Сақтардың соғыс стратегиясы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Ғылым жəне жоғары білім
министрлігі

Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті

Тарих факультеті

Археология, этнология жəне Отан тарихы кафедрасы

Курстық жұмыс
Қазақстанның ежелгі тарихы
Тақырыбы: Сақтардың көрші елдермен қарым-қатынасы жəне жүргізген соғыстары

Қабылдаған: т.ғ.к., профессор С.У. Жауымбаев
Орындаған:ИО-23-3к тобының студенті Ә.А.Тәтібек

Қарағанды, 2024

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Сақ тайпаларының парсыларға қарсы күресі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Массагет тайпаларының Ұлы Кирмен соғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Сақ-Тиграхаудалардың Дарий1 арасындағы соғыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
Сақ тайпаларының грек-македон-бактриялықтарға қарсы күреcі ... ... ... ... ... .20
2.1 Грек-парсы соғыстарына сақтардың қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Сақ тайпаларының Александр Македонскийға қарсы күресі ... ... ... ... ..21
2.3 Жетісу мен Тянь-Шань сақтарының Грек-Бактриямен әскери-саяси қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Сақтардың соғыс стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Сақтардың көрші мемлекеттермен мәдени байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Пайдаланылған əдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37

Кіріспе

Курстық жұмыстың өзектілігі. Əлемге аттары сақ атауымен қалған тайпалар жайлы зерттеп білу қашанда болмасын өзекті мəселе.Сақ тайпалары кімнің ата-бабасы екені жайлы əлі күнге дейін қоғамда дау туғызатын сұрақ бар.Ирандықтар сақтарды ирантілдес тайпалар болғанын алға тартып өздеріне иемденгісі келеді.Өзбек ағайын сақтар біздің атамыз десе қазақтар "қас-сақ" терминін алға тартып дəлел келтірмек.Дегенменде шын көзбен қарасақ сақ тайпалары қазіргі түркі халықтарының барлығының арғы тегі деп айтуға болады. Алтайдан Қара теңізге дейін Сібір жерінен Əмударияға дейінгі аралықты ұлы сақ тайпалары мекен еткен. Сол тайпалар өз ара қандай қарым қатынаста болғаны олардың бір-бірімен араласып тұруы жəнеде сыртқы жауларға берген тойтарыстары, басқада тілі,діні,салты басқа халықтармен болған арадағы қарым қатынасы əлі күнге шейін жас ұрпақпен үлкен буынның арасында сөз етіліп айтылып оның ұрпақтан ұрпаққа жалғасуы. Меніңше бұл келтірген мысалдан-ақ сақтардың əлі күнге шейін өзектілігін жоғалтқан жоқ.
Курстық жұмыстың нысаны. Сақтар жəне көршілес мемлекеттер
Курстық жұмыстың пəні. Сақтардың қарым-қатынастары,соғыстары
Курстық жұмыстың мақсаты. Сақ тайпаларының көрші мемлекеттермен қарым қатынасын зерттеу
Курстық жұмысттың міндеттері.
1 Сақтардың парсыларға қарсы күресін танып білу.
2 Сақтардың Александр Македондыққа қарсы күресін танып білу.
3 Сақтардың грек-бактриялықтарға қарсы күресін танып білу
Курстық жұмыстың зерттелу деңгейі
Сақтардың халық аралық қатынастардағы рөлін анықтауда біз сол заманғы деректерден бөлек, қарастырылып отырған тақырыпқа тікелей қатысты зерттеулерге жүгінеміз. Ал ол зерттеулерді біз хронологиялық шеңбер бойынша Қазан төңкерісіне дейінгі, Кеңес дәуіріндегі және тәуелсіз Қазақстан уақытындағы деп үш кезеңге бөлеміз. Қарастырылып отырған тақырыпқа қатысты Қазан төңкерісіне дейін қалам тартқан зерттеушілер еңбектері ішіндегі ең құндысы В.В. Григорьевтің О скифском народе саках атты монографиясы (1). Зерттеушінің сақ тайпаларына қатысты жасаған кейбір қорытындыларының кемшіліктеріне қарамастан, еңбек өзінің құндылығын жоймайды. В.В. Григорьев алғашқылардың бірі болып сақ этнониміне талдау жасап, грек-парсы деректеріне сүйеніп, сақ тайпаларының қоныстану ареалын айқындауға тырысады. Оның бұл еңбегі кейінгі сақтанушы ғалымдардың зерттеулеріне таптырмас олжаға айналды. Қазан төңкерісінен кейін сақ дәуірін зерттеудің жаңа кезеңі басталды. Еуразиялық кеңістікте көптеген археологиялық қазбалар кетері анық. Сондықтан да біз зерттеуіміздің негізі болып отырған тақырыпқа тікелей қатысты еңбектерге шолу жасаймыз. Кеңес заманында сақтардың жүргізіліп, олар жазба деректермен салыстырылып ғылыми айналымға көптеген жаңа көзқарастар келді. Кеңестік дәуірде сақ тайпаларына қатысты зерттеулердің жарық көргені соншалық, оларды санамалаудың өзі бір бітіру жұмысының көлемінен асып көрші мемлекеттермен байланыстары жайында біршама зерттеулер жарық көрді. Солардың ішінде біздің тақырыпқа қатысты зерттеудің қатарына академик В.В. Струвенің көлемді еңбегін алуға болады. Ғалым өзінің зерттеуін толығымен сақтардың парсы билеушісі Дарий І қарым-қатынасына арнаған. Автор Бехистун жазбасына сүйеніп сақ-парсы соғыстарының барысын және олардың сипатын анықтауға тырысады. Алайда В.В. Струве Дарийдің сақтарға жасаған жорығының уақытын, Бехистун жазбасын дұрыс оқымағанның салдарынан, қателесіп береді. Келесі бір зерттеуші С.П. Толстов өз еңбегінде сақтардың парсы мемлекетімен байланысқа баруларының себептерін анықтауға тырысқан. Біз қарастырып отырған мәселенің кейбір қырларын ашуда М.А. Дандамаевтің ғылыми мойындалған мақаласы үлкен септігін тигізді. Ирантанушы ғалым өзінің бұл мақаласында Бехистун жазбасындағы сақтарға байланысты мәтіндерге талдау жасап, өзінің жоғары деңгейдегі тіл маманы екендігін көрсете білген. И.В. Пьянковтың мақаласында Кир ІІ сақ тайпасы массагеттерге жасаған жорығының бағыты жөнінде өте пәрменді ойлар айтылған. Зерттеуші әртүрлі деректерді талдай отырып, парсы әскері мен сақтардың қақтығыстары өткен жерлерді анықтауға қатысты жасаған тұжырымдары массагет тайпасының орналасуын анықтау үшін де маңызға ие болды.
Курстық жұмыстың хронологиялық шеңбері. Б.з.б1 мың.
шеңберінде болған тарихи саяси оқиғалар.
Территориясы. Сақ тайпалары мекен еткен Оңтүстік, Оңтүстік-Шығыс Қазақстан.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден үш бөлімнен
және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

1Сақ тайпаларының парсыларға қарсы күресі

1.1Массагет тайпаларының Ұлы Кирмен соғысы

Сақ көшпелілерінің қол астында Талас, Шу, Іле өзендерінің аңғарлары сондай-ақ Алай аңғары, Памир, Ферғана және Тянь-Шаньның биік таулы жайлаулары болды. Ежелгі антикалық авторлар Әмудариядан батысқа қарай өмір сүрген сақтар туралы білген. Гректер Орталық Азиядағы көшпелілердің екі тобын бөлді. Гректер сақтардың өзінен басқа сақтармен туыстас массагет тайпаларын ерекшелеп көрсеткен. Иран тілінде сөйлейтін массагеттер негізінен Каспий теңізі мен Сырдария өзенінің арасында көшіп қонып жүрген. Парсылар солтүстігіндегі барлық көшпелі тайпаларды бір сөзбен сақ тайпалары деп атаған.
Сақ тайпалық одақтары сол замандағы ежелгі империялық державалармен қақтығысты. Атап айтар болсақ олар: Мидия патшалығы, парсылардың Ахеменидтер державасы, Александр Македонскийдің империясы, Грек-Бактрия және Парфия патшалығы одан қала Селевкидтерге қарсы тұруы болды.
Тарихта Ұлы Кир атымен қалған парсы патшасы Ахеменидтер әулетінен шыққан. Кир Ахеменидтер державасының негізін қалаған. Парсы патшалығын б.з.д 559-530 жылдар аралығында билік жүргізген мықты жаулап алушы болған. Б.з.д. 558 ж. шамасында Кир ІІ парсы патшасы болып тағайындалады. 550 ж. Кир Мидияны жаулап алып, Мидия патшаларының лауазымдарын иеленді. Сонымен бірге парсылар мидиялықтардың мемлекеттік басқару жүйесі мен мәдениетін қабылдайды. Сол себепті де көптеген ежелгі халықтар парсыларды Мидиялықтар деп атаған. Мидияны жаулап алғаннан кейін Кир Парфияны өзіне бағындырады. Б.з.д. 546 ж. Кир Вавилон мен Египеттің көмегіне қарамастан Лидияны жаулап алады. Сонымен бірге Кир 545 пен 539 жылдар аралығында Дранжананы, Маргиянаны, Хорезмді, Согдиянаны, Бактрияны өзінің империясының құрамына қосады. Осылайша Кир маңайындағы елдерді бағындырғаннан кейін, Вавилонға қарсы аттанады да, б.з.д. 539 ж. Вавилон Кирдің алдында тізе бүгеді. Вавилонды бағындырғаннан кейін уәзірлерімен ақылдасқан Кир патша аса ірі жорыққа шығатынын мәлімдейді. Осыншама үлкен иелікті місе тұтпаған Кир патша Мысыр патшалығының жерін бағындырмақ болады. Алайда Амасис перғауын тұсында күшейген мұндай үлкен мемлекетпен соғыстың қиын болатынын Кир алдын ала білген болатұғын.Кир Мысырға қарсы соғысты кейінге қалдыруды жөн көрді.Кир өзінің солтүстік шығысындағы шекарасын залалсыздандырмақ мақсатында сақ тайпаларына қарсы жорық ұйымдастырды. Бұл жорық Кирге және оның жүз мыңдаған сарбазының соңғы жорығы боларын кім білген. Сақ тайпалық одағының халқы көшпелілер еді. Сақтар шетсіз-шексіз даланың әр қиырын бес саусағындай жақсы білетін еді. Дала тайпалары әсерлі әскери күшке ие болды, олардың қозғалысын болжау мүмкін болмады, сондықтан парсылар жаулап алған Орталық Азия аймақтарына жылдың кез келген уақытында шабуыл жасай алатын. Біраз ақылдаса келе, Ұлы Кир өзінің үлкен әскерінің басында сақтарға аттанды. Кирдің сақтармен қақтығысқа баруын бір ауыз сөзбен жеткізе салу қиын. Кирдің бұл іс-әрекетін бірнеше нұсқалар арқылы түсіндіруге болатын тәрізді. Біріншіден, Кирдің жаулап алу саясаты көршілерін бағындырумен ғана шектелмеді. Ол талантты қолбасшы және ақылды билеуші ретінде өте бай, ауқатты Мысыр елін өзінің салық төлеушісі ретінде қабылдауды армандады. Ал ондай алыс жорыққа аттану үшін өз еліңнің ішінде саяси тұрақтылық болуы керектігін Кир жақсы түсінді. Өзінің жанында көрші ретінде өте жауынгер сақтарды иеленген Кир елін тастап алыс сапарға аттана алмады. Сондықтан Кир Мысырға аттанбас бұрын көршілілес орналасқан жауынгер сақтарды алдымен бағындыруды дұрыс көрді. Екіншіден, парсылардың жадында Орта Азиядан қоныс аударған көшпелі тайпалардың Алдыңғы Азияда билік құрғаны жақсы сақталған. Геродоттың мәліметтеріне сүйенсек, б.з.д. ҮІІ-ҮІ ғасырлар арасында сақтар Мидияны жаулап алып, ол жерде 28 жыл бойы билік құрған. Скифтер өздерінің батыс жорығында Египет шекарасына дейін жетеді. Өз еліне қандай дүлей күш төніп тұрғанын жақсы білген Мысыр перғауны Псамметих І олардан сый сияпат беріп құтылады. Көшпелілер Алдыңғы Азияда 28 жыл бойы тонаушылық жасап, салық жинап тұрды. Олардан сол заманғы халықтарының қорыққанын Тауратта жазылған мына жолдардан көре аламыз. Израиль елі, мен сендерге алыстан күшті халық жіберемін. Сендер олардың тілдерін, сөздерін түсінбейтін боласыңдар. Олардың барлығы ержүрек, сендердің малдарын мен егіндерінді, қыздарын мен ұлдарынды құртады. Қылыштарымен бекіністерін мен қалаларынды қиратады. Бұл мәлімет скифтердің сол кезде қандай үрей туғызғандығын көрсетеді. Бірақ көшпенділер отырықшы елдердің тұрмысына үйренісе алмай 28 жылдан кейін отандарына оралады. Олардың бір бөлігі Алдыңғы Азияда қалып қалуы да