғаны сөзсіз.
Демократиялық қозғалыс тұсындағы газеттер. Монғолияда 1989 жылдан бастап кең етек алған демократиялық қозғалыстың нәтижесінде көптеген жаңа басылымдар жарық көрді. Республикада болған осындай тың көріністерден қазақ диаспорасы өкілдері де тыс қалмады. Қазақ балаларына арналған жеке басылымның жоқтығы ескеріліп, 1989 жылы Алтын сақа деген суретті журнал жарық көрген. Екі айда бір рет шығарылып келген журнал 1991 жылы Балдәурен атты апталық газетке aйнaлды.
1990 жыл елдің тарихында бір партияның үстемдік құрған дәуірінің биліктен кетуімен, демократия мен сөз бостандығының салтанат құруы ерекшеленді. Елдегі саяси ахуал өзгерген осы тұста ондағы қазақтар да жоқтарын толықтыруға, дәстүрін жандандыруға кірісті. Монғолия мұсылмандар бірлестігі құрылып, Шарапат атты апталық газет шығарылды. Улаанбаатар қаласында жарық көріп, Баян-Өлгий аймағына және қазақтар қоныстанған өзге елді мекендерге таратылған газеттің басты мақсаты: Мұсылманшылықты, имандылықты насихаттау болды.
Баян-Өлгийде Алатау атты газеттің алғашқы саны 1990 жылы маусымның 4-і күні жарыққа шықты. ...Уақыт үнімен үндесіп, дәуір талабымен таласа туған жаңа мақсат, өміршең мұрат жастарымыздың іскерлігімен, батыл әрекетімен жүзеге асып, ортақ қазынаның ортаймас қорына құятыны даусыз.
Заман жүгін көтеру, ел тағдырын арқалау, әрине, ең алдымен жастарымыздың үлесіне тиеді. Сондықтан да, аймағымыз жастарының ұлттық құрам ерекшеліктеріне әлеуметтік орта өзгешеліктеріне негізделген жеке басылымды болу бірден бір қажетті мәселе. Осы мақсаттың алғашқы бір қарлығашы ретінде Алатау атты Баян-Өлгий жастарының дербес газетінің бірінші саны шығарылып қолыңызға тиіп отыр...[9] делінген газеттің редакциялық мақаласында.
Бір баспа табақ көлеммен , төрт бет болып басылған газеттің алғашқы саны қазақ жастарының көкей тесті мәселелерін көтерген тартымды мақалаларымен, жас ақындардың өлеңдерімен, әңгімелерімен, әртүрлі тың ойлармен оқырмандар назарына ұсынылды. Баян-Өлгий аймақтық жастар комитетінің демеушілігімен жарық көрген газет келесі сандарын өз уақытында шығара алмады. Оған қаржы мәселесі басты кедергілердің бірі болғанымен, негізі себеп редакцияның толық құрылмауында және қызметкерлердің қоғамдық негізде жалақысыз жұмыс істеуі газеттің тұрақты шықпауына әсер етті. Жарты жылға жуық үзілістен кейін газет Темір қазық деген атпен қайта шығарыла бастады. Бес саны жарық көргеннен кейін газет біржолата жабылып қалды.
Осыдан кейін аймақта тіркелген әртүрлі заңды тұлғалар мен саяси-қоғамдық қозғалыстар өз басылымдарын шығаруға мүдделік таныта бастады. Монғолия демократтар одағының аймақтық бөлімшесі Әділет атты газет шығарды. Алғашқы саны 1991 жылы Ақпанның 28-інде жарық көрді. Айына екі рет тұрақты түрде шығарылып келген газет көп уақыт үзілістен соң 1998 жылы айына бір рет жарық көруін жалғастырған [10].
1991 жылы Қазақ тілі мен мәдениеті атты қоғамның Ұлағат атты газеті жарыққа шығып,бірнеше санын оқырман қауымға ұсынды. Тіл тазалығын, салт - дәстүрді, өнер мен әдебиетті насихаттауды қолға алған басылым 1993 жылға дейін араға айлар салып шығып тұрды да, кейін мүлдем жабылып қалды.
Қазақ диаспорасы өкілдерінің ынтымақтастығын көздеген Бірлік атты қоғамдық бірлестік Қазақ атты газет шығарды. Газеттің алғашқы сандары әсем безендіріліп мазмұны терең ойлы мақалаларымен оқырман назарын бірден аудара алды. Алайда, газеттің жарыққа шығарған сандары онға жетер жетпестен ол да жабылып қалды.
Сондай - ақ, бір ғана тұңғыш санынан кейін дереу жабылған қысқа өмірлі газеттер де болды. Соның бірі - Заман - ай газеті. Оны Невада - Семей антиядролық қозғалысының Баян-Өлгийдегі бөлімшесі қолдап шығарған болатын. Монғол астанасы Улаанбаатарда тұратын студент жастар мен қазақ ақындары Рух атты қолжазба журналын шығарып таратты. Төрт - бес саннан кейін олда өз жұмысын тоқтатты.
Монғол елінің демократиялық жаңару жолына түсіп, сөз бостандығына ерік беруі осындай әртүрлі бейресми газеттердің көптеп шығуына әсер етті. Тарих ғылымының докторы, баспасөз танушы - профессор Зүлкәпіл Мәулетұлы жазғандай: ...Екі миллиондай ғана халқы бар ел үшін 270 газет - журналдың 15 ақпарат құралының жаңадан пайда болуы - Монғолия журналистикасы үшін бұрын тарихта болмаған көрсеткіші еді...
Сұраған Рахметұлы 2008 жылдың Қазан айында Алматыға Атамекен - тұғырым, Ана тілім - тұнығым атты халықаралық жыр сайысына келген кезде Азаттық радиосының тілшісі Есенгүл Кәпқызына берген сұхбатында:
...Радиомен қатар, Ақпарат орталығында Жаңа дәуір газеті мен Шұғыла журналы шығып тұрады. Жаңа дәуір 24 бетпен айына бір рет, Шұғыла журналы 4 баспа табақ көлеммен үш айда бір жарық көреді. Әдеби - еркін бағыттағы Шұғыла журналында әдебиеттегі соңғы жаңалықтар, шетел әдебиетінің қазақ оқырманына жетпеген інжу - маржандарын аудару, Қазақстандағы әдеби өмірмен мағлұматтар беріп тұру көзделе отырып, Жаңа дәуір газетіне аймақ өмірінің тыныс - тіршілігі арқау болады. Ал, жақында осы ақпарат орталығы тарапынан Өлгий телеарнасы ашылды. Аймақ жұртшылығының ғана көзайымы бола алатын бұл телеарна аптасына екі мәрте екі сағаттан хабар таратады. Сондай - ақ, Баян - Өлгий қазақтары Қазақстан телеарналарының барлығын дерлік спутник арқылы көре алады. Бұны Баян - Өлгий аймағы әкімшілігі Қазақстан Мәдениет және ақпарат министірлігінің көмегімен жүзеге асырған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті КеАҚ
Күнтуған Асылжан
Қазақ тілді басылымдардағы имидждік мақалалардың сипаты (Монголиядағы қазақ тілді басылымдар материалдарының негізінде)
тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В03214 - Қоғаммен байланыс білім беру бағдарламасы
Астана, 2024
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті КеАҚ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Серікзат Дүйсенғазин______
___ ___________ 2024.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Қазақ тілді басылымдардағы имидждік мақалалардың сипаты (Монголиядағы қазақ тілді басылымдар материалдарының негізінде)
6В03214 - Қоғаммен байланыс білім беру бағдарламасы
Орындаған: ___________ Күнтуған А.
Ғылыми жетекші
т.ғ.д., профессор м.а. __________Тұржан О. І.
Астана, 2024
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті КеАҚ
Журналистика және саясаттану факультеті
Телерадио және Қоғаммен байланыс кафедрасы
Қоғаммен байланыс білім беру бағдарламасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
Серікзат Дүйсенғазин______
___ ___________ 2024.
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
ТАПСЫРМА
Студент Күнтуған Асылжан, 4-курс, 41- тобы, Қоғаммен байланыс білім беру бағдарламасы, күндізгі бөлім
1. Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы Қазақ тілді басылымдардағы имидждік мақалалардың сипаты (Монголиядағы қазақ тілді басылымдар материалдарының негізінде) №2458-п ректордың бұйрығымен бекітілген 26 12.2023
2. Білім алушының аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі 15 05, 2024.
3. Жұмысқа қажетті бастапқы деректер (заңдар, әдебиет көздері, зертханалық және өндірістік мәліметтер). Жұмыс барысында бастапқы мәліметтер монғол. қазақ зерттеушілердің еңбектерінен алынды.
4. Дипломдық жұмыста (жобада) жасалатын тақырыптар тізімі:
Қазақ тілді басылымдардың пайда болу тарихы
Басылымдардағы көтерілген негізгі мәселелер
Имидждік мақалалардың құрылымы мен мазмұнының негізгі сипаттамалары
Қоғамдық пікірді қалыптастырудағы имидждік мақалалардың рөлі
Монголияның қазақ тілді басылымдарында имидждік мақалаларды дамыту бойынша қорытындылар мен ұсынымдар
5. Графикалық материалдар тізбесі (сызбалар, кестелер, диаграммалар және т.б.) қолданылмаған.
6. Ұсынылатын негізгі әдебиеттер тізімі. Дипломдық жұмысты жазу барысында көбіне монгол, қазақ зерттеушілердің еңбектері көрсетілген. Олардың ішінде: 2000 жылы шыққан Қабдеш Жұмаділовтың Қалың елім қазағым, Цэдэвийн Дашдоржтың 1987 жылы шыққан Монголын тогтмол хэвлэлийн товч лавламж атты еңбегі, Абай Мауқараұлының 2002 жылғы О қазақ пен бұ қазақ атты еңбегі, Оңайгүл Тұржанның Имимджелогия еңбегі, Асылбек Рахатұлының Монғолия қазақтары еңбегі. Сонымен қатар, Баян-Өлгий аймағы архиві, Алау газеті, Ару жұлдыздар журналы сынды дереккөздер қолданылған.
7. Жұмыс бойынша кеңестер (оларға қатысты жұмыс бөлімдерін көрсете отырып)
Бөлімнің (тараудың) нөмірі, атауы
Ғылыми жетекші, консультант
Тапсырманы алу мерзімі
Тапсырма берілді (қолы)
Тапсырма қабылданды (қолы)
1 Монғолияда қазақ тілді басылымдардың пайда болуы және даму кезеңдері
1.1 Қазақ тілді басылымдардың пайда болуы
Тұржан О. І.
1.2 Қазақ тілді басылымдардың көтерген негізгі мәселелері
Тұржан О. І.
2 Монғолиядағы қазақ тілді басылымдардағы имидждік мақалалардың жалпы сипаты мен идеялық қырлары
2.1 Имидждік мақалалардың мазмұндық сипаты
Тұржан О. І.
2.2 Имидждік мақалалардың идеялық қырлары
Тұржан О. І.
8. Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі
№
Жұмыс кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін
орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбын бекіту
2
Дипломдық жұмысты (жобаны) дайындау үшін материалдар жинау
3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлігін дайындау (1-бөлім)
Практикаға кеткенге дейін
4
Дипломдық жұмыстың (жобаның) талдамалық бөлігін (2-3-бөлімдер) дайындау
Практика кезінде
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық мәтінінің жоба нұсқасын аяқтау
Практика аяқталғаннан кейінгі бірінші аптада
6
Алдын ала қорғауға дипломдық жұмысты (жобаны) ұсыну
Шолу дәрістері (консультациялар) кезінде
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) ұсыну рецензияға
8
Ғылыми жетекшінің пікірімен және рецензиясымен дипломдық жұмыстың (жобаның) түпкілікті нұсқасын ұсыну
9
Дипломдық жұмысты қорғау (жобаның)
МАК кестесіне сәйкес
Тапсырманың берілген күні 29 04, 2024.
Ғылыми жетекші __________ т.ғ.д., профессор м.а. Тұржан О. І.
Тапсырманы қабылдады: студент ________ Күнтуған А.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1 МОНҒОЛИЯДА ҚАЗАҚ ТІЛДІ БАСЫЛЫМДАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Қазақ тілді басылымдардың пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Қазақ тілді басылымдардың көтерген негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... . ...16
2 МОНҒОЛИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ ТІЛДІ БАСЫЛЫМДАРДАҒЫ ИМИДЖДІК МАҚАЛАЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ МЕН ИДЕЯЛЫҚ ҚЫРЛАРЫ ... ... .24
2.1 Имидждік мақалалардың мазмұндық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..24
2.2 Имидждік мақалалардың идеялық қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Пайдаланылған əдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Кіріспе
Диплом жұмысымыздың бірінші тарауында Монғолиядағы қазақ диаспорасының баспасөз тарихы туралы айтамыз, баспасөздің алғаш құрылуы қазақ қауымдастығына қалай әсер еткені жайлы жазамыз. Бұл тарауда біз Соян Қажыбайұлы мен филология ғылымдарының докторы Қабидаш Қалиасқарұлының тағы басқа жергілікті қаламгерлердің еңбектерінен басым ақпараттарды аламыз. Ал екінші тарауда имидждік мақаланың мазмұны және идеялық қырлары туралы жазамыз. Мұнда публицисттердің жазған әр түрлі мақалалары туралы және олардың мазмұндық сипатының ерекшеліктері туралы айтамыз. Бұл зерттеуімізге біз Ару жұлдыздар журналы , Жаңа дәуір т.б газеттеріне жарияланған мақалаларды талдаймыз. Осы тақырыптарымызды талдай келе кезекті өзекті тақырыптарға тоқталамыз:
:: Имидж құру стратегияларын қарастыру: осы мақалалар аясында имиджді қалыптастыруда қолданылатын стратегияларды зерттеп, қазақ қауымының қабылдауын оңды қалыптастыратын негізгі тұлғаларды, оқиғаларды және әңгімелерді анықтау.
:: Моңғолиядағы қазақтың мәдени мұрасын сақтауға және таратуға қалай үлес қосатынына назар аудара отырып, осы мақалалардың мәдени сақтаудағы рөлін бағалау.
:: Мәдениетаралық түсіністікке және бейтараптықты азайтуға баса назар аудара отырып, бұқаралық ақпарат құралдарының баяндауының қазақ қоғамдастығының ішкі және сыртқы қабылдауына әсерін зерттеу.
