ҚАЗАҚСТАН ОҢТҮСТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНДАҒЫ АУРУ ТҮРЛЕРІНІҢ ТАРАЛУЫ
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
География және табиғатты пайдалану факультеті
География, жерге орналастыру және кадастр кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНДАҒЫ АУРУ ТҮРЛЕРІНІҢ ТАРАЛУ ГЕОГРАФИЯСЫ
5В060900-География мамандығы бойынша
Орындаған: _______________Асанбаева А.Ә.
(қолы)
Ғылыми жетекші: аға оқытушы _______________Кенеспаева Л.Б.
(қолы)
Қорғауға жіберілді:
Хаттама № , __________2022 ж.
Кафедра меңгерушісі ________________ Нүсіпова Г.Н.
(қолы және мөрі)
Норма бақылаушы ________________ Бисенбаева С.Б.
(қолы)
Алматы, 2022 ж.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды бөлім және пайдаланылған әдебиеттерден, жұмыстың көлемі 62 бет компьютерлік мәтіннен, 8 кесте, 9 суреттен, соның ішінде 4 картадан тұрады.
ОҢТҮСТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАН, АУРУ ТҮРЛЕРІНІҢ ТАРАЛУ ГЕОГРАФИЯСЫ, ӨНЕРКІСІП САЛАЛАРЫ, ХАЛЫҚ, ДЕНСАУЛЫҚ.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстанның оңтүстік экономикалық аудандарындағы ауру түрлерінің таралуы мен шығу себептерін анықтау.
Объектісі - Қазақстан Республикасы Оңтүстік экономикалық аймағының аумағы бойынша аурулардың географиялық таралуы.
Пәні - Қазақстан Республикасы халқының аурулары.
Aуpулaрдың геогpафиялық тapaлуы тaбиғи және әлeуметтiк жaғдaйлapғa, aдaм оргaнизмiнiң дaму бapысындa кeйбip aуpу туғызaтын ceбeптepгe тығыз бaйлaныcты. Дeнcaулық гeoгpaфияcын зepттeудe ең әуелі өңірдің физикалық, экономикалық, экoлoгиялық, мeдицинaлық жaғдайынa тoлыққaнды сипaттaмa жacaу.
Нәтижелері: Жұмыс нәтижелері Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің, Medinfo сайтының деректері негізінде жасалды. Сонымен қатар, республиканың оңтүстік экономикалық аудандарында ауру түрлерінің таралу географиясы қаралып, республика өңірлерінің әлеуметтік, экономикалық және демографиялық жағдайына талдау жүргізіліп, баға берілді. Ауру түрлерінің таралу ерекшеліктері мен динамикасы қарастырылып, олардың алдын-алу бойынша ұсыныстар жасалды.
РЕФЕРАТ
Дипломная работа состоит из введения, 3 глав, заключительной части и использованной литературы, объем работы 62 страницы компьютерного текста, 8 таблиц, 9 рисунков, в том числе 4 карты.
ЮЖНЫЙ ЭКОНОМИЧЕСКИЙ РАЙОН, ГЕОГРАФИЯ РАСПРОСТРАНЕНИЯ БОЛЕЗНЕЙ, ПРОМЫШЛЕННЫЕ ОТРАСЛИ, НАСЕЛЕНИЕ, ЗДОРОВЬЕ.
Цель дипломной работы: выявление причин возникновения и распространения заболеваний в южных экономических районах Казахстана.
Объект - географическое распространение заболеваний по территории Южной экономической зоны Республики Казахстан .
Предмет - заболевания населения Республики Казахстан.
Географическое распространение болезней тесно связано с природными и социальными условиями, причинами, вызывающими некоторые заболевания в процессе развития человеческого организма. В изучении географии здоровья прежде всего необходимо сделать
полноценную характеристику физического, экономического, экологического, медицинского состояния региона.
Результаты: результаты работы сделаны на основе данных Агентства Республики Казахстан по статистике, сайта Medinfo. Кроме того, была рассмотрена география распространения видов заболеваний в южных экономических районах республики, проведен анализ и дана оценка социального, экономического и демографического состаяния регионов республики. Рассмотрены особенности и динамика распространения видов заболеваний, разработаны рекомендации по их профилактике.
ABSTRACT
The thesis consists of an introduction, 3 chapters, the final part and the literature used, the volume of work is 62 pages of computer text, 8 tables, 9 figures, including 4 maps.
SOUTHERN ECONOMIC REGION, GEOGRAPHY OF THE SPREAD OF DISEASES, INDUSTRIAL SECTORS, POPULATION, HEALTH
The purpose of the thesis: to identify the causes of the occurrence and spread of diseases in the southern economic regions of Kazakhstan.
The object is the geographical spread of diseases in the territory of the Southern Economic Zone of the Republic of Kazakhstan
The subject - The subject is diseases of the population of the Republic of Kazakhstan.The geographical spread of diseases is closely related to natural and social conditions, the causes that cause some diseases in the process of development of the human body. In studying the geography of health, first of all, it is necessary to make a full-fledged characteristic of the physical, economic, environmental, and medical condition of the region.
Results: the results of the work are based on the data of the Agency of the Republic of Kazakhstan on Statistics, the Medinfo website. In addition, the geography of the spread of types of diseases in the southern economic regions of the republic was considered, an analysis was carried out and an assessment of the social, economic and demographic state of the regions of the republic was given. The features and dynamics of the spread of types of diseases are considered, recommendations for their prevention are developed.
Белгілеулер мен қысқартулар
млн - миллион
т - тонна
кг - килограмм
нм - нанометр
мкм - микрометр
дБ - децибел
ГАЖ - Географиялық ақпараттық жүйе
Экв. - эквивалент
ШЖШ - Шекті жол берілетін шығарындылар
ЖПОШӨ - Жер пайдалану және орман шаруашылығын өзгерту
ПГ - Парниктік газдар
СЭС - Суэлектрстанциясы
ЖШС - Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
АҚ - Акционерлік қоғам
ҚЖЭО - Қызылорда жылу электр орталығы
МКК - Мемлекеттік коммуналдық кәсіпорын
ҚРҚ - Қатты радиоактивті қалдықтар
ДДСҰ - Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
С6Н6 - бензол
CD - кадмий
Сl2 - хлор
СО - қыздырылған газ
F - ион фтор
Nino - формальдегид
HCl - хлорлы сутегі
HNO3 - азот қышқылы
Mn - марганец
Ni - никель
O3 - озон
Pb - қорғасын
АИТВ - адамның иммун тапшылығы вирусы
КҚГҚ - конго-қырым геморрагиялық қызбасы
ДСМ - Денсаулық сақтау министрлігі
ИЖТМ - Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі
ДСДРО - Денсаулық сақтауды дамыту республикалық орталығы
ҚЕМ - Қауіпсіз еңбек мәдениеті
ДСДМБ - Денсаулық сақтауды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы
МСАК - Медициналық-санитарлық алғашқы көмек
МӘМС - Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру
SWOT - S-күшті жақтары, W-әлсіз жақтары, O-мүмкіндіктер, T-қауіптер
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1
МЕДИЦИНАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ ...
5
1.1
Медициналық-географияның зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2
Табиғи және әлеуметтік - экономикалық факторлардың медициналық - географиялық жағдайға әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
11
1.3
Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданы бойынша ауру түрлерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
2
ОҢТҮСТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ АЙМАҚТА ӨНЕРКӘСІПТІК ОБЪЕКТІЛЕРДІҢ БӨЛІНІУІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙҒА ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
2.1
Ауыр және жеңіл өнеркәсіп салаларының орналасуы мен таралуы ... ...
24
2.2
Өнеркәсіптің экологиялық сипаты мен табиғатқа әсерін бағалау ... ... ...
29
2.3
Оңтүстік экономикалық аудандардағы ауру түрлерінің пайда болуы мен таралуының себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
34
3
ҚАЗАҚСТАН ОҢТҮСТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНДАҒЫ АУРУ ТҮРЛЕРІНІҢ ТАРАЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
41
3.1
Оңтүстік экономикалық аудандардағы табиғи және антропогенді өзгерістердің адам денсаулығына әсерін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
41
3.2
Қазақстандағы оңтүстік облыстарда аурулардың алдын алу үшін жасалатын мемлекеттік бағдарламалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
47
3.3
Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданы бойынша ауру түрлерін алдын алу үшін жасалатын ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5352
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
Кіріспе
Aуpулaрдың геогpафиялық тapaлуы тaбиғи және әлeуметтiк жaғдaйлapғa, aдaм оргaнизмiнiң дaму бapысындa кeйбip aуpу туғызaтын ceбeптepгe тығыз бaйлaныcты. Дeнcaулық гeoгpaфияcын зepттeудe ең әуелі өңірдің физикалық, экономикалық, экoлoгиялық, мeдицинaлық жaғдайынa тoлыққaнды сипaттaмa жacaу керек.
Оңтүстік экономикалық аудандардағы бacты мiндeт, әcipece ayылдық жepлepдe өмip cүру caпacын apттыpy бoлып тaбылaды. Coңғы 25-30 жылдa aдaм opтacын лacтанyдaн жәнe дeгpaдaциядaн қopғаy пpoблeмacының әpтүpлi acпектiлepiнe дeгeн қызығушылық apтып кeлeдi. Oның төтeншe мaңыздылығының нeгiзгi ceбeбi-қopшaғaн opтa caпacының қapқынды өзгeрyi. Aнтpoпoгeндiк әpeкeттiң әcepiнeн қopшaғaн opтaны лacтaйтын әpтүpлi лacтayшы зaттapдың caны apтып кeлeдi. Қазақстанның оңтүстік экономикалық аудандарындағы ауру түрлерінің таралуы мен шығу себептерін анықтау, сондай-ақ аудандардағы өнеркәсіп орындарының әсерінен туындайтын ауру түрлерін қарастыру және талдау. Осыған байланысты, өңipлiк дeнсayлық caқтay жүйeci Қaзaқcтaн Рecпyбликacы Дeнсayлық caқтay миниcтpлiгi бaқылaйтын ұлттық дeнcayлық caқтay жүйeciнiң aжыpaмac бөлiгi бoлып тaбылaды. Республика бoйыншa хaлықтың дeнcayлығын caқтay қaзipгi тaңдa aлдыңғы қaтapдa тұpғaн мәceлeлepдiң бipi. Aлaйдa, зepттey aймaғындaғы, яғни, оңтүстік экономикалық аудандарындағы нeгiзгi мәceлepдi шeшy үшiн әyeлi халық денсаулығына әсер ететін факторларға бaca нaзap ayдapылy кeрeк. Coндa ғaнa халық арасында тapaлaтын ayрy түpлepiнe шeктey қoя aлaмыз.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
oo Оңтүстік экономикалық аудандардың табиғат жағдайы мен табиғи ресурстарының әлеуетін бағалау;
oo Оңтүстік экономикалық аудандардың әлеуметтік-демографиялық жағдайына сипаттама жасау;
oo Аудандардағы өнеркәсіп орындарының орналасу ерекшеліктерін қарастыру, туындайтын ауру түрлеріне талдау;
oo Қазақстанның оңтүстік экономикалық аудандарындағы ауру түрлерінің таралуы мен шығу себептерін анықтау;
oo Ауру түрлерінің пайда болуы мен аумақтарға таралу географиясын анықтау;
oo Табиғи және антропогендік өзгерістерден туындайтын денсаулық мәселелерінің демографиялық өзгерістерге әсерін бағалау;
Дипломдық жұмыстың теориялық және іс-тәжірибелік зерттеу негізін Қазақстан Республикасы денсаулық сақтау министрлігі және өңірлік оңтүстік экономикалық аудандарына арналған сайт мәліметтері, экономикалық аудан бөліністеріндегі салалар бойынша (Қазақстан Республикасы) Президентінің жарлықтары, Қазақстан Республикасы үкіметінің денсаулық сақтау бойынша қаулылары мен шешімдері, Денсаулық сақтау Комитетінің талдамалық жылдық және мерзімдік есептері, Қазақстан Республикасы Ұлттық статистика агенттігінің және баспасөз бен ғылыми басылым деректерінің мәліметтері құрды.
Өңipлiк дeнсayлық caқтay жүйeci Қaзaқcтaн Рecпyбликacы Дeнсayлық caқтay миниcтpлiгi бaқылaйтын ұлттық дeнcayлық caқтay жүйeciнiң aжыpaмac бөлiгi бoлып тaбылaды. Миниcтpлiк дeнcayлық caқтay caлacындaғы бapлық caяcи шeшiмдepдi ұлттық дeңгeйдe қaбылдaйды, aл мeдицинaлық мeкeмeлep жepгiлiктi дeңгeйдe бeлгiлi бip тәуeлciздiккe иe. Oблыcтар мен экономикалық аудандар бoйыншa дeнсayлық caқтay caлacының жaғдaйын жaқcapтy мaқсaтындa мeмлeкeттiк бюджeттeн apнaйы қapжы бөлiнiп, 2022-2025 жылдapғa apнaлғaн бaғдapлaмaлық жұмыcтap жacaлынады деп күтілуде. Дипломдық жұмысты орындау барысында жасалған нәтижелері:
oo Оңтүстік экономикалық аудандардың табиғат жағдайы мен табиғи ресурстарының әлеуетіне баға берілді;
oo Оңтүстік экономикалық аудандардың әлеуметтік-демографиялық жағдайына сипаттама жасалды;
oo Аудандардағы өнеркәсіп орындарының орналасу ерекшеліктерін қарастырып, туындайтын ауру түрлеріне талдау жасалды;
oo Табиғи және антропогендік өзгерістерден туындайтын денсаулық мәселелерінің демографиялық өзгерістерінің әсеріне баға берілді;
oo Ауру түрлерінің пайда болуы мен аумақтарға таралу географиясын анықталды;
oo Экологиялық мәселелеріне талдау жасалып, ауру түрлерінің таралуының алдын алуға ұсыныстар берілді.
1 МЕДИЦИНАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Медициналық-географияның зерттеу әдістері
Қоршаған орта ластану дәрежесі санитар-гигиеналық нормативтердің көп түсуімен анықталады. Қазіргі кезде Адам денсаулығының қоршаған ортаға әсері деген ең өзекті мәселе болып отыр. Адамның ағзасы өте күрделі жүйегі жатады. Көптеген табиғи физикалық, химиялық және биологиялық факторлар әсер етеді. Адам денсаулығы табиғат факторларларына, қоғамның дамуына, ғылыми-техникалық жетістіктерге, өмір сүру жағдайына, қоршаған ортаға және денсаулық сақтау жүйесіне байланысты болып табылады [1].
Осы жоғарыда айтылған мәселелер географияның тағы да бөлінетін саласы медициналық - география қарастырады. Аурулардың таралу географиясы және адам денсаулығын табиғи шаруашылық және әлеуметтік-экономикның факторларына әсер етуімен қарастырады. Медициналық-география терминін италияндық дәрігердің бірі Бернардин Рамаццин (1632-1715.)ж.ж ғылымға алғаш енгізді. Мысалға атмосферада зиянды заттарда тері бет қабатына және шырыш қабықты арқылыда адамның ағзасына түседі екен. Ол дегеніміз тыныс алу мүшелері мен бірге иіс сезуі мүшелерін де қызметін зақымдайды. Ластанған ауаға тыныс алу мүшеге де зиян келтіреді, онда бронхитпен және демікпе ауруларына апарып соғады. Адамның ағзасына ластанған ауамен қатар ластанған ауыз суда әжептәуір зиян алып келеді. Ластанған ауыз суын қолдану салдарынан оба, iшек сүзегi онымен қоса қантышқақ аурулары пайда болады. Топырақтың құрамындағы зиянды заттар жер асты сулары мен өсімдіктерге таралып және осы ластанған зиянды заттар ағзаға күнде тұтынатын сүт, май және жануарлардың етімен адамның ағзасына зиян келтіреді. Аурулардың географиялық таралуы табиғат факторларымен тығыз байланысты (климатта, суда, топырақта және тамақта кейбір химиялық заттардың жетіспеушілігі), әлеуметтік факторлар бойынша адамның материалдық жағдайы, мәдени жағдайына, дәстүрлі тамақтануына аталған факторлардың адам денсаулығына, аурулардың туындауына улкен әсер етіп отыр. Адам денсаулығына әсер ететін табиғи факторларға мыналар: геофизик, метеорлогия және геохимия және климатқа бейім болу жатады. Әлеуметтік-экономикалық факторларғада: өнеркәсіп, көлік пен ауылшаруашылықтары жатады. Медициналық-географияға эпидемология, микробиология, гигиена, патология, физикалық география және экономикалық географиямен, оның ішінде ландшафттануымен де байланысты. Адам денсаулығына әсер ететін факторларды анықтау, талдау, бағалай және жіктеу арқылы туындап отырған мәселелерді шешу жолдарын қарастыра аламыз, денсаулығын сауықтырытын орындар салуға, санитарлық-демалыс орындарды мен санитарлық-гигиеналық орындарды салуға жоспарлауғада улкен мүкіндік береді. Жиналған мәліметтер бойынша медициналық-географиялық болжамдар жасауға, медициналық - географиялық карталар құрастыруға болады.
Медициналық - географияның нозогеография бөлімі бар. Нозогеография, адам ауруларының географиясы (гр.nasos - ауру және геогрфия) - қазіргі уақыттағы немесе ертедегі адам ауруларын географиялық таралуын зерттейтін медициналық-географияның бөлімі ретінде қарастырылады. Нозогеография терминін неміс ғалымы Д. Мюри ұсынған [2].
Осы кезде медициналық-географияның ең өзекті мәселелерінің бірі болып аурулардың табиғи ошақтары болып айқындалады. Табиғи ошақ белгілі бір территорияда, жылы қандылар мен омыртқалыларыдың қолайлы табиғат жағдайына туындағанда ауру таратуы немесе ауруды үлкейтуін айтамыз. Климаттық карталарды қарасақ, біз экватордан оңтүстікке және солтүстікке қарай аурулардың таралу территориясын көреміз, оларды тропиктік аурулар деп атайды. Осындай ыстық, құрғақ, ыстық, ылғалды және құрғақ климатта өзіне тән алуан түрлі жануар және өсімдік түрлері болады, алайда олар ауру таратушылар болып табылады. Көптеген аурулардың таралуы сол жердегі халықтың әлеуметтік жағдайы, санитарлық-гигиеналық талаптардың сақталмауы, дұрыс тамақтанбау, медициналық қызметтің дұрыс көрсетілмеуі себеп болып табылады [4].
Дүние жүзінде 10 мыңға жуық улы өсімдіктер белгілі, олардың көбі тропиктер мен субтропиктерде кездеседі. Олардың адамға ағзасына зияны уларындағы заттарға байланысты атап айтсақ: алколойдттар, гликозит, эфир майы, органикалық қышқылдарға байланысты. Улы өсімдіктер десек оларға саңырауқұлақтар мен папоротниктерді айтсақ болады. Дүние жүзінің инфекциялық және паразиттік картасына көз жүгіртсек, Солтүстік Африка (Марокко, Алжир, Тунис, Ливия, Египет) кең таралаған ауруларды көруге болады. Оларға: iш өту аурулар, қантышқақтар, гепатит Е және гепатит А [3].
Адам денсаулығына табиғи және әлеуметтiк-экономикалық факторлардың әсер ету заңдылықтарын анықтауында-медициналық географияның әртүрлi зерттеу әдiстердi пайдаланады. Медициналық-географиялық зерттеу жүргізу барысында зертеліп отырған территорияға сипаттама беріледі, яғни табиғи жағдайы, әлеуметтiк-экономикалық, медициналық-санитарлық жағдай және өлім-жітім туралы мәліметтер жиналады. Статисткалық мәліметтер, яғни халықтың сырқаттанушылар құрамын анықтайтын мәліметтер пайдаланылады. Жиналған мәліметтер негізінде медициналық-географиялық карта құрастырылады. Медициналық-географияда негізгі үш түрлі әдістер бар: медициналық-географиялық сипаттама, картографиялық және статистикалық әдіс [4].
Медициналық-географияда далалық зерттеулер жүргізу барысында және биология, география (табиғи және әлеуметтік), демография, экономика, этнография, әлеуметтану, тарих ғылымдарынан мәліметтер алынады. Медициналық-географиялық зерттеулер нәтижелерін әртүрлі сала мамандары пайдаланады, географтар, құрылысшылар және тағы басқа сала мамандары. А.П. Виноградов және В.В. Ковальски биогеохимиялық теорияның медицинада, биология және ауыл шаруашылығында пайдалауын қарастырған. Бұл теорияның маңызы биогеохимиялық провинциялардың және биогеохимиялық аудандар туралы түсінікті қалыптастырды. Биогеохимиялық провинция-бұл жердегі белгілі бір облыс және оның өзіне тән тау жыныстарында, топырағында, жер беті және жер асты суларында, өсімдіктерінде химиялық элементтері болады, осы байланысты ол жерде сол территоряға тән ауру түрлерінің таралуына әсер етеді. Бұл жағдай сол жерде тұратын адамдар тұтынатын тамағы мен суларында белгілі бір химялық элементтердің аз немесе шамадан көп болуымен түсіндіріледі. Осындай эндемикалық ауруларға тамақ құрамында тұздың жетіспеуінен пайда болатын зоб ауруын, ауыз суында фтордың жетіспеуінен тіс жегі ауруларының пайда болуы және қоршаған ортада фтордың шамадан тыс асып кеткенде флюороз ауруының пайда болуы. Биохимиялық повинциялармен қатар техногендік повинциялар болады, ол сол жердегі өнеркәсіп орындарымен байланысты. Техногендік биогеохимиялық провинциялар өнеркәсіпорындары ареалдарында химиялық элементтердің ластануымен байланысты, мысалы алюминий заводының айналасында фтор сутекпен және олардың қоспаларымен ареалда халық флюорозбен ауырады [5].
Халыққа медициналық-географиялық тұрғыдан баға беру барысында географиялық орналасуы, еңбек етуі және тұрмыстық жағдайына үлкен мән беріледі. Кей жағадайларда аурулар кенет пайда болуы мүмкін бұл сол жерге келетін демалушылар немесе уақытша келетін жұмысшылар ағымынада байланысты болуы мүмкін. Кез келген жерге сипаттама беру барысында біз халық саны, тығыздығы және орналасуы деген сияқты мәліметтер жиналады, ол мәліметтерді жылда берілетін статистикалық есептерден алуға болады. Сонымен қатар сол жерде тұратын тұрғындардың тамақтануы, салты, еңбек ету аясы және тұрмыстық жағдайы үлкен әсер етеді. Мысалы, кәсіби аурулар болуы мүмкін, ол істейтін жұмыс орында болатын шудан және т.б жағдайларға байланысты болуы мүмкін. Кәсіби аурулар адам ағзасына өнеркәсіптің келенсіз факторларың әсер ету: шаң тозан, діріл, шу аурулар. Медициналық-географиялық баға беру кезінде аурулар таралған жердің ландшафты, өсімдік түрлері, теңіз деңгейінен биіктігі, су сапасы, жел бағыты ескеріледі [6].
Медициналық-географияның зерттеу әдістерінде сипаттау әдісінде табиғи және әлеуметтік-экономикалық, медициналық-санитарлық жағдай және халықтың сырқаттанушылар құрамы жайында мәліметтер жиналады. Жиналған мәліметтер жүйеленіп, ғылыми сараптамадан өтіп, зерттеліп отырған территорияның халқының денсаулығына әсер ететін факторлар анықталады.
Медициналық статистика негізінде:
oo жалпы және жекелеген түрде халық денсаулығының жағдайы және динамикасы анықталады (жынысы және кәсібі бойынша және т.б.);
oo денсаулық сақтаудың мекемелердің және органдарының (дәрiгер кадрлар, мекемелер желiсі, олардың емдiк-профилактикалық, санитарлық-гигиеналық және эпидемияға қарсы жұмыстары және т.б.) қызметі анықталады;
oo қоршаған ортаның адамға және оның денсаулығын жақсартуға бағатталған шараларының тиiмдiлiгіне баға беріледі [7].
Медициналық-география үшін есептік құжаттар өте құнды болып саналады: диспансеризация туралы мәліметтер, медициналық құжаттар және әр түрлі аурулармен сырқаттанған сырқаттанушылар құрамы жайындағы мәліметтер. Осы сипаттамалар негізінде медициналық-географиялық карталар құрастырылады. Демографиялық статистика мәліметтері ең құнды мәліметтер қатарына жатады. Демографиялық көрсеткіштерге: халық саны, жыныстық және жастық құрамы, жалпы және нәрестелер өлімі, табиғи өсім және халықтың орташа өмір сүру жасы жатады [8].
А.А. Шошин Медициналық-география негіздері деген еңбегінде медициналық-географиямен медициналық статистика арасындағы байланысты көрсеткен. Өз еңбегінде Ауруларға медициналық-географиялық талдауына жалпы аурулар құрылымына, ауру динамикасына, аурулардың пайда болу мезгілдеріне және инфекциялық және инфекциялық емес аурулардың таралуын енгізген. Зерттеу нысаны медициналық-географияның зерттеу нысаны өлім-жітімді және шектік көрсеткіштерді көрсеткен [9].
Медициналық статистиканың негізі жалпы статистика және математикалық статистика. Медициналық статистиканың теориясының және практикасының дамуына әсер еткен математика, кибернетика, информатика, есептеу техникасы, ақпаратты есептеу техникасымен өңдеу медициналық статистиканың дамуына әсер етті. Медициналық статистика мынадай негізгі бөлімдерден тұрады:
- жалпы теориясы және әдістер;
- халықтың денсаулық статистикасы;
- денсаулық сақтау статистикасы;
- медициналық статистиканың әдістерін клиникалық, лабораториялық және тәжірибелік зерттеулерде пайдалану [10].
Статистикалық зерттеудің негізгі әдісін статистикалық бақылау( жоспарлау әдісіне кіреді); басқарушылық ақпаратты топтастыру; математикалық және статистикалық деректерді салыстырмалы талдау: салыстырмалы көрсеткіштер, өзара байланысты және өзара байланысты зерттеулер, Пульс пен құбылыстар динамикасын бағалау, эксперименталды статистиканы жоспарлау, болжау, статистикалық талдау, графикалық талдау және т. б.
Медициналық статистика бес негізгі кезеңді қамтиды:
1) зерттеуді жоспарлау (мақсатты анықтау, міндетті анықтау, зерттеу жоспары және жобаны әзірлеу);
2) статистикалық қадағалау (статистикалық зерттеулер үшін деректер жинау);
3) бақылау ақпаратын жіктеу;
4) бастапқы деректерді өңдеу;
5) ғылыми-статистикалық талдау, зерттеу деректерін графикалық және анықтамалық өңдеу. Бұл бөлімдерге қарамастан, медициналық статистикалық зерттеу бір-бірімен зерттеу әдісі болып табылады. Медициналық статистиканы зерттеудің мақсаты-шұғыл көмек көрсету саласындағы медицина қызметкерлерінің жұмысын анықтау, эпидемиялық шараларды зерттеу, талдау, емдеу және адамдар арасында ауруларды жазу [9].
Адам денсаулығы (ауру) және емдеу-алдын алу мекемелері (қалалық емханалар), балалар емханалары, стоматологиялық клиникалар және жедел жәрдем қызметтері туралы деректер медициналық статистика саласында өте маңызды және құнды. Медициналық статистика жөніндегі деректер денсаулық сақтау, медицина ғылымы мен техникасын дамыту саласындағы жаңа талаптарға сәйкес жаңартылып отырады [4].
Медициналық-статистикалық зерттеу бес кезеңнен тұрады:
- зерттеулерді жоспарлау;
- статистикалық бақылау;
- статистикалық деректер мен бақылау деректерін салыстыру;
- жиналған деректерді бастапқы өңдеу;
- Ғылыми-статистикалық сараптама және өз әдебиеттерін графикалық ұсыну.
Дұрыс орындалған медициналық-географиялық зерттеу таңдалған аймаққа байланысты. Көптеген мамандардың пікірінше, кешенді медициналық-географиялық жұмыс үшін дамыған өндірістік кешен алу қажет. Бұл аудандар адам денсаулығына қауіпті.
Жан-жақты медициналық-географиялық сипаттау үшін келесі бірізділік қажет:
1) аумақтың табиғи және әлеуметтік-экономикалық мәртебесін айқындау;
2) халықтың денсаулығы мен аурушаңдығын анықтау;
3) адам денсаулығы мен қоршаған орта арасындағы байланысты анықтау;
4) ауыл шаруашылығы және өнеркәсіптік жұмыс топтары үшін нақты шаралар, өмір сүру деңгейін арттыру және медициналық көмек көрсету жөніндегі жұмыстар, халықтың денсаулығын жақсартуға бағытталған жұмысты айқындау белгіленеді.
Медициналық-географиялық карталау әдісі адам мен қоршаған орта арасындағы байланысты сандық түрде көрсетеді. Құбылысты кеңістіктік бағалау, яғни қоршаған ортаның ластануына баға береді. Медициналық-географиялық карталау әдістемесі қоршаған орта мен адам денсаулығы арасындағы өзара байланыс туралы түсінік береді. Медициналық географиялық карталар динамикасын және оның табиғатпен байланысын, әлеуметтік-экономикалық жағдайды, экологиялық жағдайды көрсетіп қана қоймай, адамның қадір-қасиетін нығайтады [4].
Медициналық карталар адам денсаулығына және адам денсаулығының ағымдағы жағдайына әсер ететін экологиялық және әлеуметтік-экономикалық факторларды, денсаулық сақтау саласындағы шаралар қалай қабылданатынын бейнелейді. Медициналық контент үш бөлікке бөлінеді. Карталардың бірінші тобы табиғи жағдайлардың (ландшафт, климат және өсімдіктер, адам денсаулығы), әлеуметтік және тұрмыстық жағдайлардың, адамдардың денсаулығы өнеркәсіптік аймақтардың карталарын, сондай-ақ осы топтың кешенді медициналық-географиялық аймақтануын қамтиды. Екінші топтың карталары нозагеографиялық карталарды қамтиды. Үшінші топтың карталары медициналық мекемелерді, санитарлық-гигиеналық орталықтарды, курорттар мен демалыс орталықтарын көрсететін карталарды қамтиды. Медициналық-географиялық тақырыптық карталар әлеуметтік-экономикалық географиямен және техникалық тақырыптық карталармен тығыз байланысты. Олардың арасында медициналық-демографиялық көрсеткіштері бар карточкалар, туу, өлім, санитарлық-техникалық көрсеткіштер және белгілі бір табиғи ортада тұратын адамның жұмысы мен демалысы үшін қолайлы жағдай жасайтын әлеуметтік-тұрмыстық көрсеткіштер бар [6].
Медициналық-географиялық карталар әлі күнге дейін теорияда, құрастырудың принциптері мен әдістерінде. Медициналық-географиялық карталау әдісін әзірлеу қазіргі заманғы медициналық-географиялық зерттеулермен байланысты. Қазіргі уақытта ғылыми және медициналық-географиялық зерттеулер картографиялық әдістерсіз анықтау мүмкін емес болып отыр.
Бұл картаның мақсаты-адам денсаулығы үшін ерекше орта құру және денсаулық сақтау қызметкерлерінің жұмысын оңтайландырудың арнайы алдын алу шаралары мен тәсілдерін ұсыну. Карталар зерттелетін аймаққа және осы саладағы мәселелерге байланысты әр түрлі тақырыптарда болуы мүмкін. Мысалы, Денсаулық, аурулардың табиғи ошақтары, кешенді медициналық-географиялық карталар, санаториялар, Сан-экологиялық жағдай және басқалар [5].
Карталарды әзірлеу кезінде осы ауданның табиғи жағдайы ескеріледі. Кейбір жағдайларда қысылтаяң табиғи жағдайларға, топырақ-ландшафтық-геохимиялық жай-күйіне байланысты жағдай егжей-тегжейлі қаралуы мүмкін. Нозологиялық бейнелерді көрсету кезінде аурудың бір түрі ғана емес, пациенттердің жалпы саны да көрсетіледі. Кешенді медициналық-географиялық карталар бүкіл өңірдің барлық медициналық-географиялық жағдайын, яғни аурудың негізгі түрлерін, климаттық сипаттамаларын, ландшафты және фермада пайдалану түрлерін сипаттайды.
Басты картадағы индикаторларға аурулар, жұқтыру қаупі және аурулардың түрлері кіреді. Медициналық-демографиялық көрсеткіштер мынадай деректерге негізделген: жастар, ерлер мен әйелдер арасында аурулардың таралуы, өлім-жітім, балалар өлімі, әйелдер мен ерлердің орташа жасы сияқты ақпаратты пайдалану [6].
Медициналық-статистикалық деректер, арнайы далалық зерттеулер мен экспедициялар, сондай-ақ кешенді зерттеулер Медициналық - географиялық карталар жасау кезінде жүргізіледі. Медициналық - географиялық карталарды ресімдеу барысында геометриялық белгілер мен күрделі диаграммалар қоса жүретін пиктограммалар кеңінен қолданылады.
Карталарды жасау технологиясының ерекшелігі негізгі түбірлік карта негізіндегі барлық жұмыс кезеңдері компьютерде негізделген. Әдетте, деректер базасы ГАЖ-технологиясына негізделген. Карталар тікелей баспаханаға жіберілуі мүмкін, онда олар өңделеді және қағазға басылады.
Медициналық-географиялық карталар қоғамның аса маңызды мәселелерін шешуде, халықтың денсаулығын жақсарту және қалпына келтіру бойынша қажетті іс-шараларды ұйымдастыруда үлкен маңызға ие. Карталардың көмегімен біз адамдардың денсаулығы туралы толық ақпарат алып, оларды шешу тәсілдерін қарастырамыз [7].
Медициналық және географиялық картографияның арқасында біз адамдар мен қоршаған орта арасындағы байланысты көріп отырмыз. Бұл әдістің маңыздылығы құбылыстардың кеңістіктік талдауын жүргізуге мүмкіндік береді. Картография әдісі географиялық дерексіз, ауқымды, көрнекті және жалпыланған болып табылады. Мұның барлығы бізге медициналық - географиялық құбылыстарды толық сипаттауға және бейнелеуге мүмкіндік береді.
1.2 Табиғи және әлеуметтік - экономикалық факторлардың медицина-лық- географиялық жағдайға әсері
Адам денсаулығы қоршаған ортаға байланысты, ал қоршаған ортаның жағдайы оған әсер ететін факторлармен тікелей байланысты. Медициналық-географиядағы табиғи және әлеуметтік-экономикалық факторлардың маңызы жоғары. Аурудың географиялық орналасқан жерін анықтау тәсілдерінің бірі оның табиғи жағдайын анықтау болып табылады және табиғи ортаға әсер ететін негізгі факторлар Өнеркәсіп өндірісі, осы салалардан өнеркәсіптік қалдықтар, көлік, сол саладағы медициналық қызметтер болып табылады, біз Медициналық және географиялық жағдайды толығымен бағалай аламыз [4].
Ластанудың бірнеше түрі бар: химиялық ластану, физикалық, тұрмыстық радиоактивті заттармен ластану, жылу мен жарықпен ластану және тұрмыстық қалдықтармен ластану. Химиялық ластану қаланың қоршаған ортасына, яғни өнеркәсіп пен көлікпен бөлінетін улы заттармен ластануға әсер етеді. Қала атмосфералық ауамен азот қос тотығымен, формальдегидпен және көміртегі тотығымен ластанған. Физикалық ластану: шулы ластану, ыстық, тербелістер, электромагниттік және радиоактивті ластану. Ішкі радиоактивті ластану ядролық энергияны немесе радиоактивті сәулеленуді пайдалану кезінде орын алады. Адам рентген суреттерін ала алады. Атмосферадағы радон мөлшерін бақылау қажет. Радон кейде "өлтіргіш газ" деп аталады. Жылу және жарықпен ластану, жылу ластануы тұрғын үйлерден, өнеркәсіптік немесе көлік құралдарынан бөлінген. Қыста ауа температурасы 1-4 градусқа дейін көтеріледі. Тұрмыстық қалдықтар, оның ішінде тұрмыстық қалдықтар ағыны өте зиянды. Олардың арасында, атап айтқанда: пайдаланылған май, хлориттар, сульфаттар, нитриттер, нитраттар, аммонийлік азот, фенолдар, темір, мыс, қорғасын, никель, хром, кобальт, алюминий, кадмий [3].
Табиғи факторларға: рельеф, климат, топырақ, су, мұхит сулары, флора және фауна жатады. Бұл табиғи факторлар адамға оң және теріс әсер етуі мүмкін, адам ағзасының қалыпты жұмыс істеуіне және ауру тудыруы мүмкін. Табиғи факторлардың адам ағзасына жағымсыз әсерінің нәтижесінде күннің, көшкіннің және өсімдіктермен уланудың әсеріне ұқсас әсер етуі мүмкін. Табиғи факторлар көптеген ауруларды тудырады, жеке аурулардың географиясына әсер етеді. Ауыр гирофия - бұл аурудың түрі, әр өңірге тән, мысалы, тропиктерде аурулардың белгілі бір түрлері, атап айтқанда аурулардың таралуы. Жаңа аурулар гангрена және флюороз сияқты аурулардың географиясына әсер етуі мүмкін. Табиғи факторларды анықтай отырып, ол адам ағзасының белгілі бір климатқа бейімделу механизмін зерттеуге, көптеген заңдарды ашуға және эпидемияға қарсы шараларды қамтамасыз етуге көмектеседі. Соңғы жылдары адам саудасы ғарыштан мұхит түбіне дейін қозғалмай қалды. Адам жаңа табиғи факторларға тап болады және бұл факторлар жаңа аурулардың пайда болуына және жаңа өршудің пайда болуына әкелуі мүмкін. Жаңа табиғи факторлар: ғарыштық сәулелену, қуатты магниттік тербелістер, иондалған ауа болып отыр [5].
Медициналық - географиядағы әлеуметтік - экономикалық факторларға адам өмірінің өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық, материалдық, мәдени, дәстүрлі тамақтануы жатады. Жақсы тамақтану, адамның әлеуметтік мәртебесі көптеген жұқпалы және кәсіби аурулардың таралуының жалғыз шарты болып табылады.
Қоршаған ортаның ағымдағы жай-күйі тек қазіргі ұрпаққа ғана емес, болашақ ұрпаққа да әсер етуі мүмкін. Қазіргі уақытта медициналық терминдерге жаңа терминдер, яғни аурулардың жаңа түрлерінің пайда болуы қосылады. Бұл аурулар, мысалы, обырдың жаңа түрлерін және орталық жүйке жүйесінде алюминий мен қорғасынның жинақталуы нәтижесінде пайда болатын психикалық ауруларды қамтиды. Қазіргі уақытта медицина қызметкерлері денсаулық үшін зардаптарды анықтауға ғана емес, сонымен қатар алдын алуға, емдеуге және жауапты шараларға да шоғырланған [6].
Химиялық талдау және биоиндикаторлар арқылы қоршаған ортаны ластауды білу үшін екі жолы бар. Биоиндикаторлар - өсімдіктер мен жануарлар. Мысалы, нақты табиғи жағдайды талдамайтын зауыт, бірақ ауаны тазалықта ұстау маңызды. Қалада өнім өседі, себебі ол қалалық ауада күкірт диоксиді үшін зиянды. Егер ауа күкірт диоксиді болса, ол өмір күшін толығымен жояды. Сондықтан, егер сіз таза ауамен орын іздесеңіз, онда баруға болатын орынды қаладан тыс жерден іздеңіз. Бұл адамда өте сезімтал биологиялық құрылғы. Адам қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін біз табиғат заңдарын бұзу салдарын, адам денсаулығы үшін зардаптарды және планетада пайда болатын проблемаларды көріп отырмыз, сондай-ақ геожүйенің тұтастығына қауіп төндіреді [5].
Жеке табиғи компоненттер адам денсаулығына қалай әсер ететінін көрейік. Күн радиациясы адам ағзасына өте маңызды, күн радиациясының адам ағзасына және биосфераға әсері зерттелген.
А.Л. Чуевский күн радиациясы және жұқпалы аурулардың таралуы, жүйке және психикалық аурулар және адам өлімі күн радиациясымен байланысты, ол жүрек-қан тамырлары аурулары, жарақаттар, жануарлардың миграциясы, патогенді және патогенді емес микробтардың қаупін арттырады.
Күннің кірер алдында адам ағзасында күн радиациясына сәйкес, күндегі жарылыс кезінде лейкоциттердің өсуін туындатқан және жүрек-қан тамырлары мен жүйке жүйелерінің қызметін бұзған флуктуациялық проза дамыды.
Күн радиациясының, жол-көлік оқиғаларының және жолдағы психикалық аурулардың ұлғаюымен, сондай-ақ ауру адамдар санының қысқаруымен есептеледі.
Ультракүлгін сәуле адам ағзасына үлкен әсер етеді, ультракүлгін сәулелердің әсері оның ұзындығына байланысты адам терісіне зиянды 285-180 нм ультракүлгін сәулеленуді құрайды.
Өнеркәсіптік дамыған қалаларда ауаның ластануына байланысты ультракүлгін сәуле шығару жеткіліксіз болып табылады және осындай қалаларда тұратын адамдар ультракүлгін жарықтың жетіспеушілігіне ұшырайды. Көмір шахталарында және ірі қалаларда тұратын адамдар жоғары табиғи ультракүлгін сәулелерге ие. Күн сәулесінің, жүрек-тамыр жүйесінің, репродуктивті жүйенің және сүйек тінінің жеткіліксіз болуы және бұлшықет массасының жоғалуы кезінде байқалады [6].
Күн сәулесіне қосымша, мысалы, адам денсаулығы үшін жүйке жүйесі мен жүрек функциясы бар адамдардың жарығының құлауын азайту маңызды. Күзде барлық жерде жарылыс болады, өйткені магнит дауылдары пайда болады.
Француз дәрігері алғаш рет адам ағзасына магниттік дауылдың әсерін зерттеді. Магнитті стеноз жағдайында егде жастарда ересектер мен жүрек-қантамыр жүйесінің көтерілуі байқалды.
Жел адам ағзасында, адам денесінің жылуын реттеуде маңызды рөл атқарады.
Қысым өзгергенде, адам денесінің және адам денесінің ішкі қысымында айырмашылық пайда болады, және ауру, жүрек ауруы және қан қысымы артады. Қысым адам ағзасына үлкен әсер етеді. Адам ағзасындағы қысымның тұрақты болуы оның өмір сүруін қалыпты етеді. Жүрек-қан тамырлары аурулары, жүректің ишемиялық ауруы, жүйке жүйесі аурулары, құлақтағы шу, өкпе аурулары, гипертония салдарынан атмосфералық қысымның өзгеруі. Соңында, атмосфералық қысым ағзаның қалыпты жұмыс істеуіне айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Адамның дене температурасы 240С, ылғалдылығы 60%. Бұл комбинация өзгерген жағдайда адам өз денесінде кез келген ауытқуларды бастан кешіреді. Түрлі физиологиялық өзгерістер байқалуы мүмкін, мысалы, пульс жиілігінің, жүрек жиілігінің өзгеруі және т.б. Респираторлық аурулар салдарынан ылғалдандырғыштар зардап шегеді [7].
Қысым адам ағзасына үлкен әсер етеді. Жүрек-қан тамырлары аурулары, жүректің ишемиялық ауруы, жүйке жүйесі аурулары, құлақтағы шу, өкпе аурулары, гипертония салдарынан атмосфералық қысымның өзгеруі. Соңында, атмосфералық қысым ағзаның қалыпты жұмыс істеуіне айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Осы табиғи факторлардан басқа, әлеуметтік және экономикалық факторлар адам ағзасына үлкен әсер етеді. Қалада тұратын адамның денсаулығы ауылда тұратын адамдардың денсаулығына қарағанда әлсіз, қаладағы өнеркәсіптік кәсіпорындардың жоғары шоғырлануына және адам ағзасына әсер ететін жол шуына байланысты. Қалада ауа, су, топырақ және өсімдіктер әртүрлі. Қала-жасанды экожүйе, жасанды жүйе. Ірі қалалар халықтың жоғары тығыздығымен, көптеген аурулармен, шумен таралған. ПГ шығындылары 1-кесте қарастырылған [8].
1-кесте.
Қазақстан Республикасындағы секторлар бойынша 1990-2018 ж. парниктік газдардың шығарындылары, мың тонна СО2 экв. [9]
Жылдар
ШӨ-сіз жалпы эмиссия
ШӨ-мен жалпы эмиссия
Энергетика
ӨҮЖӨ
АШ
ЖПОШӨ
Қалдық-тар
1
2
3
4
5
6
7
8
1990
385022,01
373392,17
317963,50
19405,85
43869,00
-11629,85
3783,65
1991
369854,70
368230,44
304692,79
18350,56
43018,71
-1624,26
3792,64
1992
343664,77
353062,70
279338,39
16698,63
44067,17
9397,93
3560,58
1993
308227,87
328657,21
249568,42
12587,10
42727,45
20429,34
3344,91
1994
261023,63
293044,60
214545,60
7966,46
35275,35
32020,97
3236,22
1995
244275,60
287960,56
200422,41
8904,59
31684,96
43684,96
3263,63
1996
226180,16
281271,67
188123,37
7816,82
27024,31
55091,51
3215,67
1997
218834,89
293538,59
180760,49
10116,73
24730,36
74703,70
3227,30
1998
215135,64
293526,39
178347,08
8853,46
24780,07
78390,75
3155,02
1999
189021,64
276022,47
147399,66
11384,07
27077,04
87000,83
3160,87
2000
219030,46
314490,43
174629,25
12703,25
28518,64
95459,98
3179,32
2001
212958,38
290450,06
167519,47
12775,17
29450,91
77491,68
3212,83
2002
235320,55
293240,73
187134,56
14010,66
30900,92
57920,18
3274,40
2003
257075,16
296391,95
205532,92
15631,18
32583,28
39316,80
3327,78
2004
263901,34
287821,99
210474,28
16010,76
34042,85
23920,65
3373,46
2005
277740,39
284041,54
222788,22
16098,74
35433,46
6301,15
3419,97
2006
295020,60
288590,69
237243,56
17348,83
36943,76
-6429,90
3484,44
2007
296551,53
290171,54
237887,47
18444,44
36643,89
-6379,99
3575,73
2008
291519,01
282842,89
234034,38
18028,22
35762,31
-6676,12
3694,09
2009
279646,42
271300,09
224424,39
16060,77
35210,60
-8346,33
3950,66
2010
303286,40
292953,96
248126,18
16878,06
34182,99
-10332,45
4099,16
2011
293268,93
282588,40
238763,71
18060,47
32251,68
-10680,53
4193,07
1-кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
2012
296890,24
285310,23
244035,20
17704,52
30870,50
-11580,01
4280,03
2013
304663,39
292181,35
249831,38
20187,59
30235,63
-12482,04
4408,80
2014
331205,22
323930,14
274742,58
20610,10
31305,12
-7275,08
4547,42
2015
341342,71
339036,69
282438,16
21992,73
32301,20
-2306,01
4610,61
2016
342616,69
344477,76
281846,03
22702,56
33353,33
1861,06
4714,78
2017
364180,03
371064,08
301678,46
22906,45
34799,94
6884,05
4795,18
2018
375581,98
388019,11
312761,01
21697,52
36217,43
12437,13
4906,02
2019
354869,62
364483,07
291084,50
21678,15
37089,34
9613,45
5017,63
2018ж. Қатысты 2019 өзгерістер пайызы
-5,51%
-6,07%
-6,93%
-0,09%
2,41%
-22,70%
2,27%
1990ж. Қатысты 2019ж. өзгерістер пайызы
-7,83%
-2,39%
-8,45%
11,71%
-15,45%
-182,66%
32,61%
Тұтастай алғанда, 2019 жылы ПГ эмиссиялары базалық 1990 жылғы деңгейден тек екі секторда - Өнеркәсіптік үдерістер және Қалдықтар тиісінше 11,71% және 32,61%-ға асып түсті. Қалған секторларда (Энергетикалық қызмет, Ауыл шаруашылығы және ЖПОШӨ) ПГ эмиссиялары базалық жыл деңгейінен тиісінше 8,45%-ға, 15,45%-ға және 182,66%-ға төмен болды. [9].
Жалпы, ПГ-ның жалпы ұлттық эмиссиялары ЖПОШӨ есепке алумен және есепке алмағанда 2019 жылы 7,83%-ға және 2,39%-ға төмендеді [9].
Америкалық және ағылшын зерттеушілерінің мәліметтері бойынша, қалада күн радиациясынан 15%-ға кем, шу мен химиядан 30% - дан артық. Халық саны миллионнан астам адам болатын қалада қатерлі ісікпен ауыратын адамдар саны жүрек-қантамыр ауруларымен, аллергиялық аурулармен, обырмен, қанайналым жүйесімен, тыныс алу жолдарының, көздің, ас қорыту мүшелерінің ауруларымен ауыратын адамдар санынан екі есе асады. Адамның дене температурасы 240С, ылғалдылығы 60%. Бұл комбинация өзгерген жағдайда адам өз денесінде кез келген ауытқуларды бастан кешіреді. Қазақстан бойынша атмосфералық ауаға ластағыш заттардың шығарындылары (2-кесте).
2-кесте.
2014-2020 жылдардағы стационарлы көздерден атмосфералық ауаға ластағыш заттардың шығарындылары, мың тонна [10]
Атауы
Жылдар
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
1
2
3
4
5
6
7
8
Қатты заттар
494,2
466,0
460,6
475,7
508,0
508,0
500,4
Газтәріздес және сұйық заттар
1762,5
1714,0
1811,0
1882,1
1938,7
1938,7
1940,7
Күкірт диоксиды
729,1
710,6
767,5
786,4
838,3
838,3
868,1
2-кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
Көміртек тотығы
478,8
451,2
473,0
491,9
476,9
476,9
486,5
Азот тотықтары
256,5
243,4
246,6
264,7
272,2
272,2
311,4
Құрамында 35-40 кальций тотығы бар көмір күлі %
14,4
8,6
8,6
14,2
13,47
13,47
7,1
Күйе
8,9
7,3
8,0
8,7
7,6
7,6
6,6
ҰОҚ
114,4
102,1
100,4
87,2
91,7
91,7
146,2
Аммиак
2,2
2,3
2,5
2,6
2,5
2,5
2,2
Көмірсутектер (ҰОҚ-сыз)
62,0
66,1
63,0
45,2
35,3
128,5
123,7
Толуол
2075,9
2174,1
1941,7
2354,9
2339,6
2178,5
2150,7
Қорғасын
699,4
636,3
224,5
254,8
241,5
390,0
369,6
Мыс
162,6
254,5
217,7
-
366,2
424,9
Мыс оксиді
-
-
-
32,9
32,3
-
-
Нафталин
54,9
54,5
56,2
58,7
61,2
61,0
50,1
Бенз(а)пирен
23,2
49,6
22,8
24,7
27,9
57,8
50,3
Мышьяк
87,7
40,5
13,4
7,9
41,6
13,8
27,3
Кадмий
1,2
1,2
1,3
6,5
0,9
0,8
0,7
Дихлорэтан
0,100
1,2
1,2
1,125
1,1
3,3
0,8
Сынап
0,2
0,2
0,5
0,3
0,18
0,19
0,18
Қазақстан Республикасы Ұлттық статистика бюросының деректері бойынша 2020 жылы республиканың әуе бассейніне қорғасын және оның қосылыстары 369,6 тонна, марганец және оның қосылыстары 91,9 тонна, мыс оксиді 424,9 тонна, күкірт қышқылы 364 тонна, мышьяк 27,3 тонна, хлор - 56,1 тонна, сынап - 189 килограмм сияқты ластағыш заттар келіп түскен. Осы заттардың нақты шығарындылары белгіленген шекті жол берілетін шығарындылар (ШЖШ) көлемінен аспады.
Ауыр металдар, олардың негізгі көздері ауыр металлургия өнеркәсібі, отын өнеркәсібі және автомобиль жасау болып табылады. Тұрмыстық қалдықтар, өнеркәсіптік қалдықтар мен ауыл шаруашылық топырақты ластайды. Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын тыңайтқыштар мен әртүрлі химиялық заттар жоғары өнімді қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар топырақ пен суды ластайды және адам ағзасына зиян айтарлықтай әсерін келтіреді. Ферма айналасындағы топырақты ластайтын негізгі фактор-тырысқақ, ауру тудыратын микроорганизмдер, туберкулез, бруцеллез сияқты көптеген зиянды микроорганизмдерді жинайды. Көрпе шырышты қабықтар мен жарақаттайтын теріден туындаған. Топырақтың эпидемиологиялық ерекшелігі-ол 1 ай және бірнеше ай бойы ауру тудыратын патогендерді ұстап тұруы мүмкін. Оларға: ботулизм және тұқым қуалайтын патогендер жәнеде басқада ауру түрлері жатады. Органикалық қалдықтар топырақта кеміргіштердің жиналуы үшін таптырмас орын болып табылады, олардың аурулары, оба және ісік аурулары т.б. [9]. Жүрек-қан тамырлары аурулары, жүректің ишемиялық ауруы, жүйке жүйесі аурулары, құлақтағы шу, өкпе аурулары, гипертония көп жағдайда қалалық жерде тұратын халықтар арасында кездеседі.
Адам ағзасы үшін ластанған суды тұтыну өте маңызды. Өнеркәсіптік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
География және табиғатты пайдалану факультеті
География, жерге орналастыру және кадастр кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНДАҒЫ АУРУ ТҮРЛЕРІНІҢ ТАРАЛУ ГЕОГРАФИЯСЫ
5В060900-География мамандығы бойынша
Орындаған: _______________Асанбаева А.Ә.
(қолы)
Ғылыми жетекші: аға оқытушы _______________Кенеспаева Л.Б.
(қолы)
Қорғауға жіберілді:
Хаттама № , __________2022 ж.
Кафедра меңгерушісі ________________ Нүсіпова Г.Н.
(қолы және мөрі)
Норма бақылаушы ________________ Бисенбаева С.Б.
(қолы)
Алматы, 2022 ж.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды бөлім және пайдаланылған әдебиеттерден, жұмыстың көлемі 62 бет компьютерлік мәтіннен, 8 кесте, 9 суреттен, соның ішінде 4 картадан тұрады.
ОҢТҮСТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАН, АУРУ ТҮРЛЕРІНІҢ ТАРАЛУ ГЕОГРАФИЯСЫ, ӨНЕРКІСІП САЛАЛАРЫ, ХАЛЫҚ, ДЕНСАУЛЫҚ.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстанның оңтүстік экономикалық аудандарындағы ауру түрлерінің таралуы мен шығу себептерін анықтау.
Объектісі - Қазақстан Республикасы Оңтүстік экономикалық аймағының аумағы бойынша аурулардың географиялық таралуы.
Пәні - Қазақстан Республикасы халқының аурулары.
Aуpулaрдың геогpафиялық тapaлуы тaбиғи және әлeуметтiк жaғдaйлapғa, aдaм оргaнизмiнiң дaму бapысындa кeйбip aуpу туғызaтын ceбeптepгe тығыз бaйлaныcты. Дeнcaулық гeoгpaфияcын зepттeудe ең әуелі өңірдің физикалық, экономикалық, экoлoгиялық, мeдицинaлық жaғдайынa тoлыққaнды сипaттaмa жacaу.
Нәтижелері: Жұмыс нәтижелері Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің, Medinfo сайтының деректері негізінде жасалды. Сонымен қатар, республиканың оңтүстік экономикалық аудандарында ауру түрлерінің таралу географиясы қаралып, республика өңірлерінің әлеуметтік, экономикалық және демографиялық жағдайына талдау жүргізіліп, баға берілді. Ауру түрлерінің таралу ерекшеліктері мен динамикасы қарастырылып, олардың алдын-алу бойынша ұсыныстар жасалды.
РЕФЕРАТ
Дипломная работа состоит из введения, 3 глав, заключительной части и использованной литературы, объем работы 62 страницы компьютерного текста, 8 таблиц, 9 рисунков, в том числе 4 карты.
ЮЖНЫЙ ЭКОНОМИЧЕСКИЙ РАЙОН, ГЕОГРАФИЯ РАСПРОСТРАНЕНИЯ БОЛЕЗНЕЙ, ПРОМЫШЛЕННЫЕ ОТРАСЛИ, НАСЕЛЕНИЕ, ЗДОРОВЬЕ.
Цель дипломной работы: выявление причин возникновения и распространения заболеваний в южных экономических районах Казахстана.
Объект - географическое распространение заболеваний по территории Южной экономической зоны Республики Казахстан .
Предмет - заболевания населения Республики Казахстан.
Географическое распространение болезней тесно связано с природными и социальными условиями, причинами, вызывающими некоторые заболевания в процессе развития человеческого организма. В изучении географии здоровья прежде всего необходимо сделать
полноценную характеристику физического, экономического, экологического, медицинского состояния региона.
Результаты: результаты работы сделаны на основе данных Агентства Республики Казахстан по статистике, сайта Medinfo. Кроме того, была рассмотрена география распространения видов заболеваний в южных экономических районах республики, проведен анализ и дана оценка социального, экономического и демографического состаяния регионов республики. Рассмотрены особенности и динамика распространения видов заболеваний, разработаны рекомендации по их профилактике.
ABSTRACT
The thesis consists of an introduction, 3 chapters, the final part and the literature used, the volume of work is 62 pages of computer text, 8 tables, 9 figures, including 4 maps.
SOUTHERN ECONOMIC REGION, GEOGRAPHY OF THE SPREAD OF DISEASES, INDUSTRIAL SECTORS, POPULATION, HEALTH
The purpose of the thesis: to identify the causes of the occurrence and spread of diseases in the southern economic regions of Kazakhstan.
The object is the geographical spread of diseases in the territory of the Southern Economic Zone of the Republic of Kazakhstan
The subject - The subject is diseases of the population of the Republic of Kazakhstan.The geographical spread of diseases is closely related to natural and social conditions, the causes that cause some diseases in the process of development of the human body. In studying the geography of health, first of all, it is necessary to make a full-fledged characteristic of the physical, economic, environmental, and medical condition of the region.
Results: the results of the work are based on the data of the Agency of the Republic of Kazakhstan on Statistics, the Medinfo website. In addition, the geography of the spread of types of diseases in the southern economic regions of the republic was considered, an analysis was carried out and an assessment of the social, economic and demographic state of the regions of the republic was given. The features and dynamics of the spread of types of diseases are considered, recommendations for their prevention are developed.
Белгілеулер мен қысқартулар
млн - миллион
т - тонна
кг - килограмм
нм - нанометр
мкм - микрометр
дБ - децибел
ГАЖ - Географиялық ақпараттық жүйе
Экв. - эквивалент
ШЖШ - Шекті жол берілетін шығарындылар
ЖПОШӨ - Жер пайдалану және орман шаруашылығын өзгерту
ПГ - Парниктік газдар
СЭС - Суэлектрстанциясы
ЖШС - Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
АҚ - Акционерлік қоғам
ҚЖЭО - Қызылорда жылу электр орталығы
МКК - Мемлекеттік коммуналдық кәсіпорын
ҚРҚ - Қатты радиоактивті қалдықтар
ДДСҰ - Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
С6Н6 - бензол
CD - кадмий
Сl2 - хлор
СО - қыздырылған газ
F - ион фтор
Nino - формальдегид
HCl - хлорлы сутегі
HNO3 - азот қышқылы
Mn - марганец
Ni - никель
O3 - озон
Pb - қорғасын
АИТВ - адамның иммун тапшылығы вирусы
КҚГҚ - конго-қырым геморрагиялық қызбасы
ДСМ - Денсаулық сақтау министрлігі
ИЖТМ - Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі
ДСДРО - Денсаулық сақтауды дамыту республикалық орталығы
ҚЕМ - Қауіпсіз еңбек мәдениеті
ДСДМБ - Денсаулық сақтауды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы
МСАК - Медициналық-санитарлық алғашқы көмек
МӘМС - Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру
SWOT - S-күшті жақтары, W-әлсіз жақтары, O-мүмкіндіктер, T-қауіптер
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1
МЕДИЦИНАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ ...
5
1.1
Медициналық-географияның зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2
Табиғи және әлеуметтік - экономикалық факторлардың медициналық - географиялық жағдайға әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
11
1.3
Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданы бойынша ауру түрлерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
2
ОҢТҮСТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ АЙМАҚТА ӨНЕРКӘСІПТІК ОБЪЕКТІЛЕРДІҢ БӨЛІНІУІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙҒА ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
2.1
Ауыр және жеңіл өнеркәсіп салаларының орналасуы мен таралуы ... ...
24
2.2
Өнеркәсіптің экологиялық сипаты мен табиғатқа әсерін бағалау ... ... ...
29
2.3
Оңтүстік экономикалық аудандардағы ауру түрлерінің пайда болуы мен таралуының себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
34
3
ҚАЗАҚСТАН ОҢТҮСТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНДАҒЫ АУРУ ТҮРЛЕРІНІҢ ТАРАЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
41
3.1
Оңтүстік экономикалық аудандардағы табиғи және антропогенді өзгерістердің адам денсаулығына әсерін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
41
3.2
Қазақстандағы оңтүстік облыстарда аурулардың алдын алу үшін жасалатын мемлекеттік бағдарламалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
47
3.3
Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданы бойынша ауру түрлерін алдын алу үшін жасалатын ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5352
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
Кіріспе
Aуpулaрдың геогpафиялық тapaлуы тaбиғи және әлeуметтiк жaғдaйлapғa, aдaм оргaнизмiнiң дaму бapысындa кeйбip aуpу туғызaтын ceбeптepгe тығыз бaйлaныcты. Дeнcaулық гeoгpaфияcын зepттeудe ең әуелі өңірдің физикалық, экономикалық, экoлoгиялық, мeдицинaлық жaғдайынa тoлыққaнды сипaттaмa жacaу керек.
Оңтүстік экономикалық аудандардағы бacты мiндeт, әcipece ayылдық жepлepдe өмip cүру caпacын apттыpy бoлып тaбылaды. Coңғы 25-30 жылдa aдaм opтacын лacтанyдaн жәнe дeгpaдaциядaн қopғаy пpoблeмacының әpтүpлi acпектiлepiнe дeгeн қызығушылық apтып кeлeдi. Oның төтeншe мaңыздылығының нeгiзгi ceбeбi-қopшaғaн opтa caпacының қapқынды өзгeрyi. Aнтpoпoгeндiк әpeкeттiң әcepiнeн қopшaғaн opтaны лacтaйтын әpтүpлi лacтayшы зaттapдың caны apтып кeлeдi. Қазақстанның оңтүстік экономикалық аудандарындағы ауру түрлерінің таралуы мен шығу себептерін анықтау, сондай-ақ аудандардағы өнеркәсіп орындарының әсерінен туындайтын ауру түрлерін қарастыру және талдау. Осыған байланысты, өңipлiк дeнсayлық caқтay жүйeci Қaзaқcтaн Рecпyбликacы Дeнсayлық caқтay миниcтpлiгi бaқылaйтын ұлттық дeнcayлық caқтay жүйeciнiң aжыpaмac бөлiгi бoлып тaбылaды. Республика бoйыншa хaлықтың дeнcayлығын caқтay қaзipгi тaңдa aлдыңғы қaтapдa тұpғaн мәceлeлepдiң бipi. Aлaйдa, зepттey aймaғындaғы, яғни, оңтүстік экономикалық аудандарындағы нeгiзгi мәceлepдi шeшy үшiн әyeлi халық денсаулығына әсер ететін факторларға бaca нaзap ayдapылy кeрeк. Coндa ғaнa халық арасында тapaлaтын ayрy түpлepiнe шeктey қoя aлaмыз.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
oo Оңтүстік экономикалық аудандардың табиғат жағдайы мен табиғи ресурстарының әлеуетін бағалау;
oo Оңтүстік экономикалық аудандардың әлеуметтік-демографиялық жағдайына сипаттама жасау;
oo Аудандардағы өнеркәсіп орындарының орналасу ерекшеліктерін қарастыру, туындайтын ауру түрлеріне талдау;
oo Қазақстанның оңтүстік экономикалық аудандарындағы ауру түрлерінің таралуы мен шығу себептерін анықтау;
oo Ауру түрлерінің пайда болуы мен аумақтарға таралу географиясын анықтау;
oo Табиғи және антропогендік өзгерістерден туындайтын денсаулық мәселелерінің демографиялық өзгерістерге әсерін бағалау;
Дипломдық жұмыстың теориялық және іс-тәжірибелік зерттеу негізін Қазақстан Республикасы денсаулық сақтау министрлігі және өңірлік оңтүстік экономикалық аудандарына арналған сайт мәліметтері, экономикалық аудан бөліністеріндегі салалар бойынша (Қазақстан Республикасы) Президентінің жарлықтары, Қазақстан Республикасы үкіметінің денсаулық сақтау бойынша қаулылары мен шешімдері, Денсаулық сақтау Комитетінің талдамалық жылдық және мерзімдік есептері, Қазақстан Республикасы Ұлттық статистика агенттігінің және баспасөз бен ғылыми басылым деректерінің мәліметтері құрды.
Өңipлiк дeнсayлық caқтay жүйeci Қaзaқcтaн Рecпyбликacы Дeнсayлық caқтay миниcтpлiгi бaқылaйтын ұлттық дeнcayлық caқтay жүйeciнiң aжыpaмac бөлiгi бoлып тaбылaды. Миниcтpлiк дeнcayлық caқтay caлacындaғы бapлық caяcи шeшiмдepдi ұлттық дeңгeйдe қaбылдaйды, aл мeдицинaлық мeкeмeлep жepгiлiктi дeңгeйдe бeлгiлi бip тәуeлciздiккe иe. Oблыcтар мен экономикалық аудандар бoйыншa дeнсayлық caқтay caлacының жaғдaйын жaқcapтy мaқсaтындa мeмлeкeттiк бюджeттeн apнaйы қapжы бөлiнiп, 2022-2025 жылдapғa apнaлғaн бaғдapлaмaлық жұмыcтap жacaлынады деп күтілуде. Дипломдық жұмысты орындау барысында жасалған нәтижелері:
oo Оңтүстік экономикалық аудандардың табиғат жағдайы мен табиғи ресурстарының әлеуетіне баға берілді;
oo Оңтүстік экономикалық аудандардың әлеуметтік-демографиялық жағдайына сипаттама жасалды;
oo Аудандардағы өнеркәсіп орындарының орналасу ерекшеліктерін қарастырып, туындайтын ауру түрлеріне талдау жасалды;
oo Табиғи және антропогендік өзгерістерден туындайтын денсаулық мәселелерінің демографиялық өзгерістерінің әсеріне баға берілді;
oo Ауру түрлерінің пайда болуы мен аумақтарға таралу географиясын анықталды;
oo Экологиялық мәселелеріне талдау жасалып, ауру түрлерінің таралуының алдын алуға ұсыныстар берілді.
1 МЕДИЦИНАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Медициналық-географияның зерттеу әдістері
Қоршаған орта ластану дәрежесі санитар-гигиеналық нормативтердің көп түсуімен анықталады. Қазіргі кезде Адам денсаулығының қоршаған ортаға әсері деген ең өзекті мәселе болып отыр. Адамның ағзасы өте күрделі жүйегі жатады. Көптеген табиғи физикалық, химиялық және биологиялық факторлар әсер етеді. Адам денсаулығы табиғат факторларларына, қоғамның дамуына, ғылыми-техникалық жетістіктерге, өмір сүру жағдайына, қоршаған ортаға және денсаулық сақтау жүйесіне байланысты болып табылады [1].
Осы жоғарыда айтылған мәселелер географияның тағы да бөлінетін саласы медициналық - география қарастырады. Аурулардың таралу географиясы және адам денсаулығын табиғи шаруашылық және әлеуметтік-экономикның факторларына әсер етуімен қарастырады. Медициналық-география терминін италияндық дәрігердің бірі Бернардин Рамаццин (1632-1715.)ж.ж ғылымға алғаш енгізді. Мысалға атмосферада зиянды заттарда тері бет қабатына және шырыш қабықты арқылыда адамның ағзасына түседі екен. Ол дегеніміз тыныс алу мүшелері мен бірге иіс сезуі мүшелерін де қызметін зақымдайды. Ластанған ауаға тыныс алу мүшеге де зиян келтіреді, онда бронхитпен және демікпе ауруларына апарып соғады. Адамның ағзасына ластанған ауамен қатар ластанған ауыз суда әжептәуір зиян алып келеді. Ластанған ауыз суын қолдану салдарынан оба, iшек сүзегi онымен қоса қантышқақ аурулары пайда болады. Топырақтың құрамындағы зиянды заттар жер асты сулары мен өсімдіктерге таралып және осы ластанған зиянды заттар ағзаға күнде тұтынатын сүт, май және жануарлардың етімен адамның ағзасына зиян келтіреді. Аурулардың географиялық таралуы табиғат факторларымен тығыз байланысты (климатта, суда, топырақта және тамақта кейбір химиялық заттардың жетіспеушілігі), әлеуметтік факторлар бойынша адамның материалдық жағдайы, мәдени жағдайына, дәстүрлі тамақтануына аталған факторлардың адам денсаулығына, аурулардың туындауына улкен әсер етіп отыр. Адам денсаулығына әсер ететін табиғи факторларға мыналар: геофизик, метеорлогия және геохимия және климатқа бейім болу жатады. Әлеуметтік-экономикалық факторларғада: өнеркәсіп, көлік пен ауылшаруашылықтары жатады. Медициналық-географияға эпидемология, микробиология, гигиена, патология, физикалық география және экономикалық географиямен, оның ішінде ландшафттануымен де байланысты. Адам денсаулығына әсер ететін факторларды анықтау, талдау, бағалай және жіктеу арқылы туындап отырған мәселелерді шешу жолдарын қарастыра аламыз, денсаулығын сауықтырытын орындар салуға, санитарлық-демалыс орындарды мен санитарлық-гигиеналық орындарды салуға жоспарлауғада улкен мүкіндік береді. Жиналған мәліметтер бойынша медициналық-географиялық болжамдар жасауға, медициналық - географиялық карталар құрастыруға болады.
Медициналық - географияның нозогеография бөлімі бар. Нозогеография, адам ауруларының географиясы (гр.nasos - ауру және геогрфия) - қазіргі уақыттағы немесе ертедегі адам ауруларын географиялық таралуын зерттейтін медициналық-географияның бөлімі ретінде қарастырылады. Нозогеография терминін неміс ғалымы Д. Мюри ұсынған [2].
Осы кезде медициналық-географияның ең өзекті мәселелерінің бірі болып аурулардың табиғи ошақтары болып айқындалады. Табиғи ошақ белгілі бір территорияда, жылы қандылар мен омыртқалыларыдың қолайлы табиғат жағдайына туындағанда ауру таратуы немесе ауруды үлкейтуін айтамыз. Климаттық карталарды қарасақ, біз экватордан оңтүстікке және солтүстікке қарай аурулардың таралу территориясын көреміз, оларды тропиктік аурулар деп атайды. Осындай ыстық, құрғақ, ыстық, ылғалды және құрғақ климатта өзіне тән алуан түрлі жануар және өсімдік түрлері болады, алайда олар ауру таратушылар болып табылады. Көптеген аурулардың таралуы сол жердегі халықтың әлеуметтік жағдайы, санитарлық-гигиеналық талаптардың сақталмауы, дұрыс тамақтанбау, медициналық қызметтің дұрыс көрсетілмеуі себеп болып табылады [4].
Дүние жүзінде 10 мыңға жуық улы өсімдіктер белгілі, олардың көбі тропиктер мен субтропиктерде кездеседі. Олардың адамға ағзасына зияны уларындағы заттарға байланысты атап айтсақ: алколойдттар, гликозит, эфир майы, органикалық қышқылдарға байланысты. Улы өсімдіктер десек оларға саңырауқұлақтар мен папоротниктерді айтсақ болады. Дүние жүзінің инфекциялық және паразиттік картасына көз жүгіртсек, Солтүстік Африка (Марокко, Алжир, Тунис, Ливия, Египет) кең таралаған ауруларды көруге болады. Оларға: iш өту аурулар, қантышқақтар, гепатит Е және гепатит А [3].
Адам денсаулығына табиғи және әлеуметтiк-экономикалық факторлардың әсер ету заңдылықтарын анықтауында-медициналық географияның әртүрлi зерттеу әдiстердi пайдаланады. Медициналық-географиялық зерттеу жүргізу барысында зертеліп отырған территорияға сипаттама беріледі, яғни табиғи жағдайы, әлеуметтiк-экономикалық, медициналық-санитарлық жағдай және өлім-жітім туралы мәліметтер жиналады. Статисткалық мәліметтер, яғни халықтың сырқаттанушылар құрамын анықтайтын мәліметтер пайдаланылады. Жиналған мәліметтер негізінде медициналық-географиялық карта құрастырылады. Медициналық-географияда негізгі үш түрлі әдістер бар: медициналық-географиялық сипаттама, картографиялық және статистикалық әдіс [4].
Медициналық-географияда далалық зерттеулер жүргізу барысында және биология, география (табиғи және әлеуметтік), демография, экономика, этнография, әлеуметтану, тарих ғылымдарынан мәліметтер алынады. Медициналық-географиялық зерттеулер нәтижелерін әртүрлі сала мамандары пайдаланады, географтар, құрылысшылар және тағы басқа сала мамандары. А.П. Виноградов және В.В. Ковальски биогеохимиялық теорияның медицинада, биология және ауыл шаруашылығында пайдалауын қарастырған. Бұл теорияның маңызы биогеохимиялық провинциялардың және биогеохимиялық аудандар туралы түсінікті қалыптастырды. Биогеохимиялық провинция-бұл жердегі белгілі бір облыс және оның өзіне тән тау жыныстарында, топырағында, жер беті және жер асты суларында, өсімдіктерінде химиялық элементтері болады, осы байланысты ол жерде сол территоряға тән ауру түрлерінің таралуына әсер етеді. Бұл жағдай сол жерде тұратын адамдар тұтынатын тамағы мен суларында белгілі бір химялық элементтердің аз немесе шамадан көп болуымен түсіндіріледі. Осындай эндемикалық ауруларға тамақ құрамында тұздың жетіспеуінен пайда болатын зоб ауруын, ауыз суында фтордың жетіспеуінен тіс жегі ауруларының пайда болуы және қоршаған ортада фтордың шамадан тыс асып кеткенде флюороз ауруының пайда болуы. Биохимиялық повинциялармен қатар техногендік повинциялар болады, ол сол жердегі өнеркәсіп орындарымен байланысты. Техногендік биогеохимиялық провинциялар өнеркәсіпорындары ареалдарында химиялық элементтердің ластануымен байланысты, мысалы алюминий заводының айналасында фтор сутекпен және олардың қоспаларымен ареалда халық флюорозбен ауырады [5].
Халыққа медициналық-географиялық тұрғыдан баға беру барысында географиялық орналасуы, еңбек етуі және тұрмыстық жағдайына үлкен мән беріледі. Кей жағадайларда аурулар кенет пайда болуы мүмкін бұл сол жерге келетін демалушылар немесе уақытша келетін жұмысшылар ағымынада байланысты болуы мүмкін. Кез келген жерге сипаттама беру барысында біз халық саны, тығыздығы және орналасуы деген сияқты мәліметтер жиналады, ол мәліметтерді жылда берілетін статистикалық есептерден алуға болады. Сонымен қатар сол жерде тұратын тұрғындардың тамақтануы, салты, еңбек ету аясы және тұрмыстық жағдайы үлкен әсер етеді. Мысалы, кәсіби аурулар болуы мүмкін, ол істейтін жұмыс орында болатын шудан және т.б жағдайларға байланысты болуы мүмкін. Кәсіби аурулар адам ағзасына өнеркәсіптің келенсіз факторларың әсер ету: шаң тозан, діріл, шу аурулар. Медициналық-географиялық баға беру кезінде аурулар таралған жердің ландшафты, өсімдік түрлері, теңіз деңгейінен биіктігі, су сапасы, жел бағыты ескеріледі [6].
Медициналық-географияның зерттеу әдістерінде сипаттау әдісінде табиғи және әлеуметтік-экономикалық, медициналық-санитарлық жағдай және халықтың сырқаттанушылар құрамы жайында мәліметтер жиналады. Жиналған мәліметтер жүйеленіп, ғылыми сараптамадан өтіп, зерттеліп отырған территорияның халқының денсаулығына әсер ететін факторлар анықталады.
Медициналық статистика негізінде:
oo жалпы және жекелеген түрде халық денсаулығының жағдайы және динамикасы анықталады (жынысы және кәсібі бойынша және т.б.);
oo денсаулық сақтаудың мекемелердің және органдарының (дәрiгер кадрлар, мекемелер желiсі, олардың емдiк-профилактикалық, санитарлық-гигиеналық және эпидемияға қарсы жұмыстары және т.б.) қызметі анықталады;
oo қоршаған ортаның адамға және оның денсаулығын жақсартуға бағатталған шараларының тиiмдiлiгіне баға беріледі [7].
Медициналық-география үшін есептік құжаттар өте құнды болып саналады: диспансеризация туралы мәліметтер, медициналық құжаттар және әр түрлі аурулармен сырқаттанған сырқаттанушылар құрамы жайындағы мәліметтер. Осы сипаттамалар негізінде медициналық-географиялық карталар құрастырылады. Демографиялық статистика мәліметтері ең құнды мәліметтер қатарына жатады. Демографиялық көрсеткіштерге: халық саны, жыныстық және жастық құрамы, жалпы және нәрестелер өлімі, табиғи өсім және халықтың орташа өмір сүру жасы жатады [8].
А.А. Шошин Медициналық-география негіздері деген еңбегінде медициналық-географиямен медициналық статистика арасындағы байланысты көрсеткен. Өз еңбегінде Ауруларға медициналық-географиялық талдауына жалпы аурулар құрылымына, ауру динамикасына, аурулардың пайда болу мезгілдеріне және инфекциялық және инфекциялық емес аурулардың таралуын енгізген. Зерттеу нысаны медициналық-географияның зерттеу нысаны өлім-жітімді және шектік көрсеткіштерді көрсеткен [9].
Медициналық статистиканың негізі жалпы статистика және математикалық статистика. Медициналық статистиканың теориясының және практикасының дамуына әсер еткен математика, кибернетика, информатика, есептеу техникасы, ақпаратты есептеу техникасымен өңдеу медициналық статистиканың дамуына әсер етті. Медициналық статистика мынадай негізгі бөлімдерден тұрады:
- жалпы теориясы және әдістер;
- халықтың денсаулық статистикасы;
- денсаулық сақтау статистикасы;
- медициналық статистиканың әдістерін клиникалық, лабораториялық және тәжірибелік зерттеулерде пайдалану [10].
Статистикалық зерттеудің негізгі әдісін статистикалық бақылау( жоспарлау әдісіне кіреді); басқарушылық ақпаратты топтастыру; математикалық және статистикалық деректерді салыстырмалы талдау: салыстырмалы көрсеткіштер, өзара байланысты және өзара байланысты зерттеулер, Пульс пен құбылыстар динамикасын бағалау, эксперименталды статистиканы жоспарлау, болжау, статистикалық талдау, графикалық талдау және т. б.
Медициналық статистика бес негізгі кезеңді қамтиды:
1) зерттеуді жоспарлау (мақсатты анықтау, міндетті анықтау, зерттеу жоспары және жобаны әзірлеу);
2) статистикалық қадағалау (статистикалық зерттеулер үшін деректер жинау);
3) бақылау ақпаратын жіктеу;
4) бастапқы деректерді өңдеу;
5) ғылыми-статистикалық талдау, зерттеу деректерін графикалық және анықтамалық өңдеу. Бұл бөлімдерге қарамастан, медициналық статистикалық зерттеу бір-бірімен зерттеу әдісі болып табылады. Медициналық статистиканы зерттеудің мақсаты-шұғыл көмек көрсету саласындағы медицина қызметкерлерінің жұмысын анықтау, эпидемиялық шараларды зерттеу, талдау, емдеу және адамдар арасында ауруларды жазу [9].
Адам денсаулығы (ауру) және емдеу-алдын алу мекемелері (қалалық емханалар), балалар емханалары, стоматологиялық клиникалар және жедел жәрдем қызметтері туралы деректер медициналық статистика саласында өте маңызды және құнды. Медициналық статистика жөніндегі деректер денсаулық сақтау, медицина ғылымы мен техникасын дамыту саласындағы жаңа талаптарға сәйкес жаңартылып отырады [4].
Медициналық-статистикалық зерттеу бес кезеңнен тұрады:
- зерттеулерді жоспарлау;
- статистикалық бақылау;
- статистикалық деректер мен бақылау деректерін салыстыру;
- жиналған деректерді бастапқы өңдеу;
- Ғылыми-статистикалық сараптама және өз әдебиеттерін графикалық ұсыну.
Дұрыс орындалған медициналық-географиялық зерттеу таңдалған аймаққа байланысты. Көптеген мамандардың пікірінше, кешенді медициналық-географиялық жұмыс үшін дамыған өндірістік кешен алу қажет. Бұл аудандар адам денсаулығына қауіпті.
Жан-жақты медициналық-географиялық сипаттау үшін келесі бірізділік қажет:
1) аумақтың табиғи және әлеуметтік-экономикалық мәртебесін айқындау;
2) халықтың денсаулығы мен аурушаңдығын анықтау;
3) адам денсаулығы мен қоршаған орта арасындағы байланысты анықтау;
4) ауыл шаруашылығы және өнеркәсіптік жұмыс топтары үшін нақты шаралар, өмір сүру деңгейін арттыру және медициналық көмек көрсету жөніндегі жұмыстар, халықтың денсаулығын жақсартуға бағытталған жұмысты айқындау белгіленеді.
Медициналық-географиялық карталау әдісі адам мен қоршаған орта арасындағы байланысты сандық түрде көрсетеді. Құбылысты кеңістіктік бағалау, яғни қоршаған ортаның ластануына баға береді. Медициналық-географиялық карталау әдістемесі қоршаған орта мен адам денсаулығы арасындағы өзара байланыс туралы түсінік береді. Медициналық географиялық карталар динамикасын және оның табиғатпен байланысын, әлеуметтік-экономикалық жағдайды, экологиялық жағдайды көрсетіп қана қоймай, адамның қадір-қасиетін нығайтады [4].
Медициналық карталар адам денсаулығына және адам денсаулығының ағымдағы жағдайына әсер ететін экологиялық және әлеуметтік-экономикалық факторларды, денсаулық сақтау саласындағы шаралар қалай қабылданатынын бейнелейді. Медициналық контент үш бөлікке бөлінеді. Карталардың бірінші тобы табиғи жағдайлардың (ландшафт, климат және өсімдіктер, адам денсаулығы), әлеуметтік және тұрмыстық жағдайлардың, адамдардың денсаулығы өнеркәсіптік аймақтардың карталарын, сондай-ақ осы топтың кешенді медициналық-географиялық аймақтануын қамтиды. Екінші топтың карталары нозагеографиялық карталарды қамтиды. Үшінші топтың карталары медициналық мекемелерді, санитарлық-гигиеналық орталықтарды, курорттар мен демалыс орталықтарын көрсететін карталарды қамтиды. Медициналық-географиялық тақырыптық карталар әлеуметтік-экономикалық географиямен және техникалық тақырыптық карталармен тығыз байланысты. Олардың арасында медициналық-демографиялық көрсеткіштері бар карточкалар, туу, өлім, санитарлық-техникалық көрсеткіштер және белгілі бір табиғи ортада тұратын адамның жұмысы мен демалысы үшін қолайлы жағдай жасайтын әлеуметтік-тұрмыстық көрсеткіштер бар [6].
Медициналық-географиялық карталар әлі күнге дейін теорияда, құрастырудың принциптері мен әдістерінде. Медициналық-географиялық карталау әдісін әзірлеу қазіргі заманғы медициналық-географиялық зерттеулермен байланысты. Қазіргі уақытта ғылыми және медициналық-географиялық зерттеулер картографиялық әдістерсіз анықтау мүмкін емес болып отыр.
Бұл картаның мақсаты-адам денсаулығы үшін ерекше орта құру және денсаулық сақтау қызметкерлерінің жұмысын оңтайландырудың арнайы алдын алу шаралары мен тәсілдерін ұсыну. Карталар зерттелетін аймаққа және осы саладағы мәселелерге байланысты әр түрлі тақырыптарда болуы мүмкін. Мысалы, Денсаулық, аурулардың табиғи ошақтары, кешенді медициналық-географиялық карталар, санаториялар, Сан-экологиялық жағдай және басқалар [5].
Карталарды әзірлеу кезінде осы ауданның табиғи жағдайы ескеріледі. Кейбір жағдайларда қысылтаяң табиғи жағдайларға, топырақ-ландшафтық-геохимиялық жай-күйіне байланысты жағдай егжей-тегжейлі қаралуы мүмкін. Нозологиялық бейнелерді көрсету кезінде аурудың бір түрі ғана емес, пациенттердің жалпы саны да көрсетіледі. Кешенді медициналық-географиялық карталар бүкіл өңірдің барлық медициналық-географиялық жағдайын, яғни аурудың негізгі түрлерін, климаттық сипаттамаларын, ландшафты және фермада пайдалану түрлерін сипаттайды.
Басты картадағы индикаторларға аурулар, жұқтыру қаупі және аурулардың түрлері кіреді. Медициналық-демографиялық көрсеткіштер мынадай деректерге негізделген: жастар, ерлер мен әйелдер арасында аурулардың таралуы, өлім-жітім, балалар өлімі, әйелдер мен ерлердің орташа жасы сияқты ақпаратты пайдалану [6].
Медициналық-статистикалық деректер, арнайы далалық зерттеулер мен экспедициялар, сондай-ақ кешенді зерттеулер Медициналық - географиялық карталар жасау кезінде жүргізіледі. Медициналық - географиялық карталарды ресімдеу барысында геометриялық белгілер мен күрделі диаграммалар қоса жүретін пиктограммалар кеңінен қолданылады.
Карталарды жасау технологиясының ерекшелігі негізгі түбірлік карта негізіндегі барлық жұмыс кезеңдері компьютерде негізделген. Әдетте, деректер базасы ГАЖ-технологиясына негізделген. Карталар тікелей баспаханаға жіберілуі мүмкін, онда олар өңделеді және қағазға басылады.
Медициналық-географиялық карталар қоғамның аса маңызды мәселелерін шешуде, халықтың денсаулығын жақсарту және қалпына келтіру бойынша қажетті іс-шараларды ұйымдастыруда үлкен маңызға ие. Карталардың көмегімен біз адамдардың денсаулығы туралы толық ақпарат алып, оларды шешу тәсілдерін қарастырамыз [7].
Медициналық және географиялық картографияның арқасында біз адамдар мен қоршаған орта арасындағы байланысты көріп отырмыз. Бұл әдістің маңыздылығы құбылыстардың кеңістіктік талдауын жүргізуге мүмкіндік береді. Картография әдісі географиялық дерексіз, ауқымды, көрнекті және жалпыланған болып табылады. Мұның барлығы бізге медициналық - географиялық құбылыстарды толық сипаттауға және бейнелеуге мүмкіндік береді.
1.2 Табиғи және әлеуметтік - экономикалық факторлардың медицина-лық- географиялық жағдайға әсері
Адам денсаулығы қоршаған ортаға байланысты, ал қоршаған ортаның жағдайы оған әсер ететін факторлармен тікелей байланысты. Медициналық-географиядағы табиғи және әлеуметтік-экономикалық факторлардың маңызы жоғары. Аурудың географиялық орналасқан жерін анықтау тәсілдерінің бірі оның табиғи жағдайын анықтау болып табылады және табиғи ортаға әсер ететін негізгі факторлар Өнеркәсіп өндірісі, осы салалардан өнеркәсіптік қалдықтар, көлік, сол саладағы медициналық қызметтер болып табылады, біз Медициналық және географиялық жағдайды толығымен бағалай аламыз [4].
Ластанудың бірнеше түрі бар: химиялық ластану, физикалық, тұрмыстық радиоактивті заттармен ластану, жылу мен жарықпен ластану және тұрмыстық қалдықтармен ластану. Химиялық ластану қаланың қоршаған ортасына, яғни өнеркәсіп пен көлікпен бөлінетін улы заттармен ластануға әсер етеді. Қала атмосфералық ауамен азот қос тотығымен, формальдегидпен және көміртегі тотығымен ластанған. Физикалық ластану: шулы ластану, ыстық, тербелістер, электромагниттік және радиоактивті ластану. Ішкі радиоактивті ластану ядролық энергияны немесе радиоактивті сәулеленуді пайдалану кезінде орын алады. Адам рентген суреттерін ала алады. Атмосферадағы радон мөлшерін бақылау қажет. Радон кейде "өлтіргіш газ" деп аталады. Жылу және жарықпен ластану, жылу ластануы тұрғын үйлерден, өнеркәсіптік немесе көлік құралдарынан бөлінген. Қыста ауа температурасы 1-4 градусқа дейін көтеріледі. Тұрмыстық қалдықтар, оның ішінде тұрмыстық қалдықтар ағыны өте зиянды. Олардың арасында, атап айтқанда: пайдаланылған май, хлориттар, сульфаттар, нитриттер, нитраттар, аммонийлік азот, фенолдар, темір, мыс, қорғасын, никель, хром, кобальт, алюминий, кадмий [3].
Табиғи факторларға: рельеф, климат, топырақ, су, мұхит сулары, флора және фауна жатады. Бұл табиғи факторлар адамға оң және теріс әсер етуі мүмкін, адам ағзасының қалыпты жұмыс істеуіне және ауру тудыруы мүмкін. Табиғи факторлардың адам ағзасына жағымсыз әсерінің нәтижесінде күннің, көшкіннің және өсімдіктермен уланудың әсеріне ұқсас әсер етуі мүмкін. Табиғи факторлар көптеген ауруларды тудырады, жеке аурулардың географиясына әсер етеді. Ауыр гирофия - бұл аурудың түрі, әр өңірге тән, мысалы, тропиктерде аурулардың белгілі бір түрлері, атап айтқанда аурулардың таралуы. Жаңа аурулар гангрена және флюороз сияқты аурулардың географиясына әсер етуі мүмкін. Табиғи факторларды анықтай отырып, ол адам ағзасының белгілі бір климатқа бейімделу механизмін зерттеуге, көптеген заңдарды ашуға және эпидемияға қарсы шараларды қамтамасыз етуге көмектеседі. Соңғы жылдары адам саудасы ғарыштан мұхит түбіне дейін қозғалмай қалды. Адам жаңа табиғи факторларға тап болады және бұл факторлар жаңа аурулардың пайда болуына және жаңа өршудің пайда болуына әкелуі мүмкін. Жаңа табиғи факторлар: ғарыштық сәулелену, қуатты магниттік тербелістер, иондалған ауа болып отыр [5].
Медициналық - географиядағы әлеуметтік - экономикалық факторларға адам өмірінің өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық, материалдық, мәдени, дәстүрлі тамақтануы жатады. Жақсы тамақтану, адамның әлеуметтік мәртебесі көптеген жұқпалы және кәсіби аурулардың таралуының жалғыз шарты болып табылады.
Қоршаған ортаның ағымдағы жай-күйі тек қазіргі ұрпаққа ғана емес, болашақ ұрпаққа да әсер етуі мүмкін. Қазіргі уақытта медициналық терминдерге жаңа терминдер, яғни аурулардың жаңа түрлерінің пайда болуы қосылады. Бұл аурулар, мысалы, обырдың жаңа түрлерін және орталық жүйке жүйесінде алюминий мен қорғасынның жинақталуы нәтижесінде пайда болатын психикалық ауруларды қамтиды. Қазіргі уақытта медицина қызметкерлері денсаулық үшін зардаптарды анықтауға ғана емес, сонымен қатар алдын алуға, емдеуге және жауапты шараларға да шоғырланған [6].
Химиялық талдау және биоиндикаторлар арқылы қоршаған ортаны ластауды білу үшін екі жолы бар. Биоиндикаторлар - өсімдіктер мен жануарлар. Мысалы, нақты табиғи жағдайды талдамайтын зауыт, бірақ ауаны тазалықта ұстау маңызды. Қалада өнім өседі, себебі ол қалалық ауада күкірт диоксиді үшін зиянды. Егер ауа күкірт диоксиді болса, ол өмір күшін толығымен жояды. Сондықтан, егер сіз таза ауамен орын іздесеңіз, онда баруға болатын орынды қаладан тыс жерден іздеңіз. Бұл адамда өте сезімтал биологиялық құрылғы. Адам қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін біз табиғат заңдарын бұзу салдарын, адам денсаулығы үшін зардаптарды және планетада пайда болатын проблемаларды көріп отырмыз, сондай-ақ геожүйенің тұтастығына қауіп төндіреді [5].
Жеке табиғи компоненттер адам денсаулығына қалай әсер ететінін көрейік. Күн радиациясы адам ағзасына өте маңызды, күн радиациясының адам ағзасына және биосфераға әсері зерттелген.
А.Л. Чуевский күн радиациясы және жұқпалы аурулардың таралуы, жүйке және психикалық аурулар және адам өлімі күн радиациясымен байланысты, ол жүрек-қан тамырлары аурулары, жарақаттар, жануарлардың миграциясы, патогенді және патогенді емес микробтардың қаупін арттырады.
Күннің кірер алдында адам ағзасында күн радиациясына сәйкес, күндегі жарылыс кезінде лейкоциттердің өсуін туындатқан және жүрек-қан тамырлары мен жүйке жүйелерінің қызметін бұзған флуктуациялық проза дамыды.
Күн радиациясының, жол-көлік оқиғаларының және жолдағы психикалық аурулардың ұлғаюымен, сондай-ақ ауру адамдар санының қысқаруымен есептеледі.
Ультракүлгін сәуле адам ағзасына үлкен әсер етеді, ультракүлгін сәулелердің әсері оның ұзындығына байланысты адам терісіне зиянды 285-180 нм ультракүлгін сәулеленуді құрайды.
Өнеркәсіптік дамыған қалаларда ауаның ластануына байланысты ультракүлгін сәуле шығару жеткіліксіз болып табылады және осындай қалаларда тұратын адамдар ультракүлгін жарықтың жетіспеушілігіне ұшырайды. Көмір шахталарында және ірі қалаларда тұратын адамдар жоғары табиғи ультракүлгін сәулелерге ие. Күн сәулесінің, жүрек-тамыр жүйесінің, репродуктивті жүйенің және сүйек тінінің жеткіліксіз болуы және бұлшықет массасының жоғалуы кезінде байқалады [6].
Күн сәулесіне қосымша, мысалы, адам денсаулығы үшін жүйке жүйесі мен жүрек функциясы бар адамдардың жарығының құлауын азайту маңызды. Күзде барлық жерде жарылыс болады, өйткені магнит дауылдары пайда болады.
Француз дәрігері алғаш рет адам ағзасына магниттік дауылдың әсерін зерттеді. Магнитті стеноз жағдайында егде жастарда ересектер мен жүрек-қантамыр жүйесінің көтерілуі байқалды.
Жел адам ағзасында, адам денесінің жылуын реттеуде маңызды рөл атқарады.
Қысым өзгергенде, адам денесінің және адам денесінің ішкі қысымында айырмашылық пайда болады, және ауру, жүрек ауруы және қан қысымы артады. Қысым адам ағзасына үлкен әсер етеді. Адам ағзасындағы қысымның тұрақты болуы оның өмір сүруін қалыпты етеді. Жүрек-қан тамырлары аурулары, жүректің ишемиялық ауруы, жүйке жүйесі аурулары, құлақтағы шу, өкпе аурулары, гипертония салдарынан атмосфералық қысымның өзгеруі. Соңында, атмосфералық қысым ағзаның қалыпты жұмыс істеуіне айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Адамның дене температурасы 240С, ылғалдылығы 60%. Бұл комбинация өзгерген жағдайда адам өз денесінде кез келген ауытқуларды бастан кешіреді. Түрлі физиологиялық өзгерістер байқалуы мүмкін, мысалы, пульс жиілігінің, жүрек жиілігінің өзгеруі және т.б. Респираторлық аурулар салдарынан ылғалдандырғыштар зардап шегеді [7].
Қысым адам ағзасына үлкен әсер етеді. Жүрек-қан тамырлары аурулары, жүректің ишемиялық ауруы, жүйке жүйесі аурулары, құлақтағы шу, өкпе аурулары, гипертония салдарынан атмосфералық қысымның өзгеруі. Соңында, атмосфералық қысым ағзаның қалыпты жұмыс істеуіне айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Осы табиғи факторлардан басқа, әлеуметтік және экономикалық факторлар адам ағзасына үлкен әсер етеді. Қалада тұратын адамның денсаулығы ауылда тұратын адамдардың денсаулығына қарағанда әлсіз, қаладағы өнеркәсіптік кәсіпорындардың жоғары шоғырлануына және адам ағзасына әсер ететін жол шуына байланысты. Қалада ауа, су, топырақ және өсімдіктер әртүрлі. Қала-жасанды экожүйе, жасанды жүйе. Ірі қалалар халықтың жоғары тығыздығымен, көптеген аурулармен, шумен таралған. ПГ шығындылары 1-кесте қарастырылған [8].
1-кесте.
Қазақстан Республикасындағы секторлар бойынша 1990-2018 ж. парниктік газдардың шығарындылары, мың тонна СО2 экв. [9]
Жылдар
ШӨ-сіз жалпы эмиссия
ШӨ-мен жалпы эмиссия
Энергетика
ӨҮЖӨ
АШ
ЖПОШӨ
Қалдық-тар
1
2
3
4
5
6
7
8
1990
385022,01
373392,17
317963,50
19405,85
43869,00
-11629,85
3783,65
1991
369854,70
368230,44
304692,79
18350,56
43018,71
-1624,26
3792,64
1992
343664,77
353062,70
279338,39
16698,63
44067,17
9397,93
3560,58
1993
308227,87
328657,21
249568,42
12587,10
42727,45
20429,34
3344,91
1994
261023,63
293044,60
214545,60
7966,46
35275,35
32020,97
3236,22
1995
244275,60
287960,56
200422,41
8904,59
31684,96
43684,96
3263,63
1996
226180,16
281271,67
188123,37
7816,82
27024,31
55091,51
3215,67
1997
218834,89
293538,59
180760,49
10116,73
24730,36
74703,70
3227,30
1998
215135,64
293526,39
178347,08
8853,46
24780,07
78390,75
3155,02
1999
189021,64
276022,47
147399,66
11384,07
27077,04
87000,83
3160,87
2000
219030,46
314490,43
174629,25
12703,25
28518,64
95459,98
3179,32
2001
212958,38
290450,06
167519,47
12775,17
29450,91
77491,68
3212,83
2002
235320,55
293240,73
187134,56
14010,66
30900,92
57920,18
3274,40
2003
257075,16
296391,95
205532,92
15631,18
32583,28
39316,80
3327,78
2004
263901,34
287821,99
210474,28
16010,76
34042,85
23920,65
3373,46
2005
277740,39
284041,54
222788,22
16098,74
35433,46
6301,15
3419,97
2006
295020,60
288590,69
237243,56
17348,83
36943,76
-6429,90
3484,44
2007
296551,53
290171,54
237887,47
18444,44
36643,89
-6379,99
3575,73
2008
291519,01
282842,89
234034,38
18028,22
35762,31
-6676,12
3694,09
2009
279646,42
271300,09
224424,39
16060,77
35210,60
-8346,33
3950,66
2010
303286,40
292953,96
248126,18
16878,06
34182,99
-10332,45
4099,16
2011
293268,93
282588,40
238763,71
18060,47
32251,68
-10680,53
4193,07
1-кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
2012
296890,24
285310,23
244035,20
17704,52
30870,50
-11580,01
4280,03
2013
304663,39
292181,35
249831,38
20187,59
30235,63
-12482,04
4408,80
2014
331205,22
323930,14
274742,58
20610,10
31305,12
-7275,08
4547,42
2015
341342,71
339036,69
282438,16
21992,73
32301,20
-2306,01
4610,61
2016
342616,69
344477,76
281846,03
22702,56
33353,33
1861,06
4714,78
2017
364180,03
371064,08
301678,46
22906,45
34799,94
6884,05
4795,18
2018
375581,98
388019,11
312761,01
21697,52
36217,43
12437,13
4906,02
2019
354869,62
364483,07
291084,50
21678,15
37089,34
9613,45
5017,63
2018ж. Қатысты 2019 өзгерістер пайызы
-5,51%
-6,07%
-6,93%
-0,09%
2,41%
-22,70%
2,27%
1990ж. Қатысты 2019ж. өзгерістер пайызы
-7,83%
-2,39%
-8,45%
11,71%
-15,45%
-182,66%
32,61%
Тұтастай алғанда, 2019 жылы ПГ эмиссиялары базалық 1990 жылғы деңгейден тек екі секторда - Өнеркәсіптік үдерістер және Қалдықтар тиісінше 11,71% және 32,61%-ға асып түсті. Қалған секторларда (Энергетикалық қызмет, Ауыл шаруашылығы және ЖПОШӨ) ПГ эмиссиялары базалық жыл деңгейінен тиісінше 8,45%-ға, 15,45%-ға және 182,66%-ға төмен болды. [9].
Жалпы, ПГ-ның жалпы ұлттық эмиссиялары ЖПОШӨ есепке алумен және есепке алмағанда 2019 жылы 7,83%-ға және 2,39%-ға төмендеді [9].
Америкалық және ағылшын зерттеушілерінің мәліметтері бойынша, қалада күн радиациясынан 15%-ға кем, шу мен химиядан 30% - дан артық. Халық саны миллионнан астам адам болатын қалада қатерлі ісікпен ауыратын адамдар саны жүрек-қантамыр ауруларымен, аллергиялық аурулармен, обырмен, қанайналым жүйесімен, тыныс алу жолдарының, көздің, ас қорыту мүшелерінің ауруларымен ауыратын адамдар санынан екі есе асады. Адамның дене температурасы 240С, ылғалдылығы 60%. Бұл комбинация өзгерген жағдайда адам өз денесінде кез келген ауытқуларды бастан кешіреді. Қазақстан бойынша атмосфералық ауаға ластағыш заттардың шығарындылары (2-кесте).
2-кесте.
2014-2020 жылдардағы стационарлы көздерден атмосфералық ауаға ластағыш заттардың шығарындылары, мың тонна [10]
Атауы
Жылдар
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
1
2
3
4
5
6
7
8
Қатты заттар
494,2
466,0
460,6
475,7
508,0
508,0
500,4
Газтәріздес және сұйық заттар
1762,5
1714,0
1811,0
1882,1
1938,7
1938,7
1940,7
Күкірт диоксиды
729,1
710,6
767,5
786,4
838,3
838,3
868,1
2-кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
Көміртек тотығы
478,8
451,2
473,0
491,9
476,9
476,9
486,5
Азот тотықтары
256,5
243,4
246,6
264,7
272,2
272,2
311,4
Құрамында 35-40 кальций тотығы бар көмір күлі %
14,4
8,6
8,6
14,2
13,47
13,47
7,1
Күйе
8,9
7,3
8,0
8,7
7,6
7,6
6,6
ҰОҚ
114,4
102,1
100,4
87,2
91,7
91,7
146,2
Аммиак
2,2
2,3
2,5
2,6
2,5
2,5
2,2
Көмірсутектер (ҰОҚ-сыз)
62,0
66,1
63,0
45,2
35,3
128,5
123,7
Толуол
2075,9
2174,1
1941,7
2354,9
2339,6
2178,5
2150,7
Қорғасын
699,4
636,3
224,5
254,8
241,5
390,0
369,6
Мыс
162,6
254,5
217,7
-
366,2
424,9
Мыс оксиді
-
-
-
32,9
32,3
-
-
Нафталин
54,9
54,5
56,2
58,7
61,2
61,0
50,1
Бенз(а)пирен
23,2
49,6
22,8
24,7
27,9
57,8
50,3
Мышьяк
87,7
40,5
13,4
7,9
41,6
13,8
27,3
Кадмий
1,2
1,2
1,3
6,5
0,9
0,8
0,7
Дихлорэтан
0,100
1,2
1,2
1,125
1,1
3,3
0,8
Сынап
0,2
0,2
0,5
0,3
0,18
0,19
0,18
Қазақстан Республикасы Ұлттық статистика бюросының деректері бойынша 2020 жылы республиканың әуе бассейніне қорғасын және оның қосылыстары 369,6 тонна, марганец және оның қосылыстары 91,9 тонна, мыс оксиді 424,9 тонна, күкірт қышқылы 364 тонна, мышьяк 27,3 тонна, хлор - 56,1 тонна, сынап - 189 килограмм сияқты ластағыш заттар келіп түскен. Осы заттардың нақты шығарындылары белгіленген шекті жол берілетін шығарындылар (ШЖШ) көлемінен аспады.
Ауыр металдар, олардың негізгі көздері ауыр металлургия өнеркәсібі, отын өнеркәсібі және автомобиль жасау болып табылады. Тұрмыстық қалдықтар, өнеркәсіптік қалдықтар мен ауыл шаруашылық топырақты ластайды. Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын тыңайтқыштар мен әртүрлі химиялық заттар жоғары өнімді қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар топырақ пен суды ластайды және адам ағзасына зиян айтарлықтай әсерін келтіреді. Ферма айналасындағы топырақты ластайтын негізгі фактор-тырысқақ, ауру тудыратын микроорганизмдер, туберкулез, бруцеллез сияқты көптеген зиянды микроорганизмдерді жинайды. Көрпе шырышты қабықтар мен жарақаттайтын теріден туындаған. Топырақтың эпидемиологиялық ерекшелігі-ол 1 ай және бірнеше ай бойы ауру тудыратын патогендерді ұстап тұруы мүмкін. Оларға: ботулизм және тұқым қуалайтын патогендер жәнеде басқада ауру түрлері жатады. Органикалық қалдықтар топырақта кеміргіштердің жиналуы үшін таптырмас орын болып табылады, олардың аурулары, оба және ісік аурулары т.б. [9]. Жүрек-қан тамырлары аурулары, жүректің ишемиялық ауруы, жүйке жүйесі аурулары, құлақтағы шу, өкпе аурулары, гипертония көп жағдайда қалалық жерде тұратын халықтар арасында кездеседі.
Адам ағзасы үшін ластанған суды тұтыну өте маңызды. Өнеркәсіптік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz