Қоянды жәрменкесінің тарихы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Пәні:Қазақстанның жаңа заман тарихы
Тақырыбы: Қоянды жәрменкесінің тарихы

Орындаған: Ги-22-2к тобының студенті

Нұрбек Қазбек Нұрбекұлы

Қарағанды 2024
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1. ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕ ЖҮРГІЗІЛГЕН САУДА ТҮСІНІГІ
1.1 Қазақ жеріндегі сауданың сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Жәрмеңкелер тарихы мен сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Жәрмеңкенің әлеуметтік-мәдени қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.4 Сыртқы сауда мен керуен жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11

2. ҚОЯНДЫ ЖӘРМЕНКЕСІНІҢ ТҮСІНГІ
2.1 Қоянды жәрменкесінің тарихы мен саудалық маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .17
2.2 Халықаралық байланысы мен рухани бағытының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.3 Қоянды жәрмеңкесі - Арқаның думан-базары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 28

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі.Сауда адамдар мен елдер арасындағы байланысты орнататын ең құрметті және игі істердің бірі болып саналады. Саудагерлер ант, өзара кепілдік міндеттемелері бойынша өзара байланысты корпорациялар сияқты қауымдастықтарға бірікті. Бұл жазылмаған заңдардың кез-келген бұзылуы, оның ішінде сапасыз тауарларды сату, сәтсіз саудагердің соңғы әрекеті болды. қазақ өлкесінде орын алған сауданың дамуы ,әсіресе жәрмеңкелердің пайда болуы, жергілікті халыққа сауда саласында жаңа мүмкіндіктерді беруімен байланысты.
Кезеңнің ерекшелігі қала халқының тез өсуі болды, инфрақұрылымның маңызды элементі көлік ағындарының жандануы болды, атап айтқанда теміржол құрылысының басталуы, иммигранттардың қозғалысы қарқын алды, қоғамның әлеуметтік саралануы жедел қарқынмен жүрді.
Қазақ даласы Ресей империясының құрамына кіру процессінде тек саясы жағынан ғана емес, сонымен бірге экономикалық жағынан да көптеген өзгерістерге ұшырады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында сыртқы сауда айналымының көлемі едәуір өсті, Қазақстанның тауар нарығы әлемдік экономикалық процеске тартылды. Экспортқа шығарылатын тауарлардың ішінде нан, ет, тері, жүн болды. Импорттың негізгі заттары ауылшаруашылық техникасы мен жабдықтары болды.
Бұл мәселенің қазіргі таңда зерттелуі өзекті болып табылады, өйткені еліміздің әлеуметтік-экономикалық өмірінде өзгерістер болып жатқанда, өткен тарихынан сауданың даму жолын біліп, тәжірибесін пайдалана білгеннің артықтығы жоқ екендігі даусыз. Нарықтық экономика қалыптасуының қазіргі жағдайында адал сауданы зерттеу тек ғылыми және теориялық маңыздылыққа ғана емес, сонымен бірге практикалық маңыздылыққа ие. Ол ең алдымен, XIX ғ Қазақстандағы жәрмеңкелер тарихындағы жетістіктер мен кемшіліктердің объективті бағалауына, сонымен қатар, жалпы Қазақстандағы сауда дамытудағы әр түрінің өзіндік орнын, ерекшелігі мен маңыздылығын айқындауға мүмкіндік береді.
Тарихнама:
Курстық жұмыс мақсаты: Қоянды жәрмеңкесінің Қазақ өлкесіндегі сауда дамуына ықпал еткен факторлар, керуен жолдары мен жәрмеңкенің мәнін және тигізген әсерін зерттеу болып табылады.
Курстық жұмыс міндеттері:
1) сауда түрлерінің сипаттамасын анықтау
2) жәрмеңкелерді талдау жасаған дереккөздерге шолу
3) теңсіз сауда үлгілерін табу
4)жәрмеңкенің әлеуметтік ортада атқарған рөлін зерттеу

1. ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕ ЖҮРГІЗІЛГЕН САУДА ТҮСІНІГІ
1.1 Қазақ жеріндегі сауданың сипаты

Қазақ өлкесінің бірте-бірте капиталистік қатынастар өрісіне тартылуы халықтың экономикалық өміріне,атап айтқанда сауданың нысаны мен мазмұнына көптеген өзгерістер енгізді.
Ішкі сауда екі нысанда: айырбас және ақша арқылы жүзеге асырылды.Егер соңғысын көбінесе бүкіл өлкені жайлап орналасқан орыс-украин шаруа тұрғындары және казак станицалары жүргізсе, айырбасты көбінесе көшпелілер жасады.
Егер XVIII ғасырда қазақтармен еркін сауда-саттық негізінен шекара шебіне таяу бекіністерде жүргізіліп келген болса, енді XIX ғасырда оның сипаты мүлде өзгерді. Олар "әкімшілік реформаларының" жүргізілуімен, сондай-ақ қоныс аударушы шаруалар арқылы отарлау әрекеттерімен байланысты болды. Сауда орталықтары бірте-бірте Қазақстанның ішкі аудандарына қарай ойысты. Олар округ орталықтарына, қоныс аударушы шаруалардың елді мекендеріне және жаңа қалаларға қарай жақындай түсті.
Бұрын сауда-саттықтың басты орталықтары Орынбор, Троицк, Петропавл, Преснегоръков, Омбы, Семей және Орал бекініс қамалдары болып келген еді. Ал XIX ғасырдың 20-жылдарынан бастап, округтық приказдар да сауда орталықтарына айнала бастады. Мәселен, Қазақстанның солтүстік-шығыс жағындағы Сібір әкімшілігіне қарайтын қазақтардың өздерінен ғана орыс көпестері жыл сайын 3 миллионға дейін қой, 150 мыңға дейін жылқы және 100 мыңға дейін мүйізді ірі қара сатып алатын.
Ресейдің қазақтармен сауда-саттығы негізінен татар көпестері мен приказчиктерінің көмегімен жүргізілді. Қазақ жерінен орыс көпестері елтірі мен кілем, тері-терсек, жүн, май және басқа да мал өнімдерін айырбастап, әрі сатып алды. Жергілікті тоқымашылар тоқыған қазақ шекпені орыс көпестерінен үлкен сұраныс тудырды. Ешкінің салалы түбіттері де өтімді тауарға айналып, одан атақты Орынбор шәлісі тоқылды. Қазақтардың сұранысында Ресейлік балта, пышақ, қазан, темір ошақ, ағаштан жасалған ыдыс-аяқ, шай мен қант, кенеп, былғары, мақта-мата және металл бұйымдары, ине-жіп, айна, әшекейлік бұйымдар тәрізді заттар болды. Қазақстанға әкелінетін тауар мен шығарылатын тауар көлемі алғашқы кезеңде шамалас болғанымен қазақ тауарларының аздаған артықшылығы болған.
Қала мен селоның арасындағы экономикалық байланыс сауда арқылы әсіресе, жәрмеңке саудасы арқылы орнады. Қазақ даласындағы жәрмеңке саудасының рөлі туралы Дала генерал-губернаторы 1883 жылғы патшаға берген есебінде былай деп жазады: Жалпы алғанда географиялық орналасуы жағынан біздің Орта Азиямен сауда жолымызда жатқан, мемлекеттің құрамына кіретін Дала генерал-губернаторлығы өте кең өлкені алып жатыр, Даланың көшпенді тұрғындары сауда керуендерін жүк тасымалдайтын көліктерімен қамтамасыз етіп сауданың өрістеуіне жағдай жасайды, өздерінің қойларын, жылқыларын, ірі қараларын сату арқылы мемлекеттің азық-түлік қорын молайтуда. Ал мал шаруашылығының өнімдеріне Европалық Ресейдің шығыс губернияларынан, Сібірдің жақын маңдағы аймақтарынан зауыт өнеркәсібінің тауарларын айырбастап алады. Бір жарым миллиондай көшпелі тұрғындар Ресейдің ауыл шаруашылығы, қолөнер және мануфактуралық өнеркәсіптік өнімдерін өткізетін орасан зор тұтыну рыногы болып табылады. Жәрмеңке саудасы таза мал шаруашылығы дамыған қазақ даласы үшін басты маңызы бар сауданың түрі болды. Өйткені көшпелі қазақ ауылының тұрғындары үшін өте ыңғайлы болды. Олар мал мен мал шаруашылығының өнімдерін өздеріне аса қажетті галантериялық, мануфактуралық, темір және басқа бұйымдарға айырбастап ала алды. Алысқа бармай, жақын маңда ашылған жәрмеңкелерден бар қажетті бұйымдарын табуға тырысты.
XIX ғасырдың бірінші жартысында Ресейдің қазақтармен саудасының басым көпшілігі тепе-тең баламасыз айырбас түрінде жүрді. Барлық нәрсенің бірдей баламалы эквиваленті қой (ісек) болды. Ресей көпестері түкке тұрмайтын арзан өнеркәсіп бұйымдарын бағалы мал өнімдері мен шикізаттарға айырбас жасап, шаш-етектен пайда тапты. Мәселен, Ірбіт жәрмеңкесінде 2 сом 70 тиыннан сатып алынған қазандар мұндағы қазаққа 50 сомға сатылды.
Көпестер Қазақстанға сапасыз бұйымдарын шығарды. Өсімқорлық операциялары да кеңінен етек алды. Онымен көпестер де, қазақтар да айналысты. Олар қазақтарға өз өнімдерін малмен төленетін етіп берді, оның пайыздық өсімін де мал басымен алып отырды.
1835 жылы Қазақстанға әкелінетін астық пен егіншілік құрал-саймандарына баж салығын төлеу алып тасталды. Бұл жағдай мен басқа да бірқатар шаралар Ресей көпестерінің Қазақстанмен сауда-саттық жасауды күшейтуге деген ынта-ықыласын арттыра түсті. XIX ғасырдың екінші жартысындағы неғұрлым ірі сауда орталықтары Ақмола, Павлодар, Қарқаралы, Баянауыл, Көкшетау, Қазалы және Жаркент қалалары болды. Сауда-саттық айырбас және ақшамен балама түрінде де жүргізілді.
Жүк бұрынғысынша арбамен және түйемен тасылды. Әр түйеге 16 пүт жүк артуға болатын еді. Қазақ даласындағы сауда-саттыққа деген ынта-жігерді қолдау үшін түйе басына ешқандай салық салынған жоқ.Қазақ саудагерлерінің едәуір бөлігінің сауда айналымынан табатын табысы мардымды бола қоймады. Сондықтан да олар саудаға онша қызыға қойған жоқ. 1897 жылы, Ресейде өткізілген Жалпыға бірдей халық санағының деректері бойынша, Қазақстан аумағында сауда-саттықпен айналысатын адамдардың саны 40 мыңға жуық болса, соның ішінде қазақтардың саны небары 4,6 мың немесе 11 пайыздан сәл-ақ алатын еді.
Жәрмеңкелік сауда мал өсірушілер мен отырықшы диқандардың екі арасында делдалдық сипат алды. Сауданың бұл түрі мал сатушы қазақтарға өте-мөте тиімді болды. Олар жәрмеңкеде өздерінің малдары мен мал өнімдерін көптеп айырбастай алды. Жәрмеңкелік сауданың кеңінен өріс алуына бірқатар себептер болды. Біріншіден, Қазақстанның негізгі халқы көшпелі және жартылай көшпелі өмір салтын ұстанды. Мұндай жағдайда олардың өз малдарын үлкен жәрмеңкелерде көптеп сатуы және егіншілікпен айналысатын отырықшы халықтан азық-түлік өнімдерін молынан сатып алуы өте қолайлы болды. Екіншіден, қазақтың кең-байтақ даласындағы жол жүйесі нашар дамыған еді.
Б.Құрманбеков жәрмеңке саудасының дамуы үшін мынадай алғышарттар қажет екендігін көрсеткен:
"1.Жәрмеңке ашылатын территорияның географиялық және климаттық жағдайларының сауда қатынастарынның дамуына өте қолайлы болуы.
2.Жәрмеңкеде сатылатын товарларды сатып алатын тұрақты сұраныс иесі - жергілікті халықтың жеткілікті болуы.
3.Жәрмеңкелерде сатылатын товарлардың басым бөлігі, яғни товар айналымының негізін құрайтын мал санының және мал өнімдерінің саудагер-көпестердің сұранысына толығымен сай келуі.
4.Жәрмеңке орналасқан жердің табиғи қолайлығы және негізгі сатып алушы-клиенттердің- көші - қон жолына жақын болуы.
5.Жәрмеңкеде товар сататын саудагер көпестердің товар әкеліп сатуға жіне айырбастауға қолайлы жағдайлардың қалыптасуы."
1900 жылы қазақ өлкесінде 104 жәрмеңке бар еді. Олардағы сауданың жылдық айналымы 32,7 миллион сомға дейін жетті.
Жәрмеңкелік сауданың дамуы, сатылатын малдың құрамы да өзгеріске ұшырады. Орыс көпестері бұрын көбіне жылқыға құмар еді, енді мүйізді ірі қара-сиыр малына деген сұранысын күшейтті. Ресей қалаларының сиыр етіне деген қажеттігі арта түсті. Мұның өзі сиыр түлігін көптеп өсіруге алып келді. Сиыр малын өсіретін негізгі аймақтар Семей, Торғай, Ақмола және Орал облыстары болды.Жәрмеңкеге тауар мен мал әкелген адамдардың саны жыл сайын өсіп отырған. 1846 жылы 1750 адам келсе, 1847 жылы 2184 адам келген. Әр губерниядан келгендер малдың өздеріне қажетті түлігін сатып алып отырған. Мысалы, ірі қара малды көбіне Владимир және Саратов губерниясының көпестері, жылқыны - Саратов губерниясы саудагерлері, Дон және Жайық казактары, қойды - Пенза мен Тамбов, түйені - Орынбор губерниясының көпестері сатып алған. Сонымен бірге жәрмеңкеге қазақтар қойдың жүні мен терісін көптеп әкелген, оларға да сұраным көп болғанын көп болғанын көреміз. Теріні Мәскеу мен Симбирск көпестері сатып алса, жүн мен ешкі түбітін Тамбов көпестері алған.
Жәрмеңкелер көп шоғырланған жерлерде жергілікті халықты маусымдық жұмыспен қамту үшін тауарларды сатуға дайындау үшін түрлі операциялар жасауға мүмкіндік туды. Тауарларды, буып-түю өнімдерін, жарнамалық өнімдерді сұрыптау бойынша арнайы пункттер ашылды, тауарларды тасымалдау үшін көп мөлшерде тасымалдаушылар мен олардың басқару кассалары қажет болды, олар еңбек нарығын үнемі қосымша еңбек ресурстарымен қанықтырды.
Даладан сатылатын мал мен шикізат мөлшерінің оған әкелінген өндірістік тауарлар сомасынан асуы даладағы таза ақшалай табысты құрады. Облыстағы жәрмеңкелер жиі болмады, негізінен бұл сауда түрі салт-дәстүрлі мерекелер кезінде таратылды және 3-4 санатқа жатады.
Қазақстанда сауда қатынасы үш түрлі жолмен жүргізілді: 1) тұрақты сауда - қалалар мен үлкен елді мекендер мен селолардағы дүкен, дүнгіршек, сауда үйлерінде жүргізілді; 2) қазақ ауылдарын аралап жүріп жасайтын айырбас сауда. Сауданың бұл түрімен көбінесе өсімқорлар айналысты; 3) маусымдық сауда - жәрмеңкелерде жүретін сауданың түрі. Қазақтар үшін де, сырттан келген саудагерлер үшін де жәрмеңкелердің маңызы ерекше болды. Өйткені, қазақ даласында өңдеу өнеркәсібінің нашар дамуына байланысты қазақтар өздеріне қажетті фабрика, зауыт өнеркәсібінің өнімдерін айырбас сауда арқылы таба алса, бұлармен сауда қатынасына түскен орыс, татарлар көшпелілерге өз заттарын өткізу арқылы кәсіпорындарына қажетті шикізаттарын тауып отырды. Жәрмеңкелер саудаға түсетін заттардың сипатына қарай көктемде, жазда, қыста, күзде өткізіліп тұрды. Тауар айналымының қуаттылығы жағынан жазғы жәрмеңкелер бірінші орында тұрды.
Жәрмеңкелерге әкелетін тауар үш топқа бөлінетін. Қазақтардың тауарлары мал және мал өнімдері, тері-терсек, жүн-жұрқа, киіз, текемет сияқты заттар болатын. Жәрмеңкелерге Ресейдің еуропалық бөлігінен киім-кешек, ағаштан жасалған ыдыс-аяқтар, ұн, шай, қант, білтелі шамдар, сабын, фарфордан жасалған тұрмыстық бұйымдар жеткізілген. Ал орта Азия саудагерлері әртүрлі шапан, кілемдер, жібек және мақта-мата кездемелерін, ер-тұрман әбзелдерін, сондай-ақ кептірілген жеміс-жидек өнімдерін сататын. Қазақ өлкесінде жәрмеңкенің өтуі халқымыз үшін пайдасы да зор болды. Көбіне бабаларымыздан келе жатқан көшпелі өмір салтын ұстанған халқымыз үшін жәрмеңкелер айырбас саудасын жүргізу үшін тиімді. Өйткені көшпелі өмір салтын ұстанған халқымызда мал өнімдері көп болды. Қазақтардың ірі жәрмеңкелердегі негізгі сауда-саттық түрі жылқы, ірі қара, қой, ешкі сияқты малдарды сату болған. Төрт-түлік малды әр түрлі елден келген көпестерге қалаған заттық бұйымына айырбастай алды. 1855-1862 жылдары қазақтардың мал санының азайып кетуіне қарамастан 1869 жылы Қоянды жәрмеңкесінде саудаға түскен мал басы жарты миллионнан асып түскен. Оңтүстік өңірді мекендеген отырықшы халқымыз егін шаруашылығы өнімдерін жәрмеңкелерге ұсынды. Сондай-ақ қазақ даласында жәрмеңке саудасы арқылы жол қатынастары реттелді. Алайда ақ шом сауда жүйесінің бұзылуы да осы кезге жатады.
Ел аралап жүріп айырбас сауда жасаумен орыс, татар және ортаазиялық көпестер айналысты, Олар көшпелі және жартылай көшпелі халыққа күнделікті қажетті тауарлар сатты. Оны малға немесе мал өнімдеріне айырбастады. Ондай көпестер қазақ даласынан үйір-үйір жылқы айдап қайтып жүрді, Жүн мен майды қажетінше сатып алды. Бұл өнімдер Троицк, Орынбор, Ор, Петропавлдың және Омбының зауыттары мен базарларындағы алыпсатар саудагерлерге үстеме бағамен өткізілетін. Ал алыпсатар саудагерлер өз кезегінде ол өнімдерді Ресей базарларында сататын, тіпті шетелдерге де асырып жіберетін. Бұдан екі арадағы делдалдар мол табыс табатын.
Көлік жүйесінің дамуы жәрмеңкенің сауда сипатын өзгертті. Көтерме сауда-саттық жасалынған ірі жәрмеңкелер біртіндеп көлемде азая бастады. Әділетті сауданың дамуымен қатар, неғұрлым ұйымдасқан тұрақты, тұрақты сауда жылдам қарқынмен өсті. Облыс халқы негізінен ауылшаруашылық саласында жұмыс істеді, сәйкесінше, саудаға қатысатын жергілікті халық өз өнімдерін сатты. Мал өнімдері ең танымал тауарлар болды. Шаруалар сұлы, арпа және басқа да жарма сатумен нан нарығында үстем бола бастады. Жергілікті халыққа келесі секторлар табыс әкелді: аң аулау, балық аулау, ара шаруашылығы, бағбандық және басқалары. Жалпы, ішкі сауданың қарқындылығының көрінісін даладағы тұрақты жәрмеңкелердің жұмыс істеуі, аудан қалаларындағы базарлардың тұрақты жұмыс істеуі, сауда орталықтары мен тарату орындарының ашылуы деп атауға болады.
Қалаларда кең көлемді сауда жасайтын дүкендер мен дүңгіршіктер ашылды. Олардың жылдық сауда айналымының мөлшері де өсе түсті. Мәселен, ірі қалалардың бір жылдық сауда айналымы Петропавлда 4 миллион, Омбыда 3,5 миллион, Семейде 1,5 миллион, Қостанайда 0,9 миллион сомға дейін жетті. Қалаларда тұрақты жүргізілетін сауданың күшейе түсуі ел аралап жасалатын сауда мен жәрмеңкелердегі сауданың жағдайын әлдеқайда әлсіретіп жіберді. Қазақ өлкесінде тауарлы-ақша қатынастары дами түсті.
Ірі сауда Петропавл, Омбы, Орал, Семей, Кустанай сияқты қалаларда жүзеге асырылды. Қалаларда стационарлық сауданың күшеюі саяхат пен жәрмеңкені әлсіретті. Айтарлықтай кеңею аймақтағы тауар-ақша қатынастарының дамуы болды.Дүкенге келушілер - азаматтар да, ауданда орналасқан ауылдардың қазақтары да. Ақмолада бұл суретті П. Голованов қалай сипаттаған: ... бір қарағанда, бұл қалада қырғыздар мен шетелдіктер басым болып көрінеді ... қырғыздар базар алаңында, дүкендер мен дүкендерді толтырып жатыр ... көптеген қырғыздар дала өнімдерін сату үшін қымызы бар қала. Барлық дүкендер мен дүкендер оларға толы ... .

1.2 Жәрмеңкелер тарихы мен сипаты

Қазақстан-Ресей сауда байланыстарын дамытуда жәрмеңкелер ерекше орын алды. Қазақ өлкесіндегі алғашқы жәрмеңке ошақтары Бөкей ордасы, Ақмола, Семей жерлерінде ашылды. Жәрмеңкелердің ашылуы барысында ел аралап сауда сату үлкен жобаға айналды. Сауда айналымының көлемі ұлғайып, қазақ жеріне Ресей, Қытай, Моңғолия, Орта Азия мемлекеттерінен көпестер мен саудагерлер келе бастады. XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның әр түкпірінде маңызды жәрмеңке орталықтары ашылды.Солардың қатарында Қоянды (Қарқаралы уезі), Қарқара (Верный уезі), Шар (Семей уезі), Ойыл (Ақтөбе), Константинов-Еленов (Ақмола уезі), Тайыншакөл (Павлодар) жәрмеңкелері болды.
Қазақ даласындағы ең ірі жәрмеңке Қарқаралы уезінің Қоянды жәрмеңкесі болды.1848 жылы Қарқаралы станицасынан 52 шақырым қашықтықтағы Қоянды деген жерде айырбас сауда орталығы ашылды. Алғашында оның аумағы 2 шаршы шақырым ғана еді. Кейіннен осындағы Талды даласы түгелдей қайнаған қызу сауда алаңына айналып кетті. Жәрмеңке ұзындығы 11 шақырым, ені 5 шақырым алып жатты. Талды өзенінің бойында орналасуының басты себебі, сатуға әкелінген малды уақытша жаюға жері құнарлы суы мол, шөбі шүйгін. Осы орайда, жәрмеңке комитеті сату малын жаюға 55 шақырым жер бөлген.
Жәрмеңке қазақ даласының алғашқы сауда элитасын қалыптастырған. Жәрмеңкенің алғашқы саудасы қазақи киіз үйлерде жасалса, 1871 жылдан бастап арнайы сауда балағандары салына бастайды. Жәрмеңкедегі негізгі сауда -- төрт түлік мал, оның ішінде қой саудасы негізгі роль атқарған. Сонымен қатар, жергілікті мал және мал өнімдеріне батыс Қытай, Моңғолия, Үндістан, Батыс Сібір, орталық Ресей саудагерлері өз жерінен қолданыстағы сауда бұйымдарын айырбасқа салған. Бұл Қоянды жәрмеңкесінің халықаралық маңызының зор болғандығын куәландыра алады. Жәрмеңкеде павлодарлық көпес Деровтың үлкен жеке дүкені ашылды. Қоянды пошта бекетінің ғимараты да, пошта-телеграф бөлімшесінің үйі де, мұсылмандардың намаз оқитын ғибадатханасы да осында орналасты. Қазақтар жәрмеңкеге қымызды ағыл-тегіл, көл-көсір етіп жеткізіп тұрды. Қымыз үлкен ыдыста - бес биенің сабасында сақталынды. Ресейдің қаржы министрлігі Қоянды жәрмеңкесінде Мемлекеттік банк бөлімшесінің ғимаратын салдырды. Сауда қатарларының аяқ жағында шенеуніктер орынын деп аталатын квартал орналасты. Онда Мемлекеттік банк бөлімшесін, пошта-телеграф кеңсесі салынды. Қарқаралы уезі бастығына, бітістіруші судьяға, мал дәрігерлерімен адам дәрігерлеріне, сондай-ақ полицияға орын берілді.
Жәрмеңке тек сауда-саттық ісінде ғана емес, көршілес елдермен тұрақты экономикалық байланыс жасауда, халықтың өнері мен мәдениетін дамытуда аса маңызды орын алды. Оларды қалың қазақ қауымының бас қосатын, халық өнерін насихаттаудың орталығы болды. Арқа өңірінің небір тарландары жиылып, өнер сайысын ұйымдастырып, жәрмеңкені қыздыра түскен. Жалғыз өзіміздің жерден ғана емес әншілер, палуандар, цирк әртістері Қытай, Ресей, Жапониядан да келген.
1869 жылы 12 қыркүйекте Батыс Сібір Бас басқармасының кеңесі Қоянды жерінде жыл сайын 15 маусымнан 15 шілдеге дейін жәрмеңке ұйымдастыруды бекітеді. Қоянды жәрмеңкесі жылдан жылға күшейе түседі. 1872 жылы Қояндыда жоспарсыз, жобасыз сауда орындарын көптеп салу қолға алынды. 1876 жылы он алты дүкен, 120 киіз үй болған. 1883 жылы бұлардың саны тиісінше 110-ға және 250-ге, ал 1890 жылы 247-ге және 1000-ға жеткен. 1889 жылы телеграф тартылып, 1894 жылы банк бөлімшесі ашылды. 1900 жылы 30 дүкен, 276 балаған, 707 киіз үй болады.
Қарқара жәрмеңкесі ресми ашылғанға дейін Жетісу өңіріндегі шұрайлы атырап - Қарқара малды, қалың ел дауылдаған жайлау болғандықтан қазақ ортасында пайда іздеген саудагерлердің жыл сайын базар ұйымдастыратын жері еді. Уақыт өткен сайын бұл базарға алыс қалалардан келген көпестер тауарламен байытып, оның атын әр тарапқа таныта бастайды. Осыны ескере келе Жаркент уезінің басшылары Қарқара өзеніндегі сауда-саттықты заңдастыру мақсатымен жоғарғы орындардан рұқсат сұрайды. Оны мына хаттан байқаймыз: Дала генерал-губернаторы мырзаға! 15-ші мамырдан 15-ші тамызға дейін Жаркент уезіне қарасты Қарқара өзенінде жыл сайын жабағы жүн, мал және басқа да тоқыма өнімдерін сатуға және алуға Верный, Ферғана, Жаркент және басқа да жерлерден қазақтар жиналып 200-ге дейін үй тігіліп, үлкен және ұзаққа созылған сауда қыза түседі. Жәрмеңке ресми түрде 1893 жылы 29 науырызда ашылып, жұмыс жасау мезгілі 15 мамыр мен 15 маусым аралығы болды. Кейінен 15 маусым - 15 тамыз аралығына ауысады. Қарқара жәрмеңкесінің алып жатқан аумағы 2.567.46 десятина жерді құрады.
1897 жылы Қарқара жәрмеңкесінде 66 253 сомның әртүрлі тауарлары сатылды. Олар малмен әртүрлі заттарды айырбас түрінде жүрді. Ташкент пен Верныйға 64 546 қой, 4444 жылқы, 4191 ірі қара, 1718 ешкі сатылған. Ал, Семейге 141 түйе терісі, 20819 елтірі, 490 ешкі, 1621 қой, 314 тері, 522 жылқы, 18545 пуд жүн, 145 пуд жылқы қылы, 395 пуд ешкі жүні және т.б. сатылды. Жәрмеңкеде жүн - 1 сом 60 тиын, ешкі жүні 4 сом 80 тиын, қыл - 5 сом 23 тиын болса; жылқы терісі 2 сом, тері - 20 тиын, елтірі - 4 сом, түйе терісі 3 сом болды; жылқы 12 сом 20 тиын, ірі қара 12 сомға дейін, қой 1 сом 50 тиынна 3 сомға дейін болды. Жыл сайынғы жәрмеңкенің айналымы 500 мың сомды құрады. Ал, 1908 жылы Қарқара жәрмеңкесінің жылдық айналымы 1 миллион сомға жетті . ХІХ ғасырдың соңына қарай Жетісу облысы арқылы Қытай мемлекетімен сауда қатынасы қарқынды өсу жолында тұрған. Бұл елмен сауда Жаркент, Бақты, Ыстықкөл (Пржевальскі), Нарын кеден және Харгос кеден пункттері арқылы жүрген. Қытай тарапынан астық, күріш, көкөніс, жеміс-жидек, құс және құс өнімдері, балық, қант, арақ, шарап, сыра, дәрілік шөптер, иленген тері, шойын, темір, болат, сондай-ақ солардан жасалған бұйымдар әкелінген.
Көкжар Жәрмеңкесі - қазіргі Ақтобе облысының Ойыл бекінісінде жүргізілетін. Ол жылына екі рет: көктемде (15 мамырдан 15 маусымға дейін) және күзде (15 қыркүйектен 15 қазанға дейін) ашылған. Сақталған статистикалық деректерге қарағанда, 1900 ж. Көкжар Жәрмеңкесінің көктемгі ашылуында тауар айналымы 1 млн. 491 мың сом, ал күзгі мерзімде 509 мың сомға жеткен. Көкжар Жәрмеңкесінде қазақтар орыс тауарларына (мата, ыдыс-аяқ, қант-шай, т.б.) қой, жылқы, т.б. мал шаруашылығының өнімдерін (түйе жүнін, қой жүні мен терісін, ешкі түбітін, елтіріні, т.б.) киіз, жүннен тоқылған кілемді, ішік тонды, аң терілерін (түлкі, қарсақ, қасқыр, т.б.) айырбастаған. Мұндағы сауда айырбас жасау сипатында болды.
Ресейдің атақты 10 жәрмеңкесінің, Қазақстандағы атақты 3 жәрмеңкенің бірі болған, өз заманында атағы айшылық алыс жерлерге жеткен Көкжар жәрмеңкесі тарихта Батыс Қазақстан өңіріндегі ең ірі сауда орталығының бірі ретінде айтылады. Тарих ғылымдарының кандидаты, марқұм Беркін Құрманбековтің Ойыл жәрмеңкесі атты еңбегіндегі деректерге сүйенсек, Көкжар жәрмеңкесі туралы негізгі ережелер 1866 жылдың 7 қыркүйегінде Ресей ішкі істер министрлігінде бекітілген. Ол ресми түрде 1867 жылы көктемде Орал облысының Қазбек болысында ашылған. Екі жылдан кейін Қазбекте ашылған Ойыл жәрмеңкесі орыс көпестерінің қауіпсіздігін, емін-еркін қозғалысын және тауарларының тезірек әрі толығымен сатылуын қамтамасыз етуге қолайлы орын ретінде Ойыл бекінісінің жанына Барқын шатқалына көшірілген. Жаңа орындағы алғашқы 1869 жылғы күзгі жәрмеңке өте табысты өткен.

1.3 Жәрмеңкенің әлеуметтік-мәдени қызметі

Қазақ даласында он тоғызыншы ғасырдан бастап етек алған жәрмеңкелердің мәдени, рухани, әлеуметтік қызметі де маңызды болды.Жәрмеңке өткен жерде сауда-саттық ғана болған жоқ. Онда алуан түрлі концерттік кештер, рулар мен халықтардың пікір алмасуы, спорттық шаралар, ұлттық ойындар жарыстары, мәдени-рухани кештер өткізілді
Қазақ және орыс халықтары өкілдерінің өзара тамыр-таныстығы да осындай жәрмеңкелерден басталатын. Жәрмеңкелерде ірі-ірі спорттық шаралар, ат жарыстары, ұлттық ойын түрлері өткізіліп тұратын. Қазақтардың әр түрлі руларының, кейде тіпті барлық жүздерінің өкілдері күш сынасатын жарыстар да өткізілетін. Жәрмеңкеге жиналғандар түрлі спорт ойындары мен жарыстарды тамашалайтын. Ақындар айтысқа түсіп, бақ сынасатын.
Ірі жәрмеңкелерде өнерпаздар мен спортшылар өнер көрсетіп, халықтың рухани көңілін серпілтті. Осындай шараларда қазақтың маңдай алды әншілері, спортшылары, өнерпаздары, бишілері, сал-серілері, жер-жерден келген саудагерлер мен халықтарға өнер көрсетті.
Осы жәрмеңкелерде аты алты алашқа танылған балуан Қажымұқан Мұңайтпасұлы, Ақан сері, Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, Майра Уәлиқызы, Әміре Қашаубаев, Әсет Найманбайұлы, Иса Байзақов сынды қазақ жақсылар мен жайсаңдары жарқ етіп көрінді. Жәрмеңкелер өткен уездер мен ауылдарда ұлттық спортымыз дамып, көкпардың көркі қызды. Ақындар айтысы өтіп, ірі-ірі байлар мен бай шонжарлар, болыстар, уезд старшиналары ақындардың сынына ілінді. Саяси өмірдегі оқиғалар шиеленісіп қыза түскен кездері жәрмеңкелер жоғары билік органдарына жазбаша шағым түрінде петициялар жолдайтын орын да болып табылды. Мәселен, 1905 жылы Қоянды жәрмеңкесінде Әлихан Бөкейхановтың басшылығымен патша өкіметіне саяси қарсылық ретінде 14 мың адам қол қойған атақты Қарқаралы петициясы жазылды. Жәрмеңкелерге әкелінген тауарлар өз талаптары мен міндеттерін де арқалай түсті. Сауда көпестері көбейген сайын Мемлекет қазынасына да салық өсімі көбейе түсті.

1.4 Сыртқы сауда мен керуен жолдары

XIX ғасырдың бірінші жартысында Ресей Орталық Азия аймағына біршама қызығушылық танытып, онымен экономикалық байланыс орнатуға, жаулап алу және одан әрі дамыту мүмкіндігін зерттеуге тырысты. Алайда Ресей шешуші сыртқы саясат әрекеттерін жүргізбеді. Бұл жағдай тек ғасырдың екінші жартысында Ұлыбританияның бұл аймақтарға еніп, оларды өз отарларына айналдыру ниетіне байланысты өзгерді.
XIX ғасырда Үлкен ойын деп аталатын Орталық Азия мен Үндістанға ықпал ету үшін Ұлыбритания мен Ресей империясы арасында бәсекелестік пайда болды. Ол туралы тарихшы ғалым Е.Бекмаханов былай жазған:"Дәл осы жылдары Ресей, Орта Азия хандықтары мен Қытай арасында орналасқан Қазақстанның орасан зор стратегиялық маңыздылығы айқын көрсетілген болатын. Сауда жолдары Қазақстан арқылы осы елдерге, одан әрі Ауғанстан мен Үндістанға өтті. Мұнда өз позицияларын мықтап бекіткен кезде ғана Орталық Азия хандықтарына жорықтар басталып, одан әрі кеңейе түсуге мүмкіндік болатын." Орта Азия біртіндеп ішкі орыс саудасына кіріп, ауылшаруашылық шикізатының және тоқыма, металл және басқа да өнімдер нарығына айналды. Орта Азия мен Қытайға керуен жолдары Орынбор, Троицк, Петропавловск, Семей арқылы өтті.
XIX ғ. Орта Азия қалаларында жібек, мақта маталары, тері, аяқ киім өндірісі дамыды. Алайда, тұтастай алғанда, Орталық Азия елдерінің экономикасы артта қалушылықпен сипатталды, яғни елеулі өндірістік базаның және сәйкесінше жаппай тауар өндірісінің болмауы. Сондықтан аймақ Еуропа елдерінде, Ресейде және Қытайда шығарылатын тауарлардың транзиттік саудасына тәуелді болды.
Қазақ жерінде ХІХ ғасырдың бірінші жартысынан бастап, одан кейінгі жылдары қазақтан басқа ұлттар өкілдері - өзбек, татар, башқұрт, армян, орыс, түркмен, қарақалпақ, әзірбайжандардан да саудагерлер шыға бастаған. Сондықтан көп ұлтты саудада адамдар бірін-бірі түсіну үшін, сондай-ақ тиісті құжаттарды толтыру үшін, сауда саласында тілмаштар керек болды. Тілмаштар халықтар арасындағы елшілік міндеттерін де атқарып отырды. Тілмаштардың көбі қазақ тілін білген. Олар қырдағы жәрмеңкелерде дел далдық қызметін атқарған. Сөйтіп, қазақ жерінде сауда-саттық ісінің дамуы Ресей арқылы қазақ тауарларының шетелге шығуына, болашақта қазақ саудагерлерінің әлеуметтік тап болып қалыптасуына, қазақ даласының дүниежүзілік қауымға таныла бастауына жол ашты.
Орта Азиядағы сауда негізінен татарлар мен өзбек көпестерінің қолында болды. Егер бұрын сауда-саттық қалаларда болса, қазір базарлар қаладан тыс жерде орналасқан. Сауда айналымының көлемі әлдеқайда арта түсті.Уақыт өте келе уездік қалалар сауда орталықтарына айналды.
Біртіндеп, дамыған сайын сауда ақша түрінде жүрді. Мемлекеттік қазына Орта Азия көпестерінен алынатын алым-салық есебінен едәуір байыды. Көпестердің саны да арта түсті.
Сауда өзінің даму барысында бірте-бірте ақшалай түрге ене бастадыXIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ өлкесіндегі сауда-саттықтың ел аралайтын, тұрақты(стационарлық) және жәрмеңкелік түрлері пайда болды.
Қазақстан сонымен бірге Қытаймен сыртқы сауда үшін транзиттік аймақ болды. Қазақстандық көпестер бұл саудада жиі делдалдық рөл атқарды. Бұған: біріншіден, шекаралас қазақтардың қытай және моңғол тілдерін білуі ықпал етті. Екіншіден, ауданда жақсы бағдарлау. Үшіншіден, қазақстандық саудагерлер, әдетте, көптеген жануарларды иемденді.
Қытай мен Монғолия саудагерлері де орыс-қазақ сауда байланысында елеулі рөл атқарды. Көшпелі халық өзінің бар байлығы - төрт түлік малы мен одан алынған өнімдерін айырбас саудаға түсіріп, өзінің күнделікті тұрмыс қажеттілігін аша білді. Бірте-бірте Ресей, Батыс Қытай, Монғолия мемлекеттерімен айырбас сауда байланыстары жанданып, бұл ХIХ ғасырдың 30 - жылдарында қазақ даласында алғаш заңды негіздері қалыптаспаған бейресми дала жәрмеңкелерінің қалыптасуына әкелді. Сауда байланыстарының сан-салалы күрделі тамыры сонау ғасырлар қойнауында қалған Ұлы Жібек жолында да жатыр. Ұлы Жібек жолы күйрегенмен, оның маңыздылығы мен тәжірибесі қазақ даласы үшін өз мағынасын ғасырлар бойы жоймай, өз жалғасын тапты.
Ресей үкіметі 1803 ж. қазақ даласы арқылы өтетін орыс керуендерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін көпестерге қарулы топ ұстауға рұқсат берді. XIXғ. басында Қытайға өтетін сауда керуендерінің тоналуына шек қою мақсатында үкімет қарулы казактар бөлу туралы шешім қабылдады.
1805-1806 ж.ж. Ресей Головкин елшілігіне Қытаймен сауда байланыстарын реттеу міндетін жүктеді. Алайда, Головкин елшілігі Урга қаласынан қайтып оралды.
XIXғ. 30 ж. Қазақстан арқылы өтетін керуендерге баж салығы көбейтілді.
Найман руының сұлтаны Құдайменді жәміш бекінісі арқылы Шыңжаңға керуен тартуға рұқсат сұрау үшін баласы Ғабдолланы Петербургке жіберді.
XIX ғасырдың соңында қазақ көпестері Жандыбайұлы, Жетікұлы, Шаянбайұлы, Жақыпұлы Шығыс Түркістандағы сауда әлеміне белгілі болды.
XIX ғ. 50-60 ж.ж. Шыңжаңмен саудадағы кеңінен тараған Жетісудағы қоныстар Қапал, Верный.
XIXғ. I ширегінде Шыңжаң мен Қазақстан арасындағы экономикалық байланыстарда Петропавл, Семей қалалары басты рөл атқарды. Ресейдің Шыңжаң базарларында сататын тауарлары өнеркәсіптік дайын бұйымдар болған. Ресеймен сауда жүйесіндегі қазақтардың негізгі тауары мал болған. XIX ғасырда малмен сауда жасауда әйгілі болған ірі көпестер Ботов, Колосов, Жиряков, Скажутин, т.б. болды. XIX ғасырдың аяғында бір орыс саудагері қазақтарды алдап, пайда табу мақсатында сіріңкені "қасиетті от" деп сатқан.
XIXғ. I жартысында Қазақстан арқылы Тибетпен байланыс жасауға генерал-лейтенант Глазенап бастама көтеріп, зор мән берді. Оның тапсырмасымен грузин көпесі С.Мадатов бірде-бір адам аяғы баспаған "Үлкен Тибетке" жетті. Кашмирде болып, 250 кашмир шәлісін алғаш рет Қазақстанға әкелді.
1851 жылға дейін Ресей мен Цин империяларының сауда-экономикалық байланыстары негізінен Кяхта қаласы арқылы жүзеге асырылды. Шығыс Қазақстан мен Жетісу өлкесінің бір бөлігі Шыңжаңмен сауда қатынастары эпизодтық сипатта болды. Осы келісім бойынша Шығыс Түркістанда Ресей консулдық орталықтары мен орыс саудагерлерінің арнайы сауда орындары ашылды, бұл елдер арасындағы экономикалық және саяси қатынастарды шешуге қызмет етті. Құлжа келісіміне сәйкес әйгілі керуен сауда орталықтарының р. Қытай (Троицк, Орынбор, Семей, Өскемен кеден басқармасы) кеңейтілді. Бұл қазақ, орыс және қырғыз шаруаларының мүдделеріне сай келді.
Кульджин сауда келісімі Қазақстанға жақын орналасқан Жаркент, Ақсу, Чугучак қалаларының, соның ішінде шай, қант және жібек сияқты тауарлардың, қазақ отбасыларының өміріне қажет тауарлардың айналымын арттыруға мүмкіндік берді. 1852 жылы 15 пұттан астам жібек материалы Қытайдың Чугучак қаласы арқылы қазақстандық өнімді айырбастау үшін жеткізілді. Батыс Түркістанның барлығында, соның ішінде қазақтар үшін шай қажетті тауарлардың бірі болды. Егер XIX ғасырдың 40-жылдарының соңында. Қазақстан арқылы Қытайдың батыс аймақтарынан Ресейге 140 пұтқа дейін шай жеткізілді, содан кейін Кульджин келісімінен кейін жылына 3000 пұт сатып алынды. Бірнеше жыл ішінде Қазақстан арқылы Ресей-Қытай саудасы 4 есе өсті. Бірақ 1855 жылы Чугучактағы орыс көпестерінің сауда пунктерінің жергілікті тұрғындарымен тонауы бұл байланыстарды уақытша тоқтатты. Орыс саудагерлерінің саудасы Құлжа қаласымен шектелді.
XIX ғасырдың бірінші жартысында Қытаймен негізгі сауда келісімдері Кяхта қаласында жасалды. Бірақ Цин империясы мен Ресейдің сыртқы байланыстарының тұрақсыздығына байланысты сауда жиі үзіліп жатты. XIX ғасырдың екінші жартысында екі мемлекеттің экономикалық қатынастарында айтарлықтай өзгерістер болды. Батыс Қытай халқы Қазақстан кіретін көршілес аймақтармен керуен саудасының дамуына қызығушылық танытты.
Қазақстанның Цинь империясымен іргелес жақын жатуы және өзара сауда қатынастарының тиімді болуы Ресей мен Қытайды тығыз байланыс орнатуға итермеледі. Қытай аумағындағы сауда Шұғышақ, Құлжа, Үрімші, Гучен қалаларында жүргізілді. Қытайлардың ондағы саудаға шығаратын негізгі заттары күміс, тері-терсек, шай, сондай-ақ Қытайдағы қазақтардың мал өнімдері еді. Қазақстанның Қытаймен сауда-саттық жүргізуінде Семей, Зайсан, Бұқтырма және Петропавл сияқты қалалар мен ірі елді мекендер маңызды рөл атқарды. Қатонқарағай, Қорғас және басқа да кеден бекеттері сауда нүктелері ретіндегі маңызын сақтап қалды.
ХІХ ғасырдың 50-60 жылдарында Шығыс Қазақстан қалаларымен қатар Жетісудағы Қапал және Верный пункттері Шығыс Түркістанмен сауда-саттыққа көбірек араласты. Жетісудағы маңызды әскери-саяси нүкте Верный қаласы осы байланыстардың дамуына белсенді үлес қосты. Аягөз (Сергиополь) керуен саудасы жолында да өзінің жақсы орналасуын пайдаланды.
Екі империя арасындағы сауда қатынастарының даму қарқыны саяси қайшылықтардың шешілуіне тікелей байланысты болды. I860 жылғы Пекин келісімі және 1864 жылғы Чугучак протоколы бойынша Қытай Қырғызстан мен Жетісудың Ресейге кіргенін ресми түрде мойындады.
1864 жылы Шыңжаңдағы Іле аймағында Іле сұлтанатының, ал Қашқарда - Жетісар мұсылман мемлекеттерінің көтерілістеріне байланыстарды сауда үзді, кейіннен патша әскерлерінің Іле аймағына қоныс аударуымен 1881-1883 жж. Жетісудағы ұйғырлар мен дүнгендер осы аймақтың экономикалық-экономикалық байланысын нығайтты.
1881 жылғы Петербург келісімі елдер арасындағы шекаралық және керуен саудасын дамытуға кең мүмкіндіктер ашты. Ресей-Қытай шекарасынан 60-65 шақырым жерде шай бажсыз сатылатын. XIX ғасырдың соңғы ширегінде. Шай Қазақстанға әкелінетін негізгі тауарға айналды. Қазақстандық саудагерлер шығысқа экспорттайтын негізгі тауарлар - мал шаруашылығы.
XIX ғасырдың аяқ кезінде қазақ көпестері сауда-саттық операцияларына барынша белсене қатысты. Олар үсті-үстіне сауда керуендерін жөнелтумен болды. Көпестердің арасында Жандыбайұлы, Жетікұлы, Шаянбайұлы, Мақыпұлы сияқты саудагерлер көпке танылып, сый-құрметке бөленді, зор бедел алды.
Қытаймен қарым-қатынаста жетекші рөлді Петропавл және Семей қалалары атқарды. Жетісудың Шығыс Қазақстанмен бірге ірі экономикалық аймаққа айналуы Жаркент және Қорғас қалаларының гүлденуі мен Қарқара жәрмеңкесінің дамуына ықпал етті.Ертіс және Іле өзендерінде пароход қатынайтын болды. 1883 жылы көпес Уәли Ахун Юлдашев Іле өзені арқылы тікелей су жолын ашты.
1890 ж. Шыңжаңмен сауданы дамыту үшін Семей сауда округі ашылды. Кеден қызметкерлеріне 70 мың сом жұмсалды. Қазақ көпестерінің ерекше зор сұранысы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.