Моңғолиядағы қазақ тілді басылымдардағы имидждік мақалалар қазақ қауымының баяндылығын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Имидж қалыптастыруға бағытталған бұл мақалалар қазақ халқының дәстүрлі тәжірибесін, қазіргі жетістіктерін және қиындықтарын көрсетеді. Олар қазақ болмысын жақсы бейнелеуге, мақтаныш пен бірлік сезімін тәрбиелеуге ықпал етеді. Мәдени көпір қызметін атқара отырып, бұл басылымдар қазақ азшылықтары мен кең моңғол қоғамы арасындағы түсіністік пен бағалауды жеңілдетеді. Олар мәдениетті сақтау, тілді жандандыру және әлеуметтік-экономикалық мәселелер сияқты мәселелерді шешетін мәдени алмасу алаңын ұсынады. Негізінде, бұл бейнелік мақалалар Моңғолиядағы әртүрлілік мозайкасына ықпал етіп, инклюзивтілікті насихаттайды және ұлттың әлеуметтік құрылымындағы қазақ халқының ұжымдық түсінігін арттырады.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақ тілді басылымдардағы имидждік мақалалардың сипаты (Монголиядағы қазақ тілді басылымдар материалдарының негізінде).
Зерттеу жұмысының міндеті: Моңғолиядағы қазақ басылымдарының тарихи даму жолдарына талдау жасау, имидждік мақалалардың сипатын, идеялық тұрғыдан қоғамдық пікірге ықпалын жан-жақты қарастыру және талдау.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Моңғолиядағы қазақтілді басылымдардағы имидждік мақалаларды зерттеу азшылық қауымдастықтарындағы мәдени өкілдік пен сәйкестік құрылысын түсіну үшін өте маңызды.
Имидж құру стратегияларын қарастыру: осы мақалалар аясында имиджді қалыптастыруда қолданылатын стратегияларды зерттеп, қазақ қауымының қабылдауын оңды қалыптастыратын негізгі тұлғаларды, оқиғаларды және әңгімелерді анықтау.
Моңғолиядағы қазақтың мәдени мұрасын сақтауға және таратуға қалай үлес қосатынына назар аудара отырып, осы мақалалардың мәдени сақтаудағы рөлін бағалау.
Мәдениетаралық түсіністікке және бейтараптықты азайтуға баса назар аудара отырып, бұқаралық ақпарат құралдарының баяндауының қазақ қоғамдастығының ішкі және сыртқы қабылдауына әсерін зерттеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Монғолиядағы қазақ басылымдарының дамуы және бүгінгі таңдағы ахуалы туралы жинақталған деректер береді және осы басылымдардың бұған дейін арнайы талдау жасалмаған имидждік сипаты туралы талдау жасалуы - осы зерттеудің жаңалығы бола алады.
Зерттеудің теоретикалық және практикалық маңызы: Зерттеу жұмысы болашақ журналисттерге Монғолиядағы қазақ баспасөзі жайлы материал дайындауда, әсіресе, имидждік мақала жайлы жұмыстарында қолдануға болады.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі. Тақырыбымызды зерттеу барысында Жаңа Дәуір газетінің арнайы Халықаралық баспасөз бостандығы күніне шығарылған санын пайдаланумен қатар, Жазушы әрі Монғолиядағы қазақ радио алқасының мүшесі Р.Шынай-дың Жел қанат құс атты кітабы және Имиджелогия теориясы мен практикасы атты Оңайгүл Тұржан қызының негізгі ғылыми еңбектеріне жәнеде Монғолияның құрыш қаламгері, ҚР-ның жазушылар одағының мүшесі Соян Қажыбайұлының Өркенді өлке атты еңбектеріне сүйене отырып жаздық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысымыздың басым бөлігін Монғолиядағы Қазақ диаспорасының баспасөз тарихына негіздей отырып сол жақтағы зиялы қазақ өкілдерінің ғылыми мақала, газет, кітап сияқты жазба жұмыстарымен және заманауи ақпарат құралдарынан ала отырып жаздық.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, төрт тараушадан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен құралған.
1 МОНҒОЛИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ ТІЛДІ БАСЫЛЫМДАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Қазақ тілді басылымдардың пайда болуы
Бүгінгі таңда тарихи отанынан жырақта, яғни өзге елдерде өмір сүріп жатқан қазақтардың да ұлттық мәдениетті дамытуға, рухани құндылықтарды толықтыруға сүбелі үлес қосқандығын ерекше атап айтуға тиіспіз. Олардың өз мәдени орындары мен төл әдебиеті, баспасөзі болғаны және сол ошақтардың әліде оттары сөнбегені баршаға мәлім.
Қайта құру кезеңінен соң, әсіресе, Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда қазақ диоспорасы өкілдерінің белсенді қызметтерінің нәтижесінде ұлттық мәдениет орталықтары құрыла бастады. Шетелдерде қазақ тілінде жарық көріп жатқан мерзімді басылымдардың әрбірін біртұтас қазақ баспасөзі мен ұлттық мәдениетінен бөліп қарауға негіз жоқ деп айтсақ болады. Себебі, оның бәрі ұлттық рухани құндылықтың ажырамас бір бөлшектері.
Түгел түркінің түп бесігі Алтайдың күншығыс бетіне қоныс тепкен Моңғолиядағы қазақтар біртұтас қазақ әлемінің ажырамас бөлшегі. Қазақтың көптеген рухани-материалдық құндылықтарын бар бояуымен жаңа ғасырға жеткізген Монғолия қазақтары туралы ҚР тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаев 2003 жылғы 23 қазанда өткен Дүниежүзі қазақтарының ІІ құрылтайында былай деген болатын: ...Бүгінгі таңда Баян-Өлгий аймағы - қазақ халқының ана тілі ең таза сақталған, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, мәдениеті өзінің ежелгі бояуын жоғалтпаған өңірлердің бірі. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Баян-Өлгий аймағынан ата жұртқа 60 мыңнан астам ағайындарымыздың қоныс аударуы жас мемлекетіміздің мәдени-рухани тыныс-тіршілігіне, ана тіліміздің, ұлттық салт-дәстүріміздің жаңа деңгейге көтерілуіне өз ықпалын тигізгені анық [1].
Монғолиядағы қазақтардың проблемалары ондағы ресми биліктің назарынан еш қашан да тыс қалған емес. 1931-1940 жылдар аралығында Монғолияның Кіші Хуралы яғни, кіші парламенті жанында аз ұлттар жөніндегі арнайы кеңес жұмыс атқарған. Оның негізгі мақсаты мемлекетте өмір сүретін қазақ ұлты және тува, бурят ұранқай тағы басқа да ұлт өкілдерімен жұмыс жасау еді. 1940 жылы дербес қазақ аймағы орнағанға дейін аталмыш кеңес көптеген игі істер атқарып, оның жемісін өзге ұлттардан қарағанда қазақтар көп көрді. Д.Сүхбаатар атындағы мемлекеттік баспа кәсіпорнында қазақ тілінде баспа цехінің ашылуы - ондағы қазақтар үшін тарихи оқиғаның бір бөлігі болды. Дегенмен, бұл жөнінде нақты мұрағаттық деректер қазіргі таңда өте аз. Бірақ, аталмыш цех 1941 жылы Баян- Өлгей аймағына көшірілген уақытқа дейін жекелеген газет-журналдарды жарыққа шығармағанымен қазақ тілінде тақтайшалар басып келгендігі туралы баспасөз тарихын зерттеушілердің мәліметтері баршылық. Ол тақтайшалар алғашқыда төте жазумен, кейінірек латын әрпімен басылып келгені сонда басушы, әріп теруші болып жұмыс істеген қазақтардың естелік әңгімелерінен белгілі болған. Елдегі ең ірі баспа комбинатында қазақ баспа бөлімінің пайда болуы сол мемлекетте жоғарғы органда жұмыс жасаған ұлт сүйер азаматтардың еңбегі. Айталық МХРП орталық комитетінің хатшылар кеңесінің 1931 жылғы Желтоқсанның 23-і күнгі № 59 қаулысы бойынша қазақ тілінде газет, басылымдар шығаруды және оған қажетті материал техника мен қаражат әзірлеуді МХР халыққа білім беру бөліміне міндеттеген. Осыған ұқсас шешімді бір жылдан соң Министрлікде қайта бекіткен. 1932 жылы тамыздың 27-інде 9-шы отырыстың күн тәртібінің екінші мәселесінде: ...Үкіметтің саясаты, мақсаты, заң, қаулы-қарар, нұсқаулар, атқарылған іс шаралар, халықтың тілек-талаптары мен мүдделері, мәдени-ағарту, шаруашылық, экономикалық жай-күйін көпке таныстырып отырудың маңызы зор.Әсіресе, аз ұлттарға оны өз тілдерінде түсінікті түрде жеткізудің өзектілігі тіпті айрықша мәнді. Сондықтан, қазақ тілінде жеке басылым шығару аса қажет... -делінген [2].
Осылайша қазақ баспа цехінің алғаш қалай ашылғаны бізге мәлім болып отыр. 1935-1940 жылдары Монғолияда ұлттық кадрлар даярлау жұмысы өз денгейінде қолға алынынған. Хат таныған, сауат ашқан жастарды кеңес одағының жоғары оқу орындарына көптеп аттандырып жатты. Қазақ аз ұлты үшін бұл үлкен мүмкіндік болды. Кейіннен Монғолиядағы қазақ жастары келесі кезекте Алматыға жоғары оқу орындарына түсе бастады. Өз тарихи отандарына оралып, қазақ тілінде білім алулары Монғолияда Қазақ баспа жұмысының алға басуына көмектесті. Баспасөздің дамуына ерекше үлес қосқан осы арнайы білім алған мамандар болатын. Олардың қазақ тілінің қалыптасып дамуына қосқан үлестері де айтарлықтай.
Сонымен қатар қазақ ұлтының арасында өзара материалдық және өндірістік дамудың халықтың жаппай сауат ашуымен байланысты. Сауат ашуларына бірден бір әсер еткен бұл қазақ тілінде баспасөз цехінің құрылуы болды. Моңғолиядағы өндіріс орындарының көбі қазақ азаматтарының кірісулерімен түндігін ашып, түтінін түтетіп жатты. Алдымен, Налайх қаласындағы көмір кен өндірісі қазақ жұмысшыларының еншісіне тиді. Кейін Бэрх, Чоногол вольфром шахтасына, Зүүнбаян мұнай өндіру өндірісіне қазақ отбасылары елдің батыс өлкесінен шығыс Моңғолияға қарай ағылды. Осылайша, қазақ бауырларымыздың Монғол елінің 18 аймағына тарыдай шашылған тағы бір көші басталып, қала қазақтарының түп тамыры пайда болды. Өркениеттік тұрғыдан келгенде оның көптеген тиімді жақтары бар еді. Бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қазақтар өндірісті игеріп,"техниканың құлағында ойнап" жаңа заманға бейімделе бастады. Көбі тау-кен шахталарында жұмыс істегендіктен жалақылары жоғары болды да, тұрмыстық-әлеуметтік жағдайлары күрт көтеріліп жақсарды. Қала жастанып тіршілік етулерінің арқасында балаларын оқытып, көздерін ашты. Яғни, материалдық және рухани жағынан қатар есейді. Қазақ кеншілері елге де, өкіметке де жағымды жағымен көріне білді. Моңғолия өндірісшілері мен кеншілерінің алғашқы еңбек ерлері, майталман қайраткерлері қазақтар болды. Олардың аттарын құрметпен атай бастады. Өздерін бөтен жұртқа еңбеккерліктерімен мойындата білгендерінің нәтижесінде Моңғол өкіметі қазақ диаспорасына құрметпен қарайтын дәрежеге жетті. Әртүрлі салаларда еңбек еткен қазақ азаматтары ұлт намысын қай кезде болмасын жоғары ұстады.Монғол мемлекеті қазақ аз топтары үшін дербес аймақ құрып беріп, ана тілдерінде баспасөз ашуларына рұқсат беруінің өзі қандастарымыздың еңбекқор екенін бағалауы, қоғамдағы жаңа құбылыстарға тез бейімделетін ізденгіштіктеріне сәйкес сый-құрметі көрсеткен болып саналады.. Көбінесе кен орындары мен өндірістерде жұмыс істейтін, материалдық саланың негізгі тетігін ұстағандардың дені қазақтар болғаны рас. Сондықтан олардың мемлекеттің "ортақ қазанына" қорына енгізген пайдалары да көп еді. Қоғам дамып жаппай мәдениеттенуге бет бұрған осы кезеңде халық газет оқуды күнделікті тұрмыстық және рухани қажеттілікке айналдырды. Үкімет орнының 1939 жылғы ақпан айының 28 күнгі жиналысы және мемлекеттік кіші Хуралдың төменгі палата парламенті №17 қаулысы бойынша Қобда аймағындағы қазақтардың білім, мәдени істерін Қазақстанда қолданыстағы кирилица әрпімен жүргізу туралы шешім қабылдауы қазақ баспасөзінің шығуына түрткі болды [3]. Сонымен бірге қазақтардың атажұрттағы мәдени өмірімен тікелей араласуға еркін жол ашты. Шет тілдерінде газет-журналдар шығару үрдісі Моңғолияда ежелден бар болатын. Мысалы,1926 жылы қазан айынан бастап "Хозяиство Монголии" деген журнал 140 бет, 500 дана таралыммен Ұлан-Батырда орыс тілінде жарық көрген. 1933 жылы қазан айынан бастап, "Современная Монголия" деген саяси -экономикалық журнал 1000 данамен жарық көре бастаған. 1942 жылдан бері " Новости Монголии" деген апталық газет те шығарылды. Сонымен қатар Монцамэ ақпараттық агенттігі шығаратын қытай, ағылшын тілдерінде де жекелеген журналдар шығып отырған. Осылайша қазақ баспасөзі пайда болардан алдын Монғолияда өзге тілде де газет-журнал шығару жұмысы қолға алынған және белгілі дәрежеде жинақталған тәжірибелері бар болды деп айтсақ қателеспейміз. Монғолияға қазақ басылымын шығару неге керек болды? - деген сұраққа келер болсақ.
Біріншіден, осы елдегі бірден бір тілі, салт-санасы, діні-ділі бөлек ұлт бұл Қазақтар ғана болды. Белгілі бір ұлт бар жерде оның проблемалары болатыны заңдылық еді.
Екіншіден, Моңғолиядағы қазақтар елдің заңын, ресми ережелерін қабылдап, құрметтегенімен моңғол тілін жаппай үйреніп кету жағынан қиындықтар туындады. Керісінше, ауылдас Уранқай,Тува ұлыстары ежелгі түркі тайпаларының ұрпақтары болғандықтан да болар қазақ тілін үйреніп кетті. Нәтижесінде, сол кездегі қазақтар өз ана тілінің қаймағын бұзбай сақтап қалды.
Үшіншіден, Моңғол мемлекеті өз саясатын ресми тілде насихаттаудың нәтиже бере қоймасын ерте түсінді. Сондықтан, қазақ мамандарын мемлекеттік қызметке тартудың, қазақ тілінде жекелеген басылымдар шығарудың маңызын зор деп таныды.
Төртіншіден, мемлекеттік ресми органдарда кеңесші болып істеген, кеңес одағынан шақырылған мамандар мен коминтерн өкілдерінің арасында қазақ зиялыларының да болуы қандастарымызға деген құрмет пен игі көзқарас қалыптастырды.
Моңғолиядағы қазақ баспасөзінің қажеттілігі жоғарыда аталған осындай негізгі жағдайлардан туындады. 1941 жылы әлем халықтары үшін ауыр кезең еді. Кеңес одағы мен Германия арасындағы соғыс басталып, дүниежүзілік соғыс басталған уақыт. Заманның осындай қиын кезеңінде дүниеге келген Монғолиядағы қазақ баспасөзінің өзіндік даму жолдары мен оған рухани және материалдық тірек болған төмендегідей шешуші факторлары болды:
Біріншіден: Монғол үкіметі қазақ баспасөзінің дамып өркендеуіне ерекше назар аударды. Дербес қазақ аймағын құру арқылы тарайтын ортаны қалыптастырды, оқырмандарға жеткізді. Улаанбаатар-дағы қазақ баспа цехін Баян-Өлгийге көшіріп, жекешелеген қазақ баспаханасын ашты. Қазақтарды атажұрты Қазақстанмен қарым-қатынасын үзбеуге жан-жақты нығайта күш салды. Мамандармен қамтамасыз етуді әр кезеңде жүзеге асырып, жекелеген қаулы қарарлар қабылдап, оны орындалуын жіті қадағалады.
Екіншіден: Қазақстанда білім алған ұлт мамандары мен Қазақстан басылымдары Монғолиядағы қазақ баспасөзінің қалыптасып, дамуына оң әсер еткен негізгі фактор болды. Жаңа заманның жас мамандары газет ісіне автор ретінде белсене араласты. Олар атамекенде көрген-білгендерін төл баспасөзінің игілігіне арнады. Қазақстанда жарық көретін ұлттық басылымдардың Моңғолияға кеңінен таратылуының пайдасы орасан зор болды. Ең бергісін айтқанда, әртүрлі атаулар мен саяси,ғылыми терминдерді ана тілімізде бір ізді етуге, қалыптастыруға, газеттің тілі мен стилін меңгеруге, баспа ісін үйренуге тікелей үлгі-өнеге көрсетті.
Үшіншіден: Қазақ тілінде Моңғол жерінде жарық көрген басылымдар социализм кезінде қаржы-қаражат жағынан қиындық көрмеді. Бұны үкіметтің арқасы деуден алдын қандастарымыздың ауылда да, қалада да аянбай тер төгіп еңбек етулерінің жемісі деп білген жөн. Кеншілер мен малшылардың қандастарымыздың ел бюджетіне салған үлестері қомақты болатын. Оны әділ бағалаған Монғол үкіметі "Сыйға-сый,сыраға бал" деп қарады. Сондықтан да, қазақтың ұлттық мәдениеті және баспасөзіне келгенде қаржы аяған жоқ.
Төртіншіден: Қазақ аз тобының мәдениеті үшін ең ұтымды болған факторлардың бірі Қазақстанда қолданылған кирилица әрпінің Моңғолияда да іске жарауы болды. Жазу-сызудың ортақ үлгіде болуы ондағы қазақтарды атажұртына тіптен жақындата түскені анық. Сайып келгенде, Моңғолиядағы қазақ баспасөзінің тақыр жерде ғайыптан пайда болғанын ерекше атап айту керек.Оны Моңғолиялық қандасымыз, әдеби мұралар зерттеумен көп жылдар бойы айналысқан жазушы Соян Қажыбайұлы мен филология ғылымдарының докторы Қабидаш Қалиасқарұлының еңбектерінен айқын аңғаруға болады. Аталған азаматтар ауыз әдебиетінің мұраларын зерттеп,еңбектерін Баян-Өлгийде бастырған [4].
Моңғолиядағы қазақтардың халық ақындарының жырлары, шығармалары 19 ғасырдың соңына таман ауызша да жазбаша да кеңінен тараған. Сол кезеңдегі ақындардың өлең, жырларынан ел басынан өткен тарихи оқиғалар мен шынайы деректерді сол қалпында баяндағанын көруге болады. Сол елдегі қазақтардың тарихының жаршысы ретінде Тауданбек, Төлебай, Жолды, Отарбай тағы басқа ақындарды дәлел ретінде келтірсек болады. Халық ақындарының алдынғы буыны ретінде 1930 жылдан бастап Ақтан Бабиұлы жалғастырды - дейді зерттеуші, жазушы, тарихшы Соян Қажыбайұлы. Бұл Монғолиядағы қазақ публицистикасының ежелгі бастауы, түп тамыры еді. Халықтың төл баспасөзі шыққан тұста дәстүр жаңарып, дамудың жолына түсті. Қазақ диаспорасының халық ақындарының публицистикалық сарындағы өлең-дастандары болашақ журналистиканың пайда болуының және оның дамуының негізін қалады. Ендеше, соңғы ғасырдың басында Моңғол жерін мекендеген ақындар келер баспасөз шықпай тұрып, халықтың өз айналасын тануларына, бастан кешкендерін еске түсірулеріне, жырмен сусындап рухани нәр алуларына белгілі деңгейде әсер етті. Яғни бұны қазіргі тілмен айтар болсақ, сол заманның ақпарат таратушы міндетін атқарды десек те болады. Бұның барлығы келер болашаққа оқырман қауымның қалыптасуына жасалған әзірлік еді.
Өркендеу газеті - Монғолиядағы алғашқы қазақ басылымы болып саналады. Сонымен қатар ол - осы ел үшін алғашқы жергілікті газет. Баспасөз тарихын зерттеуші, моңғол ғалымы Ц.Дашдорж "Өркендеу" газетінің алғашқы саны 1941 жылы желтоқсанның 19-нда жарық көрді деп жазған. "Қазақ тіліндегі бұл басылымның еліміздің баспасөзі тарихында тұңғыш аймақтық газет ретінде аталуы орынды. Мемлекетіміздің аз ұлттардың мәдениетін дамытуға, олардың ана тілдерінде газет, басылымдар шығаруға аса назар аударып, жүзеге асырған игі шараларының бірі осы еді" -деп жазды.Тарихи деректерден мәлім болғаны, газеттің алғашқы саны жарыққа шықпас бұрын мемлекеттік баспасөз комитетінен арнайы өкіл Насанбуян деген маман Баян-Өлгийге арнайы келіп әзірлік жұмыстарымен айналысқан. Өкілдің жұмыс есебін Баян-Өлгий аймақтық партия комитеті мен аймақ уәзірлігінің басқармасы тыңдап, 1941 жылы қарашаның 13-і күні 10268-қаулы қабылдайды. Онда былай делінген.
Мемлекеттік баспасөз комитетінің өкілі Насанбуянның баяндамасына орай қаулы етілсін:
1. Әріп теруші Уатхан,комендант Жексенбайлар баспаханаға жұмысқа қабылдансын.
2.Баспасөз бөлімінің бастығы әрі саяси корректор болып Ж.Қуанған бекітілсін.
3.1872 көлеммен шағын журнал шығару және газет редакторлығына идеология бөлімінің бастығы Қабасты тағайындау ұйғарылсын [5].
Осылайша, Өркендеу газетінің алғашқы саны 500 дана таралыммен, жарты баспа көлеммен, екі бет болып жарыққа шықты. Газетпен бірге аймақта баспа өндірісінің де негізі қаланды. Алғаш жеті қызметкер, бір Тигель машина және Өркендеу газетінен өзге өнімі болмаған баспахана кейін келе 60 жұмысшы, қызметкерлермен қатар көбейіп,20 түрлі жаңа баспа техникаларымен жаңадан жабдықталды. Жылына орта есеппен 4,5 миллион баспа өнім өндіретін,1,2 миллион пайда табатын кәсіпорынға айналды. Баспахананың өнім өндіру процесі есептік көрсеткіш бойынша қаншалықты өссе, Өркендеу газеті де мазмұны жағынан соншалықты тереңдеп, үнемі даму, ілгерілеу үстінде болды. Моңғолиядағы қазақ әдебиетінің негізін қалаушылар - Ақтан Бабиұлы мен Құрманхан Мұқамәдиұлы осы Өркендеу газетінде журналистік қызметте болып, жаңа басылымның публицистикалық бағыт-бағдарын анықтауына зор үлес қосты. Жаңа буын журналистерін тәрбиелеп, қалыптастыруға атсалысты. А.Бабиұлының Моңғолиядағы қазақ журналистикасында ерекше орны бар. Ол фельетон жанрының негізін салып, оның қазақ баспасөзіндегі үлгісін жасады. Қоғам өміріндегі келеңсіздікті сынаған көптеген таңдаулы туындылары арқылы оқырмандардың назарын аударды. Газеттің жанашыр дос, сырлас-мұңдас ақылшысы екенін паш етті.
Моңғолиядағы қазақ баспасөзінің іргетасының қалану кезеңі 1941-1943 жылдар аралығы болды. Осы тұста Өркендеу оң-солын танып, мақсаты мен міндетін, жарияланымдық саясатын анықтады. Партияның бақылауында болып, саяси ұрандарға негізделген тынысы, әлеуметтік-саяси жағдайы көрініс тауып отырды. Оқиға, деректердің ішкі мәнін дер кезінде оқырман қауымға жеткізіп, қоғамдық пікірдің қалыптасуына өз деңгейінде үлес қосты.
Өркендеу газеті техникалық безендірілуі жағынан сол кезеңнің де жалпы талап деңгейінен шыға алмады. Оның негізгі себебі, мамандардың жетіспеушілігінен және баспахананың материалдық-техникалық базасының жағдайы анағұрлым нашар болғанынан болды. Журналистика жанрлары жекелеп анықтала қоймаса да газетте жарық көрген материалдардан насихаттық сипаттағы талдау мақалаларды, әдеби-көркем туындыларды кездестіруге болады. Газеттегі жалпы жарнамалар орталық және жергілікті үкіметтің ресми хабарлары,ТАСС және МОНЦАМЭ агенттіктерінен түскен шетел жаңалықтары, көршілес аймақтардың өмірінен хабар-ошарлар, арнайы мамандар жиыны секілді жеке тақырыптар бойынша айдарлар мен жариялап отырды. Сонымен қатар ғылым мен техника жетістіктері, әртүрлі қызықты оқиғалар да баяндалды. Бір партияның үстемдік етуі тұсында шығарылып келгендіктен аймақтық партия комитетінің конференциясы мен кезекті пленумдарының құлаш-құлаш материалдарын басудан, оның белсенділерінің құрғақ уағыздарынан тұратын өтірік үгіт- насхаттық мақалаларын жиі жариялаудан басқаша амалдары болмады. Бұл сол кезеңдегі барлық баспасөзге ортақ тағдыр екендігі мәлім.
Өркендеу газеті әр кезде де ауыл тұрғындары яғни тұрақты оқырмандары мен тығыз қарым-қатынаста болды. Ауыл жаңалықтары ешқандай беттерден қалмай, әрдайым бірінші беттерден орын алып отырған. Оның негізгі мазмұны ауылдағы диханшының жоспарлары мен орындалған істері, алған өнімі. Малшының жұмыс барысы мен жоспары т.с.с. мәселелер болған. Газеттің көлемінің қысқа болуына байланысты ондағы мақалалар да қысқа әрі нұсқа болуды мақсат тұтты. Ақпараттық, оқиғалық, жаңалықтардың басым болып келгені баспасөздің негізгі қағидасына сай көрініс болып табылады.
Моңғолиядағы қазақ диаспорасының рухани мәдениетін көтеруге Өркендеу газеті үлкен тарихи рөл атқарғандығында дау жоқ.
Моңғолиядағы алғашқы қазақ журналдары.
Баян-Өлгийде екі бірдей қазақ журналы 1957 жылы дүниеге келді. Оның бірі - қоғамдық-саяси Үгітші, екіншісі- әдеби-көркем Шұғыла журналы еді. Осыған дейін Моңғолиядағы қазақ диаспорасының публицистикасында және көркем әдебиетінде елеулі қарқын болған-ды. Мұнымыз белгілі деңгейде бастамалардың көтерілгенін, алғашқы қадамдардың жасалғанын жоққа шығару емес. Журналистика мен әдебиеттің жаңаша түрде бағыт алып дамуына,қ алыптасуына екі бірдей журналдың қатар дүниеге келуі айтарлықтай зор үлес қосты.
Әдеби басылым шығаруда аймақтық партия комитеті тарапынан көркем әдебиет үйірмесінің жетекшісі Арғынбай Жұмажанұлы мен Жаңа өмір газетінің жауапты хатшысы Қажекбер Әдепбайұлына тапсырма етіп берілді. Бұл мәселе кезінде қазақ жазушы,қаламгерлердің жалпы жиналысында қаралған. Жаңадан шығарылатын журналдың атын Ақтанның ұсынысымен Жаңа талап деп атап, оған сол кезде қалам тартып көріне бастаған 16 адамның туындысы Өлеңдер, Ән текстері, Очерктер, Әңгімелер деген рубрикамен Өркендеу газетінің соңғы 3-4 жылғы сандарынан теріліп және әдебиет үйірмесінде жинақталған материалдар негізінде ұсынылды -дейді, өз естелігінде жазушы Арғынбай Жұмажанұлы.
Журналдың алғашқы саны 5-4 баспа табақтың көлемімен 2000 дана таралыммен басылғаны анықталып отыр.Тұңғыш саны оқырмандар арасында тез тарағандығы сол кездің өзінде сұраныстың мол болғандығын аңғартады. Алғашқы санды журналист Қ.Әдепбайұлы жауаптанып шығарып, алға сөзін жазған. Алғашқыда ресми түрде бас редактор тағайындалмаған. Журналдың тұңғыш саны оқырмандардың алғысына бөленіп, халықтан қолдау табады. Аймақтың басшы орындары оны лайықты бағалап, 1958 жылы ақпанның 4-інде 662 қаулы қабылдаған. Онда журналды төрт баспа табақ көлеммен мезгіл сайын яғни жылына төрт рет шығарып тұруды белгілеп арнайы шешім қабылдаған [6].
Аталмыш қаулыдан кейін журналдың атауы, бас редакторы ресми бекітілген. Бас редактор Арғынбай Жұмажанұлы болып, редакция алқасына Ақтан Бабиұлы, Даниял Дікейұлы, Құрманхан Мұқамәдиұлы сынды жазушылар енген. Шын мәнінде ресми дерек осы. Алайда, кейбір мерзімді басылымдарда бірер қаламгерлер осы деректі әртүрлі варианттармен құбылтып, оқырмандарды шатастырып жүрген жайлары бар. Жаңа талап журналының алғашқы сандарында аймақ қаламгерлері өз дәуірінің суретін жасауға,замана тынысына үн қосуға атсалысты. Құрманханның Тау қойнауында жеке дара, Арғынбайдың Қыз бен жігіт, Даниялдың Мария мен Асқар атты көркем шығармалары , жазушы Мақфуздың, Мағауияның, Жақсылықтың очерктері. Сол кездегі оқырмандардың көңілдерінен шықты. Сонымен қатар Сұлтан Тәукейұлының тетар өнерін қазақ тілінде қайта жаңаруына үлесі мықты болды. Ол өзінің қазақ тілінде жазған төл туындыларымен қазақ баспасқзіне және театр қойылымына үлес қосты. Оның туындылары Келін, Арқалық, Ат басқан қоңыр [7].
Журналда шығармаларын жариялатқан авторлардың дені тырнақалды туындыларын ұсынған жас қаламгерлер болды. Оған бүгінгі жоғары талап деңгейінен қарауға келмейді. Дегенмен кейбір туындылардың стильдік қораштығына қарамастан олардың өз дәуірлерінің өзекті проблемаларын көтергенін, публицистикалық сипаты жағынан оқырмандардың ұғымына сәйкес қарапайым бола тұра өміршеңдігі ерекше назар аудартады.
Журнал үш жылдың ішінде өзінің публицистикалық бағытын толық айқындап,бет-бейнесін тапқан. Оқырмандар арасында зор беделге ие болған. Осы жайды ескерген аймақтың жергілікті өкіметі Жаңа талап журналының көлемін ұлғайту туралы тағы да қаулы қабылдайды.1960 жылы қабылданған талмыш қаулыда журналдың көлемін бес баспа табаққа ұлғайту және оны әдебиет үйірмесі ғана емес сонымен қатар мәдениет бөлімі, педогогикалық кабинет, ғылым тарату қоғамы да құрылтайшы болатындығы да көрсетілген. Осылайша, журнал тек қана әдебиетті насихаттайтын тар шеңберден шықты. Театр, өнер, білім және ғылыми теориялық тақырыптарды кең қамтитын қоғамдық - саяси сипатқа ие болды.
Жаңа талап журналы бұрынғысынан да мазмұнданып, күрделене түсті. Тақырыптың ауқымы кеңейе түсіп, публицистикалық-көркем жанрлар көптеп шыға бастады. Очерк, рецензия, қолжазба эсселер арнайы айдарлар бойынша жарық көріп отырды. Бұл қаламгерлердің шеберліктерінің шыңдала бастағандығының көрінісі еді.
Журналды 1962 жылдан бастап көрнекті публицист Құрманхан Мұқамәдиұлы басқарды. Осы кезеңде әдебиет пен публицистикаға талантты жастар көптеп тартыла бастады. Жастарды тәрбиелеу,оларға қамқорлық жасау, шығармалардың көркемдік деңгейін дамыту, әдеби ойды кеңейту және қазақ әдебиетін республикалық арнаға көтеру, насихаттау үшін көркем аударма ісі қолға алынды. Көлемді әрі күрделі жанрлар бойынша әдеби шығармалар жазылып жарыққа көрермен назарына шықты. 1969 жылы өлкедегі әдебиет үйірмесі көбейіп, Моңғолия жазушылар одағының Баян-Өлгийдегі бөлімі болып қайта құрылды. Келесі жылдан бастап Жаңа талап журналы Шұғыла деген жаңа атауға ие болды [7]. Осы тұтас журналдың беделі артып, мазмұны тереңдей түскен еді. Ел өмірінде, аймақ тыныс-тіршілігінде әрбір айда болып өткен елеулі оқиғалар мен саяси көріністерді талдап, сарапқа салған салмақты мақалалар жарық көретін болды. Әр оқиға көріністерге обьективтік тұрғыдан баға беруге, қоғамдық пікір қалыптастыруға атсалысатын деңгейге жетіп,бұрынғы қасаң тұрпатынан толықтай ажырауға бет бұрды.
1.2 Қазақ тілді басылымдардың көтерген негізгі мәселелері
Шұғыла журналы 1980 жылдардың басында 4200 дана таралыммен Моңғолияның қазақтар өмір сүретін барлық қала, аймақтарына кеңінен тарала бастаған. Небәрі 150 мың ғана құрайтын азғана қазақ үшін бұл айтарлықтай ірі жетістік еді. Журналдың көлемі алты баспа табаққа үлкейіп, мазмұны да тереңдей түсті. Әдебиет мәселелері, Проза, Поэзия, Очерк, Әдеби мұра, Әзіл- оспақ, Аударма, Сөз маржан, деген сияқты журналдың тұрақты айдарлары болды. Шұғыланың бас редакторы болып қызмет еткен, көрнекті ақын Кәкей Жаңжуңұлының ...Отыз жыл ішінде журнал отыздай айдарлар бойынша материал жариялап, 400-ден астам автордың туындысын ұсынып, әдебиетімізге бірнеше буын өкілдерін әкелді, Оларды тәрбиелеп өсірді... ( Шұғыла журналы, №3, 1985ж) дегені тарихи шындық [8].
Үгітші журналының миссиясы да, таралу сипаты да Шұғыладан басқаша болды. Ресми материялдар көп жарияланғанымен олардың сол кезеңде танымдық мағынасы зор болды. Онда жарық көрген әрбір жарияланым нақты деректерден тұратын дәлелдермен өзгешеленді. Көлемі бес баспа табақ, таралымы 3000 дана болған Үгітші журналы ресми жиын, мәслихаттарда қаралған саяси, қоғамдық, шетелдік өзекті мәселелерді талдауға назар аударды. Оның кезекті сандарынан атажұртта жарық көрген Қазақстан коммунисі журналынан сілтеме алынып, көшіріп басқан материялдарды да көптеп кездестіруге болады.
Журнал мақалалары жоспарлы түрде тапсырыспен жазылып келгенін байқау қиын емес. Оны авторлардың дені аймақтық партия комитетінің, атқару әкімшілігінің мүшелері, қызметкерлері мен лауазым иелері болғандығынан-ақ байқауға болады.
Үгітші журналы 1991 жылдан бастап атауын Уақыт және оқиға деп өзгертті. Оның бас редакторы болып жергілікті халыққа танымал ақын, қаламгер Мұрат Бұшатайұлы тағайындалған. Осы тұста журналдың беделі артып, мазмұны тереңдей түскен еді. Ел өмірінде, аймақ тыныс-тіршілігінде әрбір айда болып өткен елеулі оқиғалар мен саяси көріністерді талдап, сарапқа салған салмақты мақалалар жарық көріп отырған. Әр оқиға көріністерге обьективтік тұрғыдан баға беруге, қоғамдық пікір қалыптастыруға атсалысатын деңгейге жетіп, бұрынғы қасаң тұрпатынан толықтай ажырауға бет бұрды.
Қоғамдағы демократиялық сілкініс, жаңа фармацияның бeймәлім қырлары жөнінде журнал aлқасы өз ойларын ортаға салып, көппен пікір жарыстырып жатты. Мақала авторлары бұрынғыдай кілең лауазым иелері емес қатардағы қаламгерлер, қарапайым оқырмандар болып өзгерді. Жарияланымдар да бұрынғыдай ресмиленген тұрпаттан ажырап, шынайы өмірге жақындай түсті. Журнал бетінде Монғолиядағы қазақтардың болашағы, атажұрт Қазақстанмен қарым - қатынас проблемалары көтеріліп, cөз етілді. Қазақ тілінің шұбарланып, бірте-бірте монғолдану қаупі төніп келе жатқандығына алаңдаушылық білдірген жас қаламгер Серік Мәгежіұлының мақаласы жұрт назарын ерекше аударып, оқырмандар арасында қызу пікір талас тудырды. Журнал жарияланымының осылайша елге жақындап, өзгеруіне 1987 жылдан бастап жауапты хатшысы болып қызмет атқарған белгілі ақын, дарынды публицист Имашхан Байбатырұлының ерен еңбегінің арқасы еді. Ақын Имашхан журналды өткір әрі қызықты материалдармен қамтамасыз етуді көздеумен қатар өзі де көптеген салмақты, ойлы мақалаларын жарыққа шығарды.
Алайда,1992 жылы журнал жабылып қалды. Оған басты себеп Журнал оқырмандарының және авторлары мен мамандарының Қазақстанға жаппай қоныс аударып, көшіп кетулері болды. Сондай-ақ журналды үкіметтік бюджеттен шығарып тастауы да жығылғанға жұдырық болғаны сөзсіз.
Демократиялық қозғалыс тұсындағы газеттер. Монғолияда 1989 жылдан бастап кең етек алған демократиялық қозғалыстың нәтижесінде көптеген жаңа басылымдар жарық көрді. Республикада болған осындай тың көріністерден қазақ диаспорасы өкілдері де тыс қалмады. Қазақ балаларына арналған жеке басылымның жоқтығы ескеріліп, 1989 жылы Алтын сақа деген суретті журнал жарық көрген. Екі айда бір рет шығарылып келген журнал 1991 жылы Балдәурен атты апталық газетке aйнaлды.
1990 жыл елдің тарихында бір партияның үстемдік құрған дәуірінің биліктен кетуімен, демократия мен сөз бостандығының салтанат құруы ерекшеленді. Елдегі саяси ахуал өзгерген осы тұста ондағы қазақтар да жоқтарын толықтыруға, дәстүрін жандандыруға кірісті. Монғолия мұсылмандар бірлестігі құрылып, Шарапат атты апталық газет шығарылды. Улаанбаатар қаласында жарық көріп, Баян-Өлгий аймағына және қазақтар қоныстанған өзге елді мекендерге таратылған газеттің басты мақсаты: Мұсылманшылықты, имандылықты насихаттау болды.
Баян-Өлгийде Алатау атты газеттің алғашқы саны 1990 жылы маусымның 4-і күні жарыққа шықты. ...Уақыт үнімен үндесіп, дәуір талабымен таласа туған жаңа мақсат, өміршең мұрат жастарымыздың іскерлігімен, батыл әрекетімен жүзеге асып, ортақ қазынаның ортаймас қорына құятыны даусыз.
Заман жүгін көтеру, ел тағдырын арқалау, әрине, ең алдымен жастарымыздың үлесіне тиеді. Сондықтан да, аймағымыз жастарының ұлттық құрам ерекшеліктеріне әлеуметтік орта өзгешеліктеріне негізделген жеке басылымды болу бірден бір қажетті мәселе. Осы мақсаттың алғашқы бір қарлығашы ретінде Алатау атты Баян-Өлгий жастарының дербес газетінің бірінші саны шығарылып қолыңызға тиіп отыр...[9] делінген газеттің редакциялық мақаласында.
Бір баспа табақ көлеммен , төрт бет болып басылған газеттің алғашқы саны қазақ жастарының көкей тесті мәселелерін көтерген тартымды мақалаларымен, жас ақындардың өлеңдерімен, әңгімелерімен, әртүрлі тың ойлармен оқырмандар назарына ұсынылды. Баян-Өлгий аймақтық жастар комитетінің демеушілігімен жарық көрген газет келесі сандарын өз уақытында шығара алмады. Оған қаржы мәселесі басты кедергілердің бірі болғанымен, негізі себеп редакцияның толық құрылмауында және қызметкерлердің қоғамдық негізде жалақысыз жұмыс істеуі газеттің тұрақты шықпауына әсер етті. Жарты жылға жуық үзілістен кейін газет Темір қазық деген атпен қайта шығарыла бастады. Бес саны жарық көргеннен кейін газет біржолата жабылып қалды.
Осыдан кейін аймақта тіркелген әртүрлі заңды тұлғалар мен саяси-қоғамдық қозғалыстар өз басылымдарын шығаруға мүдделік таныта бастады. Монғолия демократтар одағының аймақтық бөлімшесі Әділет атты газет шығарды. Алғашқы саны 1991 жылы Ақпанның 28-інде жарық көрді. Айына екі рет тұрақты түрде шығарылып келген газет көп уақыт үзілістен соң 1998 жылы айына бір рет жарық көруін жалғастырған [10].
1991 жылы Қазақ тілі мен мәдениеті атты қоғамның Ұлағат атты газеті жарыққа шығып,бірнеше санын оқырман қауымға ұсынды. Тіл тазалығын, салт - дәстүрді, өнер мен әдебиетті насихаттауды қолға алған басылым 1993 жылға дейін араға айлар салып шығып тұрды да, кейін мүлдем жабылып қалды.
Қазақ диаспорасы өкілдерінің ынтымақтастығын көздеген Бірлік атты қоғамдық бірлестік Қазақ атты газет шығарды. Газеттің алғашқы сандары әсем безендіріліп мазмұны терең ойлы мақалаларымен оқырман назарын бірден аудара алды. Алайда, газеттің жарыққа шығарған сандары онға жетер жетпестен ол да жабылып қалды.
Сондай - ақ, бір ғана тұңғыш санынан кейін дереу жабылған қысқа өмірлі газеттер де болды. Соның бірі - Заман - ай газеті. Оны Невада - Семей антиядролық қозғалысының Баян-Өлгийдегі бөлімшесі қолдап шығарған болатын. Монғол астанасы Улаанбаатарда тұратын студент жастар мен қазақ ақындары Рух атты қолжазба журналын шығарып таратты. Төрт - бес саннан кейін олда өз жұмысын тоқтатты.
Монғол елінің демократиялық жаңару жолына түсіп, сөз бостандығына ерік беруі осындай әртүрлі бейресми газеттердің көптеп шығуына әсер етті. Тарих ғылымының докторы, баспасөз танушы - профессор Зүлкәпіл Мәулетұлы жазғандай: ...Екі миллиондай ғана халқы бар ел үшін 270 газет - журналдың 15 ақпарат құралының жаңадан пайда болуы - Монғолия журналистикасы үшін бұрын тарихта болмаған көрсеткіші еді...
Сұраған Рахметұлы 2008 жылдың Қазан айында Алматыға Атамекен - тұғырым, Ана тілім - тұнығым атты халықаралық жыр сайысына келген кезде Азаттық радиосының тілшісі Есенгүл Кәпқызына берген сұхбатында:
...Радиомен қатар, Ақпарат орталығында Жаңа дәуір газеті мен Шұғыла журналы шығып тұрады. Жаңа дәуір 24 бетпен айына бір рет, Шұғыла журналы 4 баспа табақ көлеммен үш айда бір жарық көреді. Әдеби - еркін бағыттағы Шұғыла журналында әдебиеттегі соңғы жаңалықтар, шетел әдебиетінің қазақ оқырманына жетпеген інжу - маржандарын аудару, Қазақстандағы әдеби өмірмен мағлұматтар беріп тұру көзделе отырып, Жаңа дәуір газетіне аймақ өмірінің тыныс - тіршілігі арқау болады. Ал, жақында осы ақпарат орталығы тарапынан Өлгий телеарнасы ашылды. Аймақ жұртшылығының ғана көзайымы бола алатын бұл телеарна аптасына екі мәрте екі сағаттан хабар таратады. Сондай - ақ, Баян - Өлгий қазақтары Қазақстан телеарналарының барлығын дерлік спутник арқылы көре алады. Бұны Баян - Өлгий аймағы әкімшілігі Қазақстан Мәдениет және ақпарат министірлігінің көмегімен жүзеге асырған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz