Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі мәні

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Комерциялық емес ашық акционерлік қоғам
ҒҰМАРБЕК ДӘУКЕЕВ АТЫНДАҒЫ
АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС УНИВЕРСИТЕТІ
Энергетика және Жасыл Технологиялар Институты
Инженериядағы Экология және Менеджмент кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігіне жету жолдары

Мамандығы: Инженериядағы кәсіпкерлік
Орындаған: Болатбай Абылай
Тобы: ПИк 20-01

Алматы 2024

МАЗМҰНЫ
Кіріспе
4

1 КӘСІПОРЫН ӨНДІРІСІНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
6
1.1 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің экономикалық мәні мен маңызы
6
1.2 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің критерийлері мен әсер ететін факторлары

13

2 Қазақстан Республикасының жеңіл өнеркәсібінің кондитерлік кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін талдау мен бағалау ерекшеліктері
21
2.1 Тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының жай-күйін және оның даму перспективаларын талдау
21
2.2 Қазақстанның кондитерлік саласының бәсекеге қабілеттілігін бағалау
24
2.3 Кондитерлік кәсіпорындар өндірісін талдау және олардың стратегияларын әзірлеу
33

3 Кондитерлік кәсіпорын өндірісінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдары
56
3.1 Кондитерлік кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру стратегиясын қалыптастыру
56
3.2 Ұйымның бәсекеге қабілеттілігін арттыру бойынша ұсыныстар
64

70

Қорытынды
79

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
86

КІРІСПЕ
1 Теориялық (тұжырымды) сипаттама
2 Кәсіпорын жүйесі қалай сипатталады (кәсіпорын жайлы ақпараттар іздеу)
3. Бәсекелестік ұғымы және оның экономикадағы алатын орны
4. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі мәні
5. Бәсекеге қабілеттілікке жетудің жолдары мен маңыздылығы
6. Нарықтағы бәсекелестік деңгейі қандай
7. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
0.1 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің экологиялық және экономикалық мәнін анықтау

ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Жоспар
1 КӘСІПОРЫН ӨНДІРІСІНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
0.1 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің мәні мен маңызы

1.2 Кәсіпорын өндірісінің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторлар
2 Қазақстан Республикасының жеңіл өнеркәсібінің кондитерлік кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін талдау мен бағалау ерекшеліктері
2.1 Тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының жай-күйін және оның даму перспективаларын талдау

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпорын экономикасының жаһандануы, Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына мүшелігі кәсіпорын өндірісінің бәсекеге қабілетті өнімдерді шығаруын талап етеді. Еліміздің кәсіпорындары нарыққа тауарларды шығарып ғана қоймай, бәсекелестерінен алдыңғы қатарда болып, жаңа инновациялық технологияларды қолдануы керек. Әрбір кәсіпорын үшін бәсекелестікті күшейту жағдайында бірінші жоспар-өзінің бәсекеге қабілеттілігін сақтау және арттыру міндеті.
Әлемдік дағдарыс құбылыстары аясында қалыптасу мәселесі тұрақты бәсекеге қабілеттілік ерекше өзектілікке ие болды сыртқы ортаның өзгергіштігін арттыру және ғылыми-әдістемелік бәсекелестікті қалыптастыру мен іске асырудың көптеген аспектілерін әзірлеу кәсіпорындардың артықшылықтары. Бәсекеге қабілеттілікті басқару мәселесі кәсіпорындар өзекті және практикалық тұрғыдан толық емес кәсіпорын басшылығының бағалаудың заманауи әдістерін меңгеруі бәсекеге қабілеттілік және бәсекеге қабілеттілікті дамыту тетіктері стратегия.
Осыған байланысты компанияның бәсекеге қабілеттілігін басқару мақсатында белгілі бір әдісті қолдануды анықтайтын, практикалық тұрғыдан ең сенімді және құнды нәтижелерге қол жеткізуге ықпал ететін, соның негізінде компанияның бәсекелестік стратегиясы мен оның бәсекелестік артықшылықтары қалыптасатын экономикалық принциптерді қарастыру және талдау қажет. Қазіргі жағдайда кәсіпорын өндірісінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мемлекеттік экономикалық саясаттың басты мақсаттарының бірі болып болып келеді. Кәсіпорын өндірісінің бәсекеге қабілеттілігінің экономикалық тетіктерін арттыруға бағытталған жұмыс өзекті болып отыр.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Кәспорын өндірісінің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың экономикалық тетіктері бойынша теориялық-әдістемелік негіздерді зерттеу және ғылыми-тәжірибелік ұсыныстарды негіздеу болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің мәні мен маңызын ашу;
- кәсіпорын өндірісінің бәсекелік қабілеттілігіне әсер ететін факторларды топтастыру;
- Қазақстан Республикасының кәсіпорын өндірісінің бәсекеге қабілеттілігінің заманауи(нарықтық) жағдайын талдау мен бағалау;
- зерттелетін сала кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру бойынша практикалық ұсынымдар әзірлеу.
Зерттеу нысаны жеңіл өнеркәсіптік кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін басқару процестері болып табылады.
Зерттеу нысаны Қазақстанның кондитерлік өнеркәсібі кәсіпорындары болып табылады.
Дипломдық зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Дипломдық жұмыстың әдіснамалық базасы абстрактілі-логикалық, статистикалық, сараптамалық, салыстырмалы және құрылымдық әдістер болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі кәсіпорын өндірісінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру саласындағы қазақстандық және шетелдік ғалымдардың іргелі еңбектері, сондай-ақ Қазақстан Республикасының экономика саласындағы кешенді мемлекеттік реттеуші нормативтік-құқықтық актілері болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық базасы ҚР Ұлттық статистика агенттігінің материалдары, маркетингтік зерттеулердің нәтижелері, сондай-ақ кондитерлік кәсіпорындардың деректері болды.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары келесідей:
- бәсекелестік және кәсіпорын өндірісінің бәсекеге қабілеттілігі ұғымдарының мәнін ашатын теориялық ережелер нақтыланды және тереңдетілді, сонымен бірге осы түсініктердің авторлық анықтамалары ұсынылды;
- кәсіпорын өндірісінің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторлар (әсер ету деңгейіне, қалыптастыру және ұстап тұру табиғатына, тұрақты даму бағытына қарай) топтастырылды;
- кәсіпорын өндірісінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға қатысты басқарушылық шешімдердің дұрыстығын, құндылығын және уақытылы қабылдануын қамтитын экономикалық тетіктердің (нарықтық, институционалдық) түрлері жүйеленді.
Жұмыста жасалған қорытындылар кәсіпорынды одан әрі дамытуда бәсекеге қабілеттілікті арттырудың экономикалық тетігін жетілдіру үшін және кондитерлік кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік стратегиясын әзірлеу кезінде пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы - кәсіпорын өндірісінің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың экономикалық тетіктерін жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар бар.
Дипломдық зерттеу барысында алынған негізгі нәтижелер кәсіпкерлік және кәсіпорын өндірісі саласының мамандары, жоғары оқу орындарының оқытушылары және басқа да мүдделі тұлғалар үшін ғылыми және тәжірибелік ақпарат көзі ретінде қолданылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 КӘСІПОРЫН ӨНДІРІСІНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің экономикалық мәні мен маңызы

Бәсекелестік - бұл өндірушілер арасындағы күрес немесе жабдықтаушылар, кәсіпорындар, фирмалар арасындағы өнім өндіру және өнімді тиімді өткізу үшін күрес.
ХІХ ғасырдың орта кезінде нарықта еркін бәсекелестік кең өріс алды. Мұндай нарық сұраныс пен ұсыныс негізінде бағаның ауытқуымен байланысты болды. Ол тұтынушылардың талабымен есептесіп, тауардың сапасын жақсартуға, еңбек өнімділігін арттыруға, өндірісті ұлғайтуға, өнім бірлігіне шығынды азайтуға ынталандырды. Бәсекелестің негізгі екі түрі бар:
1) Бір сала ішіндегі бәсекелестік.
2) Салааралық бәсекелестік.
Еркін бәсекелестіктің негізгі белгілері - бұл шексіз нарыққа қатынасушылардың әр қайсысы кәсіпкерліктің қай түрімен болмасын айналысуы және кәсіпкерлікті қоюға еркі бар. Кәсіпкерліктің алуан түрі бар: біреу, өзі араласып кәсіп жасайды, екіншісі - жұмысшылар жалдайды, үшіншісі - акция, облигация сатып алады, төртіншісі, ақшасын банкке салады, кейбіреу өндірісті қаржыландырады т.б. Әрбір кәсіпкер немесе бәсекелестікке қатынасушылар өз ақшаларына қосымша пайда тауып, байлығын арттыруға тырысады, кем дегенде сол пайда арқылы күнін көруге тырысады. Еркін бәсекелестік жағдайда ұсыныс пен сұраныстың ауытқуы бір салада өнімді көп шығарып дағдарысқа ұшыраса, екінші салада тауар жетіспейді. Бір фирманың табысы өссе, екіншісі күйрейді, сондықтан өндіріс пен капитал шоғырланып орталықтанады, ол монополия құрылуына әкеледі. Яғни нарықты басып алады, әлсізді шығарады. Монополия деген сөздің мағынасы: моно - жалғыз, полия - сату.
Қазақстан Республикасы кәсіпорын өндірісінің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың аса маңызды мәні бар, өйткені бүгінгі таңда халықты өз өндірісінің сапалы қызметімен қамтамасыз ету және ішкі нарықта бәсекеге қабілетті, пайдаланылатын өнім өндіру есебінен әкелінетін тауарларды импортты алмастыру міндеті тұр. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің маңызды сипаттамаларының арасында сапа мен құн көрсеткіштерінің оңтайлы арақатынасының болуын, бәсекелестермен салыстырғанда жақсы нәтижелерге қол жеткізуді және төлем қабілеттілігін сұраныспен байланысты ажыратуға болады. Бұл ұғымдарды қарастыруды концептуалды тұрғыдан бәсекелестік түсінігінен бастау керек. Бәсекелестік, әрине, нарықтың барлық тетігі мен тұтастай нарықтық экономиканың жұмыс істеуінің негізгі буыны болып табылады. Экономикалық ғылымда бәсекелестік ұғымы ауызша латын тілінен қақтығыс, жарыс дегенді білдіретін concurere сөзінен алынғандығы анықталған.
Бәсекелесу қабілеттігі - нарықта көрсетілген ұқсас объектілермен салыстырғанда осы объектінің белгілі бір қажеттілікті нақты немесе әлеуетті қанағаттандыру деңгейін сипаттайтын объектінің қасиеті. Бәсекелесу қабілеттігі берілген нарықта ұқсас объектілермен салыстырғанда бәсекеге шыдау қабілеттігін анықтайды.
Нарықтық бәсекелестіктің мәні экономикалық ресурстарды барынша тиімді пайдалану арқылы өндірілген өнімге қажеттілікті қанағаттандыру жолымен барынша пайда алу үшін күреске негізделеді, осыған сәйкес бәсекелестік - заңнама шеңберінде немесе табиғи жағдайларда объективті немесе субъективті қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін бәсекелестермен күресте жеңіске жету немесе басқа мақсаттарға жету үшін субъектінің өзінің бәсекелестік артықшылықтарын басқару үрдісі [1].
Басынан бастап бәсекелестікке нарықты реттеу функциясы ғана емес, сонымен бірге ынталандырушы рөл де берілді. Басқаша айтқанда, ол өндірісті дамыту, жетілдіру және өндірілетін тауар массасының сапасы факторы ретінде қарастырылды.
Бәсекелестік ұғымы өте көп қырлы, бұл оның әртүрлі мағынада жиі қолданылуына әкеледі.
Нарықтық экономикада кез келген кәсіпорынға бәсекелесу қабілеттігінің түсінігі негізгі болып келеді және кәсіпкерлік құрылым деңгейінде, өндіріс деңгейінде және өнім деңгейінде қарастырылуы қажет [5].

1 cурет - Кәсіпкерлік құрылымның бәсекелесу қабілеттігінің деңгейлері
Кәсіпкерлік құрылым
Ресурстар Қаржы Мүлікті Қор Еңбек
Өндіру
Еңбек Технологиялық Энергетикалық
Тауар
Құны, бағасы Сапасы Сенімділігі
Жабдықтануы Технология Инновацияландырған ы
Қаржылар
Бейнесі (бренд) Стратегиялық басқару Қаржыларды басқару Маркетинг
Сауданы басқару Сатудан кейінгі сервис Капиталдандыру
Еңбек қорлары
Өнім Жұмыс Қызметтер
Кәсіпкерлік құрылым
Ресурстар Қаржы Мүлікті Қор Еңбек
Өндіру
Еңбек Технологиялық Энергетикалық
Тауар
Құны, бағасы Сапасы Сенімділігі
Жабдықтануы Технология Инновацияландырған ы
Қаржылар
Бейнесі (бренд) Стратегиялық басқару Қаржыларды басқару Маркетинг
Сауданы басқару Сатудан кейінгі сервис Капиталдандыру
Еңбек қорлары
Өнім Жұмыс Қызметтер

Бәсекелесу қабілеттігінің факторлары
Бәсекелесу қабілеттігінің факторлары
Бәсекелесу қабілеттігінің деңгейі
Бәсекелесу қабілеттігінің деңгейі
Бәсекелесу қабілеттігінің саласы
Бәсекелесу қабілеттігінің саласы

Ескерту - [5] әдебиет негізінде құрастырылған

Экономикалық ұғымдардың түсіндірме сөздігінде бәсекелестік түсінігі тауар өндірушілер арасындағы тауар нарығы үшін бәсекелестік, нарықтың белгілі бір бөлігін жаулап алу деп көрсетілген. Ол үшін әр компания өзінің маркетингтік стратегиясы мен тактикасын, әр түрлі маркетингтік құрылымды қолданады.
Бәсекелестік тек тауар өндірушілер (сатушылар) арасында ғана емес, сонымен қатар тауарларды сатып алушылар (тұтынушылар) арасында да орын алады деген пікір біршама даулы болып көрінеді. Бұл жағдайда бәсекелестіктің объектісі жоқ дегенді білдіреді. Біздің көзқарасымыз бойынша ол бәсекеге қабілеттілік факторларын бөліп көрсетуге мүмкіндік бермейді.
Бәсекелестік категориясы көп қырлы және көптеген көріністерге ие. Бұл ұғым мәнінің күрделілігі оны жіктеу қажеттілігіне әкеледі. Бәсекелестік мәселесіне арналған жарияланымдардың жеткілікті болғанымен, бәсекелестіктің пәні, субъектісі және объектісі сияқты ұғымдарға көзқарастардың нақты анықтамалардың бірлігі жоқ. Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі ─ тауарлардың тұтынушы қажеттілігін жоғары деңгейде қанағаттандыруын және осының арқасында нарықты өз орнын табуы. Басқа сөзбен айтқанда, бұл тұтынушының талғамына сай келетін және оның сатылуын қамтамасыз ететін өнімнің қасиеттері. Сонымен қатар, тұтыну нарығындағы өскелең талаптар да отандық тауар өндірушілерге шығаратын өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру мәселесін алдыңғы қатарға қойып отыр.мұның өзі бәсекелік ортаның дамуына, өндірілетін өнімнің сапасын жоғарылатуға, бағаны төмендетуге ықпалын тигізіп, тұтынушылардың кең көлемді сұранысын қанағаттандыруға итермелейді.
Неоклассикалық мектептің өкілдері классикалық бәсекелестік теориясының негізгі ережелерін дамыта отырып, жетілмеген бәсекелестік модельдерін жасады. А. Маршалл бәсекелестік пен шекті пайдалылық пен шекті өнімділік заңдарының әрекеті арқылы нарықтағы тепе-теңдікті автоматты түрде орнату механизмін толық негіздейді. Ф. Найт бәсекелестікті бәсекелес бірліктер көп және олар тәуелсіз болатын жағдай ретінде анықтады. Ол сондай - ақ бәсекелестік дегеніміз-бұл жеке тұлғалардың белгілі бір немесе басқа адамдармен қарым-қатынас жасау және олардың көзқарасы бойынша ұсынылған шарттардың ішінен ең жақсысын таңдау еркіндігі. И. Шумпетер бәсекелестікті экономикалық өсу тұрғысынан қарастыра отырып, бұл ескінің жаңа тауарлармен, технологиялармен, қажеттіліктерді қамтамасыз ету көздерімен, ұйым түрлерімен бәсекелестігін білдіреді деп тұжырымдады [8-10].

Бәсекеге қабілеттілік ұғымы әртүрлі деңгейлердің категорияларына қатысты қолданылады: макро деңгей, мезо деңгей және микро деңгей. Бәсекеге қабілеттіліктің қазіргі теориясында деңгейлер бойынша бөлудің екі көзқарасы бар: аймақтық және салалық. Бәсекеге қабілеттіліктің әртүрлі деңгейлерінің өзара байланысын көрнекі түрде көрсету үшін біз келесі схеманы қолданамыз. (1 сурет)
2 сурет - Бәсекеге қабілеттілік деңгейлерінің өзара байланысы

Ескерту - [8] әдебиет негізінде құрастырылған

Бұл схеманы құру арқылы біз қай жақтан қарамасақта бәсекеге қабілетттілік деңгейлерінің өзара байланысы барын көрсеткіміз келді. Салалық бағыттағы көзқараста макро деңгейдегі бәсекеге қабілеттілік ұлттық, ал аймақтық көзқарас бойынша мемлекеттік бәсекеге қабілеттілік деп аталған.
Экономикалық ғылымдағы бәсекелестік ұғымын түсіндіру бірнеше кезеңнен өтті. Бәсекелестікке теориялық көзқарастардың эволюциясын зерттеу оның әртүрлі дәуірлерді, елдер мен экономикаларды зерттеушілердің алуан түрлі түсінігін көрсетеді. Ғылыми әдебиеттерде осы тұжырымдаманың мінезқұлық, құрылымдық және функционалдық түсіндірмелері ерекшеленеді.
Бәсекеге қабілеттілік - өнеркәсіптік өнімнің құндық және сапалық параметрлерін ғана қамтымай, сондай-ақ кәсіпорын қызметіндегі инвестиция мен инновациялық басқаруға, менеджмент деңгейіне тәуелді жан-жақты ұғым.
Кең мағынады бәсекеге қабілеттілік бұл - күрделі нарықтық жағдайдағы жұмыс философиясы. Ең алдымен ол тұтынушының қажеттілігін білу мен қанағаттандыру; нарықтың дамуы мен жағдайды тусіну; бәсекелестердің мүмкіндіктері мен қимылдарын алдын-ала білуіне бағытталған.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін оны баска өніммен салыстырғанда ғана анықталады, бұл салыстырмалы көрсеткіш болып табылады. Ол берілген тауардың басқа тауарынан белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыру дәрежесі бойынша айырмашылығын көрсетеді. Тауардың бәсекеге қабілеттілігін анықтау үшін белгілі бір қажеттілікке сәйкес келу дәрежесі бойынш басқа тауарлармен салыстырып қана қоймай, сонымен бірге тұтынушының тауарға жұмсаған шығыны мен өз қажеттілігін қанағаттандыру үшін оның әрі қарай қолданылуы да есептеледі.
Бәсекелестік ұғымының мінез-құлық, құрылымдық және функционалдық тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктері бар:
- мінез-құлықты түсіндіру бәсекелестікті сатушылар (сатып алушылар)арасында тауарларды сатудың (сатып алудың) ең қолайлы шарттары үшін туындайтын бәсекелестік ретінде сипаттайды;
- құрылымдық тұрғыда бәсекелестердің күресінен нарықтың құрылымын және оған үстемдік ететін жағдайларды талдауға баса назар аударылады;
- функционалдық тәсіл экономикадағы бәсекелестіктің рөлін басты назарда ұстайды: бұл нарықтағы өміршең емес өндірушілерді ығыстыратын бәсекелестік тетігі.
Экономикалық категория ретінде бәсекеге қабілеттілікті экономиканың әртүрлі салаларының мамандары зерттейді, сонымен қатар олар осы тұжырымдамаға әртүрлі анықтамалар береді.
Академик О. Сәбден Қазақстанның әлемдік нарықтағы ұстанымын зерттеп, бәсекеге қабілеттілікті бағалау критерийлерін әзірледі және елдің бәсекелестік артықшылықтарға қол жеткізуінің ұлттық моделін ұсынды [17]. Ол елдің тәуелсіздігін, экономикалық қауіпсіздігі мен бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін экономиканың басым салаларын айқындаған: экономиканың нақты секторының салаларын дамыту; қазіргі заманғы логистикалық инфрақұрылым мен көлік дәліздерін құру; әлемдік нарықтарда өндіруші салалардың монополиялық және олигополиялық жағдайын орнықтыру; бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ете алатын жоғары технологиялық және стратегиялық жетекші өндірістерді дамыту; ғылым мен білім салаларына басымдық беру; күшті қаржы саласын қалыптастыру және тағы басқалар.
Бәсекеге қабілеттілік ұғымының түсіндірмелерін талдау кезінде зерттеу объектісін таңдау мен анықтаманың кеңдігі, осы тұжырымдамаға енгізілген критерийлер саны арасындағы байланыс байқалады.
Бәсекеге қабілеттілік белгілі бір кәсіпорынның, саланың, аймақтың, елдің әр кезеңде бәсекеге қабілеттілік ұғымы нарықтық үлесті, ресурстарды пайдалану тиімділігі мен зерттеу объектісінің қаржылық жетістіктерін ғана емес, сонымен бірге жалпы қоғамның өркендеуі мен әл-ауқатын сипаттайтын критерийлердің көбеюін қамтиды.
Р. Фатхутдиновтың анықтамасы бойынша бәсекеге қабілеттілік осы нарықта ұсынылған ең жақсы ұқсас объектілермен салыстырғанда бәсекелестік қажеттілікті қанағаттандыру дәрежесін сипаттайтын объектілердің қасиеті [18]. Оның пікірінше, бәсекеге қабілетті қасиеті бар көптеген объектілерге өнімнен басқа нормативтік актілер, ғылыми-әдістемелік құжаттар, жобалықконструкторлық құжаттама, технология, өндіріс, қызметкерлер, бағалы қағаздар, инфрақұрылым, ақпарат жатады.
Академик Қ.Ә. Сағадиевтің еңбектерінде бәсекеге қабілеттілік халықтың жоғары өмір сүру сапасын қамтамасыз ету үшін экономиканың жоғары тиімділік деңгейіне жетуі ретінде айқындалады [19].
Юданов А.Ю. пікірінше, нарықтық бәсекелестік - бұл нарықтың қол жетімді сегменттерінде тұтынушылардың төлем қабілеті сұранысының шектеулі көлемі үшін күрес [20]. Сонымен бірге, ол әлемде бәсекелестік деген бірыңғай ұғым жоқ деп санайды және бәсекелестіктің үш түсіндірмесінің (мінез-құлық, құрылымдық және функционалдық) бірін ғана қолдану керек деп санайды.
Әрине, бәсекелестіктің шешуші мәні оның жүргізу үдерісінде бәсекеге қабілетті өнімді тұтынушылар іріктеп бағалауды жүзеге асыратындығымен ерекшеленеді. Нарықтық экономиканың қалыпты дамуы кезінде сұранысқа ие өнімді бәсекеге қабілетті кәсіпорын шығаруы керек, оның жұмыс істеуінің оңтайлы жағдайларын бәсекеге қабілетті сала мен бәсекеге қабілетті ұлттық экономика жасайды.
Ф. Найт бәсекелестікті көптеген тәуелсіз бірліктер бәсекелесетін нарықтағы жағдай ретінде анықтады [22].
Г.Л. Азоев бәсекелестікті бір мақсатқа жету үшін заңды тұлғалар немесе жеке тұлғалар (бәсекелестер) арасындағы бәсекелестік ретінде қабылдауды ұсынады [23].
Ұсынылған анықтамаларды, бәсекелестік экономикалық ұғымын анықтау тәсілдерін қарастыру арқылы біз бәсекелестіктің әртүрлі субъектілер арасындағы жарыспалықтың бар екенін көре аламыз.
Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексінде бәсекелестік ұғымын жарыспашылықтың, адалдықтың, заңдылықтың, тұтынушылар құқықтарының сақталуының талаптарына негіздей отырып мынадай анықтама берілген: Дербес жасаған әрекеттері тиісті тауар нарығындағы тауарлар айналысының жалпы жағдайына олардың әрқайсысының біржақты ықпал ету мүмкіндігін тиімді шектейтін нарық субъектілерінің жарыспалылығы бәсекелестік деп танылады [24].
Көріп отырғанымыздай, бұл анықтамада бәсекелестіктің мәні (бәсекелестік), субъектілер (заңды және жеке тұлғалар, тауар өндірушілер), әрекет ету шекаралары (тиісті тауар нарығы), пайдалылығы (қажетті тауарларды өндіруді ынталандыру) көрсетілген.
Осы талаптарға сай келетін анықтаманы ресейлік экономистер В.Н. Иванов және И.А. Фокина берген. Олардың пікірінше, бәсекелестік дегеніміз нарықта максималды пайда алу үшін тауарларды өндірудің неғұрлым тиімді шарттарын қолдану арқылы қалыптасқан кәсіпорындар арасындағы жарыспалық [25].
Бәсекелестік объектісі көбінесе тауарларды өндірудің, олардың тиімді алмасуының және капиталды құрудың ең тартымды шарттары болып табылады. Кең мағынада бәсекелестік тақырыбын экономикалық қызметтің ең тартымды және, демек, экономикалық тиімді нысаны ретінде қарастыруға болады.
Осы тұрғыда П. Самуэльсон бәсекелестікті бағалар мен нарықтар жүйесі арқылы объективті түрде іске асырылатындығын мұқият әзірленген, күрделі үйлестіру тетігі ретінде түсіндіреді. П. Самуэльсонның түсіндіруіндегі бәсекелестік - миллиондаған әртүрлі адамдардың білімі мен іс-әрекетін біріктірудің құралы [26].
1 кесте - Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі терминіне берілген анықтамалар
Авторлар
Анықтамалар
Р.А. Фатхрутдинов
Нарықта ұсынылған ұқсас объектілерм ен салыстырғанда қажеттіліктерді нақты немесе ықтимал қанағаттандыру дәрежесімен сипатталатын объектінің қабілеті
А.С. Головочев
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі оның басқа ұйымдармен салыстырғанда, яғни өндірістің тиімділігі, менеджмент, тауарлардың сапасы, қызметкерлердің біліктілігі мен кәсібилігі артықшылығы
нәтижесінде, бәсекелік артықшылықтарының болуымен анықталады.
В.В. Квасникова, О.Н. Жучкевич
Нарық шарттарында ұйымның бәсекелестерге қарағанда тұтынушылар үшін тауарларын баға және бағалық емес сипаттамалары бойынша анағұрлым тартымды етудің ұйымның
нақты және мүмкін қабілеті
Г.Д. Антонов,
О.П. Иванова
В.М. Тумин
Өнімді өткізу барысында бәсекелесті к артықшылықтарын пайдаланатын өндірушілер мен жеткізушілердің өзара әрекеттесу үрдісі, сатып алушылардың таңдауы үшін жеке өндірушілер немесе тауар жеткізушілері арасындағы бәсекелестік.
В.А. Быков,
Е.И. Комаров
Тұтынушылардың қанағаттану деңгейімен байланысты ұйымның
нарықтағы қызметінің нәтижесі
В.В. Криворотов
ұйымның бәсекеге қабілеттілігі - бұл шаруашылық жүргізуші субъектінің нарықтағы шаруашылық жүргізудің тиімді бизнес модельдерін қолдану арқылы тұтынушылардың қажеттіліктерін
қанағаттандыруның нақты және мүмкін қабілеті
Е.И. Мазилкина,
Г.Г. Паничкина
ұйымның бәсекелестерінен тұтынушылардың тауарларға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесімен ерекшеленетін салыстырмалы сипаттама.
Е.Б. Жатқанбаев
Субъектілердің сәйкес тауар нарығындағы бәсекелік қатынасы
Г.Т. Пазылхаирова
Субъектінің белгілі бір нарық үшін белгіленген уақыт шегінде жоғары сапамен ең төменгі бағамен тауар сату немесе қызмет көрсету қабілеті
С.Б. Ахметжанова
Бұл шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы әрқайсысының бір мақсатқа қол жеткізу жағдайларына әсер ету мүмкіндігі шектеулі шарттардағы бәсекелестік
А.М. Байдильдина
Тұтынушылардың талаптарына объектін ің техникалық, функционалды, экономикалық, ұйымдастырушылық және басқа да сипаттамалары сәйкес келетін дәрежесін көрсететін, осы объектіге тиесілі нарық үлесін анықтайтын сипаттамасы.
Н.Д. Есмагулова
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі оның тұтынуш ыларымен,
инвесторларымен, серіктестерімен қатынасының нәтижесінде белгілі нарықтағы үлесінің өзгеруіне әсер ететін факторлардың жиынтығы.
Ескерту - [15-26] әдебиеттер негізінде автормен құрастырылған
Осыған байланысты экономикалық бәсекелестік бүгін де өзінің дамуында жаңа мазмұнға ие болуда. Ол нарықтың шекарасынан өтеді: оның нысандары мен әдістері экономикалық тұрғыдан таусылмай, жаңа әлеуметтік мазмұнды қабылдайды.
Бәсекелестік ұғымына қатысты әртүрлі ғалымдардың көзқарастарын салыстыра отырып, оның мынадай өзіндік ерекшеліктерін бөліп қарастыруға болады:
- субъектілердің әркелкілігі. Нарықта бәсекелестіктің пайда болуы үшін тауарларды сатушылар мен сатып алушылардың жеткілікті саны ұсынылуы керек;
- біртекті тауарлардың болуы. Сапалық және құндық сипаттамалары бойынша ұсынылатын тауарлар ұқсас тауарлармен салыстырғанда тұтынушы үшін тартымды болуы тиіс;
- маманданған тауар нарығының болуы. Нарықтың өзі - бұл негізгі нормалар мен ережелерді сақтай отырып, бәсекелестіктің белгілі бір түрін сатып алу-сату орны. Бұл нарықта сұраныс пен ұсыныс талаптары заңды түрде ескерілген жөн.
Жоғарыда көрсетілген бәсекелестік ұғымының өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, оған мынадай анықтама беруге болады: бәсекелестік дегеніміз - маманданған нарықта өз өнімдерін тұтынушыларға өткізу үшін жекелеген субъектілердің жарысы. Осылайша, бәсекелестік субъектінің нарықтағы пайда үшін күресі, нарықтық экономиканың негізгі қозғаушы күші болып табылады. Тауар бәсекелестік құралы, оның көрінетін себебі және сөзсіз салдары болады. Бұл күресте сәттілік бәсекеге қабілетті деп аталатын өнімдермен қамтамасыз етіледі.
Бәсекеге қабілеттілік күрделі экономикалық категория болып табылады, оның негізінде бәсекелестік ұғымы жатыр. Жалпы алғанда және экономикалық салаға қатысты бәсекеге қабілеттілікті экономикалық бәсекелестік 13 субъектісінің белгілі бір артықшылықтар жасауға ықпал ететін белгілерге, қасиеттерге немесе кейбір ерекшеліктерге ие болуы деп түсіну керек. Бәсекелестік артықшылықтардың иелері болып табылатын айрықша қасиеттердің тасымалдаушылары: халықаралық экономикалық қатынастардың әртүрлі салаларында көшбасшылық үшін бәсекелестік күрес жүргізетін өнім түрлері, кәсіпорындар, фирмалар, компаниялар, салалық немесе интеграцияланған құрылымдарды, жеке елдерді немесе олардың бірлестіктерін құрайтын ұйымдар болуы мүмкін.
Бәсекеге қабілеттілік ұғымының түсіндірмелерін талдау кезінде зерттеу объектісін таңдау мен анықтаманың кеңдігі, осы тұжырымдамаға енгізілген критерийлер саны арасындағы байланыс байқалады.
Бәсекеге қабілеттілік белгілі бір кәсіпорынның, саланың, аймақтың, елдің әр кезеңде бәсекеге қабілеттілік ұғымы нарықтық үлесті, ресурстарды пайдалану тиімділігі мен зерттеу объектісінің қаржылық жетістіктерін ғана емес, сонымен бірге жалпы қоғамның өркендеуі мен әл-ауқатын сипаттайтын критерийлердің көбеюін қамтиды.
Cапа және кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі проблемасы қазіргі дүниеде әмбебап сипатқа ие. Кез-келген елдің экономикалық және әлеуметтік өміріндегі көп нәрсе аталған проблеманың қаншалықты табысты шешілетіндігіне байланысты.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі проблемасын қарастырғанда өнеркәсіп кез келген елдің экономикалық әлеуетінің негізі болып табылатындығын атап көрсету керек. Тек бәсекеге қабілетті өнеркәсіп қана экономиканың тұтастай алғандағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ете алады. Қазақстан Республикасы Үкіметінің өнеркәсіптік саясаты, атап айтар болсақ, талдап жасалынатын бағдарламалар мен заңнамалық актілер, мемлекеттік қолдау шаралары басты және басым бағыттарға - Қазақстандық кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасауға бағындырылуы тиіс. Бәсекеге қабілеттілік - елдің, кез-келген өндірушінің тауарлар мен қызметтер жасау, шығару және өткізумен байланысты барлық жиынтық мүмкіндігінің шоғырландырылған көрінісі [15].
Әрине, бәсекелестік барысында халықтың жоғары өмір сүру сапасынқамтамасыз ету басты орында болу керек. Осы ұстанымдардан бәсекеге қабілеттілік мақсаттарды анықтауды, жоспарлауды, жоспарларды іске асыру жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыруды, мақсаттарға қол жеткізуді бақылауды және тағы басқаларды тиімді басқару қажет. Бәсекеге қабілеттілік - бұл күрделі экономикалық категория, оны бірнеше жағдайда қарастыруға болады. Бәсекеге қабілеттілік деңгейі бойынша тауарлардың бәсекеге қабілеттілігі барынша зерделенген. Көптеген жұмыстарда бұл ұғым өнімнің сапасына және оған әсер ететін факторларға байланысты.
Елімізде бәсекелестік күрес үдерісінде жеңілген және ұтылған, бәсекеге қабілетті және бәсекеге қабілетсіз кәсіпорындар анықталады. Бұл анықтама нарықтық механизмнің жұмыс істеуі арқылы жүзеге асырылады, бұл бәсекеге қабілеттілікті экономикалық категория ретінде қарастыруға негіз береді - нарықтық іріктеу тетігінің нәтижесі. Бәсекелестік тауарлар қай жерде және қашан пайда болса, сол жерде бәсекеге қабілеттілік дамиды. Бұл дегеніміз, бәсекелестік неғұрлым жан-жақты сипатқа ие болса, нарықта, жекелеген кәсіпорындардың, салалардың, аймақтардың, елдердің экономикалық қызметінде олардың бәсекеге қабілеттілігі соғұрлым маңызды болады.
Қазақстан Республикасының 2015-2019 жылдардағы индустриалды-инновациялық дамуының Стратегиясын әзірлеу және енгізу өзекті мәселе, оның мәні мемлекет экономикасының қазіргі жоғары технологиялы құрылымын құру және оның шикізатты бағдарлануынан жедел өту туралы белсенді саясаты болып табылады. Ең басты тапсырмалардың бірінші сатысында бәсекеге қабілетті экспортты өнімді құруға мақсатталған ғылым мен өндірістің күштерін біріктіру болып табылады. Жоғарыда аталғанға сүйене отырып, бүгінде республиканың даму кезеңінде және тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу үшін бәсекеге қабілетті ұлттық экономиканы құру арқылы, отандық кәсіпорындарға талаптар кешенін ұсынады, оның сәтті орындалуына жеке алынған шаруашылық бизнес-бірліктің, сонымен бірге, жалпы экономиканың атқарымдығының тиімділігі тәуелді. Қазіргі жағдайда, бәсекеге қабілеттілік елеулі түрде инновацияларды құру және пайдалану қабілетіне тәуелді. Инновацияны пайдалану тамақ өнеркәсібі кәсіпорнының техникалық-экономикалық дамуына әсер етеді. Бұл әсерді бағалау жеке шаралардың, сонымен қатар, жалпы инновациялық бағдарламаның тиімділігін анықтаудың арнайы әдістерін қолдануды талап етеді [8].
Қазақстан экономикасы үшін бүгінгі күнде төмен инновациялық белсенділік тән. Қолда бар ғылыми-техникалық әлуеттің сұранысқа ие болмауының басты себептерінің бірі, ғылым мен өнеркәсіп арасындағы бұрынғы байланыстардың бұзылғаны, ал жаңалары әлі жақсы жұмыс жасамайтындығы болып табылады. Сонымен қатар, ғылым мен өнеркәсіп арасындағы өзара әрекеттестіктің нарықтық механизмі инновациялық қызметті нығайтуда өте маңызды. Бөлімді аяқтай отырып, айта кететін жайт, бәсекелік күресте нарықты дұрыс және уақытылы бағалай алатын өндіруші ғанаұтады.
1.2 Кәсіпорын өндірісінің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторлар

Экономикалық қатынастардың дамуының қазіргі жағдайында ішкі және әлемдік нарықтағы өзгерістер кәсіпорындардағы бәсекелестікті күшейтіп отыр. Осыған байланысты кәсіпорын өндірісін тиімді дамытудың негізгі шарты оның бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін негізгі факторларды терең зерттеу арқылы қолда бар бәсекелестік артықшылықтарды сәйкестендіру болып табылады.
Ол үшін фактор және бәсекеге қабілеттілік факторлары ұғымдарының мәнін түсініп алайық.
Фактор ұғымын кең мағынада былайша түсінуге болады:
- кез-келген үдерістің қозғаушы күші, оның сипатын немесе жеке ерекшеліктерін анықтайтын себеп [31];
- индикаторға немесе бірқатар көрсеткіштерге әсер ететін элемент [32].
Бәсекеге қабілеттілік факторлары санаты деп кәсіпорынның өндірістік шаруашылық қызметінің және қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмірінің шығындардың, кіріс пен пайданың абсолюттік және салыстырмалы шамасының өзгеруіне әкелетін, соның салдарынан кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік деңгейі өзгеретін құбылыстары мен үдерістерін түсіну керек [33].
Тұлғаның және тауардың бәсекеге қабілеттілігі түсінігімен кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі тығыз байланысты, ол кәсіпорынның қызметін бақылауынағ және қойылған мақсаттарына жетуіне ықпал жасайды, ол топтың мүдделеріне сәйкестілігін, сыртқы ортаның өзгерістерінің жағдайларында сондй позициясын оның қабілеттігін қаматамасыз ететнін білдіреді.
Әлемдік экономика дамуының қазіргі заманғы үрдістері бәсекеге қабілеттілікке елеулі әсер ететін тағы бір факторды - компанияның, саланың немесе елдің тұрақты дамуға бағдарлануын бөліп көрсету қажеттігіне алып келді.
Жаһандық есепті құрастырушылардың пікірінше, бәсекеге қабілеттілік туралы осы көрсеткішке әсер ететін және жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексін есептеу кезінде назарға алынатын негізгі факторлар үш негізгі топқа бөлінеді: базалық факторлар, тиімділік факторлары және бизнес-орта мен инновацияны дамыту факторлары [54].
Базалық факторларға мыналар жатады: құқықтық және әкімшілік жүйе деп түсінілетін институционалдық ортаның жай-күйі, оның шеңберінде жеке және заңды тұлғалар жұмыс істейді; инфрақұрылым, өйткені дамыған инфрақұрылым экономиканың тиімді жұмыс істеуі және бизнесті орналастыру мен экономиканың белгілі бір салаларын дамыту туралы шешім қабылдау үшін маңызды фактор болып табылады; макроэкономикалық ортаның тұрақтылығы; денсаулық сақтау мен орта білім берудің даму деңгейі.
Тиімділік факторларының арасында қосылған құны неғұрлым жоғары өнім өндіруді ынталандыратын фактор ретінде жоғары білім мен кәсіптік даярлықтың даму деңгейі; осы елдің ішкі нарығында неғұрлым талап етілетін тауарлар мен көрсетілетін қызметтер өндірісі ұғынылатын тауар нарығының тиімділігі; еңбек нарығының тиімділігі мен икемділігі; қаржы нарығының даму деңгейі; технологиялық даму деңгейі; нарық мөлшері атап көрсетілген.
Соңғы факторлар тобында бизнес-ортаның даму деңгейі қарастырылады, оған бизнес желісінің сапасы және жекелеген компаниялардағы стратегиялық жоспарлау мен басқару және инновациялық орта кіреді.
Нарық қатынастарының әлемдік тәжірибесі көрсетіп отырғандай бұл мәселелерді өзара байланыста шешу және аталған принциптерді пайдалану кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға кепілдік береді.
Өнімдердің бәсекеге қабілеттілігі мен өнім өндіруші кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі өзара бөлік пен бүтін секілді ара қатынаста болады. Компанияның белгілі тауар нарығында бәсекелесу мүмкіндігі тауардың бәсекеге қабілеттілігіне және кәсіпорын қызметінің бәсекелестік күрес нәтижелеріне ықпал ететін экономикалық әдістерінің жиынтығына тікелей байланысты.
Өндірушілерге бәсекелік артықшылықтар беретін жалпы принциптерді тұжырымдайық:
1. Барлық және әр қызметкердің әрекет жасауға, бастаған істі жалғастыруға ынталылығы.
2. Кәсіпорынның клиентке жақындығы.
3. Кәсіпорында дербестік және шығармашылық ахуал қалыптастыру.
4. Адамдардың қабілеті мен олардың жұмысқа деген ықыласын пайдаланудың арқасында өнімділіктің өсуі.
5. Кәсіпорын үшін ртақ құндылықтардың маңыздылығын көрсету.
6. Өз позициясында бекем тұра білу.
7. Ұйымдастырудың қарапайымдылығы, басқару және қызметшілер саны деңгейінің минимумы.
8. Бір сәтте жұмсақ әрі қатаң бола білу. Неғұрлым маңызды мәселелерді қатаң қабылдауда ұстау және бағыныштыларға азырақ маңыздыларын беру.

Әлемдік тәжірибе мен Қазақстан экономикасының жұмыс істеу ерекшеліктері көрсеткендей, сала жағдайы көптеген параметрлерден тұрады. Бәсекеге қабілеттілік факторларын бірқатар белгілер бойынша жіктеуге болады: салаға қатынасы, пайда болу түрі, басымдығы, ресурстық әлеуеті, деңгейі, әсер ету сипаты (1-сурет) 123-130.pdf.
Бәсекеге қабілеттіліктің ішкі факторлары саланың бәсекелік артықшылықтарын білдіреді, бұл оларды үнемі бақылау және жетілдіру арқылы бәсекеге қабілеттіліктің жаңа сапалы өсуіне мүмкіндік береді. Ішкі факторлардың детерминанттары саланың бәсекелік артықшылықтарының жиынтығын сипаттайды және ресурстар, өндіріс және басқару шарттарын қамтиды (1-кесте) ?

Ресурстық жағдайлар белгілі бір салада бастапқыда болатын бәсекеге қабілеттілік факторларын сипаттайды. Олар өндірісті дамытуға және бәсекеге қабілетті өнім жасауға қуатты негіз жасайды. Бұл олардың иелік етуі басқарушы қызметкердің бәсекеге қабілеттіліктің басқа факторларына қол жеткізу үшін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.