Ет қоректілердің төлін кесерево тәсілімен жарып алу

Мазмұны

Нормативтік сілтемелер
Белгілер мен қысқартулар
Анықтамалар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.1 Еркек малдың жыныс мүшелері және олардың қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Малды гинекологиялық диспансерлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3Көбею (ұрпақтану) физиологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4Малдың жыныстық жетілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.5Жыныс органдарының аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
3Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26

Кіріспе

Ветеринарлық акушерство және гинекология - жыныстық процестердің, ұрықтандырудың буаздықтың, туудың, туғаннан кейінгі кезеңнің қалыпты жағдай және потологиялары, жаңа туған төл ауруларының , сондай-ақ бедеуліктің, қолдан ұрықтандырудың және эмбрионды көшіріп, қондыру мәселелері бойынша студенттерге теориялық біліммен қатар тәжірибе жүзінде үйрету.
Пәнді оқып үйрену студенттердің анатомия, генетика, гистология және эмбриология, физиология, биоорганикалық және биологиялық химия, ветеринарлық латын терминологиясы, мал азықтандыру, мал шаруашылығы потологиялық физиология, фармакология, микробиология және иммунология, вирусология, оперативті хирургия, ветеринарлық гигиена, клиникалық диагностикалау рентгенмен, жалпы және аумақты хирургия бойынша білім алуына негізделген.
Гинекологиялық ауруларға диагноз қою үшін міндетті түрде сарпайды, қынап кіре берісін, қынап, жатыр мойыны, жатыр тармақтары, түтіктері мен жұмыртқалықтарды зерттейді.
Сарпай мен қынап кіре берісін қолмен ұстап, ашып көреді. Қынапты зерттеу үшін қынап айнасын қолданады және оған жарық беретін қондырғы орнатады. Қынап, қынап кіреберісі мен шүртекейдің төңірегіне қарағанда оның кілегей қабығы ісінген қабығы ісінген бе, түсі өзгерген бе, құрғақ немесе ылғалды ма, жара, күлдіреуіктер, абцесстер, ұсақ түйіндер жоқ па, жиналған жалқаяқ бар ма, ауырсына ма, осының бәріне көңіл бөлу керек.
Жатыр мойының ашық – жабығына, орналысуына, көлеміне, жарақаттарына, ағып шығып жатқан жалқаяқ, шырыштың сипатына көңіл бөледі.
Тік ішекке қол салып жатырдың көлемін, екі тармағының симметриялылығын, тығыздағын анықтайды. Ішіне жиналған сұйықтың сипатын, сипағанда ма, қызуы бар ма, төңірегіндегі органдарға жабысқанын - жабыспағанын анықтаймыз.
Осыдан кейін жатыр түтіктерін сипалап, оның диаметріне, температурасына, малдың ауырысынуына көңіл бөледі. Қалыпты жағдайда жатыр түтігі қолға білінбейді.
Аналық жыныс безінің көлемі, сыртқы пішіні, тығыздығы, температурасы, күлдіреуіктер немесе фолликулдің, сары дененің болуы, ісінуі, ұстағанда малдың ауырсынуы, жұмыртқалықтың әртүрлі физиологиялық немесе патологиялық жағдайларына байланысты өзгеріп отырады.
Мал шаруашылығын қарқындатудың бірден – бір дұрыс жолы – малды өз төлінен өсіру болып табылады. Бірақ, оған жыл сайынғы жүздеген мың аналық бас малдың қысыр қалуы үлкен зиянды әсерін тигізіп отыр.
Малдың қысыр қалуы шаруашылыққа орасан зор экономикалық зиян келтіреді, ол негізінен алынуға тиісті төл басының кемуі мен сүттің 30-35% - ға төмендеп кетуінен құралады, одан басқа қысыр малды емдеуге, бағып – күтуіне, жем – шөпке кеткен шығын қосылады.
Аса құнды, сүтті биелерді емдеуге келмейтін гинекологиялық аурулардың кесірінен, ол малды мезгілінен бұрын жарамсыздыққа шығарып, етке өткізуге мәжбүр боламыз. Осының бәрін есептегенде гинекологиялық аурулардың, бедеулік пен малдың қысыр қалуының тигізетін экономикалық зияны, барлық жұқпалы, жұқпайтын аурулардан келетін шығынды қосып есептегендегіден асып түседі [1,3].
Курстық жұмыстың мақсаты - сыртқы жыныс органдарының жарақат алуы, себептері, профилактикасын зерттеп, емдік және профилактикалық іс ө шараларын жүргізу.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1 Карпов, В.А. Акушерство и гинекология мелких домашних животных: /Карпов, В.А. Москва, Росагропромиздат, 1990 -124с.
2 Рудин И.И. Практикум по акушерству, гинекологии и искусственному осеменения сельскохозяйственных животных: /И.И.Рудин, В.Р. Тарасов, И.Л. Якимчук / Москва, Колос, 1979 -213с.
4 М.Н. Жоланов, К.У. Қойбағаров “Мал акушерлігі және гинекологиясы:” М.Н. Жоланов, К.У. Қойбағаров Алматы 2005ж-125б
5 М.Н. Жоланов, Қ.У. Қойбағаров, О.Т. Туребеков, М.Ә. Мадияров “Мал акушерлігі және гинекологиясы:”
6 Кузнецов “Мал дәрігері анықтамалығы:”
7Тұтқышбай, И.А. Жануарлар патологиясы: оқу құралы жоғары оқу орындары үшін /Тұтқышбай, И.А, Сабекова Д.Ө./ Шымкент,
2009- 112б .

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Аннотация

Бұл курстық жұмыстың тақырыбы Ет қоректілердің төлін кесерево тәсілімен жарып алу.
Курстық жұмыста кіріспе, негізгі бөлім, өзіндік зерттеу, техникалық қауіпсіздік, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі қамтылған.
Курстық жұмыс 31 беттен тұрады.

Мазмұны

Нормативтік сілтемелер
Белгілер мен қысқартулар
Анықтамалар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1 Еркек малдың жыныс мүшелері және олардың қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Малды гинекологиялық диспансерлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3Көбею (ұрпақтану) физиологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.4Малдың жыныстық жетілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.5Жыныс органдарының аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2 Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26

Нормативтік сілтемелер

Осы курстық жұмыста келесі нормативтік құжаттарды қолдануға сілтемелер жасалған:
МЖМБС 2.104 -2006 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгі жазбалар.
МЖМБС 2.301 -68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.
МЖМБС 2.601 -2006 КҚБЖ (ЕСКД).Пайдалану құжаттары.
МЖМБС 2.304-81 КҚБЖ (ЕСКД).Сызбалық шрифттер.
МЖМБС 2.701-84 КҚБЖ (ЕСКД).Схемалар.Түрлері мен типтері.Орындауға қойылатын жалпы талаптар.
МЖМБС 2.321-84 КҚБЖ (ЕСКД).Әріптік белгілеу.

Ф.7.14-02

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті

__________________________кафедрасы

___________________________________ пәні бойынша

Курстық жұмыс

Пәні ___________________________________ ____________________
Жұмыс тақырыбы:__________________________ ___________________
Мамандығы:_________________________ ________________________

Орындаған _______________________________
(студенттің аты жөні,тобы)
Жетекші ___________________________________ __________
(оқытушының аты - жөні,ғылыми дәрежесі, атағы)

Жұмыс ____________
бағасы
бағасына қорғалды
_____________2012ж.

Комиссия:
_______________
қолы,аты - жөні
_______________
қолы,аты - жөні

Норма бақылау:
_______________
қолы, аты - жөні

Шымкент 2012 ж.

Ф. 7. 14 - 03

М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті

______________________________кафед расы

Бекітемін
Каф.меңгерушісі __
_________2012ж.

№____Тапсырмасы

___________________________________ пәні бойынша курстық жұмыс
Студент _______________________________
(тегі,аты-жөні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыс тақырыбы ___________________________________ ___________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

Бастапқы мәліметтер ___________________________________ _______

№
Курстық жұмыстың мазмұны

Орындалу
мерзімі
Көлемі
(парақ саны)
1

2

3

4

5

6

7

Әдебиет: 1.___________________________________ _______________________
2.___________________________________ _______________________
3.___________________________________ __________________________

Тапсырма берілген күні _________жұмысты қорғау күні________________

Жұмыс жетекшісі ___________________________________ ______________
(қызметі, тегі,аты - жөні, қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдаған_________________________ ______

Ф. 7. 14 - 04

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті

___________________________________ ____ факультеті
___________________________________ __ ____кафедрасы

Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
_____________________
(қолы,аты - жөні)
_______________2012ж.

Курстық жұмысты қорғау

Хаттамасы №____

___________________________________ ___________________ пәні
студент____________________________ _тобы_________________________

Курстық жұмыс тақырыбы ___________________________________ __
___________________________________ ______________________________

Қорғау кезінде келесі сұрақтарға жауап алынды:
1.___________________________________ _____________________________
2.___________________________________ _____________________________
3.___________________________________ _____________________________

Курстық жұмысты орындау кезінде алынған балл (60 мүмкіндіктен) _____, қорғау бағаланды (40 мүмкіндіктен)_____балл.
Сомалық баллы______
Жұмыстың бағасы____________

Курстық жұмыс жетекшісі__________________________ __________
Комиссия мүшелері___________________________________ _____________
Комиссия мүшелері___________________________________ _____________
Қорғау күні__________2012ж.
Белгілер мен қысқартулар

%- пайыз
мин- минут
Мгкг-милиграммкилограмм
Гкг-граммкилограмм
Кг-килограмм
Г-грамм
Млкг-милилитркилограмм

Кіріспе

Ветеринарлық акушерство және гинекология - жыныстық процестердің, ұрықтандырудың буаздықтың, туудың, туғаннан кейінгі кезеңнің қалыпты жағдай және потологиялары, жаңа туған төл ауруларының , сондай-ақ бедеуліктің, қолдан ұрықтандырудың және эмбрионды көшіріп, қондыру мәселелері бойынша студенттерге теориялық біліммен қатар тәжірибе жүзінде үйрету.
Пәнді оқып үйрену студенттердің анатомия, генетика, гистология және эмбриология, физиология, биоорганикалық және биологиялық химия, ветеринарлық латын терминологиясы, мал азықтандыру, мал шаруашылығы потологиялық физиология, фармакология, микробиология және иммунология, вирусология, оперативті хирургия, ветеринарлық гигиена, клиникалық диагностикалау рентгенмен, жалпы және аумақты хирургия бойынша білім алуына негізделген.
Гинекологиялық ауруларға диагноз қою үшін міндетті түрде сарпайды, қынап кіре берісін, қынап, жатыр мойыны, жатыр тармақтары, түтіктері мен жұмыртқалықтарды зерттейді.
Сарпай мен қынап кіре берісін қолмен ұстап, ашып көреді. Қынапты зерттеу үшін қынап айнасын қолданады және оған жарық беретін қондырғы орнатады. Қынап, қынап кіреберісі мен шүртекейдің төңірегіне қарағанда оның кілегей қабығы ісінген қабығы ісінген бе, түсі өзгерген бе, құрғақ немесе ылғалды ма, жара, күлдіреуіктер, абцесстер, ұсақ түйіндер жоқ па, жиналған жалқаяқ бар ма, ауырсына ма, осының бәріне көңіл бөлу керек.
Жатыр мойының ашық - жабығына, орналысуына, көлеміне, жарақаттарына, ағып шығып жатқан жалқаяқ, шырыштың сипатына көңіл бөледі.
Тік ішекке қол салып жатырдың көлемін, екі тармағының симметриялылығын, тығыздағын анықтайды. Ішіне жиналған сұйықтың сипатын, сипағанда ма, қызуы бар ма, төңірегіндегі органдарға жабысқанын - жабыспағанын анықтаймыз.
Осыдан кейін жатыр түтіктерін сипалап, оның диаметріне, температурасына, малдың ауырысынуына көңіл бөледі. Қалыпты жағдайда жатыр түтігі қолға білінбейді.
Аналық жыныс безінің көлемі, сыртқы пішіні, тығыздығы, температурасы, күлдіреуіктер немесе фолликулдің, сары дененің болуы, ісінуі, ұстағанда малдың ауырсынуы, жұмыртқалықтың әртүрлі физиологиялық немесе патологиялық жағдайларына байланысты өзгеріп отырады.
Мал шаруашылығын қарқындатудың бірден - бір дұрыс жолы - малды өз төлінен өсіру болып табылады. Бірақ, оған жыл сайынғы жүздеген мың аналық бас малдың қысыр қалуы үлкен зиянды әсерін тигізіп отыр.
Малдың қысыр қалуы шаруашылыққа орасан зор экономикалық зиян келтіреді, ол негізінен алынуға тиісті төл басының кемуі мен сүттің 30-35% - ға төмендеп кетуінен құралады, одан басқа қысыр малды емдеуге, бағып - күтуіне, жем - шөпке кеткен шығын қосылады.
Аса құнды, сүтті биелерді емдеуге келмейтін гинекологиялық аурулардың кесірінен, ол малды мезгілінен бұрын жарамсыздыққа шығарып, етке өткізуге мәжбүр боламыз. Осының бәрін есептегенде гинекологиялық аурулардың, бедеулік пен малдың қысыр қалуының тигізетін экономикалық зияны, барлық жұқпалы, жұқпайтын аурулардан келетін шығынды қосып есептегендегіден асып түседі [1,3].
Курстық жұмыстың мақсаты - сыртқы жыныс органдарының жарақат алуы, себептері, профилактикасын зерттеп, емдік және профилактикалық іс ө шараларын жүргізу.

1 Негізгі бөлім

1.1 Еркек малдың жыныс мүшелері және олардың қызметі

Еркек малдың көбею ағзаларына аталық жыныс безі (ен), шәуеттік жол, қосалқы жыныс бездері (көпіршік тәрізді без, куық безі, баданалық бездер), жыныс мүшесі жатады.
Ен -- жыныс торшалары мен жыныс гормондарын бөліп шығаратын жыныс безі. Сыртынан ол өзара жабыса орналаскан сыртқы жылтыр, немесе еннің меншікті қынап қабығымен, және ішкі фиброзды, немесе еннің ақ кабығымен қапталған. Ақ кабықтан еннің өзегіне қарай дәнекер ұлпалы перделер тарайды да, олар енді бірнеше бөлікшелерге бөледі. Әр бөлікшенің ішінде сырт жағынан іркілдек масса жөне дөңгелек пішінді Лейдиг торшаларымен қоршалған 5 -- 6 ирек түтікшелер орналасады. Ирек түтікше торшалары әртүрлі даму сатысындагы аталық жыныс торшалары мен нәрлік (трофикалык) және сүйеніш қызметін атқаратын түліхыық (сомалык) торшаларта тұрады. Сертолий торламасы (синцитнй) деп аталған нәрлік торшалар арасында ұрық түзуші (сперматогендік) эпителий торшалары орналасады. Олар бастапқы жыныс торшаларынан бастап жетілген жыныс торшалары (спермий) күйінде болады. Бұл жәйт үрық түзу процесінің (сперматогенез) осы ирек түтікшелер қабырғасында жүретінінің делелі.
Сперматогенез төрт кезеңге өтеді: көбею, өсу, жетілу және қалыптасу. Көбею сатысыщаш. ең жас аталықжыныс торшаларын сперматогоний деп атайды. Олар ірі ядролы майда торшалар, ирек түтікшелер кабырғасьшың сыршн ала орналасады. Бүл торшалар митоздық бөліну нәтижесінде көбейіп, бірінші реттік спермацит деп аталатын торшалар түзеді. Өсу үстінде олар үлкейіп, өзгере (редукциялана) бөлінуге қажетті жағдайлар тудырады да, гаплоидтық толық хромосомалар жиынтығымен сипатталатын екінші реттік спермациттер түзіледі. Осыдан кейін торшалар жетіліп, екі мерте бөлінеді. Екінші рет бөлінгенде өрбір хромосома екі жартыға -- хроматидтерге ажырайды да, хромосомалардың жартылай (диплоидтык) жиынтығы бар торшалар -- сперматидтер түзіледі. Сперматидтер әрі карай бөлінбейді. Олар сперматогенездің төртінші -- калыптасу кезеңіне өтіп, олардың цитоплазмалық құрылымдары күрделі өзгерістерге ұшырайды да, құйрық пайда болып, спермийге айналады.
Түзілу барысында ирек түтікшелер өзегіне алдымен спермийдің құйрық жіпшелері, соңынан бастары өтеді де, спермий толығымен түтікшелерге түседі.
Жетілген спермийлер мөлшері жағынан сперматогониялардан әлде қайда кіші болады. Жетілу үстінде олар өз цитоплазмасы мен қосалқы компоненттерінің көп бөлігін жоғалтьш, бас бөліктен, дене тұлғадан және құықтан тұратын торшаға айналады. Спермий басы ядролық заттардың шоғырланған жері. Спермий денесі мен құйрығы цитоплазмадан түзіледі. Спермий басының апикальдық ұшына цитоплазманың бір бөлігі мен Гольджи аппараты шоғырланады. Олардан торшаның бас қапшығына акросома қалыптасады. Бүл органоид спермий басының аналық торшаға енуі үшін қажет. Ал кұйрық спермийге кимылдағыштық қасиет береді. Спермийдің жалпы ұзындығы 50 -- 70 мкм болады.
Бір түлік өкілдерінде спермийдің жетілу мерзімі шамамен бірдей, ал өр түлік малда ол өртүрлі. Мысалы, спсрматогенез мерзімі бұқада 54, қошкарда 49, қабанда 34, айғырда 42, бурада 56, қоянда 41, төбет- те 56, қоразда 25 күнге созылады.
Бастапқы аталық жыныс торшалары ирек түтікшелер ішіндегі сертолий торламасының іркілдеқ затына орналасады. Бұл зат бастапкы жыныс торщалары мен жетіле бастаған спермийлерді нәрлендіріп, бұзылудан сақгайды. Жетілген спермийлер гиалуронидаза ферментін болу нөтижесінде іркілдек затты сұйылғьш, ирек түтікше өзегіне өтқеннен соң, сілітілік орта серәімен қозғалғыштық касиетке ие болады. Содан кейін аталық торшалар тік түтікшелер, ен торы, еннің шығару өзегі арқылы ен крсалкысына өтеді.
Ен косалқысы үш бөлікке -- қосалқы б&сына, тұлғасына және құйрығына, бөлінеді. Қосалқы өзегі ирек түтікше. Оның үзындығы -- 50 метрден (қошкарда) 85 метрге дейін (айғырда) жетеді. Қосалқы басының өзегі өте жіңішке (0,1 -- 0,2 мм) келеді де, ол бірте-бірте кеңейіп, құйрық бөлігінде оның диаметрі 1 -- 2 мм дёйін оседі. Ішкі жағынан өзек әлсіз қышқыл реакциялы секрет бөлетін биік цилиндр тәрізді эпителиймен көмкерілген.
Ен қосалқысы өзегінде спермийлер өте көп мөлшерде (бұқада 20 -- 40 млрд) жиналады. Бүл жерде олар 8 -- 20 күн аралығында біраз морфофункциялық өзгерістерден өтеді. Қосалқы өзегінің оттексіз қышқыл ортасында спермийлер әбден жетіліп, анабиоз жағдайына келеді, тығыз липопротеидті қабыққа оралып, теріс зарядқа ие болады, олардың антигендік қасиеттері өзгереді. Бүл оларды ортаның қолайсыз әсерлерінен, ісініп кетуден, жабысып қалудан сақгайды. Ен қөсалқысында спермийлердің жетілуі барысында цитоплазмада шашылып жатқан митохоңдриялар орталық жіпше маңына жинақталады. Бұл спермийлер қозғалған кезде оларды куатпен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Ен қосалқысы қан және лимфа тамырларымен, жүйке талшық тарымен жақсы жабдықгалған. Осының арқасында спермийлер кажетті молшерде қоректік заттармен кэмтамасыз етіледі де, алмасу өнімдері жинақталмай, дер кезінде шығарылып отырады. Қолайлы жағдайлардың туғызылуымен байланысты ен қосалқысы құйрығында спермийлердің өміршеңдік қабілеті ұзақ уақыт (1 -- 2) ай бойына сақталады.
Аталық жыныс торшаларының түзілу, жетілу жөне сақталу процестері дене температурасынан 3 -- 4 °С төмен жағдайда өтеді. Бүл аталық бездің қүрсақ куысынан тыс орнадасуымен байланысты. Ен температурасын ретгеуде үма терісі мен еттері зор рөл атқарады. Ыстық кезде үма еттері мен енбау босаңсып, ен салбырап кетеді де, ұмадан тер бөлініп, булану нәтижесінде температура төмендейді. Суық кезде ұма еттері жиырылып, тері бүріседі де, ен құрсақ қабырғасына тартылады, қан тамырлары тарылып, жылу бөлу азаяды. Ен температурасының 38 -- 40 °С-ға дейін жоғарылауы қалыптасқан спермийлердің бүзылуына, олардың түзілуінің тоқгауына соқтырады. Сондықтан екі жақгы крипторхизм (еннің ұмаға түспеуі) жағдайында аталық торшалардың түзілуі бұзылып, еркек мал ұрықтандыру қабілетінен айырылады.
Ен қосалқысы өзегінің жалғасы иіәуеттік жол деп аталады. Ол оң және сол жол болып бөлінеді. Шәуеттік жол жіңішке түтік ретінде шаттың сақина тесігі арқылы ен бауының ішімен құрсақ куысына өтеді де, куықтың үстіңгі жағымен жүре отырып несеп-жыныс өзегінің жамбастас бөлігімен жалғасады.
Шәуеттік жолдың кызметі -- шәуетті ен қосалқысынан несеп-жыныс өзегіне жеткізу. Оның кабырғасы үш кабаттан: кілегейлі, етті және сірлі қабықтардан тұрады. Жолдың кілегейлі қабығы жыбырлағыш эпнтелиймен астарланған. Етті кабат бойлама және сақиналы ет талшықтарынан құралған, олардың жиырылуы нәтижесінде шәует шәуеттік жолмен жылжиды.
Несеп - жыныс өзегінің жамбастық бөлігінде қосалқы жыныс бездерінің (көпіршік тәрізді, куық алды, баданалық (купер) және уретралык) өзектері ашылады. Айғырда көпіршік тәрізді бездер қою, шұбалыңқы, ал бүқа мен қошкарда -- сұйық секрет боледі. Куық безі айғыр мен қабанда жақсы жетілген, олар сүйық секрет боледі. Бүл без бүқа мен қошқарда нашар дамыған. Баданалык без кдбандарда жақсы жетілген, ол жабысқақ секрет бөледі. Қосалқы без секреттері шөуетгі сұйылтады, сперматозоидгардың қимылын жандандырады, несеп - жыныс өзегін шайып, зәр қалдығынан тазартады.
Несеп - жыныс озегі жамбас куысының томенгі жағымен шонданай доғасына дейін барады да, күрт төмен бүрылып, жыныстық мүше кұрамына кіреді.
Жыныстық мүше -- ұзынша пішінді, қос кеуекті (кавернозды) денеден және несеп - жыныс өзегінен тұратын орган. Несеп - жыныс өзегі жыныстық мүшенің астыңғы жағында, кеуекті деңелер арасындағы сайда орналасады. Жыныстық мүше арқылы шәует аналық жыныс мүшесіне ендіріледі, зәр бөлінеді.
Жыныстық мүше түбір, дене және бас бөліктерге бөлінеді. Кеуекті деңелер түбірніен екі айырылып, аяқщалар арқылы жамбастың шондапай доғасына бекиді. Әр аяқша мықгы дамыған шондапай - кеуектік еттен оралған. Аяқшалар біріге келе жыныстық мүше құрайды. Оның сүйірдене бітқен басында несеп - жыныс өзегі ашылады.
Кеуекті денелер сырт жағьшаң тығыз дөнекер ұлпалы қабықпен капталған. Одан кеуекті денені көптеген үңгір - куыстарға (каверна) болетін перделер тарайды. Бүл перделер ет талшықгарымең жабдықталған және олар қиылыса келе кеуекті тор құрайды. Үңгір куыстар іш жағынан эндотелиймен комкеріліп, түрленген тамыр арнасын түзеді. Жыныстық қозу кезінде үңгір куыстар қанға толып, шоңдаңай - кеуекгік еттің жиырылуы нәтижесінде вена канының ағысы бөгеледі де, жыныстық мүшенің көлемі үлкейеді, ол катаяды. Бұл құбылысты көбу (эрекция) деп атайды.
Жыныстық мүшенің бас бөлімі екі қатпарлы тері бүкпесі -- күпек ішінде орналасады. Күпек сырт жағынан терімен капталған, ал оның ішкі беті жұқа көп кабатты эпителиймен көмкерілген.

1.2 Малды гинекологиялық диспансерлеу

Мал шаруашылығын қарқындатудың бірден - бір дұрыс жолы - малды өз төлінен өсіру болып табылады. Бірақ, оған жыл сайынғы жүздеген мың аналық бас малдың қысыр қалуы үлкен зиянды әсерін тигізіп отыр.
Малдың қысыр қалуы шаруашылыққа орасан зор экономикалық зиян келтіреді, ол негізінен алынуға тиісті төл басының кемуі мен сүттің 30-35% - ға төмендеп кетуінен құралады, одан басқа қысыр малды емдеуге, бағып - күтуіне, жем - шөпке кеткен шығын қосылады.
Аса құнды, сүтті биелерді емдеуге келмейтін гинекологиялық аурулардың кесірінен, ол малды мезгілінен бұрын жарамсыздыққа шығарып, етке өткізуге мәжбүр боламыз. Осының бәрін есептегенде гинекологиялық аурулардың, бедеулік пен малдың қысыр қалуының тигізетін экономикалық зияны, барлық жұқпалы, жұқпайтын аурулардан келетін шығынды қосып есептегендегіден асып түседі.
Ұрғашы малдың бедеулігін, қысыр қалуын, оның себептерін зерттейтін, онымен күресу жолдарын қарастыратын ғылым саласын ветеринариялық гинекология деп атайды.
Еркек малдың белсіздігін, оның себептерін зерттейтін онымен күресу жолдарын қарастыратын ғылым саласын ветеринариялық андрология деп атайды.
Малдың қысыр қалуымен пәрменді күресу үшін, әрбір маман малдың қысыр қалуы және малдың бедеулігі деген ұғымдарды дұрыс түсуіне білуі керек [1,2].
Малдың бедеулігі дегеніміз, оның төл беру қабілетінің әртүрлі себептерге байланысты уақытша немесе біржола бұзылуы. Әрбір физиологиялық жетілу мерзімінен 1 ай өткен соң қашырылмаған, қашырса да ұрықтанбаса оны бедеу мал деп есептейді.
Бедеулік ауру емес, ол аурудың немесе басқа бір құбылыстың, ұйымдастыру жұмысының кемшіктердің белгісі. Бедеулік - биологиялық ұғым. Бедеулікті кез - келген күні малды тексеріп, қарап анықтай беруге болмайды. Әрбір бие 330 - 345 күн сайын төл беріп отырса - ол бедеу емес.
Ал қысыр қалу деген бедеуліктің салдары. Оны тек жылдың аяғында ғана бұзаулаған сиырдың, алынған төлдің санына қарап анықтайды.
Қысыр қалу - экономикалық ұғым, ол пайызбен сипатталады, яғни бір жылдың ішінде төл бермеген мал қысыр қалған болып саналады.
Малдың қысыр қалуымен, бедеулігімен күресу науқанды жүретін жұмыс емес, ол күнделікті жүргізілетін, әрбір малмен жеке - жеке жыл бойы үздіксіз жүргізілетін жұмыс [2,3].
Бұл жұмыстың негізгі түйіні күнделікті есепте: қанша аналық бас бар, жасы қаншада, өнімділігі қандай, соңғы рет қашан төлдеді, қашан суалтылады деген сұрақтың бәріне тиянақты жауап болғанда ғана малды өз төлінен өсіру жұмысын қарқындатуға болады.
Диспансерлік тексеру мал организміндегі патологиялық процестің алғашқы басталған кезеңінен - ақ (асқынып кеткен жағдайларды да) дер кезінде тауып алып емдеуге, аурудың алдын алуға арналған, барлық сүт фермаларында міндетті түрде, жүйелі түрде жүргізілетін малдәрігерлік шаралардың жиынтығы.
Диспансерлік тексеру 3 сатыдан тұрады:
1.Малдың тұрған жерін, бағып - күтімін, азықтандыруын зерттеу. Әрбір малды жеке клиникалық тексеруден, қанын, зәрін биохимиялық тексеруден, жем - шөптің сапасын, құнарлылығын агрохимиялық тексеруден өткізіп, мал организміндегі зат алмасу құбылыстарының деңгейін, сипатын анықтайды.
2.Зат алмасу процестерінде патологиялық өзгерістері бар, бірақ әзірше клиникалық асықуға бара қоймаған малды бір топқа жинап, нақты клиникалық белгілері бар малды оқшаулап, әрқайсысын жеке емдейді.
3.Малдың қанын, жем - шөптің сапасын биохимиялық, агрохимиялық тексеру нәтижелеріне сүйене отырып, жалпы алдын - алу шараларын жүргізеді [1,2,3].
Диспансерлеу жұмысын - маусымды жұмыстар (күзде және көктемде) және күнделікті істелетін жұмыстар деп қарасақ, оны мынадай бөліктерден құрастыруға болады:
1.Жыл бойында үзбей орындалып отыратын малдәрігерлік шаралар:
а) жем - шөптің санитарлық сапасын бақылау. Суалған биелерді төлдегенге дейін және төлдегеннен кейінгі кезеңде минеральді және витаминді заттармен қамтамасыз ету;
ә) бұзаулаған биелерді гинекологиялық тексеруден өткізу;
б) сауылып жүрген және суалған биелерді желінсауға тексеру;
в) мал төлдейтін қоралардың тазалығына бақылау жасап, төлдеу жұмыстарын ұйымдастырып, туа алмай жатқан малға көмек көрсету;
г) туғаннан кейінгі аурулардың алдын алатын емдеу жұмыстары;
д) қолдан ұрықтандыру жұмысына бақылау жасау (кәсіптік деңгейі, тазалық жағдайы);
е) туғаннан кейінгі кезеңнің ауруларына ұшыраған биелерді емдеу;
ж) бірнеше рет ұрықтандырғанда тоқтамай жүрген биелердің жатырына алдын ала тазарту емін жүргізу.
2. Айына бір рет жүргізілетін малдәрігерлік шаралар:
а) тік ішек арқылы қашырған биелерді буаздыққа тексеру;
ә) күйлемей жүрген немесе бірнеше рет күйлеп, қашырғанда тоқтамай жүрген биелерді гинекологиялық тексеруден өткізу;
б) сауылып жүрген биелерді (бақылау өткізетін күндері) жасырын желінсауға тексеру;
в) табындағы биелердің физиологиялық - клиникалық жағдайларына желінсауға талдау жасау;
г) асырын желінсаумен ауырған биелерді емдеу;
д) қысыр (бедеу) сиырлардың әрқайсысын жеке бөліп, қалпына келтіретін емдеу шараларын қолдану.
3. Әр тоқсанда бір рет жүргізілетін малдәрігерлік шаралар:
а) ұзақ уақыт қысыр қалған, емдеу шаралары нәтиже бермей жүрген биелерді комиссияның гинекологиялық тексеруінен өткізу;
ә) өсіп - өну қабілетінен бір жола айырылған биелерді жарамсыздыққа шығарып, етке өткізу;
б) қажет болса індеттік, инвазиялық ауруларға лабораториялық зерттеу жүргізу;
в) жем - шөптің сапасына агрохимиялық талдау жасау;
г) әр түрлі физиологиялық топтағы сиырларға (сауылатын сиырларға, суалған, туғаннан кейінгі кезеңдегі, қысыр сиырларға) таңдап - талдап әр топтан екі - үшеуінің қанына биохимиялық талдау жасап, зат алмасу процесінің деңгейін анықтау;
д) малды өз төлінен өсіру жұмысына талдау жасай келіп, жылдың аяғында қанша төл алынатынын болжау [1,2,4].

1.3Көбею (ұрпақтану) физиологиясы

Көбею -- жануарлардың өніп-өсуін, белгілі түрдің сақталуын қамтамасыз ететін күрделі биологиялық процесс. Жоғары сатыда дамыған жануарлар жыныстық жолмен көбейеді. Жаңа дарақ (индивидуум) аталық және аналық жыныс торшаларының қосылуынан пайда болған үрықган дамиды. Сүг қоректілерде, оның ішегінде үй жануарларында, бұл процесті арнаулы көбею ағзалары камтамасыз етеді. Көбею ағзалары эволюция процесінде дамып-жетіле қеле, өр түлік малда өзіне тән ерекшеліктерге ие болады. Үй жануарларының өнімталдық, көбейгіштік қабілеті олардың шаруашылықка тиімді көрсеткіштерінің бірі болып табылады.

1.4Малдың жыныстық жетілуі

Жоғары сатыда дамыған жануарлар төлдерінің жыныс ағзалары толықдамып-жетілмеген күйде болады. Осыдан олардың өніп-өсуге, ұрпақгану процесіне қабілеті белгілі даму кезеңінен өткеннең соң, жыныстық тұрғыдан жетілгеннен кейін ғана калыптасады. Жыныстық жетілу кезінде жыныс ағзалары толық дамып жетіледі де, жыныс бездерінде жыныс торшалары өңдіріліп, әр жыныс өкілдеріне тән жыныстық мінездер (жыныстық қозу, басқа жыныс өкілдеріне құштарлық, жыныс рефлекстері т.б.) пайда болады, жыныс бездерінің ішкі секрециялық бөліктеріңде аталық жөне аналық жыныс гормондары карқынды түзіліп, ұрғашы малда жыныс айналымы байкалады. Демек, жыныстык, жетілу деп жыныс ағзаларының құрылымы мен қызметі жағынан толық жетіліп, организмнің ұрпақты жалғастыруға деген қабілетінің калыптаскдн мерзімін айтады.
Жыныстық жетілу организмнің жеке дамып-өсу кезеңінде кенетген, күрт қалыптаса салатын жағдай емес, керісіншё, ол белгілі бір Мерзім ішіңде эндокриндік статустың бірте-бірте өзгеруінің нәтижесінде туындайтын күй. Жыныстық жетілу процесінің негізгі реттеуші факторы гипофиздің гонадотроптық гормондары (ФЖГ, ЛГ) болып табылады. Олардың синтезінің күшеюімен байланысты аталықжәне аналық жыныс бездерінде түзілетін жыныс торшалары мен жыныс гормоңдарының мөлшері артып, сыртқы жыныс белгілері қалыптасады және жыныстықрефлеқстер пайда болады.
Жыныстық жетілу процесін реттеуде орталық жүйке жүйесі, атап айткднда гипоталамустың преоптикалық аймағы, бадамшалық ядролар, лимбикалың жүйе, қатысады. ОНЖ-де анық оқшауланған жыныс орталығы табылған жоқ. Жыныстық жетілу кезінде мидың әртүрлі бөлімдерінде, ең алдымен гипоталамуста, гормондардың өсерімен жыныстық басымдылық (доминанта) пайда болады. Осының нәтижесінде малда тиісті мінез қалыптасады. Сондықтан организмнің гормондық статусына байланысты малдың жыныстық белсенділігі өзгеріп отырады.
Жыныстық жетілу мерзімі түлік түріне, малдың тұқымдық ерекшеліктеріне, күтіп - бағылу, азықтандырылу деңгейіне, климат жағдайларына байланысты. Ұрғашы жануарларда, аймен санағанда, ол мына мерзіммен сипатталады:
Ірі карада -- 6 -- 10 Бұғыда -- 17
Қой -- ешкіде -- 7 Қоянда -- 5
Шошқада -- 6 Итте -- 7
Жылқыда -- 18 Мысықта -- 5
Түйеде -- 24 -- 36 Кара күзенде -- 9,5
Шамамен осындай мерзім ішіңде еркек малда да жыныстық жетілу ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.