әбден мүмкін. Міне, Кирдың сақтарға қарсы жорығы 100 жыл бұрынғы еселерінің кетуін жауап ретінде болды. Жоғарыда аталған екі себеп сол кезде парсы империясының сақтарға жасаған жорығының әділдігін дәлелдеу үшін пайдаланылған сылтау. Бұл себептерге қарасақ парсылардың сақтарды жаулап алуға деген ешқандай жеке бастарының мүдделері жоқтығын көрсетеді. Алайда қазіргі тарих ғылымында бұрын қалыптасқан тұжырымдарға жаңаша қарау үрдісі құлаш жаюда. Осы орайда парсы-сақ соғысының басталуына сақтар емес, парсылар түрткі болды деп, ойымызды дәлелдеуге тырысайық. Ежелгі тарихшылар Кир патшаның соғысқа аттану себебін әртүрлі көзқараспен түсіндіреді. Геродот келтірген нұсқа да сенімді емес: ... Кирдің бұл жорық үшін көптеген маңызды себептері болды. Ең алдымен, оның дүниеге келуі, өйткені ол өзін басқалардан артық туылған санады, содан кейін барлық соғыстарда онымен бірге жүретін бақыт. Өйткені Кир қолына қару алған кезде бірде-бір халық оның тағдырынан құтыла алмады.... Бізге белгілі Кирдің оның өлім жорығына дейінгі бүкіл өмірі Геродот келтірген себептерге қайшы келеді. Ұлы Кир өмір бойы өзін өте ақылды адам және өте байсалды билеуші ретінде ұстады. Ол ешқашан жауларына да тым қатыгездік танытпады және жаулап алған аймақтардың бар шырынын сығып көрмеді. Қарапайым тілмен айтқанда, Кир зорлық-зомбылықты тек жағдай талап ететін дәрежеде жасады, сондықтан ол адамгершілігі мол, тамаша билеуші ретінде танымал болды. Помпей Трогтің келтіргені бойынша Кирдің сақтарға жорығының себептерін баяндай отырып, парсылардың алдыңғы жаулап алуларынан кейін олардың жай ғана кезегі келді деп есептейді. Азияны жаулап алып, бүкіл Шығысты өз билігіне бағындырған Кир скифтерге қарсы соғысқа аттанды. Бұл массагеттер көп және батыл тайпалар деп айтылады. Олар шығыста Исседондарға қарама қарсы Аракс өзенінің артындағы күн шығысқа қарай тұрады. Басқалары да оларды скиф тайпасы деп санайды. Алдымен сақ тайпаларын жаулап алу парсы империясы үшін қандай артықшылықтар береріне тоқталайық. Сақтар сол кезде қандай маңызға ие болды. Ол, мүмкін, территориялық орналасуымен немесе экономикалық дамуымен ерекшеленген шығар. Әрине, сақтар иеленген территорияны иелену Кирдің шекесіне тар келмес еді. Бүкіл әлемді бағындырам деген билеушінің өз иелегін екі есеге ұлғайту туралы ойы болмады деп айта алмайсын. Бірақ сақ тайпаларының сол замандағы халықтардан үлкен артықшылығы болды. Бұл артықшылық көшпелі өмірдің негізінде қалыптасқан қасиет. Ол көшпенділердің әскери өнерінің теңдесі жоқ жоғары дәрежеге көтерілуі. Сақ жауынгерлері өз заманының батырлық пен ержүректіліктің, қайсарлық пен әскери шеберліктің үлгісіне айналған. Деректерде сақтардың әскери өнеріне тамсану ауыз толтырып айтарлықтай жазылған. Мәселен, сақтар жөнінде Геродоттың еңбегінен мынадай жолдар кездестіреміз: Олардың жеріне басып кірген жаудың ешқайсысы қашып құтыла алмайды. Егер олар ашық соғысуды өздері қаламаса, ешкім оларды қуып жете де алмайды, себебі оларда қала да, бекініс те жоқ. Алайда олар өз баспаналарын өздерімен бірге ала жүреді, әрі олардың барлығы да ат үстінен садақты жақсы ататын мергендер. Азықты олар жерден емес, мал өсіруден табады. Осындай жағдайда олар қалай жеңімпаз болмасын. Геродот өз еңбегінде мидиялықтар садақтан ату өнерін сақтардан үйренгендігін жазады. Және де сақтардың ықпалымен Мидия патшасы Киаксар Мидия тарихындағы тұңғыш тұрақты әскер құрады. Сақтардың жауынгерік тұрғыдағы мықтылығы мен ұлылығы Библияда да кездеседі. Скиф (сақ) өзінің жауын өлтіргеннен кейін оның қанын ішеді. Содан кейін өзі өлтірген жауларының басын патшаға әкеп көрсетеді. Жауының басын әкелген жауынгер ғана соғыстан түскен пайдадан үлес алатын еді. Ежелгі грек географы Дионисий Перигиэт сақтарды былай суреттейді: согдиананың арғы жағында, Яксартты (Сырдария) сақтар өмір сүреді. Олар әлемдегі, атқан жебесін далаға жібіермейтін, ең шебер мергендер. Сақтардың соғыс өнерін мадақтайтын деректердегі мәліметтердің көптігі бұл мағлұматтардың жалған еместігін айғақтайды. Кир сақ жауынгерлерінің батылдығы мен әскери өнері жөнінде жақсы хабардар болған. Өзінің әскерінің қатарында жаугершілігімен аттары әлемге әйгілі сақ жауынгерлері болса, онда парсы империясының атақ-даңқы мен күш-қуаты жер жарар еді. Ол кезде оларды жесір әйел Томирис патшайым басқарды, оған соғысқа дейін Ахеменидтер әулетінің айлакер негізін қалаушы елшілерін келіссөздер үшін жіберді. Бірақ дана Томирис парсы билеушісіне оның емес, оның патшалығының керек екенін түсініп, бас тартады. Томирис скифтердің бірінші жоғарғы көсемі Ишпақайдың тікелей ұрпағы, сонымен қатар скиф патшасы Мадиустың шөбересі болды. Томиристің әкесі сақ тайпалық бірлестігінің жоғарғы билеушілерінің бірі Спаргапис болды. Скиф ханшайымының балалық шағы мен жастық шағы туралы Болат Жандарбеков жақсы айтады: Томиристің балалық шағы қылыштың сырымен өтті. Ол қаншама рет қуғынға мініп, әкесіне сүйеніп, оның жүрегінің дүрсілін тыңдап, аңдып келе жатқан атқа мініп құтылуға мәжбүр болды! Бес жасар қыз кезінде Томирис қорықпай ең жабайы, сынықсыз атқа мініп, жалын кенедей қысып алып, даланың кеңдігінде жынды атпен жарысады. Алты жасында ол ауыр ақинақ алды. Томирис он үш жасында-ақ қылыш пен найзамен айқасудың елге танылған шебері болған, екі қолымен садақпен оқ атқан, бәйгеде аты бірінші келген. Тек ат үстіндегі арқан тартыста оның қатарластарының Томириске дене күші жетіспейтін, сонымен қатар Томирстен күрес жарыстарынан қашатын жағдайларда кездеседі. Ержүрек және шешуші Томиристің ешқандай қайшылыққа шыдамайтын өктем мінезі болды.... Томиристің күйеуі тигрохаудтардың (қазіргі Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймақтарында өмір сүрген сақтардың ең күшті және ықпалды тайпалық одағы) басшысы Кавадтың ұлы және мұрагері Рустам болды. Аңызда айтылғандай, Рустам күшті, ұзын бойлы, ерекше күшті және бет-әлпетінде әдемі болған. Ол найза мен тас лақтыру, садақ ату және күрес бойынша жарыстарда Томиристің қолына үміткерлердің барлығын жеңіп, бәйгеде де жеңіске жетті. Тәкаппар, тәуелсіз Томирис Рустамның жұбайы болуға келісіп, оны семсермен жекпе-жекте жеңіп алған. Иә, сол жылдардың заңдары мен әдет-ғұрыптары скиф әйелдеріне (әсіресе ақсүйектерге) ерлермен бірдей әскери жорықтарға, ойындар мен жарыстарға қатысуға мүмкіндік берді. Спаргапис қайтыс болғаннан кейін массагеттердің жаңа жоғарғы билеушісі туралы мәселе туындады. Көптеген сіңірген еңбегіне қарамастан Рустам басқаруға тым қарапайым болды. Өмір жолы мен ақыл-ойы бойынша ол барлық бос уақытын бітпейтін аңшылықта, жауынгер көршілерімен шайқаста, жолдастарымен ас-суда, ұзақ жорықтарда өткізетін қарапайым жауынгер болды. Бала кезінен бастап Спаргапис қызын болашақ жоғарғы билікке дайындады (бақытымызға орай, бұл дәуірде мұндай дәстүр скиф халықтарында сирек емес еді). Жоғары билік тізгінінің Томириске өтуіне Массагетей ақсүйектері мен Рустамның кедергі жасамауы ғажап емес. Рустам мен Томиристің көп ұзамай ұлдары дүниеге келді балаға атасының есімі берілді. Авеста тілінен аударғанда бұл атау сөзбе-сөз аударғанда өркендей әдемі деп аударылады. Сонда да тарихта күйеуінің емес, Томиристің есімі қалды. Неліктен бұлай болды? Бұл сұраққа Галина Григорив өзінің өмірбаяндық мақаласында егжей-тегжейлі және қолжетімді жауап береді: Патшайым өз жауларынан үйренді, олардың әскери және басқару тәжірибесінен ең жақсысын қабылдады және бұл білімді өзінің артықшылығына айналдырды. Ол жеңілмейтін әскер құра алды... Ауыр атты әскер құрылды: шабандоздар мен олардың аттары сауыттары бар ұзын, ауыр көйлек киген. Жауды қорқыту үшін салт аттылар ұзын ағаш таяқтарға ілінген туларды алып шайқасқа шықты. Қозғалыс кезінде олар қорқынышты ұшатын құбыжықтарға ұқсайтын. Атқыштардың бірінің жебеге ысқырықты қалай бекіткенін көрген Томирис мыңдаған жебе жасап, сарбаздарға таратуды бұйырады. Сақ әскері бұрын-соңды болмаған шеберлігімен ерекшеленді. Шабандоздар аттарының артына тығылуды білетін. Шөл даладан бір үйір жылқы жүгіріп келе жатқандай көрінді. Дәл осындай шабуылдардан кейін кентаврлар туралы аңыздар мен мифтер пайда болды деп есептеледі. Томирис тұсында көп мыңдық әйелдер әскері пайда болды. Әйелдер ұрыс өнерінде ерлермен тең болды. Олар қару-жарақпен жақсы болды, ер-тоқымда қалды және өлім мен қауіптен қорықпады. Парсылардың сақтар арасындағы шайқас Амудария өзені бойында Амударияның көне саласы Узбой өзенінің құрғақ арнасы мен оның жағасын зерттеу Ұлы Кирдің соңғы жорығының бағытын анықтауда шешуші рөл атқарды Енді парсылардың массагеттерге қарсы жорығының жолы туралы біздің ойларымыз мынаған ұқсайды: Массагетей тайпалары Каспий (Гиркан) теңізінің шығысында Узба өзенінің ар жағында өмір сүрген, қазір оның тек құрғақ төсеніші қалған. Оның үстіне 6 ғасырдың ортасында. Көшпелілердің қоныстану ошақтары Заузбой үстіртінде өзеннен бірнеше өткелдерде орналасқан, бұған массагеттердің Үзбой жағасын қоныстандыруы V ғасырдың аяғынан ерте басталғанын көрсететін көптеген археологиялық материалдар дәлелдейді. Хорезм экспедициясында көп жылдар бойы жұмыс істеген, жергілікті географиямен жақсы таныс археолог Белла Ильинична Вайнберг былай деп жазады: ... айта кету керек, ең қолайлы қозғалыс теңіз бойымен немесе Гирканияның солтүстігіндегі жазық бойымен (теңізден немесе алыс жолдармен) жақындауға болатын Түрікмен-Хорасан тауларының (Кюрендаг) батыс сілемдерінен болды. одан). Ол жерден қазіргі Қазанжық қаласының аумағы арқылы Текежік төбесінің батысындағы Кемал ойпатына апаратын Узбойға апаратын ең қысқа және ең оңай жол өтеді (+485 м). Шығыста ежелгі өзен жағалауының едәуір бөлігі өтуге қолайлы. Одан оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай параллель жатқан қыраттардың арасындағы ерекше аңғарлар заманауи құдықтар аймағына және жергілікті малшылардың орталықтарының бірі Шағыл ауылына апарады. Дәл осы аумақта, Үзбойдың оң жағалауындағы Чолинкир төбеге дейін ежелгі және орта ғасырларда салынған жергілікті малшылардың бекініс-баспаналары табылды.... Шайқастың қай елді мекенде өткені жайлы мағлұмат алып алдық деген ойдамын. Енді щайқасқа келсек. Кир өзінің әскерімен Амудария өзені жағасына келіп лагерін құра бастады. Ендігі кезек өзеннің арғы бетіндегі жаумен қалай шайқаспақ болмақ. Өткелден өтуге дайындық жүріп жатқанда, скиф патшайымы Томирис парсыларға жаршы жіберіп, олар Кирге мынаны жеткізеді: Мидия патшасы! Ниетіңізден бас тартыңыз. Өйткені, бұл көпірлердің салынуы сізге пайда әкеле ме, жоқ па, оны алдын ала біле алмайсыз. Бұны қойыңдар, өз иеліктеріңе билік етіңдер және біз өзіміздің иеліктерімізді билейтінімізге қызғанбаңдар. Бірақ сіз, әрине, бұл кеңесті орындағыңыз келмейді, бірақ тыныштықты сақтамай, өз қалауыңыз бойынша әрекет етуді қалайсыз. Массагеталарға шабуыл жасағыңыз келсе, өзен арқылы көпір салу жұмысын тоқтатыңыз. Біз сендерді өз жерімізге кіргізіп үш күн жолға шегініп жерімізге енуіңізге мұрша береміз. Ал егер бізді өз жеріңе кіргізуді қаласаң, дәл мен жасағандай істе Сақ патшайымы әйел болғанымен парсылардан қорықпаған. Оның Кирге Әмудариядан өту туралы ұсынысы азғыру мен еркектік мақтаныш сезімімен жай ғана ойнау болған шығар. Осылайша, Массагеттердің парсылардың өзеннен кедергісіз өтуіне рұқсат беру шешімі жауды толығымен жою мақсатымен әскери қимылдарды жүргізудің стратегиялық жоспарын қамтыды. Ұлы Кир өз бетінше шешім қабылдамай, ақсүйектерінен ақыл сұрады. Олар бір кісідей оған осы жағада қалуға кеңес берді. Осылайша, Массагеттердің скиф тайпасын жаулап алудың ұлы ісін бастаған Парсы патшасы шешімсіздік пен әлсіздікке бой алдырды. Алайда жиналысқа қатысқан Лидия Крезі бұл шешімді құптамады. Ол өз қарсылығын мына сөздермен білдірді: Патша! Мен сізге бұрын да (Зевс мені сіздің қолыңызға бергеннен кейін) сіздің үйіңізге қауіп төндіретін кез келген бақытсыздықты мүмкіндігінше болдырмауға уәде берген едім. Осындай ауыр азап маған ғылым ретінде қызмет етті. Егер сіз өзіңізді өлмейтін және өлмейтін әскердің басында деп елестетсеңіз, онда менің пікірім сізге қажет емес шығар. Егер сіз тек адам екеніңізді мойындасаңыз және бір өлген адамдарға билік жүргізетін болсаңыз, онда ең алдымен мынаны түсініңіз: бір адамдарға әрқашан бақытты болуға мүмкіндік бермейтін адам істерінің циклі бар. Демек, қазіргі жағдайда мен сіздердің асылдарыңыздың пікіріне қайшы, басқа пікірдемін. Өйткені, егер сіз өз жерімізге жауларды жіберсеңіз, онда бізге қауіп төндіретін қауіп мынада: егер сіз жеңілсеңіз, сіз бүкіл күшіңізді жоясыз. Өйткені, сізді жеңген массагеттер өз бағытында қашпай, иеліктеріңізге басып кіретіні анық. Жауды жеңсең, өз елінде массагеттерді жеңіп, қашқандарды қуа бастағандай жетістігің үлкен болмайды деп ойлаймын. Мен сіздің артықшылықтарыңызды олармен салыстырғым келеді: жауды жеңіп, Томиристің иелігіне тікелей басып кіре аласыз. Оның үстіне Камбиздің ұлы Кирдің әйелге бағынып, еліңе басып кіруіне жол беру ұят және төзгісіз іс болар еді. Ендеше, менің ойымша, біз өзеннен өтіп, одан әрі жаулар шегінгенше елдің ішкі аймағына еніп, сосын осы арқылы оларды жеңуге тырысуымыз керек. Менің білгенімдей, массагеттер парсылық өмір салтының сән-салтанатын мүлдем білмейді және оның үлкен ләззаттарына қол жеткізу мүмкін емес. Сондықтан, меніңше, бұл кісілерге біздің лагерьде көп қой сойып, мол дастархан жайып, оған қоса тұтас шарап пен әр түрлі ыдыс-аяқтарды көрсету керек сияқты. Осының бәрін дайындап, қалған әскермен, ең елеусіз бөлігін қоспағанда, қайтадан өзенге шегініңіз. Неге десеңіз, (өз үкімім бойынша) алданбасам, дұшпандар осыншама мол ризықты көргенде оларға шабуыл жасайды және біздің үлкен ерлік жасауға мүмкіндік аламыз.Нәтижесінде Кир кесіп өтуге шешім қабылдады. Массагеттерді күшпен емес, айламен жеңу үшін Крез бұл кеңеске қоса патшаға тағы бір кеңес береді. Ақыры бұған көз жеткізген Кир патшайым Тамараға жолдан өтетінін хабарлау үшін жібереді. Скиф патшайымы уәдесін орындап, шегінді. Кир ақыры Амударияның арғы бетіне өтті, бірақ оған дейін ол елдегі скифтер өлген жағдайда абайлап Камбиз ұлын мұрагер етіп тағайындады. Парсылар скифтер жеріне бір қадам тереңдей түсті. Содан Кир ең жақсы жауынгерлерімен бірге өзенге оралды. Парсы әскерінің ең аз және әлсіз бөлігін патша жемтік ретінде қалдырды. Кир қорқып кеткендей кейіп танытып, лагерьден өзенге қарай жылжыды, осылайша массагеттер мұны парсылардың қашуы деп түсінді. Лагерьде Кир скифтердің жеңісін тойлайтын нәрсесі болуы үшін жеткілікті мөлшерде тамақ пен шарап қалдырды. Осылайша болды. Парсылардың шегінуі туралы біліп, Томирис барлық күштердің үштен бірін тағайындаған армияның авангардын алға жылжытуға шешім қабылдады. Отрядты оның ұлы Спаргапис басқарды. Ол әлі әскери істерде тәжірибесі жоқ жас жігіт еді. Отряд жау лагерін басып алған кезде Спаргапис өзін шайқасқа емес, мейрамға келгендей ұстады, жауларды ұмытты, шарапқа үйренбеген варварларға, мас болуға рұқсат берді, ал мастық скифтерді қарудан бұрын жеңді. Жеңістерін тойлаған скифтер той жасады. Олар тойып жеп, шарап ішіп, ұйықтап жатқанда, парсы әскерінің қалған бөлігі түнде оларға шабуыл жасады. Толық тамақтан әлсіреген, ең бастысы шараптан мас болған скифтер жеңіліп, парсылар олардың біразын өлтіріп, кейбірін тұтқынға алды. Тұтқындардың арасында Томирис ұлы Спаргапис те болды. Мұны білген ашулы Томирис парсы патшасына хабаршы жібереді: ...Қанішер Кир! Бұл ерлігіңе мақтанба... сен менің баламды әділ жекпе-жекте қарудың күшімен емес, қулықпен жеңіп алдың... енді менің жақсы кеңесімді тыңда: баламды бер, жерімді таста. сау-сау бол... Егер жасамасаң, Массагеттердің қожасы, күн тәңірінің атымен ант етемін, қанша тойымсыз болсаң да, мен сені қанға тойдырамын. Әрине, Ұлы Кир Томиристің сөзіне құлақ аспады, бұл ұлы жаулап алушының жеңілген қарсыластарынан қорқытатын сөздерді бірінші рет естіп тұрған жоқ. Оқиғалардың әрі қарай қалай өрбігенін кім білсін, бірақ соғысқа адам факторы араласты. Патшайымның ұлы Томирис Спаргапис, әлі де жас көшбасшы, құлмақ басынан кеткенде өзін қарабайыр тұзаққа түсіп, көптеген жауынгерлерін өлтіріп, масқара болды деп есептесе керек. Ол Кирден оны бұғаудан босатуды сұрайды және парсы патшасы оған бұл жақсылық жасағанда, ол дереу өз-өзіне қол жұмсады. Мұндай қайғылы оқиғадан кейін ешқандай татуласу туралы сөз болуы мүмкін емес еді. Томирис өзінің жасақтарының басында Ұлы Кирге шабуыл жасап, шайқастың шиеленісін баса көрсете отырып, Геродот былай деп жазады: ... Бұл шайқас, менің ойымша, варварлар арасындағы барлық шайқастардың ішіндегі ең қатыгезі болды.... Массагет патшайымына мына сөздер жатады: Мен сені шайқаста жеңсем де, баламды опасыздықпен тартып алып, мені қатты қайғыға салдың, сондықтан мен уәде еткенімдей қаныңды ішемін. Шайқасқа шыққан екі жақ алдымен садақпен атысады. Жебе таусылғаннан кейін парсылар мен сақтар семсерлесуге кіріскен. Айта кетерлік бір жәйт, сақтардың өте мықты мерген екендігін ескерсек, онда шайқастың осы бөлігінен кейін-ақ парсылардың әскерлерінің қатары біршама сиреп, олардың рухы түсіп, соғыстың қорытындысының қандай екендігін сездіргені әбден мүмкін. Міне осы жерде сақтардың басымдығы байқалады. Шайқас барысында әлемді билеуге ұмтылуымен өзіне көр қаза бастаған Парсы империясының негізін қалаған Ахемендік Кир ІІ қаза табады. Патшасынан айрылған парсылар шегінуге кіріседі. Томирис шайқас даласындағы өліктер арасынан Кирдің өлігін тауып алады да, оның басын қан толтырылған қапқа салады. Сақтардың парсыларға деген ашуына қарамастан, олар Кирдің денесін құрметпен Персопольге аттандырып, парсылардың өз патшаларын жерлеуге мүмкіндік береді. Массагет патшайымына мына сөздер жатады: Мен сені шайқаста жеңсем де, баламды опасыздықпен тартып алып, мені қатты қайғырдың, сондықтан мен уәде еткенімдей қаныңды ішемін. Орталық Азиядағы, Каспий теңізінің шығысындағы аймақтағы жорық парсы патшасы үшін сәтсіз ғана емес, өліммен аяқталды. Әмудария өзенінің шығыс жағына өтіп, Кир шайқасқа қатысып, әскері жеңіліске ұшырап, өзі қаза тапты. Болжам бойынша шешуші шайқас тамыз айының басында болды, өйткені сол айдың аяғында Кирдің өлімі туралы хабар Вавилонияға жетті. Кирдің скиф жорықтарының ең сенімді тарихы - Геродоттың хикаясы, басқа ежелгі авторлар, жалпы қабылданғандай, сюжет негізінде тарих атасы туралы мәліметтерді ұстанады. Тарихшылар Кирдің Орталық Азияға жорығы туралы әңгіменің әртүрлі нұсқаларын талдайды. Беросс пен Ктесиас бұл оқиға туралы сөйлесе отырып, сәл басқаша көрініс береді. Беростың жазуынша, Кир Орта Азиядағы скиф тайпасы Даиимен (дахи) шайқаста қаза тапты Ктесийдің айтуынша соңғы шайқаста Кир дербиктермен соғысқан, олардың жағында үндістер соғыс пілдерін пайдаланған. Осы шайқаста бір үндіс Кирдің бауырын найзамен жаралап, үшінші күні осы жарақаттан қайтыс болды. Мұны естіген скиф патшасы Аморг өз руынан шыққан 20 000 атты әскерімен бірге Кирге көмекке асығады. Қыңыр шайқастан кейін дербиктер жеңілді. Ктесиастың парсы әскерінің дербиктерді жеңгені туралы мәлімдемесі парсылардың ресми дәстүріне барып тірелсе керек. Қалай болғанда да, барлық басқа дереккөздер шайқастың нәтижесіне қатысты бір-бірімен келіседі, жеңісті Кирдің жауларына жатқызады. Ктесиас дербиялықтардың Үндістан шекарасында өмір сүргенін айтқан кезде де қателеседі. Негізінде олар Гиркания маңында өмір сүрген Және одан әрі. Кейбір ежелгі авторлар арасында Кирді қай тайпалардың жеңгені туралы келіспеушіліктерді дербиктердің Каспий мен Арал теңіздерінің арасындағы далада өмір сүрген массагет тайпаларының күшті одағына кіргендігімен түсіндіруге болады. Ктесиас кезінде Дербицілер басқа массагеттер тайпаларына қарағанда танымал болды. Бірақ 3 ғасырдың басында өмір сүрген Беросстан көп бұрын. б.э.д., дахилер тарихи аренада массагеттердің орнын алды, сондықтан ол оларды Кирдің қарсыластары деп атады. Рас, Ксенофонт өзінің Киропедиясында (VIII, 7) Кир өз астанасында табиғи өліммен өлді деп жазады, оның денесін жерге көмуді бұйырды, бірақ күміс немесе алтынмен қаптамау керек. Алайда Ксенофонт Кир тұлғасында идеалды билеушінің үлгісін жасауға тырысып, фактілерді тікелей бұрмалаудан тартынбады. Сонымен қатар, Кирдің Пасаргадада жерленгені белгілі және бұл Геродот хабарлаған оның өлімі туралы мәліметтерді (олар романдық сипатта және анық сенімсіз) сыни етеді. Кирдің денесі массагеттерден төленген болуы мүмкін. Ктесийдің айтуы бойынша Камбиз Кирдің денесін өзінің беделді Багапаттары арқылы Персияға жерлеуге жіберген Осылайша, Кир патшаның Орталық Азияға жорығы тарихының әртүрлі нұсқаларына қарамастан, жалпы алғанда, жорық Орта Азиядағы скиф тайпаларына қарсы бағытталған және Парсы үшін сәтсіз болды деген жалпы тенденцияны байқауға болады. Ахемендік империясы мен көшпелі сақ тайпаларының соғыстарының бірінші кезеңінің қорытындысының тарихи маңызы өте зор. Себебі көшпенділер парсы державасының яғни жаулаушылардың тегеурініне төтеп берген тұңғыш ел. Жеңілмейтін Парсы империясының жабайы көшпелілерден жеңілуі әлемді таңғалдырды. Ахемендік державасының сүйегіне таңба басылды.

1.2 Сақ-Тиграхаудалардың Дарий I арасындағы соғыс

Дарий I патша Ахеменидтер әулетінің ең атақты билеушілерінің бірі. Оның есімі қазақ халқына тансық емесі атам заманнан бері белгілі. Не себепті екенін егжей тегжейлі танысып тарихына үңіліп көрмекпіз. Ұлы Кир қайтыс болды бірақ патшаның өлімі империяның құлдырауына алып келмеді. Елде Кир ұрпақтары үстемдік құруларын жалғастыра берді. Кир патшаның өлімі парсылардың сақтарға деген ашу-ыза естен кетпес өшпенділікті қалдырды. Айдаладағы мал бағып көшіп қонып жүрген тайпалардан ойсырай ұтылу үлкен держава үшін үлкен ұят дүние болды. Бірақта жеңілген күреске тоймайды демекші парсыларда жеңілісті мойындамаған кейіп танытып үлкен жорыққа дайындықты бастады. Дарий де Парсы империясының сыртқы саясатта ұстанған бағытын толығымен құптап, ары қарай жалғастырады. Жаңа патшаның таққа отырысымен мемлекетте көтерілістер орын алады. Бұл жайлы Бехистун жазбаларында айтылады. Дарийдің билік басындағы алғашқы жылдары көтеріліс ошақтарын басумен өтеді. Кирдің үлкен жеңілісі Ахеменид державасының сағын сындыра алмады. Парсылардың басшылығына Дарий І келді. Ол да Кир тәріздес деспотиялық қасиетке ие болды. Дарий өзіне бағынбаған халықты өзі үшін үлкен реніш санады. Ал сақ тайпалары болса Ахеменид державасына бағынбаған еді. Дарий де Кир тәріздес Грецияға соғыс ашпас бұрын, өзінің тынымсыз көршілерін тыныштандырмақшы болды. Сонымен қатар алдыңғы соғыстар жөнінде хабардар сақтарды әскери одақтас еткісі келді. Дарий өзінің билігінің үшінші жылы сақтарға қарсы жорыққа аттанады. Парсылардың сақтардан кек алу себептері енді заңды болды деп санауға болады. Алып державаны тізе бүктірмесе де, өздерін билеуге мүмкіндік бермеген елдің жер бетінде болуының өзі империяның тыныш ұйқысына маза бермеді. Дарий жоғарыда аталып өткен себептерді сылтауратып және КирІІ өлімі үшін кек алуды бетке ұстап көшпелі сақ тайпаларына жорығын бастайды. Дарий патша сақтарға 519-518 жылдарда жазалаушы жорық ұйымдастырған болатұғын. Дарий өзінің империядағы оқиғаларын Бехустиндік жазбаларында қалдырған болатұғын. Ахеменидтер империясында азаматтық соғыстан кейін бірден орын алған оқиғалар Бехистун жазбасының V баған беттерінде сипатталған. Бастапқы жоспарға сәйкес, жазба төртінші бағанмен аяқталды, бұл оның стильдік ерекшеліктерімен расталады. Бірақ кейінгі жылдардағы оқиғалар Дарий үшін соншалықты маңызды болды, бірақ олар империядағы билік үшін күреспен тікелей байланысты болмаса да, ол жазу мен рельефтің бұрыннан бар құрамын ішінара өзгертуге шешім қабылдады. Осы уақытқа дейін жазудың негізгі бөлігі мен бедерлеу дайын болды, ал V бағанға және тұтқынға түскен сақ көсемінің суретін сығып алу үшін мәтіннің элам тіліндегі нұсқасын жартылай жою қажет болды. Осылайша ол өзінің сақ тайпасын жеңгені жайлы сақ көсемін тұтқынға айналдырғанын осы жазбадан-ақ көрсек болады. Бехистун жазбасындағы оқиғаны біз не Геродоттың шығармасынан, не басқа да ежелгі грек тарихшыларының еңбектерінен кездестіре алмаймыз. Ежелгі грек авторы Полиеннің шығармасындағы әңгімеге қарағанда, сақтар өз әскерлерін үш топқа бөлген. Сақтардың бірінші тобын талқандаған парсылар, олардың киімдерін киіп алып, екінші әскерді де жеңіліске ұшыратады. Ал үшінші әскер Дарий әскері қуып жеткен тұста қарсылықсыз беріле салған. Бірақ бұл әңгіменің де келіспеушілік тудыратын тұстары бар. Жақсы қаруланған, жер бедерін мықты білетін, аттың құлағында ойнайтын сақтарды осылайша оңай жеңе салу мүмкін емес жағдай тәрізді. Полиеннің бұл жорық жөнінде айтқан баяны да өте қызықты. Дарий жорыққа аттанған тұста, сақ патшалары Сакесфар, Омар және Тамир не істеу керектігі жөнінде кеңес өткізеді. Осы жерде айта кететін мәселе аталған Тамир патшаның Геродоттың Томирис патшасына ұқсастығы. Кир тұсында массагеттерді ержүректілікпен басқарған Тұмар патшаның айналдырған 10-12 жылда биліктен кетпей, халқын одан ары жеңістерге жетелеуі ғажап емес.
Дарий алғашқы жорығын сақтардың шошақ бөрік киетін тарихта сақ-тиграхаудалар деген атпен қалған ержүрек тайпаға бағытталған. Ғалымдар сақ тайпаларының жеке дара локализациясы туралы дауласуды жалғастыруда, бірақ тиграхауда сақтарының мекендейтін жерлері жақсы белгілі. Бұл көшпенділер алып жатқан ұлан-ғайыр аумаққа Тянь-Шань (Оңтүстік Қазақстан, солтүстік
Қырғызстан мен Өзбекстан мемлекетінің Ташкент облысында), Оңтүстік Арал өңірі мен Алтай таулары. Ұлы Кирдің шығыс жорықтары кезінде кейбір сақ тайпаларын жаулап алғаны туралы біршама анық емес мәліметтер бар. Рас, көтерілісші сақтардың тайпалық мекен еткен аумағы еш жерде көрсетілмеген, бұл туралы тарихшылар көп жылдар бойы дауласып келеді, бірақ олар жай сақ-тиграхаудалар болған деген мәліметтер бар. Парсы патшасы Бардия өлтірілгеннен кейінгі дүрбелең кезінде сақ тайпаларының біразы Ахемен әулетінің иеліктеріне Соғды жерлеріне шапқыншылық жасады. Бірақ ішкі шайқастар басылып, Дарий билікті темір қолмен қолына алған соң, сақтардың тоқтаусыз жорықтары туралы арыз-шағымдар қайғылы қатармен лек-лек болып келеді. Көп ұзамай патшалар патшасының шыдамы таусылып, ол өз империясының шығыс шекараларына жорық дайындай бастады. Дарий ұлы Кир II-нің қателіктерін қайталамады, ол сақтармен соғысты өте байсалды қабылдады. Сондықтан да болар, әскерлерді жинау өте ұзақ уақытқа созылып, әскер жорыққа біздің эрамызға дейінгі 519 жылдың екінші жартысында ғана шықты. ...содан мен әскермен Сақ жеріне бардым. Сосын шошақ бөрік киген сақтар шайқасқа шығады. Су жолына келгенде, бүкіл әскеріммен арғы бетке өттім. Содан мен сақтардың бір бөлігін толығымен талқандадым, ал екіншісін тұтқынға алдым Олардың Скунха деген басшысы тұтқынға алынып, маған әкелінді. Содан кейін мен олардың өз қалауым бойынша басқа басшы етіп тағайындадым. Сонда ел менікі болды.... Бехустин жазуы. Жоғарыда айтылғандардың барлығын жоғары буыннан күнделікті сөйлеуге аударсақ біз мынаны аламыз: Шатасу мен тербеліс уақытында Парсы империясына сақтардың жорықтарының жазасыз қалуына дағдыланғаны сонша, олар Дарий әскерімен ашық шайқасқа шығуға батылы барды. Парсы әскері болжамды түрде бірнеше көшпелі тайпалардың бөлігін жеңіп, тұтқынға алды. Осы тайпаларды басқаратын басшының тұтқынға түсуі. Сақ тайпалары біраз уақыт империя шекарасынан шегініп, азық-түлікті басқа жерден іздеуге кетті, мысалы, басқа сақ тайпаларымен шайқастарда. Бір сақ көсемі тұтқынға түскен Скунханың орнын басып, екі жаққа да тиімді шарттармен парсылармен бітімге келді. Мәні бойынша статус-кво қалпына келтірілді, парсы патшалары сақтардың шекаралық тайпаларын өз жазбаларында өздерінің қол астындағы тайпалары деп атады, ал сақтар парсы әскеріне садақшы атты әскер ретінде жалдануды жалғастырды. Идиллия империяның келесі әлсіреуіне дейін, көшпелілер қайтадан жыртқыш жорықтарын бастағанға дейін жалғасады. Бір қызығы, мидиялықтар, эламдықтар, парфиялықтар және басқа көтерілісшілер сияқты Бехистун жазуында сақтарды көтерілісшілер деп атамаған. Рельефтегі сақ көсемінің мүсініндегі түсіндірме шағын жазу мүсіндегі басқа кейіпкерлер сияқты оны өтірік айтты және басқа да күнәлар жасады деп айыптамайды, бірақ қысқаша: Бұл Скунха, Сақ деп жазылған. Ақырында, жазбада көтеріліс басшыларының әрқайсысының өлімі туралы егжей-тегжейлі айтылады, бірақ Скунханың өлімі туралы бірде-бір сөз жоқ, Дарий оны жай ғана икемді басшымен алмастырып, оны аяп кеткен болуы мүмкін. Тарихшылардың тиграхаудалар Ұлы Кир жаулап алған сақтар емес, сондықтан Дарий оларды қылмыскер-сатқын деп санамай, оларды жай ғана жау санаған, тіпті ержүрек жауынгерлер ретінде құрметтеген деген болжамдар бар. Бірақ маған бәрі әлдеқайда қарапайым болған сияқты, сақтардың жаулап алуы ақ жіппен тігілгені соншалық, оны империяда ешкім байыппен қабылдаған жоқ. Көшпелі тайпалармен қарым-қатынас екі жаққа да тиімді болды және оған екі жақ мүдделі болды. Ешкім ешқашан да дала азаттарына императорлық қамыт салуға шындап әрекет жасамақ емес. Сақтар елі империяның құрамына кірді деген жазулар дәстүрге деген құрмет, басқа ештеңе емес. Сондықтан, Дарий дұшпандық көсемді жойып, оның орнына дереу сақтар арасынан басқа басшы тағайындады, өйткені көшпенділер өздерінің тектілігінен басқа ешкімге бағынбайтын болды, және оларды ешбір империя мәжбүрлей алмайды деп жазады. Жорықтың нақты нәтижесі сақтар елін жаулап ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.