Тіл экологиясының қалыптасуы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық универсиеті КеАҚ
Филология факультеті
Мадиярова Дариға Мадиярқызы
Тіл экологиясы: Жастар тілінің ерекшеліктері
тақырыбында
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
6В01717 - Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі білім беру бағдарламасы
Астана, 2024
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
"Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті" КеАҚ
Қорғауға жіберілді
Қазақ тіл білімі кафедрасы
меңгерушісінің м.а.,
ф.ғ.к., қауымд. профессор
____________ Қ.Қ. Сарекенова
________________2024 ж.
6В01717 - Қазақ тілі мен әдебиеті білім беру бағдарламасы бойынша
Тіл экологиясы: Жастар тілінің ерекшеліктері тақырыбындағы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Орындаған: Мадиярова Д.М.
Ғылыми жетекші: Мамаева Г.Б.
Астана, 2024
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І. Лингвоэкология ұғымының жалпы сипаты
1.1. Тіл экологиясының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
1.2. Лингвоэкология ұғымы. Қазақ лингвоэкологиясының дамуы ... ... .
1.3. Лингвомәдениеттану - тіл мен мәдениет байланысы ... ... ... ...
ІІ. Жастар тілінің ерекшеліктері
2.1. Қазақ тіліндегі англицизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Жастар сленгі және сөйлеу мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.3. Жастар тілінің жаргондық лексикасы және арго тілі ... ... ... ...
2.4.Қазақ тіліндегі арабизм сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тіл мәдениетінің өзектілігі әрқашан ескеріліп, қай халық болса да бұл мәселені айналып өткен емес. Қазіргі таңда, тіл мәдениетінің қарапайым нормаларын ұстанбау, тілді шұбарлап, ойды дұрыс, түсінікті етіп жеткізе алмау, басы артық бос сөздерді көп қолданып, ойын шашыратып жіберу, мағынасы жоқ қате қолданыстағы сөздерді қолдану мәселелері жетерлік. Әсіресе, жастардың кейбіреуі шалағай, өзге тілдің детальдарын қосып, араластыра сөйлесе, бірі жаргон-диалектілермен сөйлегенді сән көреді. Тіл экологиясын, тіл мәдениетін зерттеу лингвистикалық зерттеулер үшін үлкен қызығушылық тудырады, өйткені бұл тілдегі тұлғааралық қатынастардың көрсеткіштерінің бірі. Тіл экологиясы мәдениеттің маңызды элементтерінің бірі және қоғамдағы адамның әдеп мінез-құлқының жалпы жүйесінің ажырамас бөлігі.Тіл тазалығын зерттеу лингвистика, мәдениет теориясы мен тарихы, этнография, елтану, психология және басқа да гуманитарлық пәндер қиылысында ерекше орын алады. Дипломдық жұмыс осы тақырыптарға негізделген. Сөз әдебі мен қоғамның тығыз байланысы және маңызын көрсету, тілді шұбарлаудың зияны мен салдарының алдын алу - қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі. Дипломдық жұмыс адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынастың, тілдесудің жұртшылық қабылдаған, ұлттық сипаты бар ережесі мен этикеті - тіл мәдениеті, тіл тазалығы туралы зерттеулерді қамтиды. Тіл экологиясының қоғамдағы орны, рөлі, жағдайы туралы ақпарат беріледі. Сондай-ақ, жастар арасында дұрыс қолданылмай жүрген сөздерге ерекше тоқталады.
Диплом жұмысының мақсаты. Тіл мәдениетінің қоғамдағы рөлін қарастыру және қазіргі таңда дұрыс қолданылмай жүрген сөздер мен сөз тіркестеріне шолу жасау. Сөзді дұрыс, анық, нақты қолданудың маңыздылығын ашып-көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
тіл экологиясы ұғымына жалпы сипаттама беру;
оның мазмұны мен маңызын анықтау;
қате қолданылып жүрген сөздерді анықтау, түсіндіру және түзету.
Зерттеу нысаны. Тіл экологиясының қалыптасуы. Жастар тілінің ерекшеліктері.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы. Зерттеу жұмысында жастар тілінің ерекшеліктеріне тоқталып, оның шығу себептерін анықтайды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысында тақырыпқа қатысты Э.Хауген, Иванова Е.В, Потеряхина И.Н, Сущенко Е.А, Крысин Л.П, Попов А.И, Александрова О.И, Белкин В.М, Добродомов И.Г, Леонтьев А.А, Гумбольдт В, А.Байтұрсынұлы, Р. Сыздық, Уәли Н, Қалиев Ғ, Ш. Сарыбаев, Мұсаев Қ.М ғылыми еңбектеріндегі деректер негізге алынды.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеу барысында сипаттау, баяндау, жинақтау әдістері қолданылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Лингвоэкология ұғымының жалпы сипаты
1.1 Тіл экологиясының қалыптасуы
Қазіргі біздің қоғамда экология термині көптеген салаларда өз ауқымын кеңейтуде. Күнделікті бізге таныс қоршаған орта мәселесінде, биология салаларында ғана емес, тіл тазалығы мәселесінде де белсенді түрде қолданылып жүр. Бұл мәселе тіпті мемлекеттік мәртебесі жаһандық деңгейде танылған тілдерге де ортақ. Алғаш рет тілге қатысты "экология" терминін Джон Трим енгізді. Тіл білімінде "экология" термині американдық әлеуметтік лингвистика саласының танымал өкілі Хауген Эйнардың арқасында кең тарады. Оның 1972 жылы "Тіл экологиясы" кітабы жарияланғаннан бері осы бағыттың қарқынды дамуы байқалады.
Еуропа ғалымдары тіл экологиясының дамуын үш кезеңге бөлінетінін жеткізеді:
1) ХІХ ғ. қалыптасқан тіл - жанды құбылыс идеясы;
2) ХХ ғ. ортасында қалыптасқан Л.Витгенштейннің тіл - өмір сүру формасы тұжырымы;
3) Э.Хаугеннің еңбектерінен басталған тіл экологиясының кезеңі.
Ресей тіл білімінде тіл экологиясы туралы ғылымның қалыптасуы толық экологияға, мәдени экологияға, сөз экологиясына негізделе отырып қалыптасқан. Осы ойды басшылыққа алып, С.Потеряхина тіл экологиясының дамуын үш кезеңге бөледі:
1.ХІХ ғасырдың ІІ жартысында экология ғылымының қалыптасуы. Экологиялық мағына атауларында эко ұғымы бар бірнеше пәнаралық салалардың қалыптаса бастауын көрсетті. Қазіргі кезде экология - адам мен әлеуметтік топтардың, сонымен қатар, олардың арасындағы байланыстарының мәселелерін зерттейтін ғылым саласы.
2. ХХ ғасырдың екінші жартысында мәдениет экологиясының пайда болуы ғылымның жаңа бағыты лингвистикалық экологияның қалыптасуының тағы бір алғышарты болды. Д.С.Лихачев Мәдениет экологиясы ұғымын адам өмір сүретін мәдени ортаны, оның қалыптасуын, дамуын, басқаларға септігін және шығармашылыққа бағдарлануын анықтау мақсатында енгізген. Экология ұғымы табиғи қоршаған ортаны қорғау міндетімен ғана шектелмейтінін атап өтті.
3. ХХ ғасырдың аяғында тілдер тірі организмдер секілді бір-бірімен тепе-теңдік жағдайда бәсекелеседі, тілдер біршама тілді меңгерген адам санасының аясында тәуелді деген идеяны дамытатын эколингвистика пайда болды. [10].
Е.А.Сущенко лингвоэкология дамуының екі кезеңін көрсетеді:
1. Лингвоэкологияға дейінгі кезең (дайындық кезеңі);
2. Лингвоэкологиялық кезең (осы уақыттағы). Екінші кезең лингвистикалық экологияның ғылыми бағыт ретінде қалыптасуы, отандық және шетел ғалымдарының еңбектеріндегі лингвистикалық, экологиялық ой-пікірлердің дамуымен ерекшеленеді. 1987 жылы Ресейде Краснояр мемлекеттік университетінде риторика кафедрасының, 1990 жылы Тіл экологиясы және тіл мәдениеті зертханасының құрылуы аталған кезеңнің үлкен жаңалығы болып есептеледі. [11].
Лингвоэкологиялық ойлардың дамуы қазақ жерінде әлдеқайда ерте басталған. Сақтар дәуірінен туған, көне түркі дәуірі мен ортағасырлық дәуірде де жалғасын тапқан тіл тазалығы, сөздің тұлғаға әсері, тіл мен ұлттың байланысы сынды ойлар, әдеби мұралар қазақ мақал-мәтелдерінде, жыраулар поэзиясында және ақындардың өлеңдерінде көрініс тапты.
Қазақ тілі экологиясы дамуының бес кезеңін атауға болады:
1. Ежелгі дәуірден 19 ғасырдың аяғына дейін Тілді сақтауымыз - ұлтты сақтауымыз, тілдің тазалығы - ойдың тазалығы идеясының қалыптасуы, лингвистикалық-экологиялық ғылымының алғы шарты;
2. 20 ғ. басындағы Алаш зиялыларының еңбектеріндегі тілдік және экологиялық ой-пікірлердің дамуы;
3. 20 ғ. лингвистикалық экологияның ортологиялық бағытын зерттеу;
4. 20 ғ. ортасынан бастап қазақ жеке сала болып қалыптасуы;
5. Қазақ лигвоэкологиясының көпсалалы ғылым саласы ретінде танылуы.
Э. Хаугеннің ойынша тіл экологиясының негізі бағыты - психологиялық және әлеуметтік жағдайдың салдарын анықтау және оның осы тілге әсерін зерттеу деп санайды. Сондай-ақ ол алғаш рет тіл экологиясының мәселелерін жеке бағыт ретінде дәстүрлі экология ұғымын метафоризациялау арқылы қалыптастырды. Ол қалыптастырған ережелерде биологиялық қызметтер сияқты біздің тіліміз басқа тілдермен және қоршаған ортамен байланыса отырып өзара өзгереді, өмір сүреді және жойылады делінген. Табиғат адамның биологиялық өмірін қалай қажет етсе, мәдени орта рухани өмірді дәл солай қажет етеді. Э. Хауген 1970 жылы "Тіл экологиясы" баяндамасында әлеуметтік лингвистика мен психолингвистикаға өзара әрекеттесу аспектісін енгізді. Тілді ортақ код ретінде қолданатын қоғам үшін тіл экологиясын - тіл мен оның қоршаған орта арасындағы қарым-қатынас туралы ғылым ретінде анықтауға болатынын жеткізеді. Тіл тек сауатты қолданушы адамдардың санасында болады және олардың әлеуметтік, табиғи ортасымен қарым-қатынас кезінде ғана белсенді жұмыс істейді. Тіл экологиясының бір бөлігі физиологиялық сипатқа ие (яғни сөйлеушінің санасындағы басқа тілдермен өзара әрекеттесу), ішінара әлеуметтік (яғни тіл қарым-қатынас құралы ретінде қолданылатын қоғаммен өзара әрекеттесу). Тіл экологиясы адамдардың қаншалықты орынды қолданғандарына байланысты [1]. Хаугеннің негізгі идеясы - жануарлар мен өсімдіктердің түрлері сияқты тілдер де тепе-теңдік күйінде, бір-бірімен бәсекелеседі және олардың өмір сүруінің өзі мемлекет ішінде де, басқа әлеуметтік топтарда да, бірнеше тілді меңгерген адамның санасында да бір-біріне тәуелді [3].
Эколингвистиканың пәні - адамның тілдік тұлға ретіндегі және оны қоршаған ортасының өзара әрекеті. Тіл адам, қоғам және табиғат арасындағы қарым-қатынастар тізбегінің ажырамас құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады. Тілдің қызметі мен дамуы экожүйе ретінде, ал қоршаған дүние лингвистикалық ұғым ретінде беріледі [4] .
Харальд Хаарманн лингвистикалық мінез-құлықты анықтайтын 7 сыртқы факторды анықтайды:
Демографиялық;
Әлеуметтік;
Саяси;
Мәдени;
Психикалық;
Интерактивті;
Лингвистикалық.
Осы теорияға сәйкес, бұл факторларды бөлуге болмайды, олар бір-бірімен тығыз байланысты және өзара әрекеттеседі, осылайша экологиялық жүйені құрайды. Сонымен, экологиялық жүйе - бір тұтастықты құрайтын жеті экологиялық факторлар арасындағы өзара байланыс.
Элвин Филл эколингвистиканың әртүрлі салаларына арналған нақты терминологияны алғаш жасаған. Ол үш бағытты анықтады:
Эколингвистика - экология мен тіл білімін біріктіретін барлық зерттеу салаларына арналған ортақ термин;
Тіл экологиясы - тілдің жан-жақтылығын сақтау мақсатында тілдердің өзара әрекеттесуін зерттейді;
Экологиялық лингвистика экологияның терминдері мен принциптері арқылы тіл жүйесіне өзектілік береді (мысалы экожүйе ұғымы).
Лингвистикалық экология тіл мен экологиялық мәселелердің арақатынасын зерттейді. Қазіргі уақытта тіл экологиясының үш аспектілері бөлінеді:
Интралингвалдық (сөйлеу мәдениетіне, стилистикаға, риторикаға қатысты және сөйлеудің дұрыстығын, анықтығын, логикасын, экспрессивтілігін және басқа коммуникативті қасиеттерін бұзуын зерттеуді қамтиды);
Интерлингвалдық (жеке этникалық тілдің мекендеу орнындағы көптілділікпен және тілдердің жойылу проблемасымен байланысты);
Транслингвалдық (көркем әдебиетте, фольклорда, публицистикада бір тілдің, бір мәдениеттің басқа мәдениетке жататын басқа тілдің контекстіндегі бірліктерін, құралдарын қолданумен байланысты).
1.2 Лингвоэкология ұғымы. Қазақ лингвоэкологиясының дамуы
Тіл - адам қатынасының, ойлаудың, мәдениеттің құралы. Тіл тазалығы - ана тілін басқа тілдің сөзімен шұбарламау. Ана тілінің шұбарлануы ауызекі тілде ғана емес, жазба тілде де орын алған. Өз тарихына, дәстүріне, туған жеріне, туған тіліне құрметпен қарап, қадірлеген адам ғана мәдениетті. Қоғамдағы сөйлеу ортасы адамдардың тілі мен мәдениетінің жай күйін көрсетеді. Қоғамдағы сөйлеу ортасы адамдардың тілі мен мәдениетінің жай күйін көрсетеді. Ерте заманнан бастап тіл экологиясы, тіл мәдениеті, лингвоэкология жайында қазақ ғалымдарының да құнды пікірлері біршама. А.Байтұрсынұлы айтқандай Сөзі жоғалған ұлттың өзі де жоғалады демекші бұл мәселе сол кезеңдегі қоғам жанашырларында толғандырған.
А. Байтұрсынұлы сөз өнерінің ғылым екендігі жайында, тіл қисыны, сөз талғау мәселелеріне тоқталып, сөз талғаудың 5 түрлі шартын көрсетеді:
1. Сөз дұрыстығы;
2. Тіл тазалығы;
3. Тіл анықтығы;
4. Тіл дәлдігі;
5. Тіл көрнектілігі.
Сөз дұрыстығы деп әр сөздің, әр сөйлемнің дұрыс күйінде жұмсалуы айтылады. Олай болу үшін керек:
Сөздердің тұлғасын, мағынасын өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақ, жалғаулық сияқты нәрселерді біліп әрқайсысын өз орнына тұтыну.
Сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс септеп, дұрыс көптеп,дұрыс ымыраластыру;
Сөйлемдерді бір-біріне дұрыс орайластырып, дұрыс құрмаластырып, дұрыс орындастыру.
Тіл тазалығы дейтініміз - ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау.
А. Байтұрсынұлы: Қазақ әдебиеті қатып-пісіп жетпеген уақытта біз қазақ сөзін ескі, жаңа деп талғамаймыз, жергілікті сөз екен деп, ол жағынан қатал қарап, қашып тұрмаймыз. Жалғыз-ақ біздің мықтап қашатынымыз жатшылдық (жат сөзшілдік). Біз сияқты мәдениет жемісіне жаңа аузы тиген жұрт өз тілінде жоқ деп мәдени жұрттардың тіліндегі даяр сөздерді алғыштап, ана тілі мен жат тілдің сөздерін араластыра-араластыра ақырында ана тілінің қайда кеткенін білмей айрылып қалуы ықтимал. Сондықтан мәдени жұрттардың тіліндегі әдебиеттерін, ғылым кітаптарын қазақ тіліне аударғанда пән сөздерінің даярлығына қызықпай, ана тілімізден қарастырып сөз табуымыз керек. Сонда біздің әдебиетіміздің тілі таза болып, жоғарыда айтылған талғау салтының шарты орындалған болады.
Кез- келген ұлттың негізгі айнасы - тіл. Тілдің сақталуы, ұрпақтан ұрпаққа аман жетуі тіліміздің тазалығын сақтаумен байланысты. Әлемде алты мыңнан аса тіл бар. Зерттеулерді қарасақ, тілдің шұбарлануының әсерінен түбегейлі жоғалып кеткен немесе тілдік қасиетінен айырылған тілдер аз емес. Осындай күңгірттіктің алдын-алуы үшін лингвоэкология ұғымы ғылымның өзекті бір саласы болып танылды.
Лингвоэкология тілді сақтауды, оны дамытудың жолдарын қарастырады. Осы тұрғыда ғалым А.Жұмағұлова Лингвоэкология тілдің екі жағынан қызмет атқарады: орынды қолданылса тіл мен адам денсаулығы сақталады, кері болған жағдайда бұзылады деп тұжырымдайды.[1]
Қазақ ғалымдарының ішінде осы салаға айрықша көңіл бөлген Н.Уәлиев тіл экологиясы сөз мәдениетін ғана қалыптастырып қоймай, жаргон сөздерден, варваризмдерден сақтайтынын айтады. Н.Уәлиев Сөз мәдениетінің теориялық негіздері атты еңбегінде: Адамдар тілдік ортада өмір сүреді. Қоғамды былапыт сөздермен бұзбай, керсінше өркендетіп, дамыту - рухани жетілуге оң септігін тигізеді.[9] Тіл экологиясында зерттелетін негізгі аспекттер - дәстүрлі бағыт, сөйлеу әдебінің, тіл мәдениетінің бұзылу себебін зерттейді. Екіншісі - қостілділік, көптілділіктің әсерінен ұлттың жойылып кету қаупін зерттейді. Үшіншісі - белгілі бір тілдің бірліктерін басқа тілде қолдану.
Тілімізге өзге тілден енген залалдарды зерттеу, тіл тазалығы туралы тақырыптардан туған тіл білімінің жаңа бағыты ретінде лингвоэкология ұғымы тілдік нормаларды үйретуді көздейді. Өзге тілдің басқыншылығынан сақтану, сөз этимологиясы, тілге әсер ететін дағдарыстардың себебін қарастыру сараланады. Нигилизммен күресу де тіліміздің дамуына кері әсер ететін болғандықтан аталған саланың зерттейтін аумағына жатады. Сөздердің мағыналық жарасымына назар аудармай, стильдік қателерге бой алдыру, лингвомәденитанымдық қасиетіне зер салмау лингвоэкологияның қарастыратын, күресу керек негізгі мәселелері.
Лингвоэкология тіл білімінің сөйлеу мәдениеті мәселелерін қамтитын салаларының бірі ғана емес, сонымен бірге адамның рухани адалдығын сақтай отырып, оны жаман сөздерден, мәдениетсіз, дөрекі лексикадан қорғайды. Осылайша мәдени және рухани құндылықтарды сақтайды, тілге деген қызығушылықты арттырады. Лингвоэкологияның бір ерекшелігі - бұл тіл мәселелерін шешуге көмектесетін ғылым, өйткені тіл - болашақ ұрпаққа өз тәжірибесін беретін әр ұлттың рухани-мәдени мұрасының сақтаушысы.
Лингвоэкологияда басқыншы тіл ұғымы бар. Басқыншы тіл тілдік ортаны тарылта бастайды. Ана тілі өзінің жерінде, өзінің үйінде азап шегеді. Мұның бәрі тілдің ақпараттық, интеллектуалды және танымдық мүмкіндіктерін әлсіретеді.
Әлемдік билингвизм, полилингвизм мәселесі де - лингвоэкология саласының еншісінде. Негізгі міндет - тілдік норманы, ұлттық сөйлеудің ерекше мәнерін сақтау. Кейбір ғалымдардың айтуынша лингвоэкологияның мақсаты - әлемнің тілдік әртүрлілігін сақтау. Бүгінгі таңда Қазақстанның лингвоэкологиясының негізгі мақсаты - ұлттық тілді сақтау.
Қорыта келе, лингвоэкология - тілді қоршаған ортамен, мәдениетпен арақатынасын, сөздің халық салтымен, тағдырымен қатысын зерттейттін сала. Шетелдік профессор Д.Уиллис Тілдің өлуі - тұтас бір мәдениеттің өлуі дегендей тілімізге зиян келтірер залалдармен күреспесек, күн сайын тілдік қасиетінен айырылып, санамыздан жоғала бастайды. Әлем бойынша туған ана тілін байыту мақсатында неше түрлі іс-шаралар өткізіп жатқан мемлекеттер саны артуда. Оған мысал, ағылшындар сөздік қорының бір миллионға жеткенін арнайы мейрам ретінде тойланғанын айтуға болады. Осы ретте бізде өзіміздің қазақ тілінің байлығы жайында сөз қозғай бермей, оны қазіргі дамыған заманда қалай сақтап қалудың, оны әрі қарай дамытудың жолында ойлануымыз қажет сияқты. Әлемдегі жойылу қаупі төніп тұрған тілдердің мысалдарын алып қарасақ, жазба тілінің жоқтығынан, ауыз әдебиеті деңгейінде қалып, әдеби тілге жетпегендерін байқауға болады. Бізге берілген ата-бабамыздан қалған аманатқа қиянат жасамай, тілімізді көзіміздің қарашығындай сақтау - біздің міндетіміз. Тіл экологиясының да өзектілігі де, мәні де осы тұста. Тіліміздің тазалығына назар аудару патриоттылығымыздың белгісі. Сол себептен, отандық лингвоэкологияның дамуына ден қоюымыз тиіс.
1.3 Лингвомәдениеттану - тіл мен мәдениет байланысы
Тіл және әдебиет - лингвистермен қатар, тарихшылардың, философтардың психологтар мен этнографтардың, әдебиетшілердің де назарын аударып келе жатқан көп аспектілі мәселердің бірі. Мәдениет пен тіл үздіксіз өзара қарым-қатынаста болатындықтан бұл мәседенің тілдік аспектісі екі жақты болып келеді. Осы тұрғыдан алғанда лингвистика бұл мәселені шешу жөніндегі бірқатар қызықтыда батыл қадамдарды ұсынады.
Тіл мен мәдениет ара-қатынасы лингвистикада, тіл философиясы мен мәдениеттануда түрлі қырынан сөз болып жүр. Тіл білімінде бұл сауалға тарих пен мәдениеттің, этнография мен лингвистиканың ортақ мәселерін сөз ететін пәнаралық этнолингвистикалық зерттеулер жауабы болады.
Тіл білімі, этномәдениет және этнолингвистика қазіргі тіл біліміндегі антропоцентризм мен этноцентризм ұстанымдарына сүйене отырып, тілдің табиғатын оны тұтынушы этноспен қатар қарастыру міндетін қойды. ХІХ ғасырда өмір сүрген неміс ғалымы В.Гумбольдттың пікірі мынадай: Среди всех проявлений, посредством которых познается дух и харахтер народа, только его язык и способен выразить самые своеобразные черты народного духа и харектера и проникнуть в их сокровенные тайны [44.69]. Тілді ұлттық құбылыс ретінде танып, қазіргі тіл біліміндегі жаңа жолдарға бағыт көрсетті.
Тіл мәдениетпен бір тұтас тұтастық құрап, мызғымас бірлікте өмір сүреді. Ол мәдени өсу процесінде қалыптасады және оның дамуының алғышарттарын міндетті түрде басқарушы қызметін атқарады, сол арқылы кез келген жерде және кез келген уақытта өмір сүретін халық мәдениетінің маңызды бөлігін құрайды. Мәдениеттің басқа жақтарынан айырмашылығы тілдің өз ортасы бар. Белгілі бір тілде сөйлейтін кез келген халық сыртқы физиологиялық ерекшеліктерімен басқа топтардан ерекшеленетін адам қауымының белгілі бір нәсіліне жатады. Тіл мәдениеттен тыс өмір сүрмейді, яғни ол біздің өмір салтымызды толтыратын тәжірибеміз бен идеяларымызға байланысты [44,185].
Е.Сепир тіл мен мәдениеттің бірлігін ашатын маңызды әдіснамалық концепцияларды келтірді: Мәдениет - белгілі бір қоғамның іс-әрекеті мен ойлауының көрінісі, ал тіл - қалай ойлау керектігінің көрінісі. Демек, тілдік мазмұн мәдениеттің бөлінбейтін бөлігі, - дейді.[45,193-194].
Тіл тек ойды жеткізу мен қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар мәдени білімді жинақтаудың негізгі құралы. Күрделі таңбы жүйесін құрай отырып, тіл кез келген ақпаратты беру, сақтау, пайдалану және жаңғырту қызметтерін атқарады. Мәдениет, тіл сияқты, белгілі бір хабарды жеткізу қабілеті бар символдық жүйе (семиотикалық), бірақ тілге қарағанда, оның өзін-өзі ұйымдастыру қабілеті төмен, өйткені мәдениет ең алдымен есте сақтау, оның басты белгісі жинақтау, сақтау [45,227] және абсолютті толық коммуникацияға деген ұмтылыс. Өзінің абсолютті ерекшеліктерін білдіруге тырысқан адам қарым-қатынасқа түсіп, мәдени диалогты жасамай тұра алмайды. Демек, тіл - ұлт (ұлттық бірегейлік) - мәдениет қазіргі лингвомәдениеттану зерттеулерінің орталық үштігі, осы ғылым саласындағы маңызды мәселелерді шешуге жетелейтін бағдар. [46,12-13].
Мәдениет дегенде материалдық мәдениет (құралдар, тұрмыстық құрал-жабдықтар, киім-кешектер, т.б.) және рухани мәдениет (білім, имандылық, тәрбие және ағарту: тіл, дін, құқық, философия, этика, ғылым, өнер, әдебиет, мифология) түсініледі.Әдістемелік тұрғыдан алғанда мәдениеттің осы екі саласының сабақтастығын, диалектикалық байланысын көрсету өте маңызды. Бір жағынан материалдық құбылыстар руханилықтың негізі болса, екінші жағынан руханилық көбінесе материяға сүйеніп, сол арқылы түсіндірілетін материалдық дүние арқылы жүзеге асады. Демек, рухани және материалдық мәдениеттің дамуында табиғи байланыс бар және бұл байланыс жалпыға бірдей мәдениет ұғымымен түсіндіріледі. Материалдық мәдениет пен рухани мәдениеттің даму процесін белгілі бір этникалық және нәсілдік ерекшеліктермен ерекшеленетін рухани адамдар жүзеге асырады. Ұлттық рух, ұлттық іргетас уақыт пен кеңістік тудырған күрделі әлеуметтік мәселелерге қарамай мәдениеттегі дәстүр сабақтастығы негізіне қаланып, тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Айтылған үштікте мәдениет, тіл ұғымдарымен қатар ұлт (уақытша тұлға) ұғымының аталу себебін осылай ұғынуға болады [47,15].
Тіл мен мәдениеттің арақатынасы туралы мәселені алғаш көтерген ғалымдар - Я.Гримм, Р.Раск, А.Потебня. Бұл зерттеулердің негізгі түбі В. Гумбольдттың еңбектерінде. Оларды ғалым келесі ғылыми идеяларды басшылыққа ала отырып жасаған:
материалдық және рухани мәдениет тілге әсер етеді;
кез келген мәдениеттің ұлттық нышаны болады, бұл қасиет тілдік жүйеде көрінеді;
тіл-адам мен қоршаған ортаны дамытушы буын;
тілге ұлттық рух және мәдени қасиеттің ішкі формасы тән [43,65].
Қазақ тіл біліміндегі аударма саласының лингвомәдени сипатын зерттеп жүрген ғалым А.Алдашева отандық тіл біліміндегі бұл жаңа бағыттардың пайда болуы туралы былай дейді: Орта ғасырдың соңғы бөлігінде, ғасырлар тоғысқан тұста әлемдік озық лингвистика тілтанымның теориялық бағыттарын имманентті; структуралық лингвистикадан өзгешелеу жаңа арналарға яғни тілді жеке адаммен, оның ойлау өрісімен және рухани-практикалық қызметімен байланыстыра қарауға қарай бет бұрып отыр. Когнитивті, антропологиялық лингвистика деп аталатын мүлде жаңа салалардың қатарында соңғы жылдары лингвокультурология деп аталатын бағыт та аталып келеді. Бұлардың қай-қайсысы да - қазақ тіл ғылымы төселе қоймаған соны салалар [42,221].
2. Жастар тілінің ерекшеліктері
2.1. Қазақ тіліндегі англицизмдер
Тіл жанды құрылым болғандықтан, шет тілдерден сөздерді қабылдау арқылы үнемі дамып отырады. Бұл үдерісті тоқтату мүмкін емес. Жастардың өз ойлары мен сезімдерін өз ана тілінде жеткізгеннен гөрі, ағылшын тіліндегі сәнді сөздерді қолдану арқылы жеткізу оңайырақ. Осының барлығы ақпарат ағынының ұлғаюы, ғаламдық компьютерлік желінің - интернеттің пайда болуы, әлемдік экономикалық нарықтың, халықаралық туризм мен мәдени байланыстардың дамуы нәтижесінде туындайды. Бүгінгі таңда әртүрлі тілдердің бір-бірімен өзара әрекеттесуінің көрінісі ретінде кірме сөздерді зерттеу қазіргі лингвистика мәселелерінің ішінде ерекше орын алады. Сондықтан отандық және шетелдік зерттеушілердің назары осы мәселеге бағытталған. Күнделікті өмірде шетел сөздерін белсенді қолданатын қазақстандық жастардың өмірінде ағылшын тілі үлкен рөл атқарады. Олардың ойынша, ағылшын сөздері әдемі және сәнді естіледі. Шетел тілінен енген сөздердің қабылдануы мен қолданылуы тілдік байланыстардың салдары, оған тек тарихи-мәдени факторлар ғана емес, сонымен қатар бұқаралық ақпарат құралдарының ықпалы тиді.
Сонымен, қазіргі тіл білімінде әртүрлі жаңа зерттеудің пәнаралық салалары, мысалы, психолингвистика, этнолингвистика, социолингвистика, гендерлік лингвистика, когнитивтік лингвистика және т.б. пайда болды. Қазіргі жаңа сөздерді бірден қолданыста игеріп алатын жас аралығы деп біз 18 бен 35 жас аралығындағы адамдарды айта аламыз. Көптеген зерттеулер осы жастағы адамдар үшін ағылшын тілін білудің ерекше маңыздылығын растайды. Бұл келесі факторларға байланысты болуы мүмкін:
Ең алдымен ақпарат алу қажеттілігі. Ағылшын тілі қазір барлық салада үлкен сұранысқа ие болғандықтан, англицизмдер ақпарат алудың жаңа мүмкіндіктерін құру арқылы адамның өмірін жеңілдетеді.
Екіншіден, қарым-қатынас қажеттілігі. Әлеуметтік желілерден қалыс қалмай, белсенді болу - бұл біздің уақыттың талабы.
Үшіншіден, тілді білу өзін-өзі бағалауды арттырып, сыртқы әлемге тез және оңай бейімделуге көмектесіп, өзін-өзі дамытады.
Қазіргі уақытта технология мен ғылымның дамыған кезінде кірме сөздерсіз елестету мүмкін емес. Әсіресе, англицизмдерсіз. Англицизмдер жайында а С.И. Ожегов слово или оборот слов в каком-либо языке, заимствовано из английского языка или сделано с английским узором слова или фразы [40,47].
Англицизмдер, көптеген жаңа сөздер сияқты, төрт негізгі кезеңмен белсенді қолданысқа енгізіледі. Бірақ жастар арасында бұл үдеріс тез жүріп жатыр. Егер қазақ тіліндегі кірме сөздерді қарастыратын болсақ, бәрін тек қызмет салалары бойынша ғана емес, бірнеше топқа бөлуге болады. Университет қабырғаларында англицизмдерді қолдануға мысал келтірейік. Мысалы: пікірсайыста - спикер, фракция, кейс және т.б. Англицизмдер жастар арасында тез сіңеді, өйткені олар тек интернет арқылы сөйлесу үшін ғана емес, ауызша сөйлеу кезінде де қолданылады. Сондай-ақ, Назарбаев университетінің көптеген студенттері немесе пікірсайысшылар өз сөздерінде англицизмді көп қолданатынын атап өтуге болады. Біз сондай-ақ жастардың ағылшын тілінен жаңа сөздерді мағынасы бойынша дұрыс қолданатынын байқаймыз. Мысалы, LoL=лол бұл күлу немесе кейде тіпті сарказм үшін қолданылады. Бұл LOL=laughing out loud= қатты күлу немесе lots of laughs = көп күлу деген мағынаны береді екен.
Ғалымдар әртүрлі түсіндіретін кірме сөз ұғымының өзін қарастырайық. О.С.Ахманованың лингвистикалық терминдер сөздігінде кірме сөзге мынадай анықтама берді: 1) жаңа ұғымдарды білдіру, қалыптасқан сөздерді одан әрі саралау және бұрын белгісіз объектілерді белгілеу үшін басқа тілдердің лексикалық қорына жүгіну; 2) Сөзжасамдық қосымшалар мен конструкциялар арқылы кірген сөздер. [28, 255]. Кірме сөздер мәселесін А. Мейер, Бодуэн де Куртеней, Ф.Соссюр, А. А.Потебня, Л. в. Щерба, Н. Д. Арутюнова, и. Р. Галперина, Е. Б. Черкасск, В. А. Звегинцева, В.М. Алпатова, Ю.В. Рождественский, А. Е. Карлинский зерттеді. Осы ғалымдардың талдауы бойынша, бір тілдің екінші тілге әсері тек тіл факторларына ғана емес, сонымен бірге тілдердің бір-бірімен қаншалықты тығыз байланыста болуына байланысты. Ең қызығы - сөздердің тарихы және олардың пайда болу себебіне байланысты. Лексиканы байытудың ұқсас процестері барлық заманауи тілдерде жүреді. Тіл - өзін-өзі дамытатын механизм. Ол өзін-өзі тазартуды, қажетсіз лексикадан арылуды біледі. Алайда, шет тіліндегі сөздерді шамадан тыс қолдануға жол бермеу тиіс. [3].
1-кесте. Англицизмдердің түрлі салада қолданылуы
Саласы
Англицизмдер
Компьтерлік техника
баннер, блоггер, браузер, контент, курсор, модем, плеер, принтер, сканер, скрин-шот, файл, флешка, чат
Саясат
администрация, брифинг, вице-мэр, вице-премьер, мэр, консенсус, президент, парламент, премьерминистр
Мәдениет
бестселлер, вестерн, видео, дискотека, кастинг, клип, клипмейкер, номинация, презентация, саунд, спонсор, ток-шоу, триллер, хит, шоу
Қаржы
аудитор, бартер, брокер ваучер, дилер, дистрибьютор, прайс-лист, промоутер, пролонгация, сейл, секонд хэнд, спонсор, холдинг, чартер
Ауызекі тілде:
гамбургер, кемпинг, мафин, паб, пазл, сникерс, твикс, фаст-фуд, фишбургер, хот-дог, чикенбургер, чисбургер, чипсы, шопинг
Бет әрлеуге байланысты:
мейк-ап, консилер, пиллинг, лифтинг, вейниш-крем
Экономика
инвестиция, маркетинг, монетаризм
Спорт
армрестлинг, бодибилдинг, виндсерфинг, допинг, кёрлинг, кикбоксинг, овертайм, плей-офф, слалом, скейтборд, тренинг, файтер, фитнесс, фристайл, киберспорт, киберспортсмен
Пікірсайыс
фракция, спикер, кейс, фрэйминг, фидбэк, тиммейт, тренер, фокус
Жастар сленгі
бой френд, бэби, вип персона, дансинг, ди-джей, драйв, инет или нет (Интернет), комп (компьютер), лайк, коммент, лузер, окей ОК, пати, смайлик, эмоджди, супер-стар, топмодель, уикенд, хай, краш, флексит, тим билдинг, лол,бай, мем, месседж, сорри, ноу проблем, муд, шоу, гейм, гейммер, шёт, кул, вау, фейс, фасфуд, хай тек, кэш, кэшбэк, фокус, фандом, хейт, бат, фракция, спикер, кейс, фрэйминг, фидбэк, тиммейт, омг, кэмбэк, фон, бэкграунд, хайп, Ай'лл би бэк, форэва, респект, крейзи, аутсайдер, финиш, онлайн, шейкер, скрапбукинг, гоу, ноу, криповый,вэид
Сонымен, зерттеу нәтижесінде алынған сөздер студенттерге ғана емес, орта жастағы адамдарға да түсінікті екендігі анықталды. Жастар арасында ағылшын тілінен алынған сөздер жиі және нәтижелі қолданылады. Бұл тек тілдік факторларға ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік факторларға да байланысты. Еліктеу, бәсекелестік, өзін-өзі көрсетудің себебінен, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарының, теледидардың жастар тіліне әсерінен туындағанын ұмытпау керек.
2.2 . Жастар сленгі және сөйлеу мәдениеті
Жастар тіліндегі сленг - жоққа шығаруға болмайтын құбылыс, мұны зерттеу көп зерттеушілердің қызығушылығын тудырып, келешекте зерттеу нысанына айналары сөзсіз. Жастар сленгі - тіліміздің ерекше түрі, тіл дамытудың құрамдас бөлігі. Сленг сөздер мен сөз тіркестері тіліміздің жаңашылдығы емес. Мұндағы қозғайтын ой ана тілімізге еніп, әдеби сөздерімізді күнделікті қолданыстан бөліп, тілімізге варваризм, жаргон сөздер элементтерін көп енгізіп, дөрекі тілге айналдыруы жайында қозғалады. Кез келген адамның сөйлеу мәдениеті жоғары болуы тиіс. Мәдениетті сөйлеу арқылы адам өзінің рухани деңгейінің қаншалықты дәрежеде екенін көрсете алады. Адамның сөйлеу мәдениетінің деңгейі оның сөздерді дұрыс қолданауында ғана емес, лингвистикалық білімінің қаншалықты сауатты екендігінің көрсеткіші.
Сленг термині ғылымда пайда болуына көп уақыт болмады. Орыс жазушылары С.Ожегов, В.Дальдың сөздіктерінде бұл термин кездеспейді. Оқушыларға арналған шетел сөздері сөздігінде және Мектептің этимологиялық-түсіндірме сөздігінде сленгтің мағынасын бірдей көрсетеді. Сленг деп адамдардың жас ерекшеліктерін анықтайтын сөздер және ағылышын тілінен енген француз тілімен ұқсас жаргон сөздер деп көрсетеді. Сленг, соның ішінде жастар тілінің сленгінің ерекшелігі - жылдам өзгеруі, өзгерісті тез қабылдауы.
Мұның тарихы қалай? Орыс тіл білімінде "сленг" термині бертін келе пайда болды. Бұл сөз ағылшын тілінен шыққан. "Қаңғыбастар мен қайыршылардың лас және жағымпаз тілі", содан кейін "өзгенің тілі" деген мағынада түсіндіріледі. Бұл термин тұңғыш 1750 жылы жазылған "көше тілі" мағынасында жазылған. Қазір бұл сөздің сөздіктерде кем дегенде басты екі түсіндірмесі бар: біріншісі, қоғамның белгілі бір топтарының немесе субмәдениеттердің өзгеден басқаша сөйлеуі, екіншісі, ресми емес қарым-қатынас үшін кеңінен қолданылатын формасы деп түсіндіріледі. Қазіргі лексикографияда екінші түсіндірмесі біріншісінен басымырақ. Жастар жаргонының тұрақты элементі - дәстүрлі емес, тілімізге кері әсерін тигізетін аспекттерді қабылдауы. Мысалы: музыка әуесқойлары мен нашақорлардың сөйлеуі, компьютерлік жаргон және қалалық тіл, ұрылардың аргосы секлді мысалдарды жатқызады. Сленг бір орында тұрып қала бермейді. Жаңадан пайда болған кез келген жаңа құбылыстардың әсерінен сөздер қолданыстан шығады. Бұл процесс өте жылдам.
Әлеуметтік желілерде және өзара ауызекі қарым-қатынаста жастардың слэнгтермен сөйлеу түрі көрініс табуда. Әдетте слэнгтер шетелдік тілден енген аталмыш сөздер не орфографиялық заңдылықсыз қысқартылған сөздер болып келеді. Ерекше көңіл-күйді білдіруге көмектесетін бұл слэнгтерді қазіргі заман сұранысы бойынша қолдануы дұрыс сөйлеу этикасына қарама-қайшылық туындатады. Мамандардың пікірінше, бұндай сөздерді күнделікті өмірде қолдану арқылы тілді шұбарланып сөйлеу жастардың қалыпты өмір салтына айналмақ.
Сленгтің тарихын, сөздік деректерін талдап, зерттеп, сауалнама жүргізу арқылы сұрақтар қойдым және қазіргі жастар арасында сленгтің пайда болуының төмендегі себептерін анықтадым:
Қазіргі заманғы поп-мәдениет;
Жастардың еуропалық, көбінесе американдық мәдениетке деген қызығушылығы;
Ғаламтор желісінің кең мүмкіндіктері;
Компьютерлік технологиялардың тез дамуы;
Отбасы ішіндегі тәрбие деңгейінің төмендігі.
Студенттік ортадағы жастар сленгінің қолданылудағы социолингвистикалық белгілері:
Студенттік ортада жастардың сленгтері кең таралғандығынан, әңгіме құрушылар ортасында ресми емес қарым-қатынас құруда ыңғайлы.
Жастардың көп бөлігі студенттік ортада жаргон, сленг сөздерді қолдануға бейтарап қарайды.
14-26 жас аралығындағы жастардың сленг, жаргонды қолдануда бейім екеніндігін анықтауға болады.
Бұл процесс жастардың лексикалық тілінің ажырамас бөлігі болып қалыптасқан.
Сленгті қолдану деңгейі, бағыттары коммуникацияның түрлі аспекттеріне байланысты.
Зерттеу тақырыбым жастар тілінің ерекшеліктері болғандықтан, ОЗҒ ғимаратында оқитын студенттермен сауалнама жүргіздім. Нәтижелері мынадай болып шықты: 3,4 курс студенттерінің көбі әңгіме барысында сленгті көп қолданбайтынын байқадым. Айтуларынша, сленг тек белгілі бір сөзді түсінікті тілде жеткізу мақсатында термин ретінде айту оңайырақ деп түсіндіреді. Ал 1,2 курс студенттерінің сленг, жаргон сөздерді қолдануда бейімірек екенін байқадым. Саралай келе, 17-19 жас аралығындағы жастардан еліктегіштік қасиетерінің басым болуының арқасында, сленг сөздерді тез игеріп, тез қабылдайды. Оған себеп, оқуға жаңа түскен түлектердің оңды-солды білмей, әрбір жаңа дүниеге қызығушылықтарының артып тұруы. Осы себептерді әрі қарай анықтап, 1 курс студенттерінің арасында 100 шақты студенттерден төмендегі сұрақтарды қою арқылы сауалнама жүргіздім.
Не себепті сленг сөздерді қолданасың? . Жауаптары мынадай болды:
Мені достарым түсіну үшін - 25%
Сәннен қалмау үшін - 20%
Өзіңді керемет көрсету үшін - 29%
Айтуға жеңіл болу үшін - 8%
Әңгімені қызықтыру үшін - 5%
Эмоцияларымызды ашық білдіру үшін - 7%
Ортаға сай болу үшін - 6%
Сауалнаманның бұл сұрағы арқылы 17-19 жастағы студенттердің жаңа сөздерге әуесқойлығын, ортада өзін көрсету үшін қолданатынын байқауға болады. Сауалнаманың басқа сұрақтарына келесідегідей жауап берді:
Сленг дегеніміз не?
Студенттердің 50% - ы мағынасын біледі. 35% - ы білмейді, 15% - ы интуитивті дәрежеде білетін болып шықты.
Сленг сөздерді қолданасың ба?
70% - дан астамы қолданады.
Сленгті көп қолданатын адамдармен әңгіме құрған ұнайды ма?
Сауалнамаға қатысушылардың 12%-ы сөйлесу барысында жағымсыз десе, 73%-ы жағымды екенін айтады. Ал 15% -ы жауап беруге қиналды.
Мектеп оқушыларының арасында да сауалнама жүргіздім. Жас аралықтары 12 - 16 жас. Бұл жастағы жастардың жасөспірім уақытында болғандықтан сленг, жаргон сөздерді қолдануы шамадан тым асып кеткен. Екі сөздерінің бірі сленг сөздерді қолданумен болды. Сәйкесінше сауалнама нәтижесі бойынша 76% - нан астамы қолданатын болып шықты. Сленг сөздерді қайдан үйренді деген сұраққа сыныптастарымнан , аға-әпкемнен, мектептен, интернеттен, достарымнан деген жауаптарды естідік. Ең көп қолданылатын сөздер төмендегідей болып шықты:
Краш - ортадағы ең әдемі, сымбатты баланы солай атайды екен. Тіпті фильмдегі өздерінің сүйікті кейіпкерлеріне краш деп ат беріп қойған. Ағылшын тілінде жарылу,сыну деген мағынаны білдіреді. Қыздарға крашиха деп атауда көптеп кездеседі.
Кринж - ұят деген мағынаны береді.Басқалардың әрекеті үшін ұялу.
Токсик - қыңыр, қырсық, әрдайым жағымсыз атмосфера сыйлап жүретін адамды токсик деп атайды.
Изи - тым оңай деген мағына береді. Оқушылар мақтану мақсатында көп қолданады.
Вайб - ортаның көңілді атмосфера екенін жеткізетін сөз.
Хейт, хейтер - әрдайым негатив білдіретін адамды хейтер деп атаса, негативті пікірді хейт дейді екен.
Рофл - ішек-сілесі қатып күлу деген мағына береді. Жастар оңайырақ болсын рофл сөзін көп қолданады.
Гоу - жүр,кеттік деген мағына береді.
Хайп - ағылышн тілінен аударғанда шулы, атақ жинау деген мағына береді.
Инсайд - жаңа ақпарат.
Трэш - адамды таң қалдыру.
Күнделікті өмірдегі жастардың әңгімелесуінен мысал:
- Біз осы уикендта устраиваем пати, сені де күтеміз!
Дұрысы: Біз осы демалыс күні сауық кеш өткіземіз, сені де күтеміз!
- Ваау Айнұр, твой лук он файр!
Дұрысы: Мәссаған, Айнұр, құлпырып кетіпсін!
3. - Туф, жұмысымды late submission-мен тапсырдым.
Дұрысы: Туф, жұмысымды межеленген мерзімнен кеш тапсырдым.
4. - Маған ағылшын тіліннен листининг скиллдарын дамыту керек.
Дұрысы: Маған ағылшын тілінен тыңдау дағдыларын дамыту керек.
5. - Мен остановканың жанында жынды машина көрдім.
Дұрысы: Мен аялдаманың жанында керемет көлік көрдім.
TikTok желісінің сленгтері. Әр ұрпақтың басқа ортадан ерекшелендіретін заман ағымына байланысты қолданыстағы сөздері болады. Z ұрпақ мәдениеті қысқа бейнелерді түсіруге және көруге арналған ең танымал желі Tiktok желісінен тұрады. Жасөспірімдер бос уақытының көп бөлігін сонда өткізеді. Қазіргі заман көптеген жаңа өзгерістерді бұрынғыға қарағанда тез қабылдайды. Ал, жастардың сленг сөздерін үлкендер түсінбей жатады. TikTok желісінде көп қолданылатын жастардың негізгі сленг сөздерін анықтап, оларға талдау жасадым.
2-кесте. TikTok желіснің сленгтері
№
Сленг
Мағынасы
1
Альт және стрейт
TикТок желісіндегі екі идеологиялық қарама-қарсы ағым.
2
Стрейт
бұл бағыттың өкілдері қоғамда қабылданған нормалар мен идеалдарды таратып, идеалды көрініс құруға ұмтылады. Бейнелер әдетте гламурлық өмір салтын көрсетеді. Тікелей бейнелерді кейде кәсіпқойлар ақша үшін түсіреді.
3
Альт
бұл бағыт балама, мұндай эстетиканы жоққа шығаратындар және танымалдыққа ұмтылмайтындар түсіреді. Мазмұн неғұрлым оғаш, оғаш және арандатушы болса, соғұрлым жақсы. Тікелей музыка жиі пародияланып, ирония мен қара юмор бағаланады.
4
Aуф
бейнеге таңданысты білдіру үшін қолданылады.
5
Блупер
түсірілімдегі сәтсіз және күлкілі сәттерден құралған бейнелер (Джеки Чанның фильмдеріндегі оқиғалар кезіндегі сияқты).
6
Бумер
аға ұрпақтың өкілі, ескіше көзқарасы бар, TikTok тілдерін түсінбейтін адам. Аға ұрпақтың өкілі, ескіше көзқарасы бар, TikTok тілдерін түсінбейтін адам.
7
Дуэт
екі адамның бірігіп түсірген видеосы.
8
Кейс
іс, оқиға.
9
Клоун
иронияны түсінбейтін қарапайым, аңғал адам.
10
Краш
әдетте танымал адам немесе ойдан шығарылған кейіпкер. Қыздарға - крашиха деп айтады.
11
Кринж
өзгенің жасаған ісінен ұялу сезімдері.
12
Ливнуть
эфирден шығып кету.
13
Муд
жағымсыз көңіл-күй.
14
Огонь
эфирде отқан адамға керемет деген реакция жіберу.
15
Пов pov plov
ағылшын тілінің аббревиатурасы. Мағынасы өзіңе елестет. Мысалы: ПОВ: сабаққа дайын болмай келшенде, апай сенен сабақ сұрағандағы сенің іс-әрекетің.... ағылшын тілінің аббревиатурасы. Мағынасы өзіңе елестет. Мысалы: ПОВ: сабаққа дайын болмай келшенде, апай сенен сабақ сұрағандағы сенің іс-әрекетің....
16
Рек
қаралымы көп бейнежазбалар.
17
Симпл-димпл
мультфильмдерде қолданылатын кішкентай бүлдіршіндердің кеңінен қолданылатын сөздері. Негізгі мағынасы - балаларды тынышталдыратын көпіршіктерлен құралған, ерекше даусы бар ойыншық түрі.
18
Скил
дағдылар.
19
Тт
ТикТокты қысқартып айту.
2.3. Жастар тілінің жаргондық лексикасы және арго тілі
Қазіргі жастар жаргонының әлеуметтік лингвистикада жеткілікті зерттелмеген. Жаргондық лексика қазіргі жастар арасында өзекті академиялық тақырып. Қазақ жастарының саны миллионнан асады, олардың арасында жас ұрпақтың білімді, мәдениетті, зиялы қауымдары бар. Жастардың қоғамда өз орны бар. Ендеше, осы әлеуметтік топ өкілдерінің тіліне мән беру біздің зерттеу тақырыбымыздың өзекті мәселеге арналғанын дәлелдейді. Әлемнің тілдік бейнесі әрқашан қоршаған дүниені, объективті шындықты бейнелейді. Әрбір этникалық тіл өздігінше дүниені қабылдау мен ұйымдастырудың белгілі бір тәсілін көрсетеді. Жаргон лексикасы тілдің ең маңызды қабаты ретінде әлемнің қазіргі лингвистикалық бейнесінің бөлігі. Үнемі зерттеу мен талдауды қажет етеді. Жаргонның белсенді зерттелуіне қарамастан, жаргонды арго, сленг, интержаргон, диалект, халықтық тілден айырмашылығын ашып көрсететін қазіргі тіл білімінде бұл терминді түсіндіруде нақты бірлік жоқ.
Жаргон (французша Iargon) - кіші әлеуметтік топ қолданатын, жеке тілдік тәуелсіздігі жоқ жалпыұлттық тілдің бір саласы. Ұрылардың жаргоны, мектеп жаргоны, солдаттың жаргоны, т.б. түрлері бар. Жаргонның қарапайым тілден өзгешелігі лексикасы мен фразеологизмінде. Арго мен жаргон синоним болып табылады. Оның жаргоннан айырмашылығы: тұрпайы мағынада қолданылуы. Мысалы: арақты ылай, ащы деп атаса, теледидарды телик деп атау қалыптасқан. Бұл сөздікте сленг терминінің анықтамасы берілмейді. Сол себептен бұл терминнің анықтамасын орыс тілінің энциклопедиялық сөздігінен келтіргенді дұрыс деп ойладық: Сленг: 1) сленг, көбінесе ағылшын тілді елдерде қолданылады; 2) әдеби тіл нормасына сәйкес келмейтін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық универсиеті КеАҚ
Филология факультеті
Мадиярова Дариға Мадиярқызы
Тіл экологиясы: Жастар тілінің ерекшеліктері
тақырыбында
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
6В01717 - Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі білім беру бағдарламасы
Астана, 2024
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
"Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті" КеАҚ
Қорғауға жіберілді
Қазақ тіл білімі кафедрасы
меңгерушісінің м.а.,
ф.ғ.к., қауымд. профессор
____________ Қ.Қ. Сарекенова
________________2024 ж.
6В01717 - Қазақ тілі мен әдебиеті білім беру бағдарламасы бойынша
Тіл экологиясы: Жастар тілінің ерекшеліктері тақырыбындағы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Орындаған: Мадиярова Д.М.
Ғылыми жетекші: Мамаева Г.Б.
Астана, 2024
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І. Лингвоэкология ұғымының жалпы сипаты
1.1. Тіл экологиясының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
1.2. Лингвоэкология ұғымы. Қазақ лингвоэкологиясының дамуы ... ... .
1.3. Лингвомәдениеттану - тіл мен мәдениет байланысы ... ... ... ...
ІІ. Жастар тілінің ерекшеліктері
2.1. Қазақ тіліндегі англицизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Жастар сленгі және сөйлеу мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.3. Жастар тілінің жаргондық лексикасы және арго тілі ... ... ... ...
2.4.Қазақ тіліндегі арабизм сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тіл мәдениетінің өзектілігі әрқашан ескеріліп, қай халық болса да бұл мәселені айналып өткен емес. Қазіргі таңда, тіл мәдениетінің қарапайым нормаларын ұстанбау, тілді шұбарлап, ойды дұрыс, түсінікті етіп жеткізе алмау, басы артық бос сөздерді көп қолданып, ойын шашыратып жіберу, мағынасы жоқ қате қолданыстағы сөздерді қолдану мәселелері жетерлік. Әсіресе, жастардың кейбіреуі шалағай, өзге тілдің детальдарын қосып, араластыра сөйлесе, бірі жаргон-диалектілермен сөйлегенді сән көреді. Тіл экологиясын, тіл мәдениетін зерттеу лингвистикалық зерттеулер үшін үлкен қызығушылық тудырады, өйткені бұл тілдегі тұлғааралық қатынастардың көрсеткіштерінің бірі. Тіл экологиясы мәдениеттің маңызды элементтерінің бірі және қоғамдағы адамның әдеп мінез-құлқының жалпы жүйесінің ажырамас бөлігі.Тіл тазалығын зерттеу лингвистика, мәдениет теориясы мен тарихы, этнография, елтану, психология және басқа да гуманитарлық пәндер қиылысында ерекше орын алады. Дипломдық жұмыс осы тақырыптарға негізделген. Сөз әдебі мен қоғамның тығыз байланысы және маңызын көрсету, тілді шұбарлаудың зияны мен салдарының алдын алу - қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі. Дипломдық жұмыс адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынастың, тілдесудің жұртшылық қабылдаған, ұлттық сипаты бар ережесі мен этикеті - тіл мәдениеті, тіл тазалығы туралы зерттеулерді қамтиды. Тіл экологиясының қоғамдағы орны, рөлі, жағдайы туралы ақпарат беріледі. Сондай-ақ, жастар арасында дұрыс қолданылмай жүрген сөздерге ерекше тоқталады.
Диплом жұмысының мақсаты. Тіл мәдениетінің қоғамдағы рөлін қарастыру және қазіргі таңда дұрыс қолданылмай жүрген сөздер мен сөз тіркестеріне шолу жасау. Сөзді дұрыс, анық, нақты қолданудың маңыздылығын ашып-көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
тіл экологиясы ұғымына жалпы сипаттама беру;
оның мазмұны мен маңызын анықтау;
қате қолданылып жүрген сөздерді анықтау, түсіндіру және түзету.
Зерттеу нысаны. Тіл экологиясының қалыптасуы. Жастар тілінің ерекшеліктері.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы. Зерттеу жұмысында жастар тілінің ерекшеліктеріне тоқталып, оның шығу себептерін анықтайды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысында тақырыпқа қатысты Э.Хауген, Иванова Е.В, Потеряхина И.Н, Сущенко Е.А, Крысин Л.П, Попов А.И, Александрова О.И, Белкин В.М, Добродомов И.Г, Леонтьев А.А, Гумбольдт В, А.Байтұрсынұлы, Р. Сыздық, Уәли Н, Қалиев Ғ, Ш. Сарыбаев, Мұсаев Қ.М ғылыми еңбектеріндегі деректер негізге алынды.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеу барысында сипаттау, баяндау, жинақтау әдістері қолданылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Лингвоэкология ұғымының жалпы сипаты
1.1 Тіл экологиясының қалыптасуы
Қазіргі біздің қоғамда экология термині көптеген салаларда өз ауқымын кеңейтуде. Күнделікті бізге таныс қоршаған орта мәселесінде, биология салаларында ғана емес, тіл тазалығы мәселесінде де белсенді түрде қолданылып жүр. Бұл мәселе тіпті мемлекеттік мәртебесі жаһандық деңгейде танылған тілдерге де ортақ. Алғаш рет тілге қатысты "экология" терминін Джон Трим енгізді. Тіл білімінде "экология" термині американдық әлеуметтік лингвистика саласының танымал өкілі Хауген Эйнардың арқасында кең тарады. Оның 1972 жылы "Тіл экологиясы" кітабы жарияланғаннан бері осы бағыттың қарқынды дамуы байқалады.
Еуропа ғалымдары тіл экологиясының дамуын үш кезеңге бөлінетінін жеткізеді:
1) ХІХ ғ. қалыптасқан тіл - жанды құбылыс идеясы;
2) ХХ ғ. ортасында қалыптасқан Л.Витгенштейннің тіл - өмір сүру формасы тұжырымы;
3) Э.Хаугеннің еңбектерінен басталған тіл экологиясының кезеңі.
Ресей тіл білімінде тіл экологиясы туралы ғылымның қалыптасуы толық экологияға, мәдени экологияға, сөз экологиясына негізделе отырып қалыптасқан. Осы ойды басшылыққа алып, С.Потеряхина тіл экологиясының дамуын үш кезеңге бөледі:
1.ХІХ ғасырдың ІІ жартысында экология ғылымының қалыптасуы. Экологиялық мағына атауларында эко ұғымы бар бірнеше пәнаралық салалардың қалыптаса бастауын көрсетті. Қазіргі кезде экология - адам мен әлеуметтік топтардың, сонымен қатар, олардың арасындағы байланыстарының мәселелерін зерттейтін ғылым саласы.
2. ХХ ғасырдың екінші жартысында мәдениет экологиясының пайда болуы ғылымның жаңа бағыты лингвистикалық экологияның қалыптасуының тағы бір алғышарты болды. Д.С.Лихачев Мәдениет экологиясы ұғымын адам өмір сүретін мәдени ортаны, оның қалыптасуын, дамуын, басқаларға септігін және шығармашылыққа бағдарлануын анықтау мақсатында енгізген. Экология ұғымы табиғи қоршаған ортаны қорғау міндетімен ғана шектелмейтінін атап өтті.
3. ХХ ғасырдың аяғында тілдер тірі организмдер секілді бір-бірімен тепе-теңдік жағдайда бәсекелеседі, тілдер біршама тілді меңгерген адам санасының аясында тәуелді деген идеяны дамытатын эколингвистика пайда болды. [10].
Е.А.Сущенко лингвоэкология дамуының екі кезеңін көрсетеді:
1. Лингвоэкологияға дейінгі кезең (дайындық кезеңі);
2. Лингвоэкологиялық кезең (осы уақыттағы). Екінші кезең лингвистикалық экологияның ғылыми бағыт ретінде қалыптасуы, отандық және шетел ғалымдарының еңбектеріндегі лингвистикалық, экологиялық ой-пікірлердің дамуымен ерекшеленеді. 1987 жылы Ресейде Краснояр мемлекеттік университетінде риторика кафедрасының, 1990 жылы Тіл экологиясы және тіл мәдениеті зертханасының құрылуы аталған кезеңнің үлкен жаңалығы болып есептеледі. [11].
Лингвоэкологиялық ойлардың дамуы қазақ жерінде әлдеқайда ерте басталған. Сақтар дәуірінен туған, көне түркі дәуірі мен ортағасырлық дәуірде де жалғасын тапқан тіл тазалығы, сөздің тұлғаға әсері, тіл мен ұлттың байланысы сынды ойлар, әдеби мұралар қазақ мақал-мәтелдерінде, жыраулар поэзиясында және ақындардың өлеңдерінде көрініс тапты.
Қазақ тілі экологиясы дамуының бес кезеңін атауға болады:
1. Ежелгі дәуірден 19 ғасырдың аяғына дейін Тілді сақтауымыз - ұлтты сақтауымыз, тілдің тазалығы - ойдың тазалығы идеясының қалыптасуы, лингвистикалық-экологиялық ғылымының алғы шарты;
2. 20 ғ. басындағы Алаш зиялыларының еңбектеріндегі тілдік және экологиялық ой-пікірлердің дамуы;
3. 20 ғ. лингвистикалық экологияның ортологиялық бағытын зерттеу;
4. 20 ғ. ортасынан бастап қазақ жеке сала болып қалыптасуы;
5. Қазақ лигвоэкологиясының көпсалалы ғылым саласы ретінде танылуы.
Э. Хаугеннің ойынша тіл экологиясының негізі бағыты - психологиялық және әлеуметтік жағдайдың салдарын анықтау және оның осы тілге әсерін зерттеу деп санайды. Сондай-ақ ол алғаш рет тіл экологиясының мәселелерін жеке бағыт ретінде дәстүрлі экология ұғымын метафоризациялау арқылы қалыптастырды. Ол қалыптастырған ережелерде биологиялық қызметтер сияқты біздің тіліміз басқа тілдермен және қоршаған ортамен байланыса отырып өзара өзгереді, өмір сүреді және жойылады делінген. Табиғат адамның биологиялық өмірін қалай қажет етсе, мәдени орта рухани өмірді дәл солай қажет етеді. Э. Хауген 1970 жылы "Тіл экологиясы" баяндамасында әлеуметтік лингвистика мен психолингвистикаға өзара әрекеттесу аспектісін енгізді. Тілді ортақ код ретінде қолданатын қоғам үшін тіл экологиясын - тіл мен оның қоршаған орта арасындағы қарым-қатынас туралы ғылым ретінде анықтауға болатынын жеткізеді. Тіл тек сауатты қолданушы адамдардың санасында болады және олардың әлеуметтік, табиғи ортасымен қарым-қатынас кезінде ғана белсенді жұмыс істейді. Тіл экологиясының бір бөлігі физиологиялық сипатқа ие (яғни сөйлеушінің санасындағы басқа тілдермен өзара әрекеттесу), ішінара әлеуметтік (яғни тіл қарым-қатынас құралы ретінде қолданылатын қоғаммен өзара әрекеттесу). Тіл экологиясы адамдардың қаншалықты орынды қолданғандарына байланысты [1]. Хаугеннің негізгі идеясы - жануарлар мен өсімдіктердің түрлері сияқты тілдер де тепе-теңдік күйінде, бір-бірімен бәсекелеседі және олардың өмір сүруінің өзі мемлекет ішінде де, басқа әлеуметтік топтарда да, бірнеше тілді меңгерген адамның санасында да бір-біріне тәуелді [3].
Эколингвистиканың пәні - адамның тілдік тұлға ретіндегі және оны қоршаған ортасының өзара әрекеті. Тіл адам, қоғам және табиғат арасындағы қарым-қатынастар тізбегінің ажырамас құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады. Тілдің қызметі мен дамуы экожүйе ретінде, ал қоршаған дүние лингвистикалық ұғым ретінде беріледі [4] .
Харальд Хаарманн лингвистикалық мінез-құлықты анықтайтын 7 сыртқы факторды анықтайды:
Демографиялық;
Әлеуметтік;
Саяси;
Мәдени;
Психикалық;
Интерактивті;
Лингвистикалық.
Осы теорияға сәйкес, бұл факторларды бөлуге болмайды, олар бір-бірімен тығыз байланысты және өзара әрекеттеседі, осылайша экологиялық жүйені құрайды. Сонымен, экологиялық жүйе - бір тұтастықты құрайтын жеті экологиялық факторлар арасындағы өзара байланыс.
Элвин Филл эколингвистиканың әртүрлі салаларына арналған нақты терминологияны алғаш жасаған. Ол үш бағытты анықтады:
Эколингвистика - экология мен тіл білімін біріктіретін барлық зерттеу салаларына арналған ортақ термин;
Тіл экологиясы - тілдің жан-жақтылығын сақтау мақсатында тілдердің өзара әрекеттесуін зерттейді;
Экологиялық лингвистика экологияның терминдері мен принциптері арқылы тіл жүйесіне өзектілік береді (мысалы экожүйе ұғымы).
Лингвистикалық экология тіл мен экологиялық мәселелердің арақатынасын зерттейді. Қазіргі уақытта тіл экологиясының үш аспектілері бөлінеді:
Интралингвалдық (сөйлеу мәдениетіне, стилистикаға, риторикаға қатысты және сөйлеудің дұрыстығын, анықтығын, логикасын, экспрессивтілігін және басқа коммуникативті қасиеттерін бұзуын зерттеуді қамтиды);
Интерлингвалдық (жеке этникалық тілдің мекендеу орнындағы көптілділікпен және тілдердің жойылу проблемасымен байланысты);
Транслингвалдық (көркем әдебиетте, фольклорда, публицистикада бір тілдің, бір мәдениеттің басқа мәдениетке жататын басқа тілдің контекстіндегі бірліктерін, құралдарын қолданумен байланысты).
1.2 Лингвоэкология ұғымы. Қазақ лингвоэкологиясының дамуы
Тіл - адам қатынасының, ойлаудың, мәдениеттің құралы. Тіл тазалығы - ана тілін басқа тілдің сөзімен шұбарламау. Ана тілінің шұбарлануы ауызекі тілде ғана емес, жазба тілде де орын алған. Өз тарихына, дәстүріне, туған жеріне, туған тіліне құрметпен қарап, қадірлеген адам ғана мәдениетті. Қоғамдағы сөйлеу ортасы адамдардың тілі мен мәдениетінің жай күйін көрсетеді. Қоғамдағы сөйлеу ортасы адамдардың тілі мен мәдениетінің жай күйін көрсетеді. Ерте заманнан бастап тіл экологиясы, тіл мәдениеті, лингвоэкология жайында қазақ ғалымдарының да құнды пікірлері біршама. А.Байтұрсынұлы айтқандай Сөзі жоғалған ұлттың өзі де жоғалады демекші бұл мәселе сол кезеңдегі қоғам жанашырларында толғандырған.
А. Байтұрсынұлы сөз өнерінің ғылым екендігі жайында, тіл қисыны, сөз талғау мәселелеріне тоқталып, сөз талғаудың 5 түрлі шартын көрсетеді:
1. Сөз дұрыстығы;
2. Тіл тазалығы;
3. Тіл анықтығы;
4. Тіл дәлдігі;
5. Тіл көрнектілігі.
Сөз дұрыстығы деп әр сөздің, әр сөйлемнің дұрыс күйінде жұмсалуы айтылады. Олай болу үшін керек:
Сөздердің тұлғасын, мағынасын өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақ, жалғаулық сияқты нәрселерді біліп әрқайсысын өз орнына тұтыну.
Сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс септеп, дұрыс көптеп,дұрыс ымыраластыру;
Сөйлемдерді бір-біріне дұрыс орайластырып, дұрыс құрмаластырып, дұрыс орындастыру.
Тіл тазалығы дейтініміз - ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау.
А. Байтұрсынұлы: Қазақ әдебиеті қатып-пісіп жетпеген уақытта біз қазақ сөзін ескі, жаңа деп талғамаймыз, жергілікті сөз екен деп, ол жағынан қатал қарап, қашып тұрмаймыз. Жалғыз-ақ біздің мықтап қашатынымыз жатшылдық (жат сөзшілдік). Біз сияқты мәдениет жемісіне жаңа аузы тиген жұрт өз тілінде жоқ деп мәдени жұрттардың тіліндегі даяр сөздерді алғыштап, ана тілі мен жат тілдің сөздерін араластыра-араластыра ақырында ана тілінің қайда кеткенін білмей айрылып қалуы ықтимал. Сондықтан мәдени жұрттардың тіліндегі әдебиеттерін, ғылым кітаптарын қазақ тіліне аударғанда пән сөздерінің даярлығына қызықпай, ана тілімізден қарастырып сөз табуымыз керек. Сонда біздің әдебиетіміздің тілі таза болып, жоғарыда айтылған талғау салтының шарты орындалған болады.
Кез- келген ұлттың негізгі айнасы - тіл. Тілдің сақталуы, ұрпақтан ұрпаққа аман жетуі тіліміздің тазалығын сақтаумен байланысты. Әлемде алты мыңнан аса тіл бар. Зерттеулерді қарасақ, тілдің шұбарлануының әсерінен түбегейлі жоғалып кеткен немесе тілдік қасиетінен айырылған тілдер аз емес. Осындай күңгірттіктің алдын-алуы үшін лингвоэкология ұғымы ғылымның өзекті бір саласы болып танылды.
Лингвоэкология тілді сақтауды, оны дамытудың жолдарын қарастырады. Осы тұрғыда ғалым А.Жұмағұлова Лингвоэкология тілдің екі жағынан қызмет атқарады: орынды қолданылса тіл мен адам денсаулығы сақталады, кері болған жағдайда бұзылады деп тұжырымдайды.[1]
Қазақ ғалымдарының ішінде осы салаға айрықша көңіл бөлген Н.Уәлиев тіл экологиясы сөз мәдениетін ғана қалыптастырып қоймай, жаргон сөздерден, варваризмдерден сақтайтынын айтады. Н.Уәлиев Сөз мәдениетінің теориялық негіздері атты еңбегінде: Адамдар тілдік ортада өмір сүреді. Қоғамды былапыт сөздермен бұзбай, керсінше өркендетіп, дамыту - рухани жетілуге оң септігін тигізеді.[9] Тіл экологиясында зерттелетін негізгі аспекттер - дәстүрлі бағыт, сөйлеу әдебінің, тіл мәдениетінің бұзылу себебін зерттейді. Екіншісі - қостілділік, көптілділіктің әсерінен ұлттың жойылып кету қаупін зерттейді. Үшіншісі - белгілі бір тілдің бірліктерін басқа тілде қолдану.
Тілімізге өзге тілден енген залалдарды зерттеу, тіл тазалығы туралы тақырыптардан туған тіл білімінің жаңа бағыты ретінде лингвоэкология ұғымы тілдік нормаларды үйретуді көздейді. Өзге тілдің басқыншылығынан сақтану, сөз этимологиясы, тілге әсер ететін дағдарыстардың себебін қарастыру сараланады. Нигилизммен күресу де тіліміздің дамуына кері әсер ететін болғандықтан аталған саланың зерттейтін аумағына жатады. Сөздердің мағыналық жарасымына назар аудармай, стильдік қателерге бой алдыру, лингвомәденитанымдық қасиетіне зер салмау лингвоэкологияның қарастыратын, күресу керек негізгі мәселелері.
Лингвоэкология тіл білімінің сөйлеу мәдениеті мәселелерін қамтитын салаларының бірі ғана емес, сонымен бірге адамның рухани адалдығын сақтай отырып, оны жаман сөздерден, мәдениетсіз, дөрекі лексикадан қорғайды. Осылайша мәдени және рухани құндылықтарды сақтайды, тілге деген қызығушылықты арттырады. Лингвоэкологияның бір ерекшелігі - бұл тіл мәселелерін шешуге көмектесетін ғылым, өйткені тіл - болашақ ұрпаққа өз тәжірибесін беретін әр ұлттың рухани-мәдени мұрасының сақтаушысы.
Лингвоэкологияда басқыншы тіл ұғымы бар. Басқыншы тіл тілдік ортаны тарылта бастайды. Ана тілі өзінің жерінде, өзінің үйінде азап шегеді. Мұның бәрі тілдің ақпараттық, интеллектуалды және танымдық мүмкіндіктерін әлсіретеді.
Әлемдік билингвизм, полилингвизм мәселесі де - лингвоэкология саласының еншісінде. Негізгі міндет - тілдік норманы, ұлттық сөйлеудің ерекше мәнерін сақтау. Кейбір ғалымдардың айтуынша лингвоэкологияның мақсаты - әлемнің тілдік әртүрлілігін сақтау. Бүгінгі таңда Қазақстанның лингвоэкологиясының негізгі мақсаты - ұлттық тілді сақтау.
Қорыта келе, лингвоэкология - тілді қоршаған ортамен, мәдениетпен арақатынасын, сөздің халық салтымен, тағдырымен қатысын зерттейттін сала. Шетелдік профессор Д.Уиллис Тілдің өлуі - тұтас бір мәдениеттің өлуі дегендей тілімізге зиян келтірер залалдармен күреспесек, күн сайын тілдік қасиетінен айырылып, санамыздан жоғала бастайды. Әлем бойынша туған ана тілін байыту мақсатында неше түрлі іс-шаралар өткізіп жатқан мемлекеттер саны артуда. Оған мысал, ағылшындар сөздік қорының бір миллионға жеткенін арнайы мейрам ретінде тойланғанын айтуға болады. Осы ретте бізде өзіміздің қазақ тілінің байлығы жайында сөз қозғай бермей, оны қазіргі дамыған заманда қалай сақтап қалудың, оны әрі қарай дамытудың жолында ойлануымыз қажет сияқты. Әлемдегі жойылу қаупі төніп тұрған тілдердің мысалдарын алып қарасақ, жазба тілінің жоқтығынан, ауыз әдебиеті деңгейінде қалып, әдеби тілге жетпегендерін байқауға болады. Бізге берілген ата-бабамыздан қалған аманатқа қиянат жасамай, тілімізді көзіміздің қарашығындай сақтау - біздің міндетіміз. Тіл экологиясының да өзектілігі де, мәні де осы тұста. Тіліміздің тазалығына назар аудару патриоттылығымыздың белгісі. Сол себептен, отандық лингвоэкологияның дамуына ден қоюымыз тиіс.
1.3 Лингвомәдениеттану - тіл мен мәдениет байланысы
Тіл және әдебиет - лингвистермен қатар, тарихшылардың, философтардың психологтар мен этнографтардың, әдебиетшілердің де назарын аударып келе жатқан көп аспектілі мәселердің бірі. Мәдениет пен тіл үздіксіз өзара қарым-қатынаста болатындықтан бұл мәседенің тілдік аспектісі екі жақты болып келеді. Осы тұрғыдан алғанда лингвистика бұл мәселені шешу жөніндегі бірқатар қызықтыда батыл қадамдарды ұсынады.
Тіл мен мәдениет ара-қатынасы лингвистикада, тіл философиясы мен мәдениеттануда түрлі қырынан сөз болып жүр. Тіл білімінде бұл сауалға тарих пен мәдениеттің, этнография мен лингвистиканың ортақ мәселерін сөз ететін пәнаралық этнолингвистикалық зерттеулер жауабы болады.
Тіл білімі, этномәдениет және этнолингвистика қазіргі тіл біліміндегі антропоцентризм мен этноцентризм ұстанымдарына сүйене отырып, тілдің табиғатын оны тұтынушы этноспен қатар қарастыру міндетін қойды. ХІХ ғасырда өмір сүрген неміс ғалымы В.Гумбольдттың пікірі мынадай: Среди всех проявлений, посредством которых познается дух и харахтер народа, только его язык и способен выразить самые своеобразные черты народного духа и харектера и проникнуть в их сокровенные тайны [44.69]. Тілді ұлттық құбылыс ретінде танып, қазіргі тіл біліміндегі жаңа жолдарға бағыт көрсетті.
Тіл мәдениетпен бір тұтас тұтастық құрап, мызғымас бірлікте өмір сүреді. Ол мәдени өсу процесінде қалыптасады және оның дамуының алғышарттарын міндетті түрде басқарушы қызметін атқарады, сол арқылы кез келген жерде және кез келген уақытта өмір сүретін халық мәдениетінің маңызды бөлігін құрайды. Мәдениеттің басқа жақтарынан айырмашылығы тілдің өз ортасы бар. Белгілі бір тілде сөйлейтін кез келген халық сыртқы физиологиялық ерекшеліктерімен басқа топтардан ерекшеленетін адам қауымының белгілі бір нәсіліне жатады. Тіл мәдениеттен тыс өмір сүрмейді, яғни ол біздің өмір салтымызды толтыратын тәжірибеміз бен идеяларымызға байланысты [44,185].
Е.Сепир тіл мен мәдениеттің бірлігін ашатын маңызды әдіснамалық концепцияларды келтірді: Мәдениет - белгілі бір қоғамның іс-әрекеті мен ойлауының көрінісі, ал тіл - қалай ойлау керектігінің көрінісі. Демек, тілдік мазмұн мәдениеттің бөлінбейтін бөлігі, - дейді.[45,193-194].
Тіл тек ойды жеткізу мен қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар мәдени білімді жинақтаудың негізгі құралы. Күрделі таңбы жүйесін құрай отырып, тіл кез келген ақпаратты беру, сақтау, пайдалану және жаңғырту қызметтерін атқарады. Мәдениет, тіл сияқты, белгілі бір хабарды жеткізу қабілеті бар символдық жүйе (семиотикалық), бірақ тілге қарағанда, оның өзін-өзі ұйымдастыру қабілеті төмен, өйткені мәдениет ең алдымен есте сақтау, оның басты белгісі жинақтау, сақтау [45,227] және абсолютті толық коммуникацияға деген ұмтылыс. Өзінің абсолютті ерекшеліктерін білдіруге тырысқан адам қарым-қатынасқа түсіп, мәдени диалогты жасамай тұра алмайды. Демек, тіл - ұлт (ұлттық бірегейлік) - мәдениет қазіргі лингвомәдениеттану зерттеулерінің орталық үштігі, осы ғылым саласындағы маңызды мәселелерді шешуге жетелейтін бағдар. [46,12-13].
Мәдениет дегенде материалдық мәдениет (құралдар, тұрмыстық құрал-жабдықтар, киім-кешектер, т.б.) және рухани мәдениет (білім, имандылық, тәрбие және ағарту: тіл, дін, құқық, философия, этика, ғылым, өнер, әдебиет, мифология) түсініледі.Әдістемелік тұрғыдан алғанда мәдениеттің осы екі саласының сабақтастығын, диалектикалық байланысын көрсету өте маңызды. Бір жағынан материалдық құбылыстар руханилықтың негізі болса, екінші жағынан руханилық көбінесе материяға сүйеніп, сол арқылы түсіндірілетін материалдық дүние арқылы жүзеге асады. Демек, рухани және материалдық мәдениеттің дамуында табиғи байланыс бар және бұл байланыс жалпыға бірдей мәдениет ұғымымен түсіндіріледі. Материалдық мәдениет пен рухани мәдениеттің даму процесін белгілі бір этникалық және нәсілдік ерекшеліктермен ерекшеленетін рухани адамдар жүзеге асырады. Ұлттық рух, ұлттық іргетас уақыт пен кеңістік тудырған күрделі әлеуметтік мәселелерге қарамай мәдениеттегі дәстүр сабақтастығы негізіне қаланып, тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Айтылған үштікте мәдениет, тіл ұғымдарымен қатар ұлт (уақытша тұлға) ұғымының аталу себебін осылай ұғынуға болады [47,15].
Тіл мен мәдениеттің арақатынасы туралы мәселені алғаш көтерген ғалымдар - Я.Гримм, Р.Раск, А.Потебня. Бұл зерттеулердің негізгі түбі В. Гумбольдттың еңбектерінде. Оларды ғалым келесі ғылыми идеяларды басшылыққа ала отырып жасаған:
материалдық және рухани мәдениет тілге әсер етеді;
кез келген мәдениеттің ұлттық нышаны болады, бұл қасиет тілдік жүйеде көрінеді;
тіл-адам мен қоршаған ортаны дамытушы буын;
тілге ұлттық рух және мәдени қасиеттің ішкі формасы тән [43,65].
Қазақ тіл біліміндегі аударма саласының лингвомәдени сипатын зерттеп жүрген ғалым А.Алдашева отандық тіл біліміндегі бұл жаңа бағыттардың пайда болуы туралы былай дейді: Орта ғасырдың соңғы бөлігінде, ғасырлар тоғысқан тұста әлемдік озық лингвистика тілтанымның теориялық бағыттарын имманентті; структуралық лингвистикадан өзгешелеу жаңа арналарға яғни тілді жеке адаммен, оның ойлау өрісімен және рухани-практикалық қызметімен байланыстыра қарауға қарай бет бұрып отыр. Когнитивті, антропологиялық лингвистика деп аталатын мүлде жаңа салалардың қатарында соңғы жылдары лингвокультурология деп аталатын бағыт та аталып келеді. Бұлардың қай-қайсысы да - қазақ тіл ғылымы төселе қоймаған соны салалар [42,221].
2. Жастар тілінің ерекшеліктері
2.1. Қазақ тіліндегі англицизмдер
Тіл жанды құрылым болғандықтан, шет тілдерден сөздерді қабылдау арқылы үнемі дамып отырады. Бұл үдерісті тоқтату мүмкін емес. Жастардың өз ойлары мен сезімдерін өз ана тілінде жеткізгеннен гөрі, ағылшын тіліндегі сәнді сөздерді қолдану арқылы жеткізу оңайырақ. Осының барлығы ақпарат ағынының ұлғаюы, ғаламдық компьютерлік желінің - интернеттің пайда болуы, әлемдік экономикалық нарықтың, халықаралық туризм мен мәдени байланыстардың дамуы нәтижесінде туындайды. Бүгінгі таңда әртүрлі тілдердің бір-бірімен өзара әрекеттесуінің көрінісі ретінде кірме сөздерді зерттеу қазіргі лингвистика мәселелерінің ішінде ерекше орын алады. Сондықтан отандық және шетелдік зерттеушілердің назары осы мәселеге бағытталған. Күнделікті өмірде шетел сөздерін белсенді қолданатын қазақстандық жастардың өмірінде ағылшын тілі үлкен рөл атқарады. Олардың ойынша, ағылшын сөздері әдемі және сәнді естіледі. Шетел тілінен енген сөздердің қабылдануы мен қолданылуы тілдік байланыстардың салдары, оған тек тарихи-мәдени факторлар ғана емес, сонымен қатар бұқаралық ақпарат құралдарының ықпалы тиді.
Сонымен, қазіргі тіл білімінде әртүрлі жаңа зерттеудің пәнаралық салалары, мысалы, психолингвистика, этнолингвистика, социолингвистика, гендерлік лингвистика, когнитивтік лингвистика және т.б. пайда болды. Қазіргі жаңа сөздерді бірден қолданыста игеріп алатын жас аралығы деп біз 18 бен 35 жас аралығындағы адамдарды айта аламыз. Көптеген зерттеулер осы жастағы адамдар үшін ағылшын тілін білудің ерекше маңыздылығын растайды. Бұл келесі факторларға байланысты болуы мүмкін:
Ең алдымен ақпарат алу қажеттілігі. Ағылшын тілі қазір барлық салада үлкен сұранысқа ие болғандықтан, англицизмдер ақпарат алудың жаңа мүмкіндіктерін құру арқылы адамның өмірін жеңілдетеді.
Екіншіден, қарым-қатынас қажеттілігі. Әлеуметтік желілерден қалыс қалмай, белсенді болу - бұл біздің уақыттың талабы.
Үшіншіден, тілді білу өзін-өзі бағалауды арттырып, сыртқы әлемге тез және оңай бейімделуге көмектесіп, өзін-өзі дамытады.
Қазіргі уақытта технология мен ғылымның дамыған кезінде кірме сөздерсіз елестету мүмкін емес. Әсіресе, англицизмдерсіз. Англицизмдер жайында а С.И. Ожегов слово или оборот слов в каком-либо языке, заимствовано из английского языка или сделано с английским узором слова или фразы [40,47].
Англицизмдер, көптеген жаңа сөздер сияқты, төрт негізгі кезеңмен белсенді қолданысқа енгізіледі. Бірақ жастар арасында бұл үдеріс тез жүріп жатыр. Егер қазақ тіліндегі кірме сөздерді қарастыратын болсақ, бәрін тек қызмет салалары бойынша ғана емес, бірнеше топқа бөлуге болады. Университет қабырғаларында англицизмдерді қолдануға мысал келтірейік. Мысалы: пікірсайыста - спикер, фракция, кейс және т.б. Англицизмдер жастар арасында тез сіңеді, өйткені олар тек интернет арқылы сөйлесу үшін ғана емес, ауызша сөйлеу кезінде де қолданылады. Сондай-ақ, Назарбаев университетінің көптеген студенттері немесе пікірсайысшылар өз сөздерінде англицизмді көп қолданатынын атап өтуге болады. Біз сондай-ақ жастардың ағылшын тілінен жаңа сөздерді мағынасы бойынша дұрыс қолданатынын байқаймыз. Мысалы, LoL=лол бұл күлу немесе кейде тіпті сарказм үшін қолданылады. Бұл LOL=laughing out loud= қатты күлу немесе lots of laughs = көп күлу деген мағынаны береді екен.
Ғалымдар әртүрлі түсіндіретін кірме сөз ұғымының өзін қарастырайық. О.С.Ахманованың лингвистикалық терминдер сөздігінде кірме сөзге мынадай анықтама берді: 1) жаңа ұғымдарды білдіру, қалыптасқан сөздерді одан әрі саралау және бұрын белгісіз объектілерді белгілеу үшін басқа тілдердің лексикалық қорына жүгіну; 2) Сөзжасамдық қосымшалар мен конструкциялар арқылы кірген сөздер. [28, 255]. Кірме сөздер мәселесін А. Мейер, Бодуэн де Куртеней, Ф.Соссюр, А. А.Потебня, Л. в. Щерба, Н. Д. Арутюнова, и. Р. Галперина, Е. Б. Черкасск, В. А. Звегинцева, В.М. Алпатова, Ю.В. Рождественский, А. Е. Карлинский зерттеді. Осы ғалымдардың талдауы бойынша, бір тілдің екінші тілге әсері тек тіл факторларына ғана емес, сонымен бірге тілдердің бір-бірімен қаншалықты тығыз байланыста болуына байланысты. Ең қызығы - сөздердің тарихы және олардың пайда болу себебіне байланысты. Лексиканы байытудың ұқсас процестері барлық заманауи тілдерде жүреді. Тіл - өзін-өзі дамытатын механизм. Ол өзін-өзі тазартуды, қажетсіз лексикадан арылуды біледі. Алайда, шет тіліндегі сөздерді шамадан тыс қолдануға жол бермеу тиіс. [3].
1-кесте. Англицизмдердің түрлі салада қолданылуы
Саласы
Англицизмдер
Компьтерлік техника
баннер, блоггер, браузер, контент, курсор, модем, плеер, принтер, сканер, скрин-шот, файл, флешка, чат
Саясат
администрация, брифинг, вице-мэр, вице-премьер, мэр, консенсус, президент, парламент, премьерминистр
Мәдениет
бестселлер, вестерн, видео, дискотека, кастинг, клип, клипмейкер, номинация, презентация, саунд, спонсор, ток-шоу, триллер, хит, шоу
Қаржы
аудитор, бартер, брокер ваучер, дилер, дистрибьютор, прайс-лист, промоутер, пролонгация, сейл, секонд хэнд, спонсор, холдинг, чартер
Ауызекі тілде:
гамбургер, кемпинг, мафин, паб, пазл, сникерс, твикс, фаст-фуд, фишбургер, хот-дог, чикенбургер, чисбургер, чипсы, шопинг
Бет әрлеуге байланысты:
мейк-ап, консилер, пиллинг, лифтинг, вейниш-крем
Экономика
инвестиция, маркетинг, монетаризм
Спорт
армрестлинг, бодибилдинг, виндсерфинг, допинг, кёрлинг, кикбоксинг, овертайм, плей-офф, слалом, скейтборд, тренинг, файтер, фитнесс, фристайл, киберспорт, киберспортсмен
Пікірсайыс
фракция, спикер, кейс, фрэйминг, фидбэк, тиммейт, тренер, фокус
Жастар сленгі
бой френд, бэби, вип персона, дансинг, ди-джей, драйв, инет или нет (Интернет), комп (компьютер), лайк, коммент, лузер, окей ОК, пати, смайлик, эмоджди, супер-стар, топмодель, уикенд, хай, краш, флексит, тим билдинг, лол,бай, мем, месседж, сорри, ноу проблем, муд, шоу, гейм, гейммер, шёт, кул, вау, фейс, фасфуд, хай тек, кэш, кэшбэк, фокус, фандом, хейт, бат, фракция, спикер, кейс, фрэйминг, фидбэк, тиммейт, омг, кэмбэк, фон, бэкграунд, хайп, Ай'лл би бэк, форэва, респект, крейзи, аутсайдер, финиш, онлайн, шейкер, скрапбукинг, гоу, ноу, криповый,вэид
Сонымен, зерттеу нәтижесінде алынған сөздер студенттерге ғана емес, орта жастағы адамдарға да түсінікті екендігі анықталды. Жастар арасында ағылшын тілінен алынған сөздер жиі және нәтижелі қолданылады. Бұл тек тілдік факторларға ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік факторларға да байланысты. Еліктеу, бәсекелестік, өзін-өзі көрсетудің себебінен, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарының, теледидардың жастар тіліне әсерінен туындағанын ұмытпау керек.
2.2 . Жастар сленгі және сөйлеу мәдениеті
Жастар тіліндегі сленг - жоққа шығаруға болмайтын құбылыс, мұны зерттеу көп зерттеушілердің қызығушылығын тудырып, келешекте зерттеу нысанына айналары сөзсіз. Жастар сленгі - тіліміздің ерекше түрі, тіл дамытудың құрамдас бөлігі. Сленг сөздер мен сөз тіркестері тіліміздің жаңашылдығы емес. Мұндағы қозғайтын ой ана тілімізге еніп, әдеби сөздерімізді күнделікті қолданыстан бөліп, тілімізге варваризм, жаргон сөздер элементтерін көп енгізіп, дөрекі тілге айналдыруы жайында қозғалады. Кез келген адамның сөйлеу мәдениеті жоғары болуы тиіс. Мәдениетті сөйлеу арқылы адам өзінің рухани деңгейінің қаншалықты дәрежеде екенін көрсете алады. Адамның сөйлеу мәдениетінің деңгейі оның сөздерді дұрыс қолданауында ғана емес, лингвистикалық білімінің қаншалықты сауатты екендігінің көрсеткіші.
Сленг термині ғылымда пайда болуына көп уақыт болмады. Орыс жазушылары С.Ожегов, В.Дальдың сөздіктерінде бұл термин кездеспейді. Оқушыларға арналған шетел сөздері сөздігінде және Мектептің этимологиялық-түсіндірме сөздігінде сленгтің мағынасын бірдей көрсетеді. Сленг деп адамдардың жас ерекшеліктерін анықтайтын сөздер және ағылышын тілінен енген француз тілімен ұқсас жаргон сөздер деп көрсетеді. Сленг, соның ішінде жастар тілінің сленгінің ерекшелігі - жылдам өзгеруі, өзгерісті тез қабылдауы.
Мұның тарихы қалай? Орыс тіл білімінде "сленг" термині бертін келе пайда болды. Бұл сөз ағылшын тілінен шыққан. "Қаңғыбастар мен қайыршылардың лас және жағымпаз тілі", содан кейін "өзгенің тілі" деген мағынада түсіндіріледі. Бұл термин тұңғыш 1750 жылы жазылған "көше тілі" мағынасында жазылған. Қазір бұл сөздің сөздіктерде кем дегенде басты екі түсіндірмесі бар: біріншісі, қоғамның белгілі бір топтарының немесе субмәдениеттердің өзгеден басқаша сөйлеуі, екіншісі, ресми емес қарым-қатынас үшін кеңінен қолданылатын формасы деп түсіндіріледі. Қазіргі лексикографияда екінші түсіндірмесі біріншісінен басымырақ. Жастар жаргонының тұрақты элементі - дәстүрлі емес, тілімізге кері әсерін тигізетін аспекттерді қабылдауы. Мысалы: музыка әуесқойлары мен нашақорлардың сөйлеуі, компьютерлік жаргон және қалалық тіл, ұрылардың аргосы секлді мысалдарды жатқызады. Сленг бір орында тұрып қала бермейді. Жаңадан пайда болған кез келген жаңа құбылыстардың әсерінен сөздер қолданыстан шығады. Бұл процесс өте жылдам.
Әлеуметтік желілерде және өзара ауызекі қарым-қатынаста жастардың слэнгтермен сөйлеу түрі көрініс табуда. Әдетте слэнгтер шетелдік тілден енген аталмыш сөздер не орфографиялық заңдылықсыз қысқартылған сөздер болып келеді. Ерекше көңіл-күйді білдіруге көмектесетін бұл слэнгтерді қазіргі заман сұранысы бойынша қолдануы дұрыс сөйлеу этикасына қарама-қайшылық туындатады. Мамандардың пікірінше, бұндай сөздерді күнделікті өмірде қолдану арқылы тілді шұбарланып сөйлеу жастардың қалыпты өмір салтына айналмақ.
Сленгтің тарихын, сөздік деректерін талдап, зерттеп, сауалнама жүргізу арқылы сұрақтар қойдым және қазіргі жастар арасында сленгтің пайда болуының төмендегі себептерін анықтадым:
Қазіргі заманғы поп-мәдениет;
Жастардың еуропалық, көбінесе американдық мәдениетке деген қызығушылығы;
Ғаламтор желісінің кең мүмкіндіктері;
Компьютерлік технологиялардың тез дамуы;
Отбасы ішіндегі тәрбие деңгейінің төмендігі.
Студенттік ортадағы жастар сленгінің қолданылудағы социолингвистикалық белгілері:
Студенттік ортада жастардың сленгтері кең таралғандығынан, әңгіме құрушылар ортасында ресми емес қарым-қатынас құруда ыңғайлы.
Жастардың көп бөлігі студенттік ортада жаргон, сленг сөздерді қолдануға бейтарап қарайды.
14-26 жас аралығындағы жастардың сленг, жаргонды қолдануда бейім екеніндігін анықтауға болады.
Бұл процесс жастардың лексикалық тілінің ажырамас бөлігі болып қалыптасқан.
Сленгті қолдану деңгейі, бағыттары коммуникацияның түрлі аспекттеріне байланысты.
Зерттеу тақырыбым жастар тілінің ерекшеліктері болғандықтан, ОЗҒ ғимаратында оқитын студенттермен сауалнама жүргіздім. Нәтижелері мынадай болып шықты: 3,4 курс студенттерінің көбі әңгіме барысында сленгті көп қолданбайтынын байқадым. Айтуларынша, сленг тек белгілі бір сөзді түсінікті тілде жеткізу мақсатында термин ретінде айту оңайырақ деп түсіндіреді. Ал 1,2 курс студенттерінің сленг, жаргон сөздерді қолдануда бейімірек екенін байқадым. Саралай келе, 17-19 жас аралығындағы жастардан еліктегіштік қасиетерінің басым болуының арқасында, сленг сөздерді тез игеріп, тез қабылдайды. Оған себеп, оқуға жаңа түскен түлектердің оңды-солды білмей, әрбір жаңа дүниеге қызығушылықтарының артып тұруы. Осы себептерді әрі қарай анықтап, 1 курс студенттерінің арасында 100 шақты студенттерден төмендегі сұрақтарды қою арқылы сауалнама жүргіздім.
Не себепті сленг сөздерді қолданасың? . Жауаптары мынадай болды:
Мені достарым түсіну үшін - 25%
Сәннен қалмау үшін - 20%
Өзіңді керемет көрсету үшін - 29%
Айтуға жеңіл болу үшін - 8%
Әңгімені қызықтыру үшін - 5%
Эмоцияларымызды ашық білдіру үшін - 7%
Ортаға сай болу үшін - 6%
Сауалнаманның бұл сұрағы арқылы 17-19 жастағы студенттердің жаңа сөздерге әуесқойлығын, ортада өзін көрсету үшін қолданатынын байқауға болады. Сауалнаманың басқа сұрақтарына келесідегідей жауап берді:
Сленг дегеніміз не?
Студенттердің 50% - ы мағынасын біледі. 35% - ы білмейді, 15% - ы интуитивті дәрежеде білетін болып шықты.
Сленг сөздерді қолданасың ба?
70% - дан астамы қолданады.
Сленгті көп қолданатын адамдармен әңгіме құрған ұнайды ма?
Сауалнамаға қатысушылардың 12%-ы сөйлесу барысында жағымсыз десе, 73%-ы жағымды екенін айтады. Ал 15% -ы жауап беруге қиналды.
Мектеп оқушыларының арасында да сауалнама жүргіздім. Жас аралықтары 12 - 16 жас. Бұл жастағы жастардың жасөспірім уақытында болғандықтан сленг, жаргон сөздерді қолдануы шамадан тым асып кеткен. Екі сөздерінің бірі сленг сөздерді қолданумен болды. Сәйкесінше сауалнама нәтижесі бойынша 76% - нан астамы қолданатын болып шықты. Сленг сөздерді қайдан үйренді деген сұраққа сыныптастарымнан , аға-әпкемнен, мектептен, интернеттен, достарымнан деген жауаптарды естідік. Ең көп қолданылатын сөздер төмендегідей болып шықты:
Краш - ортадағы ең әдемі, сымбатты баланы солай атайды екен. Тіпті фильмдегі өздерінің сүйікті кейіпкерлеріне краш деп ат беріп қойған. Ағылшын тілінде жарылу,сыну деген мағынаны білдіреді. Қыздарға крашиха деп атауда көптеп кездеседі.
Кринж - ұят деген мағынаны береді.Басқалардың әрекеті үшін ұялу.
Токсик - қыңыр, қырсық, әрдайым жағымсыз атмосфера сыйлап жүретін адамды токсик деп атайды.
Изи - тым оңай деген мағына береді. Оқушылар мақтану мақсатында көп қолданады.
Вайб - ортаның көңілді атмосфера екенін жеткізетін сөз.
Хейт, хейтер - әрдайым негатив білдіретін адамды хейтер деп атаса, негативті пікірді хейт дейді екен.
Рофл - ішек-сілесі қатып күлу деген мағына береді. Жастар оңайырақ болсын рофл сөзін көп қолданады.
Гоу - жүр,кеттік деген мағына береді.
Хайп - ағылышн тілінен аударғанда шулы, атақ жинау деген мағына береді.
Инсайд - жаңа ақпарат.
Трэш - адамды таң қалдыру.
Күнделікті өмірдегі жастардың әңгімелесуінен мысал:
- Біз осы уикендта устраиваем пати, сені де күтеміз!
Дұрысы: Біз осы демалыс күні сауық кеш өткіземіз, сені де күтеміз!
- Ваау Айнұр, твой лук он файр!
Дұрысы: Мәссаған, Айнұр, құлпырып кетіпсін!
3. - Туф, жұмысымды late submission-мен тапсырдым.
Дұрысы: Туф, жұмысымды межеленген мерзімнен кеш тапсырдым.
4. - Маған ағылшын тіліннен листининг скиллдарын дамыту керек.
Дұрысы: Маған ағылшын тілінен тыңдау дағдыларын дамыту керек.
5. - Мен остановканың жанында жынды машина көрдім.
Дұрысы: Мен аялдаманың жанында керемет көлік көрдім.
TikTok желісінің сленгтері. Әр ұрпақтың басқа ортадан ерекшелендіретін заман ағымына байланысты қолданыстағы сөздері болады. Z ұрпақ мәдениеті қысқа бейнелерді түсіруге және көруге арналған ең танымал желі Tiktok желісінен тұрады. Жасөспірімдер бос уақытының көп бөлігін сонда өткізеді. Қазіргі заман көптеген жаңа өзгерістерді бұрынғыға қарағанда тез қабылдайды. Ал, жастардың сленг сөздерін үлкендер түсінбей жатады. TikTok желісінде көп қолданылатын жастардың негізгі сленг сөздерін анықтап, оларға талдау жасадым.
2-кесте. TikTok желіснің сленгтері
№
Сленг
Мағынасы
1
Альт және стрейт
TикТок желісіндегі екі идеологиялық қарама-қарсы ағым.
2
Стрейт
бұл бағыттың өкілдері қоғамда қабылданған нормалар мен идеалдарды таратып, идеалды көрініс құруға ұмтылады. Бейнелер әдетте гламурлық өмір салтын көрсетеді. Тікелей бейнелерді кейде кәсіпқойлар ақша үшін түсіреді.
3
Альт
бұл бағыт балама, мұндай эстетиканы жоққа шығаратындар және танымалдыққа ұмтылмайтындар түсіреді. Мазмұн неғұрлым оғаш, оғаш және арандатушы болса, соғұрлым жақсы. Тікелей музыка жиі пародияланып, ирония мен қара юмор бағаланады.
4
Aуф
бейнеге таңданысты білдіру үшін қолданылады.
5
Блупер
түсірілімдегі сәтсіз және күлкілі сәттерден құралған бейнелер (Джеки Чанның фильмдеріндегі оқиғалар кезіндегі сияқты).
6
Бумер
аға ұрпақтың өкілі, ескіше көзқарасы бар, TikTok тілдерін түсінбейтін адам. Аға ұрпақтың өкілі, ескіше көзқарасы бар, TikTok тілдерін түсінбейтін адам.
7
Дуэт
екі адамның бірігіп түсірген видеосы.
8
Кейс
іс, оқиға.
9
Клоун
иронияны түсінбейтін қарапайым, аңғал адам.
10
Краш
әдетте танымал адам немесе ойдан шығарылған кейіпкер. Қыздарға - крашиха деп айтады.
11
Кринж
өзгенің жасаған ісінен ұялу сезімдері.
12
Ливнуть
эфирден шығып кету.
13
Муд
жағымсыз көңіл-күй.
14
Огонь
эфирде отқан адамға керемет деген реакция жіберу.
15
Пов pov plov
ағылшын тілінің аббревиатурасы. Мағынасы өзіңе елестет. Мысалы: ПОВ: сабаққа дайын болмай келшенде, апай сенен сабақ сұрағандағы сенің іс-әрекетің.... ағылшын тілінің аббревиатурасы. Мағынасы өзіңе елестет. Мысалы: ПОВ: сабаққа дайын болмай келшенде, апай сенен сабақ сұрағандағы сенің іс-әрекетің....
16
Рек
қаралымы көп бейнежазбалар.
17
Симпл-димпл
мультфильмдерде қолданылатын кішкентай бүлдіршіндердің кеңінен қолданылатын сөздері. Негізгі мағынасы - балаларды тынышталдыратын көпіршіктерлен құралған, ерекше даусы бар ойыншық түрі.
18
Скил
дағдылар.
19
Тт
ТикТокты қысқартып айту.
2.3. Жастар тілінің жаргондық лексикасы және арго тілі
Қазіргі жастар жаргонының әлеуметтік лингвистикада жеткілікті зерттелмеген. Жаргондық лексика қазіргі жастар арасында өзекті академиялық тақырып. Қазақ жастарының саны миллионнан асады, олардың арасында жас ұрпақтың білімді, мәдениетті, зиялы қауымдары бар. Жастардың қоғамда өз орны бар. Ендеше, осы әлеуметтік топ өкілдерінің тіліне мән беру біздің зерттеу тақырыбымыздың өзекті мәселеге арналғанын дәлелдейді. Әлемнің тілдік бейнесі әрқашан қоршаған дүниені, объективті шындықты бейнелейді. Әрбір этникалық тіл өздігінше дүниені қабылдау мен ұйымдастырудың белгілі бір тәсілін көрсетеді. Жаргон лексикасы тілдің ең маңызды қабаты ретінде әлемнің қазіргі лингвистикалық бейнесінің бөлігі. Үнемі зерттеу мен талдауды қажет етеді. Жаргонның белсенді зерттелуіне қарамастан, жаргонды арго, сленг, интержаргон, диалект, халықтық тілден айырмашылығын ашып көрсететін қазіргі тіл білімінде бұл терминді түсіндіруде нақты бірлік жоқ.
Жаргон (французша Iargon) - кіші әлеуметтік топ қолданатын, жеке тілдік тәуелсіздігі жоқ жалпыұлттық тілдің бір саласы. Ұрылардың жаргоны, мектеп жаргоны, солдаттың жаргоны, т.б. түрлері бар. Жаргонның қарапайым тілден өзгешелігі лексикасы мен фразеологизмінде. Арго мен жаргон синоним болып табылады. Оның жаргоннан айырмашылығы: тұрпайы мағынада қолданылуы. Мысалы: арақты ылай, ащы деп атаса, теледидарды телик деп атау қалыптасқан. Бұл сөздікте сленг терминінің анықтамасы берілмейді. Сол себептен бұл терминнің анықтамасын орыс тілінің энциклопедиялық сөздігінен келтіргенді дұрыс деп ойладық: Сленг: 1) сленг, көбінесе ағылшын тілді елдерде қолданылады; 2) әдеби тіл нормасына сәйкес келмейтін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz