Функционалдық сауаттылықтың сипаттамалық белгілері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Мектепке дейінгі және арнаулы білім
кафедрасы меңгерушісі_______С.Е.Досжанова
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Ата-аналардың функционалдық сауаттылығын
арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігі
5В010100-Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы бойынша
Орындаған А.Б.Шаненова
Ғылыми жетекшісі, аға оқытушы А.Ж.Сисенбердиева
Ақтөбе, 2016
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
п.ғ.к., доцент
С.Е.Досжанова
_________________________
_______________ 201__ж.
Диплом жұмысын орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Шаненова Айнұр Боранбайқызы
Жұмыстың тақырыбы: Ата-аналардың функционалдық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігі
Жұмыстың аяқталу уақыты:
Жұмыстың шығыс мәліметтері: зерттеу проблемасына байланысты педагогикалық, психологиялық әдебиеттер, ой-пікірлер, зерттеліп жатқан мәселенің мәнін ашатын философтардың, педагогтардың, психологтардың еңбектері, ата-аналар, сауаттылық, педагогикалық сауаттылық, мультимедиялық құрал туралы жазылған ғалым-педагогтардың, әдіскерлердің ғылыми еңбектері,
Диплом жұмысында қарастырылуы тиіс сұрақтар тізімі немесе қысқаша мазмұны:
1. Ата-аналардың педагогикалық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігінің теориялық негіздері .
2. Сауаттылық, пункциональдық, педагогикалық сауаттылық мәселелерінің зерттелуі.
3. Мультимедиялық құралдар туралы жан-жақты мәліметі.
4. Отбасы, ата-ана сауаттылығы мәселелері.
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1 Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары (ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 25 маусымдағы № 832 Қаулысы).
2 Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 25 маусымдағы №832 қаулысы ресми мәтін. Астана: Әділет, 2012. - 14 б.
3 Сейдалиева Г.О., Мақұлбекова Ә.С. Мультимедиялық білім ресурсын құру. -- Алматы,2015. Ғаламтор материалы.makulbekova_asel@mail.ru
Графикалық материалдар тізімі (кесте, схема, сызба, диаграмма т.б.): кесте 1,2,3,4,5,6,7,8,9; сурет 1,2; диаграммалар.
Тапсырма берілген күн:_______________________________ _____________
Ғылыми жетекшісі ____________ А.Ж.Сисенбердиева
Тапсырманы орындауға алушы студент ____________ А.Б.Шаненова
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
п.ғ.к., доцент
С.Е.Досжанова
_________________________
_______________201___ж.
Диплом жұмысының күнтізбелік жұмыс кестесі
Диплом жұмысының тақырыбы: Ата-аналардың функционалдық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігі.
Студенттің аты-жөні: Шаненова Айнұр Боранбайқызы
№
Жұмыс кезеңінің негізгі мазмұны
Орындалу мерзімі
1
Зерттеу пәнін анықтау
Қыркүйек
2
Кітапхана қорымен және электронды ресурстармен танысу
Қыркүйек
3
Жұмыстың құрылымын анықтау
Қазан
4
Диплом жұмысының тақырыбын бекіту
Қарашаның соңғы - желтоқсанның алғашқы онкүндіктері
5
Құжаттар мен дереккөздерін жинау және оқу
Қыркүйек-қаңтар
6
Тәжірибе жүргізу материал жинау, бар материалды саралау
Желтоқсан-сәуір
7
Жеке бөлімдерді жазу
Шолу - желтоқсан
1-б. - қаңтар
2-б. - ақпан
3-б. - наурыз
8
Жұмыстың жалпы тұжырымдарын анықтау
Наурыз
9
Баяндама текстінің тезисін жазу
Наурыз
10
Атауын, мақсатын негізгі міндеттерін және тұжырымдарға сәйкестігін нақтылау жұмыс мәтінінің жоба нұсқасын дайындау және жетекшіге ұсыну
Наурыз
Сәуір
11
Түзету енгізу
Сәуір
12
Жұмысты безендіру
Сәуір
13
Кафедрада диплом жұмысын алдын-ала қорғауын өткізу
Сәуір
14
Студенттер конференциясына баяндамамен қатысу
Жыл бойы
15
Жұмысты кафедраға тапсыру
Қорғаудан он күн бұрын
Ғылыми жетекші _________________________ А.Ж. Сисенбердиева
Студент ______________________________ А.Б. Шаненова
Мазмұны
Кіріспе____________________________ _______________________________5
1 Ата-аналардың функционалдық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігінің теориялық негіздері
1.1 Сауаттылық, функциональдық сауаттылық мәселелерінің зерттелуі_____10
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалар ата-аналарының сауаттылығын арттыру мәселелері_________________________ ________________________________15
1.3 Мультимедиялық құралдардың теориялық-практикалық негіздері_______28
2 Ата-аналардың функционалдық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігіне бағытталған педагогикалық тәжірибелік эксперимент
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдары, нәтижелері__________________45
2.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдары, нәтижелері_____________54
Қорытынды__________________________ ______________________________61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі_____________________________ ______ __64
Кіріспе
Өзектілігі: Қазіргі кезде сауаттылық соның ішінде функциональдық сауаттылық қоғамның өрлеуі мен тоқырауының көрсеткіші болып саналады. Оның дәлелі Елбасының Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты [1] Жолдауындағы маңызды тапсырмасы бес жылға арналған оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі Ұлттық іс-қимыл жоспарын әзірлеу болып табылады. Осыған байланысты оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі ұлттық іс-қимыл жоспары әзірленді, аталған жоспар шеңберінде функционалдық сауаттылық бойынша шетелдердің адыңғы қатарлы тәжірибелерін зерделеу және Қазақстан Республикасының орта білім беру мазмұнының ерекшеліктерін ескере отырып, функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың жолдарын әзірлеу міндеттері қойылды [2]. Функционалдық сауатсыздық барлық ұлттың экономикалық, интеллектуалды және әлеуметтік мәдени болашағы үшін елеулі қауіп төндіреді. Бүгінде әртүрлі зерттеу материалдары көрсетіп отырғандай, функционалдық сауатсыздық бүкіл әлем бойынша ілгерілеп барады. Функционалдық сауатсыздықтан келіп жатқан жыл сайынгы шығындар әлем бойынша миллиардтаған долларлармен есептеледі. Функционалдық сауаттылық жастардың қоршаған ортаға сәтті бейімделуінің міндетті шарты болып отыр, ал функционалдық сауатты адамдардан тұратын қоғам елдің динамикалық дамуының негізі болып табылады. Ақпараттық қоғамға тән әлеуметтік динамиканың өсуі тек жеке тұлғаның функционалдық сауаттылығын анықтайтын білім көлемін кеңейтіп қана қоймайды, сонымен қатар адам өмірдің жаңа талаптарына бейімделу үшін қажетті әлеуметтенуді жылдамдатады. Сондықтан, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік мәдени дамуына байланысты қолданбалы білімге қойылатын талаптар күшеюде (олардың ауқымы кеңеюде, жаңа сапалық белгілер қалыптасуда) және қоғам мүшелерінің функционалдық сауаттылығына қажеттілік артып келеді.
Тұлғаның функциональдық сауаттылығының негізгі белгілері:бұл ұқыпты, адамдар арасында өмір сүре алатын, негізгі сапасы, кілттік компетенциялары бар адам. Әрбір білім беру аймағы функциональдық сауаттылықтың барлық түрлерінің дамуына қатысады. Олар:оқу мен жазуда сауаттылық, жаратылыстануда сауаттылық, матерматикалық сауаттылық, компьютерлік сауаттылық, отбасы мәселелеріндегі сауаттылық, денсаулық мәселесіндегі сауаттылық, заңды сауаттылық, педагогикалық сауаттылық т.б.
Сауаттылық туралы ғылыми зерттеулерге шолу жасасақ: отандық және шетел әдебиеттерін талдау ғалымдардың функционалдық сауатсыздықтың себептерін анықтау және оны қалпына келтіру жөнінде белсенді зерттеулер жүргізіп жатқандығын көрсетіп отыр. В.В.Гаврилюк функционалдық сауаттылық деген ұғымның өткен ғасырдың 60-шы жылдарының соңында ЮНЕСКО-ның құжаттарында пайда болғанын және кейінірек зерттеушілердің қолданымына кіргенін атап көрсетсе, С.А.Тянган [3] функционалдық сауаттылық ұғымын талдай келе ұғымды кеңейте түседі: бастапқыда, шамамен 1970 жылдардың ортасына дейін зерттеудің тұжырымдамасы мен стратегиясы адамдардың кәсіби қызметімен байланысты болған: осы саладағы жетіспейтін білім мен шеберліктің орнын толтырды; кейінірек мұндай тәсіл бір жақты деп танылды; функционалдық сауаттылық одан да кеңірек мағынада қарала бастады: компьютерлік сауаттылықты, саяси, экономикалық сауаттылықты және т.б. қосылды. Американдық зерттеуші Е.Д.Херш мәдени сауаттылық деген ұғымды енгізді. Көп тер төккен зерттеудің нәтижесінде ол өзін мәдени тұрғыда сауаттымын деп санайтын әрбір американдық білуі тиіс 4500 пәндердің атауларын, аттарды, даталарды, оқиғаларды іріктеп алды. Сауалдамалар нәтижелері 1988 жылы (Hirsch E.D. Cultural literacy. What every American needs to know. N.Y. 1988) жарияланды [4].
В.А.Ермоленконың, Р.Л.Перченоктың, С.Ю.Черноглазкиннің Қазіргі жағдайда функционалдық сауаттылықтың дидактикалық негіздері [5] атты еңбектерінде қазіргі жағдайда функционалдық сауаттылықтың қалыптасу ерекшеліктері қарастырылған, функционалдық сауаттылықтың жаңа деңгейін қалыптастырудың тәсілдері сипатталған, функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың тәрбиелік аспектісі ашылған, жалпы білім беретін мекемелердегі ақпараттық, кәсіпкерлік және технологиялық дайындық бағдарламалары ұсынылған. Қазіргі заман қоғамының талап-сұраныстарына сәйкес адамдардың функционалдық сауаттылығына қойылатын жаңа талаптар П.Терешкович пен С.Крупниктің еңбектерінде қарастырылған.
Функционалдық сауаттылық мәселесі білім беру философиясы деңгейінде қарастырылады (Б.С.Гершунский [6], В.В.Мацкевич, С.А.Крупник [7]. Бұл ұғым С.А.Тангянның, И.А.Колесникованың еңбектерінде үздіксіз білім беру аспектісінде ашылып көрсетілген, А.В.Хуторскийдің, О.Е.Лебедевтің еңбектерінде құзыреттілік амалдар контексінде қарастырылған. Т.И.Акатова [8] тілдік функционалдық сауаттылықты студенттердің тілдік мәдениетімен өзара байланыста; Л.М.Перминова, О.Е.Лебедев и др. оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру технологиясын; Л.Н.Полищук орта арнайы білім беру мекемелерінде технологиялық типті функционалдық сауаттылықты қалыптастыруды; П.И.Фролова [9] гуманитарлық пәндерді оқыту үдерісінде техникалық жоғары оқу орындары студенттерінің оқу-танымдық құзыреттіліктерін дамытудың негізі ретінде функционалдық сауаттылықты қалыптастыруды қарастырады.
Келесі авторлардың еңбектерінде функционалдық сауаттылықты қалыптастыру мәселесі жалпы орта және ортадан кейінгі білім беру жағдайларында қарастырылған. Авторлар В.А. Ермоленко, Р.Л. Перченок, С.Ю.Черноглазкин [10] функционалдық сауаттылықты қалыптастыру технологиясын жалпы, кәсіптік және қосымша білім беру жүйесінде қарастырады; М.А. Холодная [11] социумға және интеллектуалдық даму мен тәрбиеге бейімделуге қабілетті, қазіргі заманғы мектептегі білім беру басымдықтарына ерекше назар аударады.
Мектептегі білім беру жағдайындағы функционалдық сауаттылық соңғы жылдарда зерттеулер объектісіне айналды. Мысалы, Н.Н.Сметанникова [12] функционалдық сауаттылықты оқуға үйретудің стратегиялық тәсілдері шеңберінде зерттеді. М.И. Губанова, Е.П. Лебедева [13] функционалдық сауаттылықты қалыптастыру мәселелерін зерделей келе, мектептің кіші буын оқушыларын оқыту үдерісіндегі тиісті мазмұнды енгізудің перспективасын ашты. С.Г.Вершловский, М.Д.Матюшкин [14] соцологиялық зерттеулерді жүргізудің негізінде қазіргі заманғы мектепті бітірушілердің функционалдық сауаттылық деңгейін талдайды. Дегенмен, жекелеген пәндерді оқыту кезінде функционалдық сауаттылықты қалыптастыру мәселесі бойынша нәтижелері мектептегі білім берудің мазмұнына әлі жаппай енгізілмеген бары-жоғы бірнеше ғана еңбектер бар. Оларды атап өтсек. Қазақстандық зерттеушілер Ж.Ж. Ордабаева [15], А.Ж.Мұрзалинова [16], А.К. Рауадина [17] оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту мәселесін қазақ тілінде оқытатын мектептерде физиканы, орыс тілін оқыту, орыс тілінде оқытатын мектептерде қазақ тілін оқыту барысында қарастырады, ресейлік әдіскерлер Г.Д. Клок, В.И. Анурова [18,19] функционалдық сауаттылықты қалыптастыру жолдарын химия және шет тілі сабақтарында көрсетеді.
Байқап отырсаңыз мектеп жасына дейінгі балалардың ата-аналарының функциональдық сауаттылығн арттыру мәселелері әлі күнге зерттеу пәні болмағаны байқалады. Бұдан мектепке дейінгі білім беруде тақырыптың өзекті мәселе екендігі көрініп-ақ тұр. Функционалдық сауаттылықты арттырудың ата-аналар жиналысы, баяндама, отбасына бару, әңгімелесу, т.б. түрлі жолдары бізге белгілі.
Дегенмен, адамды дамыту үшін оқу-тәрбие берудің үйреншікті жағдайынан қызығушылықтарын арттыратын жаңа белсенді әдісіне көшу әлдеқайда тиімді екенін өмір өзі дәлелдеп отыр. Бұл тапсырманы білім саласында тек жаңа технологияларды қолдану арқылы жүзеге асыруға болады. Іс-әрекеттің әртүрлі салаларында, соның ішінде білім саласында ақпараттық технологиялардың жаңаша құралдарын пайдалану бүгінгі күні үлкен өзектілікке ие болып отыр. Қазақстандық, шетелдік әдебиеттерде, зерттеулерде білім үрдісін сандық технологиялармен қамтамасыз ету ең өзекті факторлардың бірі ретінде қарастырылады.
Республикамыздың Білім туралы заңында (3 бап) айтылғандай білім беру жүйесін ақпараттандыру, мемлекеттік білім саясатының негізгі қағидаларын жүзеге асырудың маңызды бір механизмі болып табылады [20]. Ақпараттық ортаны құруға негізделген білім берудің жаңа жүйесін құрып, дамыту және практикаға жаңа ақпараттық құралдарды, жаңа технологияларды енгізу білім жүйесін дамытудағы стратегиялық тапсырма болып саналады. Сондай құралдардың бірі- мультимедиалық құралдар.
Жаһандану дәуірінде білім жүйесінде мультимедиялық құралдардың рөлі бар екенін мойындауымыз керек. Көптеген зерттеушілер, практиктер видеофильм, электрондық пошта (e-mail), мультимедиялық презентация, т.б. көмегімен жан-жақты дамыту мүмкіндіктерін қарастыруда. Нәтижесінде, ақпарат алушы мәліметті оңай әрі тез қабылдайды және ынтасы мен қызығушылығы жоғарылайды. Мультимедиялық құралдар тәрбиеленушіні, ақпарат алушыны дамытудың бірден бір құралы болып табылады. Білім саласында мультимедиялық құралдарды пайдаланудың функциональдық сауаттылықты, әсіресе, қазір жиі айтылып, күн тәртібіне өзекті мәселе етіп қойылып ата-аналардың педагогикалық сауаттылығын дамытуда тиімділігі жоғары.
Ата-аналардың функциональдық сауаттылығын арттыруда мектепке дейінгі мекемелерде мультимедиялық құралдарды қолданбауы, осы зерттеу жұмысының маңызды мәселесі (проблемасы) болып табылады. Яғни, жаңа технологиялардың білім саласына қажеттілігі мен оның тиімді қолданбауы арасында қарама-қайшылық байқалады. Бұл мәселе зерттеу жұмысының өзектілігін айқындап диплом жұмысының тақырыбын: Ата-аналардың функциональдық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігі деп таңдауға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Ата-аналардың функциональдық сауаттылығын мультимедиялық құралдар арқылы дамыту тиімділігін теориялық негіздеп, тәжірибеде дәлелдеу.
Зерттеудің мақсатына жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
* тақырыпқа сай ғылыми-әдістемелік еңбектерге талдау жасау;
* сауаттылық, функциональдық сауаттылық мәселелерін ғылыми-теориялық негіздеу;
* мультимедиялық құралдардың теориялық-практикалық негіздерін айқындау;
* мектепке дейінгі бала ата-анасының рөлін айқындау;
* анықтаушы экспериментке материалдар дайындау, жүргізу, талдау;
* қалыптастырушы экспериментке материалдар дайындау, жүргізу, талдау;
* алынған нәтижелерді сандық және сапалық талдау.
Зерттеу нысаны: Ата-аналармен жұмыс үрдісі
Пәні: Ата-аналардың функциональдық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігі.
Зерттеу болжамы: егер ата-аналардың функциональдық сауаттылығын мультимедиялық құралдарды пайдалану арқылы арттыру тиімділігі теориялық негізделіп, эксперимент жүзінде дәлелденсе, онда ата-аналардың педагогикалық сауаты артып, тәрбиеші еңбегін түсініп, бала тәрбиелеуде табыстарға жету мүмкіндігі артады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері функциональдық, сауаттылық, мультимедиялық құралдар туралы жазылған ғалым-педагогтардың, әдіскерлердің ғылыми еңбектері, зерттеу проблемасына байланысты педагогикалық, психологиялық әдебиеттер, ой-пікірлер, зерттеліп жатқан мәселенің мәнін ашатын философтардың, педагогтардың, психологтардың еңбектері, Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты (мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту), мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту бағдарламалары, басылым ақпараттары, ресми құжаттар, нормативтік құжаттар, автордың эксперименттік жұмысы.
Зерттеу әдістері ғылыми әдебиеттерді талдау, сауалнама, талдау, жинақтау, қорыту; педагогикалық эксперимент; педагогикалық бақылау, статистикалық өңдеу әдістері, жалпылау, алынған нәтижелерді жүйелеу және сипаттау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және практикалық маңызы сауаттылық, функциональдық сауаттылық, мультимедиялық құралдар туралы мәселелер ғылыми-теориялық тұрғыда негізделіп, мазмұны анықталды, ата-аналармен жұмыста мультимедиялық құралдардың мүмкіндіктерін көрсетуге бағытталған жұмыс жоспарлары құрылып, оның тиімділігі сынақтан өткізіліп, тәжірибеде дәлелденді; зерттеу жұмысының барысында жинақталған теориялық және практикалық материалдарды, ұсыныстарды мектепке дейінгі мамандар, ата-аналар өз жұмыстарында қолдана алады.
Зерттеу базасы Ақтөбе қаласы №38 Әлем балалар бақшасы, ересектер тобы
Диплом жұмысының құрылым жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу мақсаты, нысанасы, пәні, болжамы, міндеттер, зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері, зерттеудің дерек көздері, әдістері, ғылыми жаңашылдығы мен практикалық мәні, зерттеудің практикалық базасы, диплом жұмысының құрылымы туралы баяндалады.
Ата-аналардың функциональдық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігінің теориялық негіздері тарауында сауаттылық, функциональдық сауаттылық мәселелерінің зерттелуі, мультимедиялық құралдардың теориялық-практикалық негіздері,мектепке жасына дейінгі балалар ата-аналарының жалпы ерекшеліктері туралы мәселелер қарастырылады.
Ата-аналардың функциональдық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігіне бағытталған педагогикалық тәжірибелік эксперимент тарауында анықтаушы, қалыптастырушы эксперимент материалдары, нәтижелері баяндалады.
Қорытынды бөлімде зерттеудің нәтижелері, қорытынды және әдістемелік ұсыныстар беріледі.
1 Ата-аналардың функциональдық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігінің теориялық негіздері
1.1 Сауаттылық, функциональдық сауаттылық мәселелерінің зерттелуі
Білім берудегі сауаттылық мәселесі, нақты бір елдегі халықтың әлеуметтік жағдайына, мемлекеттің экономикалық дамуына, елдегі мәдени ахуалға тәуелді болатындығы айқын. Бүгінгі өркениеттің даму деңгейі білімділік пен сауаттылық ұғымдарының мазмұны мен оны түсіну жолдарын іздестіруді қажет етіп отыр. Ғылыми еңбектерде сауаттылық ұғымының белгілі бір деңгейде ана тілінің
грамматикалық нормаларына сай оқу, дұрыс жаза алу дағдыларын игеру екені
байқалады. Әйтсе де адамның өмір сүруіне қажетті деп танылып, меңгеруге
ұсынылған сауаттылық қазіргі кездегі әлеуметтік сұраным талаптарымен сәйкес келе бермейді. Сауаттылық тұлғаның тұрақты қасиеті болып табылатындықтан, функционалдық сауаттылық сол тұлға меңгерген белгілі бір білім-біліктерден көрініс табады. Өйткені функционалдық сауаттылыққа адам нақты білім алу кезеңдерінен өткеннен кейін қол жеткізеді. Бұл орайда білім белгілі бір сауаттылық деңгейін қамтамасыз ететін құрал және нақты іс-әрекеттердің нәтижесі ретінде қарастырылады. Ендеше, білімнің түпкі нәтижесі деп саналатын құзыреттіліктердің біртұтас бірлігі ретіндегі функционалдық сауаттылықтың мәнін, рөлін айқындаудың, оны тәжірибеге ендірудің уақыт талабымен толық сай келуі де зерттеу тақырыптың өзектілігін дәлелдей түседі.
Сауаттылық ұғымы - дәстүрлі түрде жеке тұлғаның грамматикалық
нормаларға сай оқу, мен жазу дағдыларын игеру дәрежесі [21]. Ұлттың мінез - құлқына сай - бірден - бір базалық көрсеткіштер мен әлеуметтік - мәдени дамуының бет - бейнесі болып табылады. Сауаттылық ұғымының мазмұны тарихи тұрғыда қоғамдық талаптар мен индивидке қойылатын талаптардың ең төменгі шектік деңгейінің өзгеруіне байланысты өзгеріске ұшырады. Өйткені, бүгінгі күні тек сауатты болу жеткіліксіз, өйткені қазір екінің бірі, үлкен-кіші түгел сауатты. 1969 жылы қыркүйек айында Тегеран қаласында өткен сауатсыздықты жою бойынша ағарту саласы министрлерінің Дүниежүзілік конгресінде функционалдық сауаттылық термині енгізілген болатын, ал 1978 жылы БҰҰ ұсынысы бойынша конгресс шешімі қайта қаралып, Білім беру саласы статистикасын халықаралық стандартизациялау туралы құжатқа өзгерістер енгізілді. Сауаттылық ұғымының нақты мазмұны дара тұлғаның дамуына қойылатын қоғамдық талаптарға байланысты құбылмалы сипатқа ие болады. Ол қарапайым оқу, жазу, санау біліктіліктерінен бастап адамның әлеуметтік үдерістерге саналы түрде қатысуына мүмкіндік беретін, қоғамдық қажеттігі айқын кешенді білімдер мен біліктерден құралатын функционалдық
сауаттылықты меңгеруді де қамтиды.
С.И.Ожеговтың сөздігінде функция сөзінің мәні Вызванный функционированием чего-нибудь, зависящий от деятельности, а не от структуры, строения чего-нибудь (книжн) - деп анықталса, Қазақ тілінің түсіндерме сөздігінде: фукционалдық ұғымы бір нәрсенің құрылысы, құрамынан емес, қызметінен болатын, соның әрекетіне байланысты болады - деп сипаттама беріледі. Бұдан функция ұғымы белгілі бір заттың атқаратын қызметіне немесе іс-әрекетіне қатысты айтылатыны танылады [22,23]. Мысалы, техникалық құрал-жабдықтарды алар болсақ (компьютер, сканер, принтер, т.б.), олардың өз функциялары бар. Ал функция ұғымы адамға қатысты айтылғанда, оның іс-әрекетіне байланысты қарастырылады. Кез келген маманның атқаратын белгілі бір функциясы немесе қызметі болады, ол соның дұрыс атқарылуына жауап береді. Айталық, балабақша меңгерушісінің, әдіскерінің т.б.әрқайсысының өз функциясы бар және әрқайсысы өз бағыты бойынша жауап береді. Жалпы, сауаттылық адамның білімділігіне қатысты ұғым екені белгілі. Яғни, сауатты деген сөздің түпкі мағынасы оқу, жазу, санау біліктіліктері қалыптасқан, грамматикалық тұрғыда таза, қатесіз жаза, сөйлей, оқи алатын, сондай-ақ дұрыс есептей білетін адам сауатты ретінде танылады.
Ал функционалдық сауаттылық белгілі бір кезеңге сай субьектінің алған білімі мен білігі негізінде сауатты іс-әрекет ете алуы деген мағынаны білдіреді.
Қоғамның дамуына байланысты сауаттылық ұғымының мәні тарихи тұрғыдан өзгергенін, тұлғаға қойылатын талаптарда оқу, жазу, санай білу қабілеттерінен гөрі белгілі бір қоғамда өмір сүруге қажетті білім мен біліктердің жиынтығын игеру, яғни функционалдық сауаттылыққа жету деген сипатта ұғынылады. Қазіргі әлемдегі, еліміздегі өріс алып отырған түрлі бағыттағы дамулардың әсерінен қоғамның адамға қоятын талаптарының өзгеруі нәтижесінде функционалдық сауаттылық ұғымы кең тарала бастады. Сауаттылық ұғымы оны білім берудің әрекеттік аспектісімен бірлікте алғанда ғана кеңейе түседі. Функционалдық сауаттылық - тұлғаның пәндік білім, білік, дағдыларын әлеуметтік-қоғамдық ортада кез келген жағдаятқа сәйкес еркін қолдана алу мүмкіндіктерінің қалыптасқан жүйесі.
Қазақстан мемлекеті күн сайын алға дамып келеді және ұлттың болашағын қалыптастыруда жаңашыл қадам жасап отыр. Елдің білім беру жүйесі стратегиялық жаңару кезеңін бастан өткеруде.
Функционалдық сауаттылықты арттыру - қай саланың болмасын негізі болып табылады. Қазақстанда кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістікте алғаш рет 2012-2016 жылдарға арналған функционалдық сауаттылықты дамытудың Ұлттық іс-қимыл жоспары дайындалды, онда оқушылардың құзыреттілік біліктерін, алған білімдерін шынайы өмірлік жағдаяттарда тиімді қолдана білу қабілеттерін дамыту көзделген [24].
Осы орайда, өскелең ұрпақтың сапалы білім алуының маңызы зор.
Ел ертеңі үшін маңызды міндеттерді шешудегі тұлғаның ынталылығы, шығармашылықпен ойлауы мен дәстүрлі емес шешім қабылдау қабілеттері, өмір бойы білім алуға даярлығы - оның басты функционалдық қасиеттері болып табылады. Аталған функционалдық біліктер мектепке дейінгі кезеңнен және отбасында қалыптасады.
Функционалдық сауаттылықты дамытудың жалпы бағдары Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында анықталған, басты мақсаттардың бірі - жалпы білім беретін мектептерде Қазақстан Республикасының зияткерлік, дене бітімі және рухани дамыған азаматын қалыптастыру, тез өзгеретін әлемде оның табысты болуын қамтамасыз ететін білім алудағы қажеттілігін қанағаттандыру болып табылады [25]. Білім негізі мектептен басталады десек те адам өмірінде мектепке дейінгі кезеңнің алатын орны ерекше екендігін ешкім жоққа шығара алмайды.
Функционалдық сауаттылық түсінігі алғаш рет өткен ғасырдың 60-жылдарының соңында ЮНЕСКО құжаттарында пайда болды және кейінірек қолданысқа енді.
Функционалдық сауаттылық, кең түсінікте, білім байланысы мен адамның көпжоспарлы іс-әрекеті арасындағы кіріккен, тұлғаның әлеуметтік бағдарлану амалын көрсетеді. Жаңа әлемде функционалдық сауаттылық адамдардың әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық іс-әрекетіне, сол сияқты өмір бойы білім алуға белсенді түрде атсалысуына ықпал ететін базалық факторлардың бірі болып табылады.
Қазіргі қоғам дамуы жеделдеген өзгермелі заманда әлемдегі өзгерістерге тез бейімделетін адамдар қажет. Осы жағдайда мектепке дейінгі білім беру мен тәрбие үрдісі өмір бойы оқыту тұжырымдамасын жүзеге асыруға ықпал ететін құзыреттерді дамытуға бағдарлануы тиіс. Құзыреттілікті дамытудың алғышарты ретінде функционалдық сауаттылық деңгейдің болуын атауға болады.
Функционалдық сауаттылық, яғни адамның өмірдің және іс-әрекеттің түрлі саласында қолданбалы білім негізінде қалыпты тіршілік міндеттерін шешу қабілеті - осы процестің өзегі болып саналады [ 26].
Осыған орай, білім беру ұйымдарындағы оқыту, тәрбиелеу процесі функционалдық сауаттылықты дамытуға бағытталуы тиіс.
Білім-тәрбие сапасы, білім беру сапасының мониторингі және диагностикасы, балалардың жетістіктерін бағалау, құзыреттілік тұрғы сияқты мәселелерге соңғы жылдары көп көңіл бөлінуде.
Өкінішке орай, әдістемелік материалдардың аздығы немесе жоқтығынан жоғарыда аталған мәселелер жеткілікті зерттелмей отыр.
Білім беру процесі нәтижесінің сапасы, қоғамның жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайлары, білім берудегі бұрынғы құндылықтар мен басымдықтардың дағдарысы, білім беру жүйесін бағалаудың озық үлгілері мен технологияларына көшуі функционалдық сауаттылықты бағалаудың заманауи теориялары мен әдістерін құру қажеттілігін көрсетті. Функционалдық сауаттылықтың ерекше сипаттары:
1) тұрмыстық проблемаларды шешуге бағыттылығы;
2) нақты әлеуметтік жағдаяттарда көрінетіндіктен, тұлғаның ахуалдық сипаттамасы болып табылады;
3) стандартты, стереотиптік міндеттерді шешумен байланысты;
4) бұл үнемі дерлік оқу және жазу білігінің кейбір қарапайым (базалық) деңгейі;
5) көп жағдайда халықтың ересек тобының сапасын бағалауда қолданылады;
6) ең бастысы сауатсыздықты жоюдың жеделдетілген тәсілдерін іздеу
проблемасымен мағыналы.
С.А. Крупник, В.В. Мацкевичтің пікірінше, жеке жағдайда, мемлекет өткеннің орнын толтыру, басқа елдерді басып озу қажет болған кезде ғана сауаттылық проблемасы (функционалдық сауаттылық) өзекті болады., функционалдық сауаттылық - оқу және жазу білігін күнделікті өмірде қолдану (мәтінмен жұмыстың әлеуметтік практикасы). Басқаша айтқанда, бұл - адамның іс-әрекетін оның басылым сөзін тұрмыста қолдануымен анықтайтын сауаттылық деңгейі [27].
А.А.Леонтьев өзінің бір еңбегінде функционалдық сауаттылыққа өте орынды және терең түсінік берді: Егер формалды сауаттылық - оқу техникасының дағдылары мен біліктерін меңгеру болса, функционалдық сауаттылық - адамның осы дағдыларды нақты мәтіннен түсіну, қысқарту, тасымалдауға қажет ақпаратты алуда еркін қолдану қабілеті [28].
Қ.А.Байтажикованың пікірінше, білім беру қоғамның экономикалық, әлеуметтік және рухани прогресінің факторы ретінде мемлекеттің жалпы тұрақты дамуын қамтамасыз етеді. Білім берудің бұл әрекетін жүзеге асырудың басты шарттарының бірі өмір сүру сапасына жаңа қатынасты дамытуды көздейтін сауаттылық түсінігінің ауқымын кеңейту болып табылады.
А.К. Рауандина функционалдық сауаттылық ұғымына қатысты жүргізілген зерттеулер бүгінгі күні отандық және әлемдік ғалымдардың еңбектерінде функционалдық сауатгылық ұғымын қолдануда бірізділік жоқ екенін көрсетті деп санайды[17].
Білім берудегі сауаттылық мәселесі, біріншіден, бір елдегі халықтың әлеуметтік жағдайына, екіншіден, мемлекеттің экономикалық дамуына, үшіншіден, елдегі мәдени ахуалға байланысты болатындығы айқын. Бүгінгі өркениеттің даму деңгейі білімділік пен сауаттылық ұғымдарының мазмұны мен оны түсінудің сара жолдарын іздестіруді қажет етіп отыр. Жоғарыда айтылғандай ғылыми еңбектерде сауаттылық ұғымының белгілі бір деңгейде ана тілінің грамматикалық нормаларына сай оқу, дұрыс жаза алу дағдыларын игеру екені байқалады. Әйтсе де адамның өмір сүруіне қажетті деп танылып, меңгеруге ұсынылған белгілі бір білім, білік пен дағдылардың жиынтығы (оқу, жазу, санау, сурет салу және т.б.) ретіндегі тілдік сауаттылық қазіргі кездегі әлеуметтік сұраным талаптарымен сәйкес келе бермейді.
Балаларды (барлық адамдарды) өмірде болып жатқан өзгерістерге дайындау және білім беруді заман ағымына сай өзгерту мақсатында оқытудың түпкі нәтижесі ретінде балалардың игерген құзыреттіліктері алынған.
Р.Н. Бунеев айтқандай, оқытудың соңғы нәтижесі - өмір бойы алған білім, білік және дағдыларының барлығын адамның іс-әрекеті, қарым-қатынасы және әлеуметтік қатынастарының түрлі шеңберінде өмірлік міндеттердің барынша кең өрісін шешуде қолдануға қабілетті тұлға - функционалды сауатты тұлға тәрбиелеу болуы тиіс [29]. (кесте 1, сурет 1).
Кесте 1.
Функционалдық сауаттылық мазмұны
№
Функционалдық сауаттылық мазмұны
1
Оқу және жазудағы сауаттылық
2
Жаратылыстану ғылымдарындағы сауаттылық
3
Математикалық сауаттылық
4
Компьютерлік сауаттылық
5
Отбасылық өмір мәселелеріндегі сауаттылық
6
Денсаулық мәселесіндегі сауаттылық
7
Заң сауаттылығы ...
Сурет 1. Функционалдық сауаттылықтың сипаттамалық белгілері
Функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың бір тәсілі - ортақ оқу тапсырмаларының номенклатурасын бөліп көрсету.
Оқыту процесінде функционалдық сауаттылықты дамыту проблемасы оқу қызметі мазмұны мен педагогтың құзыреттілігі аспектісінде жүзеге асырылуы тиіс.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалар ата-аналарының сауаттылығын арттыру мәселелері
Бала тәрбиесiнде отбасының алатын орны ерекше. Оны қоғамдық тәрбиенiң қандай саласы болса да алмастыра алмайды. Отбасының міндеті баланы өмiрге келтiру ғана емес, оған -ұрпақтың, ата-бабалардың, ұлылардың ақыл-кеңес тәжiрибесiн бойына сiңiру, қоршаған орта, адамзатқа, өз қоғамына пайдалы етiп тәрбиелеу. Бала дүниеге келген күннен бастап ата-ананың ықпалында болып, өмiрге бағыт берушi тәрбие мектебiнен нәр алады.
"Қатты тәртiп көрсе бала күнiнде,
Өнерiмен қуантады түбiнде.
Бала ненi бiлсе жастан, ұядан -
Өле-өлгенше соны таныр қиядан.
Өнер - бiлiм берем десең басынан,
Бер оқуға балаларды жасынан,
Ата - анадан өсiп ұрпақ тараған,
Жақсы-жаман болса, бала - соларда", деп ХI ғасырда Жүсiп Баласағұн
айтқандай, ата-аналар балаларының жеке ерекшелiктерiн жас күннен танып, соған қарай бағыт - бағдар, тәрбие берудiң маңызы ерекше. Ата-ана балаларына жақсы тәрбие беруде қоғам алдында жауапты.
Ата-ана бала тәрбиесiне ерекше мән беруi қажет. Ана - бала тәрбиесiндегi ерекше тұлға. Тәрбиенiң негiзi "ананың әлдиiнен" басталады емес пе?!
Абай қазақ әйелiнiң, ананың отбасындағы орнын ерекше жырлайды. Жалпы, " адам бойындағы барлық қасиеттер ананың ақ сүтiнен жаралған" деген ғұламалық ойды тарата келе, ол қасиеттердiң мiндеттi түрде тәрбиеленуi қажеттiгi туралы айтады. Абай жетiншi қара сөзiнде былай дейдi: "Жас бала анадан туғанда екi түрлi мiнезбен туады. Бiреуi iшсем, жесем, ұйықтасам деп туса, бiреуi - бiлсем екен демектiк. Не көрсе соған талпынып, жалтұр-жұлтыр еткен болса, соған қызығып, аузына салып, дәмiн татып, тамағына, бетiне басып қарап, сырнай, керней болса дауысына ұмтылып, онан ер жетiңкiрегенде ит үрсе, мал шуласа да, бiреу күлсе де, бiреу жыласа да тұра жүгiрiп, "ол немене", "ол неге үйтедi", " бұл неге бүйтедi" деп, көзi көрген, құлағы естiгеннiң бәрiн сұрап, тыныштық көрмейдi. Мұның бәрi өмiрге жаңа келген нәрестенiң жан құрамы, "бiлсем екен, көрсем екен, үйренсем екен" дегенi." [30].ХҮIII ғасырдың аяғында дүниеге келген бала Пушкин де, ХIХ ғасырдың орта шенiнде қазақтың кең сахарасында дүниеге келген Абай да шешесi мен әжесi берген тәрбие уызын емiп өседi. 1630 жылдары жазылған словак педагогы Ян Амос Коменскийдiң " Аналар мектебi" еңбегi есiңе түседi де, ана құдыретiне амалсыз бас иесiң" деп толғанады. Сондай -ақ, атамыз Жүсiп Баласағұн өзiнiң "Құтты бiлiк" еңбегiнде:
Ақ сүтпен бiрге сiңген жақсылық
Айнымайды еш, алғанша ажал қапсырып.
Ет сүйекпен бiрге бiткен қылығың,
өзгермейдi салғанша ажал құрығын, деген.
Жоғарыда келтірілген мысалдардың барлығы бала тәрбиесіндегі ата-ана рөлінің маңыздылығын көрсетеді.[31].
Отандық және шетелдік білім беру теориясы мен практикасына жүргізген зерттеулер көрсеткендей, мектеп және отбасы өзара іс-әрекетінің көптеген аспектілері зерделенген, мектеп − отбасылық қатынастардың тиімді дамуына кедергі келтіріп отырған себептер анықталған, проблемаларды шешудің тиімді жолдары (Х.А.Арғынбаев, Н.Н.Архангельская, К.Т. Атемова, С.В.Дармодехин, Е.Г.Замолоцких, М. Кабакова, И.А. Корнилко, К.К.Құнантаева, И.Н.Миняйло, Е.С.Муляр, О.А.Перегудова, Г.В.Сабитова және т.б.) іздестірілуде. Мектеп пен отбасында тәрбие берудің (Ш.А. Амонашвили, С.Г. Вершловский, Г.Н. Волков, Н.В. Бордовская, Қ.Б. Бөлеев, Қ.Б. Жарықбаев, Л.Н. Ибраимова, С.Қ. Қалиев, К.Ж. Қожахметова, И.С. Кон, Ә.Т. Табылды, С.А. Ұзақбаева және т.б.), құзіреттілік бағыт әдіснамасының (В.А. Болотов, М.Ж. Жадрина, А.К. Маркова, С.Д. Мұқанова, Ф.Ш. Оразбаева, Г.К. Селевко, В.В. Сериков, В.А. Сластенин, А.В. Хуторской және т.б.) өзекті мәселері зерттелуде.
Бұл туралы күні бүгінге дейін айтылып та жазылып та келеді. Бұның тағы бір дәлелі Қазақстанда кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістікте алғаш рет 2012-2016 жылдарға арналған функционалдық сауаттылықты дамытудың Ұлттық іс-қимыл жоспарының дайындалуы. Онда оқушылардың құзыреттілік біліктерін, алған білімдерін шынайы өмірлік жағдаяттарда тиімді қолдана білу қабілеттерін дамыту көзделген [32]. Ұлттық іс-қимыл жоспарының үшінші Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту тетіктері бөлімінде оқу жетістіктерін бағалаудың халықаралық РІSА бағдарламасы (Programmer for International Student Assessment) зерттеулері бойынша көш басында тұрған елдердің (Австралия, Финляндия, Жапония, Жаңа Зеландия, Италия, Оңтүстік Корея және т.б.) нәтижесі көрсеткендей, оқушылардың функциялық сауаттылығын дамытуға мынадай факторлар әсер етеді:
1) білім беру мазмұны (ұлттық стандарттар, оқу бағдарламалары);
2) оқыту нысандары мен әдістері;
3) білім алушылардың оқудағы жетістіктерін диагностикалау мен бағалау жүйесі;
4) мектептен тыс, қосымша білім беру бағдарламалары;
5) мектепті басқару моделі (қоғамдық-мемлекеттік нысан, мектептердің оқу жоспарын реттеудегі дербестігінің жоғары деңгейі);
6) барлық мүдделі тараптармен әріптестікке негізделген достық қалыптағы білім беру ортасының болуы;
7) ата-аналардың балаларды оқыту мен тәрбиелеу процесіндегі белсенді рөлі делінген.
Яғни бұл жоспар мектеп оқушыларына арналғанмен ата-аналардың балаларды оқыту мен тәрбилеуге белсенді қатысуын қамтамасыз ету мәселесі көзделген. Өйткені, отбасы балаға жастайынан адами құндылықтарын танытып, саналы және өнімді өмір сүруге бағдар беруге міндетті. Соның ішінде ата-аналардың функционалдық сауаттылығын көтеру міндеттелген. PISA-2009 зерттеуі функционалдық сауаттылық деңгейіне ата-аналардың балаларды оқыту мен дамыту процесіне қатысуы оң әсер ететіндігін көрсетті.
Функционалдық сауаттылықты дамытуда балаларды оқыту мен тәрбиелеу үрдісіндегі маңызды фактор - ата-ананың белсенді рөлі екендігін PISA (Programmer for International Student Assessment) - 15 жастағы жасөспірімдердің мектепте алған білімдерін, іскерлігі мен дағдыларын адами іс-әрекеттердің әртүрлі салаларында, сондай-ақ тұлғааралық қарым-қатынас пен әлеуметтік қатынастарда өмірлік міндеттерді шешу үшін пайдалана алу қабілеттерін бағалау) зерттеулерінде үнемі көшбасшы елдер қатарынан табылатын Австралия, Финляндия, Жапония, Жаңа Зеландия, Италия, Оңтүстік Корея және т.б. нәтижелері көрсетіп отыр[2].
Отбасы ұғымына - отбасы тәрбиесіндегі функционалдық сауаттылық, ата-аналардың саналылығы, тәрбие, тәрбиенің бірізділігі, отбасы құрылымы, отбасының жіктелуі, тәрбиенің оң тәжірибесі, құқық, заң, құқықтық тәрбие, тәрбиенің ауытқуы, әлеуметтену, сауықтыру, отбасы мәдениеті жатады.Отбасы тәрбиесі мазмұнын анықтайтын ең маңызды құндылықтар: отбасы, отбасы әдет-ғұрпы мен дәстүрлері, баланың отбасына құқығы, қарашаңырақ, шежіре, әке және ана, әкенің және ананың беделі, ата-ана махаббаты мен қамқорлығы, баланың отбасында қорғалғандығы, қарттарға, кішілерге, науқастар мен мүгедектерге қамқорлық болып табылады.Отбасы бала бойында балалық кезеңнен адамгершілік құндылықтарды, парасатты және тиімді өмір дағдыларын құру бағытын қалыптастыруы тиіс. PISA-2009 зерттеуі баланы оқыту мен тәрбиелеу процесіне ата-аналардың қатысуы функционалдық сауаттылық деңгейіне оң әсер ететінін көрсетті. Осыған байланысты, ата-аналарды бала өміріне белсенді түрде қатыстыруға бағытталған шаралардың тұтас жүйесін құру қажет.
Ғылыми, психологиялық-педагогикалық әдебиеттер және жалпы білім беретін мекемелер мен отбасы жұмысының заманауи өзара іс-әрекеті практикасының талдауы көрсеткендей, көптеген педагогтар ата-анамен байланыстың мазмұны, түрлерін және әдістерін жеткілікті дәрежеде толық меңгермеген.
Бір жағынан, бұл міндетті тиімді шешуде ата-анаға тиісті педагогикалық білім жетіспейді. Отбасы және білім беру мекемелерінің іс-әрекетінің жеткілікті түрде үйлеспеуі ата-аналардың тәрбие түрлері мен әдістерін тиімді жүзеге асыруға даяр болмауынан көрінеді, сонымен бірге функционалдық сауаттылықты қалыптастырудағы әрекет нәтижелілігін төмендетеді.
Екінші жағынан, білім беру мекемелерінің отбасымен әрекеттілігін қалыптастырудағы әкімшілік және ағартушылық көзқарастары отбасы әрекетін шектейді, балалардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудағы әлеуетін ашпайды.
2009 жылғы, Қазақстан қатысқан PISA нәтижелерінің талдауы көрсеткендей, зерттеу оқу бағдарламаларын меңгеру деңгейін анықтауға емес, оқушылардың алған білімі мен білігін күнделікті жағдайларда қолдану қабілетін бағалауға бағытталған. Қазақстандағы функционалдық сауаттылықты қалыптастыру бойынша білім беру жүйесіндегі жағдайдың талдауы төмендегіні көрсетті.
Білім туралы Заң отбасын балалардың дер кезінде білім мен кәсіби дайындық алу, балаларды адамгершілікке тәрбиелеу, еңбекке дағдыландыру, қоғамдық мүлікке ұқыптылықпен қарау, баланың денсаулығы мен оның дене күшін толыққанды дамыту туралы ерекше қамқорлық жасау үшін қажет жағдай жасауына міндеттейді.
Отбасы тәрбиесі, кең мағынада - балаларды әлеуметтендіру мен тәрбиелеудің бастапқы түрі, бұл процестің барысында тұлға дамиды және қалыптасады.
Отбасының тәрбиелік қызметіне елімізде орын алған келесі үрдістер, құбылыстар мен процестер ықпал етіп отыр: ата-аналары бола тұра, жетім балалар, ата-аналар қамқорлығынан айырылған балалар, қараусыз қалған балалар проблемалары; отбасыларда әйелге (ерлерге), балалар мен қарттарға зорлық жасау мен қатал қараудың пайда болуы; ата-аналар мен балалары арасындағы қарым-қатынастың нашарлауы; балаларының ата-анасына, ата-анасының баласына жат болуы; бала тұлғасының қалыптасуындағы ер азамат ықпалының айтарлықтай әлсіреуі, жеткіліксіздігі; ата-аналар мен балалардың белгілі бір тобының алдағы болашағынан күдер үзуі; жалпыға танылған нормадан тәртібі ауытқыған балалар санының өсуі (шылым шегу, алкоголь және нашақорлықпен әуестену, ұрлық, зорлық, жезөкшелік және т.б.); отбасылардың салауатты өмір салтын ұстануға даяр болмауы; ата-аналардың педагогикалық мәдениетінің төмендігі және сәйкесінше, отбасылардың басым бөлігінің тәрбиелік әлеуетінің әлсіздігі, жасөспірімдер мен бойжеткендердің отбасылық өмірге даяр болмауы және т.б.
Қоғамымызда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық жаңғырту процестері, білім беру саласындағы оң өзгерістер аталмыш проблемаларды шешуге, отбасылық тәрбиенің әлеуетін арттыруға берік негіз болады[32].
Отбасылық өмірдің барлық тәртібі ықпалымен өсетін адам тұлғасының адамгершілік және қоғамдық бағыттылығы, оның құндылықты бағдары мен психологиялық тұғыры қалыптасады. Ата-аналар және педагогтар одақтас болған жағдайда ғана бала мүддесін көздеген іс-әрекеттері табысты болады, ол баланы жақсы білуге, оны түрлі жағдайда көруге, үлкендерге балалардың жеке ерекшеліктерін түсінуіне, олардың қабілеттерін дамытуға, өмірлік құндылық бағдарын қалыптастыруға, мінез-құлқындағы теріс әрекеттер мен көріністерді жеңуге мүмкіндік береді. Сондықтан, педагогтар әрбір тәрбиеленушінің отбасымен әріптестік қатынас орнатуы, өзара көмек және ортақ мүдделілік ахуалын құруы тиіс. Отбасы баланың бойында ерте балалық кезден-ақ адамгершілік құндылықтарды, саламатты өмір салтын құру бағдарын қалыптастыруы тиіс. Сол себепті, педагогтардың басты міндеттері ретінде келесілерді атауға болады:
− ата-аналарды ересектер және балалардың, отбасы мүшелерінің қарым-қатынас жасау тәсілдеріне, әдістері мен стиліне үйрету;
− позитивті және келеңсіз жағдайларды сезінуіне көмек көрсету.
Білім беру мекемелері мен отбасының өзара іс-әрекеті нәтижесінде екі жақ та дамиды. Өзара тану, өзара түсінісу, өзара ықпал ету - өзара іс-әрекеттің негізгі көріністері мен сипаттамалары болып табылады. Тәжірибе көрсеткендей, өзара ықпал етудің ынтымақтастық түрі ең тиімді болып саналады.
Ата-анамен ынтымақтастық келесі жағдайлармен үйлестіріледі:
тәрбиенің біртұтас субъектісімен;
бала тәрбиесінің ортақ мақсаттары және міндеттерімен;
педагогтар және ата- аналар іс- әрекетінің келісілген қажеттілігімен;
бала проблемасын отбасымен күш салуын біріктіру мүмкіндігімен;
отбасылардың, біздің жағдайымызда балабақша ұжымдарының, өзара іс-әрекетке қатысушыларының әрқайсын өзара толықтыру мүмкіндігімен.
Педагогтар мен ата-аналар одағын құруда маңызды рөл педагогтарға (меңгеруші, әдіскер, тәрбиеші, әлеуметтік педагог) тиесілі.
Білім беру ұйымдарында отбасымен жұмысты көрсететін түрлі бағдарламалар (кешенді Тәрбие бағдарламасы, өзге де әлеуметтік институттармен өзара әрекеттесу бағдарламасы, Құқықтық тәрбие, Салауатты өмір салты бағдарламасы, тұлғаға-бағдарлай оқыту үлгісі және т.б. ) әзірленген және нәтижелі жұмыс жасауда.
Білім берудегі оң тәжірибелерді ескере отыра, отбасында тәрбиелеу процесін жақсарту, балалар құқығын қорғауды күшейту, қоғамдағы жат құбылыстардың отбасына тигізер теріс ықпалын азайту көзделген жаңа мақсаттар мен міндеттер белгіленуде.
Республика білім беру саласында отбасы ынтымақтастығының оң тәжірибесі жинақталған. Білім беру ұйымдарында балалардың ата-аналарымен ынтымақтастықтың, оларды балалармен бірге орындалатын шығармашылық және әлеуметтік маңызды іс-әрекетке тартудың түрлі формалары қолданылады. Көптеген ата-аналар бала өміріне белсенді түрде қатысады.
Педагогтар мен отбасының өзара іс-әрекеті - мақсатты көздеген процесс, нәтижесінде баланың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру үшін қолайлы жағдай тудырады. Бұл іс-әрекет деңгейі неғұрлым биік болса, бала тәрбиесіндегі мәселе де соғұрлым табысты шешімін табады.
Педагогтар мен ата-ана арасындағы ынтымақтастық қарым-қатынасты қалыптастыру - ұзақ процесс, оның нәтижелігі бұл қатынастар негізіне қандай принциптер қаланғанына байланысты. Отбасымен өзара іс-әрекет процесінде білім беру ұйымы келесі принциптерге сүйенеді:
педагогикалық процеске қатысушылардың барлығы үшін субъектілі көзқарасты қамтамасыз ету;
педагогтар, балалар және олардың ата-аналары үшін бірлескен шығармашылық іс-шаралар ұйымдастыру;
отбасымен өзара іс-әрекетте адамгершілік бағытты ұстану;
бала тәрбиесі мен дамытуына бағытталған педагогикалық процеске қатысушылардың мақсаттары, міндеттері мен әдістерін кіріктіру және саралау.
Білім беру саясаты білім беру саласындағы жалпыхалықтық мүддені білдіреді және сонымен қатар, әлемдік дамудың жалпы үрдісін ескере отыра оларды әлемдік қауымдастыққа ұсынады. Жаңа өркениеттік талаптар заңды түрде көптеген елдерді жаңа білім жүйесінің терең реформалар толқынына әкелді. Бұл АҚШ, Ұлыбритания, Қытай, Шығыс Еуропа елдері, Оңтүстік-Шығыс Азия мен Оңтүстік Америка және т.б. елдерде өтуде. Шет елдерде өткізіліп жатқан білім реформалары қоғамның ағымдағы және алдағы қажеттіліктеріне, ресурстарды, соның ішінде білім беру жүйелерін тиімді пайдалануға бағытталған.
Әр елдің білім беру жүйесі бірегей, себебі түрлі елдердің білім беру жүйесі қандай да бір дәрежеде түрлі мақсатты көздейді, сонымен қатар, оларға қайталанбас сипат беретін, қалыптасуы мен дамуының өзіндік тарихы бар [13].
Финляндия - дүние жүзінде білім берудегі бірден бір көшбасшы ел. Қазір бұл мемлекет функционалдық сауаттылық деңгейі (93%) мен орта және жоғары оқу орындарына қабылдау (тұрғындардың 1 мың адамына 103) бойынша әлемде жетекші орында. АҚШ үшін сәйкес көрсеткіштер - 82% және 95 адам.
ХХ ғасыр барысында фин білім беру жүйесі айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Фин балалары мектепке дейінгі мекемелер жүйесінде білімге бейімделеді. Ол негізінен балалар бірінші сыныпқа қабылдар алдындағы бір жыл бойы балалар тәрбиеленетін мектептер мен балабақшаларда жүргізіледі. Қолданыстағы заңға сәйкес муниципалитеттер алты жастағы барлық балалар үшін тегін ұйымдастыруы тиіс. Кішкентай финдердің 75% мектепке дейінгі оқумен қамтылған. Оларды жаңа білім және білікке ойын әдістерінің көмегі арқылы оқытады. [12].
Эстондық оқушылардың нәтижелері бұрынғыша өте жоғары көрсеткіште ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Мектепке дейінгі және арнаулы білім
кафедрасы меңгерушісі_______С.Е.Досжанова
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Ата-аналардың функционалдық сауаттылығын
арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігі
5В010100-Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы бойынша
Орындаған А.Б.Шаненова
Ғылыми жетекшісі, аға оқытушы А.Ж.Сисенбердиева
Ақтөбе, 2016
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
п.ғ.к., доцент
С.Е.Досжанова
_________________________
_______________ 201__ж.
Диплом жұмысын орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Шаненова Айнұр Боранбайқызы
Жұмыстың тақырыбы: Ата-аналардың функционалдық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігі
Жұмыстың аяқталу уақыты:
Жұмыстың шығыс мәліметтері: зерттеу проблемасына байланысты педагогикалық, психологиялық әдебиеттер, ой-пікірлер, зерттеліп жатқан мәселенің мәнін ашатын философтардың, педагогтардың, психологтардың еңбектері, ата-аналар, сауаттылық, педагогикалық сауаттылық, мультимедиялық құрал туралы жазылған ғалым-педагогтардың, әдіскерлердің ғылыми еңбектері,
Диплом жұмысында қарастырылуы тиіс сұрақтар тізімі немесе қысқаша мазмұны:
1. Ата-аналардың педагогикалық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігінің теориялық негіздері .
2. Сауаттылық, пункциональдық, педагогикалық сауаттылық мәселелерінің зерттелуі.
3. Мультимедиялық құралдар туралы жан-жақты мәліметі.
4. Отбасы, ата-ана сауаттылығы мәселелері.
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1 Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары (ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 25 маусымдағы № 832 Қаулысы).
2 Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 25 маусымдағы №832 қаулысы ресми мәтін. Астана: Әділет, 2012. - 14 б.
3 Сейдалиева Г.О., Мақұлбекова Ә.С. Мультимедиялық білім ресурсын құру. -- Алматы,2015. Ғаламтор материалы.makulbekova_asel@mail.ru
Графикалық материалдар тізімі (кесте, схема, сызба, диаграмма т.б.): кесте 1,2,3,4,5,6,7,8,9; сурет 1,2; диаграммалар.
Тапсырма берілген күн:_______________________________ _____________
Ғылыми жетекшісі ____________ А.Ж.Сисенбердиева
Тапсырманы орындауға алушы студент ____________ А.Б.Шаненова
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
п.ғ.к., доцент
С.Е.Досжанова
_________________________
_______________201___ж.
Диплом жұмысының күнтізбелік жұмыс кестесі
Диплом жұмысының тақырыбы: Ата-аналардың функционалдық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігі.
Студенттің аты-жөні: Шаненова Айнұр Боранбайқызы
№
Жұмыс кезеңінің негізгі мазмұны
Орындалу мерзімі
1
Зерттеу пәнін анықтау
Қыркүйек
2
Кітапхана қорымен және электронды ресурстармен танысу
Қыркүйек
3
Жұмыстың құрылымын анықтау
Қазан
4
Диплом жұмысының тақырыбын бекіту
Қарашаның соңғы - желтоқсанның алғашқы онкүндіктері
5
Құжаттар мен дереккөздерін жинау және оқу
Қыркүйек-қаңтар
6
Тәжірибе жүргізу материал жинау, бар материалды саралау
Желтоқсан-сәуір
7
Жеке бөлімдерді жазу
Шолу - желтоқсан
1-б. - қаңтар
2-б. - ақпан
3-б. - наурыз
8
Жұмыстың жалпы тұжырымдарын анықтау
Наурыз
9
Баяндама текстінің тезисін жазу
Наурыз
10
Атауын, мақсатын негізгі міндеттерін және тұжырымдарға сәйкестігін нақтылау жұмыс мәтінінің жоба нұсқасын дайындау және жетекшіге ұсыну
Наурыз
Сәуір
11
Түзету енгізу
Сәуір
12
Жұмысты безендіру
Сәуір
13
Кафедрада диплом жұмысын алдын-ала қорғауын өткізу
Сәуір
14
Студенттер конференциясына баяндамамен қатысу
Жыл бойы
15
Жұмысты кафедраға тапсыру
Қорғаудан он күн бұрын
Ғылыми жетекші _________________________ А.Ж. Сисенбердиева
Студент ______________________________ А.Б. Шаненова
Мазмұны
Кіріспе____________________________ _______________________________5
1 Ата-аналардың функционалдық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігінің теориялық негіздері
1.1 Сауаттылық, функциональдық сауаттылық мәселелерінің зерттелуі_____10
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалар ата-аналарының сауаттылығын арттыру мәселелері_________________________ ________________________________15
1.3 Мультимедиялық құралдардың теориялық-практикалық негіздері_______28
2 Ата-аналардың функционалдық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігіне бағытталған педагогикалық тәжірибелік эксперимент
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдары, нәтижелері__________________45
2.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдары, нәтижелері_____________54
Қорытынды__________________________ ______________________________61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі_____________________________ ______ __64
Кіріспе
Өзектілігі: Қазіргі кезде сауаттылық соның ішінде функциональдық сауаттылық қоғамның өрлеуі мен тоқырауының көрсеткіші болып саналады. Оның дәлелі Елбасының Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты [1] Жолдауындағы маңызды тапсырмасы бес жылға арналған оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі Ұлттық іс-қимыл жоспарын әзірлеу болып табылады. Осыған байланысты оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі ұлттық іс-қимыл жоспары әзірленді, аталған жоспар шеңберінде функционалдық сауаттылық бойынша шетелдердің адыңғы қатарлы тәжірибелерін зерделеу және Қазақстан Республикасының орта білім беру мазмұнының ерекшеліктерін ескере отырып, функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың жолдарын әзірлеу міндеттері қойылды [2]. Функционалдық сауатсыздық барлық ұлттың экономикалық, интеллектуалды және әлеуметтік мәдени болашағы үшін елеулі қауіп төндіреді. Бүгінде әртүрлі зерттеу материалдары көрсетіп отырғандай, функционалдық сауатсыздық бүкіл әлем бойынша ілгерілеп барады. Функционалдық сауатсыздықтан келіп жатқан жыл сайынгы шығындар әлем бойынша миллиардтаған долларлармен есептеледі. Функционалдық сауаттылық жастардың қоршаған ортаға сәтті бейімделуінің міндетті шарты болып отыр, ал функционалдық сауатты адамдардан тұратын қоғам елдің динамикалық дамуының негізі болып табылады. Ақпараттық қоғамға тән әлеуметтік динамиканың өсуі тек жеке тұлғаның функционалдық сауаттылығын анықтайтын білім көлемін кеңейтіп қана қоймайды, сонымен қатар адам өмірдің жаңа талаптарына бейімделу үшін қажетті әлеуметтенуді жылдамдатады. Сондықтан, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік мәдени дамуына байланысты қолданбалы білімге қойылатын талаптар күшеюде (олардың ауқымы кеңеюде, жаңа сапалық белгілер қалыптасуда) және қоғам мүшелерінің функционалдық сауаттылығына қажеттілік артып келеді.
Тұлғаның функциональдық сауаттылығының негізгі белгілері:бұл ұқыпты, адамдар арасында өмір сүре алатын, негізгі сапасы, кілттік компетенциялары бар адам. Әрбір білім беру аймағы функциональдық сауаттылықтың барлық түрлерінің дамуына қатысады. Олар:оқу мен жазуда сауаттылық, жаратылыстануда сауаттылық, матерматикалық сауаттылық, компьютерлік сауаттылық, отбасы мәселелеріндегі сауаттылық, денсаулық мәселесіндегі сауаттылық, заңды сауаттылық, педагогикалық сауаттылық т.б.
Сауаттылық туралы ғылыми зерттеулерге шолу жасасақ: отандық және шетел әдебиеттерін талдау ғалымдардың функционалдық сауатсыздықтың себептерін анықтау және оны қалпына келтіру жөнінде белсенді зерттеулер жүргізіп жатқандығын көрсетіп отыр. В.В.Гаврилюк функционалдық сауаттылық деген ұғымның өткен ғасырдың 60-шы жылдарының соңында ЮНЕСКО-ның құжаттарында пайда болғанын және кейінірек зерттеушілердің қолданымына кіргенін атап көрсетсе, С.А.Тянган [3] функционалдық сауаттылық ұғымын талдай келе ұғымды кеңейте түседі: бастапқыда, шамамен 1970 жылдардың ортасына дейін зерттеудің тұжырымдамасы мен стратегиясы адамдардың кәсіби қызметімен байланысты болған: осы саладағы жетіспейтін білім мен шеберліктің орнын толтырды; кейінірек мұндай тәсіл бір жақты деп танылды; функционалдық сауаттылық одан да кеңірек мағынада қарала бастады: компьютерлік сауаттылықты, саяси, экономикалық сауаттылықты және т.б. қосылды. Американдық зерттеуші Е.Д.Херш мәдени сауаттылық деген ұғымды енгізді. Көп тер төккен зерттеудің нәтижесінде ол өзін мәдени тұрғыда сауаттымын деп санайтын әрбір американдық білуі тиіс 4500 пәндердің атауларын, аттарды, даталарды, оқиғаларды іріктеп алды. Сауалдамалар нәтижелері 1988 жылы (Hirsch E.D. Cultural literacy. What every American needs to know. N.Y. 1988) жарияланды [4].
В.А.Ермоленконың, Р.Л.Перченоктың, С.Ю.Черноглазкиннің Қазіргі жағдайда функционалдық сауаттылықтың дидактикалық негіздері [5] атты еңбектерінде қазіргі жағдайда функционалдық сауаттылықтың қалыптасу ерекшеліктері қарастырылған, функционалдық сауаттылықтың жаңа деңгейін қалыптастырудың тәсілдері сипатталған, функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың тәрбиелік аспектісі ашылған, жалпы білім беретін мекемелердегі ақпараттық, кәсіпкерлік және технологиялық дайындық бағдарламалары ұсынылған. Қазіргі заман қоғамының талап-сұраныстарына сәйкес адамдардың функционалдық сауаттылығына қойылатын жаңа талаптар П.Терешкович пен С.Крупниктің еңбектерінде қарастырылған.
Функционалдық сауаттылық мәселесі білім беру философиясы деңгейінде қарастырылады (Б.С.Гершунский [6], В.В.Мацкевич, С.А.Крупник [7]. Бұл ұғым С.А.Тангянның, И.А.Колесникованың еңбектерінде үздіксіз білім беру аспектісінде ашылып көрсетілген, А.В.Хуторскийдің, О.Е.Лебедевтің еңбектерінде құзыреттілік амалдар контексінде қарастырылған. Т.И.Акатова [8] тілдік функционалдық сауаттылықты студенттердің тілдік мәдениетімен өзара байланыста; Л.М.Перминова, О.Е.Лебедев и др. оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру технологиясын; Л.Н.Полищук орта арнайы білім беру мекемелерінде технологиялық типті функционалдық сауаттылықты қалыптастыруды; П.И.Фролова [9] гуманитарлық пәндерді оқыту үдерісінде техникалық жоғары оқу орындары студенттерінің оқу-танымдық құзыреттіліктерін дамытудың негізі ретінде функционалдық сауаттылықты қалыптастыруды қарастырады.
Келесі авторлардың еңбектерінде функционалдық сауаттылықты қалыптастыру мәселесі жалпы орта және ортадан кейінгі білім беру жағдайларында қарастырылған. Авторлар В.А. Ермоленко, Р.Л. Перченок, С.Ю.Черноглазкин [10] функционалдық сауаттылықты қалыптастыру технологиясын жалпы, кәсіптік және қосымша білім беру жүйесінде қарастырады; М.А. Холодная [11] социумға және интеллектуалдық даму мен тәрбиеге бейімделуге қабілетті, қазіргі заманғы мектептегі білім беру басымдықтарына ерекше назар аударады.
Мектептегі білім беру жағдайындағы функционалдық сауаттылық соңғы жылдарда зерттеулер объектісіне айналды. Мысалы, Н.Н.Сметанникова [12] функционалдық сауаттылықты оқуға үйретудің стратегиялық тәсілдері шеңберінде зерттеді. М.И. Губанова, Е.П. Лебедева [13] функционалдық сауаттылықты қалыптастыру мәселелерін зерделей келе, мектептің кіші буын оқушыларын оқыту үдерісіндегі тиісті мазмұнды енгізудің перспективасын ашты. С.Г.Вершловский, М.Д.Матюшкин [14] соцологиялық зерттеулерді жүргізудің негізінде қазіргі заманғы мектепті бітірушілердің функционалдық сауаттылық деңгейін талдайды. Дегенмен, жекелеген пәндерді оқыту кезінде функционалдық сауаттылықты қалыптастыру мәселесі бойынша нәтижелері мектептегі білім берудің мазмұнына әлі жаппай енгізілмеген бары-жоғы бірнеше ғана еңбектер бар. Оларды атап өтсек. Қазақстандық зерттеушілер Ж.Ж. Ордабаева [15], А.Ж.Мұрзалинова [16], А.К. Рауадина [17] оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту мәселесін қазақ тілінде оқытатын мектептерде физиканы, орыс тілін оқыту, орыс тілінде оқытатын мектептерде қазақ тілін оқыту барысында қарастырады, ресейлік әдіскерлер Г.Д. Клок, В.И. Анурова [18,19] функционалдық сауаттылықты қалыптастыру жолдарын химия және шет тілі сабақтарында көрсетеді.
Байқап отырсаңыз мектеп жасына дейінгі балалардың ата-аналарының функциональдық сауаттылығн арттыру мәселелері әлі күнге зерттеу пәні болмағаны байқалады. Бұдан мектепке дейінгі білім беруде тақырыптың өзекті мәселе екендігі көрініп-ақ тұр. Функционалдық сауаттылықты арттырудың ата-аналар жиналысы, баяндама, отбасына бару, әңгімелесу, т.б. түрлі жолдары бізге белгілі.
Дегенмен, адамды дамыту үшін оқу-тәрбие берудің үйреншікті жағдайынан қызығушылықтарын арттыратын жаңа белсенді әдісіне көшу әлдеқайда тиімді екенін өмір өзі дәлелдеп отыр. Бұл тапсырманы білім саласында тек жаңа технологияларды қолдану арқылы жүзеге асыруға болады. Іс-әрекеттің әртүрлі салаларында, соның ішінде білім саласында ақпараттық технологиялардың жаңаша құралдарын пайдалану бүгінгі күні үлкен өзектілікке ие болып отыр. Қазақстандық, шетелдік әдебиеттерде, зерттеулерде білім үрдісін сандық технологиялармен қамтамасыз ету ең өзекті факторлардың бірі ретінде қарастырылады.
Республикамыздың Білім туралы заңында (3 бап) айтылғандай білім беру жүйесін ақпараттандыру, мемлекеттік білім саясатының негізгі қағидаларын жүзеге асырудың маңызды бір механизмі болып табылады [20]. Ақпараттық ортаны құруға негізделген білім берудің жаңа жүйесін құрып, дамыту және практикаға жаңа ақпараттық құралдарды, жаңа технологияларды енгізу білім жүйесін дамытудағы стратегиялық тапсырма болып саналады. Сондай құралдардың бірі- мультимедиалық құралдар.
Жаһандану дәуірінде білім жүйесінде мультимедиялық құралдардың рөлі бар екенін мойындауымыз керек. Көптеген зерттеушілер, практиктер видеофильм, электрондық пошта (e-mail), мультимедиялық презентация, т.б. көмегімен жан-жақты дамыту мүмкіндіктерін қарастыруда. Нәтижесінде, ақпарат алушы мәліметті оңай әрі тез қабылдайды және ынтасы мен қызығушылығы жоғарылайды. Мультимедиялық құралдар тәрбиеленушіні, ақпарат алушыны дамытудың бірден бір құралы болып табылады. Білім саласында мультимедиялық құралдарды пайдаланудың функциональдық сауаттылықты, әсіресе, қазір жиі айтылып, күн тәртібіне өзекті мәселе етіп қойылып ата-аналардың педагогикалық сауаттылығын дамытуда тиімділігі жоғары.
Ата-аналардың функциональдық сауаттылығын арттыруда мектепке дейінгі мекемелерде мультимедиялық құралдарды қолданбауы, осы зерттеу жұмысының маңызды мәселесі (проблемасы) болып табылады. Яғни, жаңа технологиялардың білім саласына қажеттілігі мен оның тиімді қолданбауы арасында қарама-қайшылық байқалады. Бұл мәселе зерттеу жұмысының өзектілігін айқындап диплом жұмысының тақырыбын: Ата-аналардың функциональдық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігі деп таңдауға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Ата-аналардың функциональдық сауаттылығын мультимедиялық құралдар арқылы дамыту тиімділігін теориялық негіздеп, тәжірибеде дәлелдеу.
Зерттеудің мақсатына жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
* тақырыпқа сай ғылыми-әдістемелік еңбектерге талдау жасау;
* сауаттылық, функциональдық сауаттылық мәселелерін ғылыми-теориялық негіздеу;
* мультимедиялық құралдардың теориялық-практикалық негіздерін айқындау;
* мектепке дейінгі бала ата-анасының рөлін айқындау;
* анықтаушы экспериментке материалдар дайындау, жүргізу, талдау;
* қалыптастырушы экспериментке материалдар дайындау, жүргізу, талдау;
* алынған нәтижелерді сандық және сапалық талдау.
Зерттеу нысаны: Ата-аналармен жұмыс үрдісі
Пәні: Ата-аналардың функциональдық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігі.
Зерттеу болжамы: егер ата-аналардың функциональдық сауаттылығын мультимедиялық құралдарды пайдалану арқылы арттыру тиімділігі теориялық негізделіп, эксперимент жүзінде дәлелденсе, онда ата-аналардың педагогикалық сауаты артып, тәрбиеші еңбегін түсініп, бала тәрбиелеуде табыстарға жету мүмкіндігі артады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері функциональдық, сауаттылық, мультимедиялық құралдар туралы жазылған ғалым-педагогтардың, әдіскерлердің ғылыми еңбектері, зерттеу проблемасына байланысты педагогикалық, психологиялық әдебиеттер, ой-пікірлер, зерттеліп жатқан мәселенің мәнін ашатын философтардың, педагогтардың, психологтардың еңбектері, Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты (мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту), мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту бағдарламалары, басылым ақпараттары, ресми құжаттар, нормативтік құжаттар, автордың эксперименттік жұмысы.
Зерттеу әдістері ғылыми әдебиеттерді талдау, сауалнама, талдау, жинақтау, қорыту; педагогикалық эксперимент; педагогикалық бақылау, статистикалық өңдеу әдістері, жалпылау, алынған нәтижелерді жүйелеу және сипаттау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және практикалық маңызы сауаттылық, функциональдық сауаттылық, мультимедиялық құралдар туралы мәселелер ғылыми-теориялық тұрғыда негізделіп, мазмұны анықталды, ата-аналармен жұмыста мультимедиялық құралдардың мүмкіндіктерін көрсетуге бағытталған жұмыс жоспарлары құрылып, оның тиімділігі сынақтан өткізіліп, тәжірибеде дәлелденді; зерттеу жұмысының барысында жинақталған теориялық және практикалық материалдарды, ұсыныстарды мектепке дейінгі мамандар, ата-аналар өз жұмыстарында қолдана алады.
Зерттеу базасы Ақтөбе қаласы №38 Әлем балалар бақшасы, ересектер тобы
Диплом жұмысының құрылым жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу мақсаты, нысанасы, пәні, болжамы, міндеттер, зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері, зерттеудің дерек көздері, әдістері, ғылыми жаңашылдығы мен практикалық мәні, зерттеудің практикалық базасы, диплом жұмысының құрылымы туралы баяндалады.
Ата-аналардың функциональдық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігінің теориялық негіздері тарауында сауаттылық, функциональдық сауаттылық мәселелерінің зерттелуі, мультимедиялық құралдардың теориялық-практикалық негіздері,мектепке жасына дейінгі балалар ата-аналарының жалпы ерекшеліктері туралы мәселелер қарастырылады.
Ата-аналардың функциональдық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігіне бағытталған педагогикалық тәжірибелік эксперимент тарауында анықтаушы, қалыптастырушы эксперимент материалдары, нәтижелері баяндалады.
Қорытынды бөлімде зерттеудің нәтижелері, қорытынды және әдістемелік ұсыныстар беріледі.
1 Ата-аналардың функциональдық сауаттылығын арттырудағы мультимедиялық құралдардың тиімділігінің теориялық негіздері
1.1 Сауаттылық, функциональдық сауаттылық мәселелерінің зерттелуі
Білім берудегі сауаттылық мәселесі, нақты бір елдегі халықтың әлеуметтік жағдайына, мемлекеттің экономикалық дамуына, елдегі мәдени ахуалға тәуелді болатындығы айқын. Бүгінгі өркениеттің даму деңгейі білімділік пен сауаттылық ұғымдарының мазмұны мен оны түсіну жолдарын іздестіруді қажет етіп отыр. Ғылыми еңбектерде сауаттылық ұғымының белгілі бір деңгейде ана тілінің
грамматикалық нормаларына сай оқу, дұрыс жаза алу дағдыларын игеру екені
байқалады. Әйтсе де адамның өмір сүруіне қажетті деп танылып, меңгеруге
ұсынылған сауаттылық қазіргі кездегі әлеуметтік сұраным талаптарымен сәйкес келе бермейді. Сауаттылық тұлғаның тұрақты қасиеті болып табылатындықтан, функционалдық сауаттылық сол тұлға меңгерген белгілі бір білім-біліктерден көрініс табады. Өйткені функционалдық сауаттылыққа адам нақты білім алу кезеңдерінен өткеннен кейін қол жеткізеді. Бұл орайда білім белгілі бір сауаттылық деңгейін қамтамасыз ететін құрал және нақты іс-әрекеттердің нәтижесі ретінде қарастырылады. Ендеше, білімнің түпкі нәтижесі деп саналатын құзыреттіліктердің біртұтас бірлігі ретіндегі функционалдық сауаттылықтың мәнін, рөлін айқындаудың, оны тәжірибеге ендірудің уақыт талабымен толық сай келуі де зерттеу тақырыптың өзектілігін дәлелдей түседі.
Сауаттылық ұғымы - дәстүрлі түрде жеке тұлғаның грамматикалық
нормаларға сай оқу, мен жазу дағдыларын игеру дәрежесі [21]. Ұлттың мінез - құлқына сай - бірден - бір базалық көрсеткіштер мен әлеуметтік - мәдени дамуының бет - бейнесі болып табылады. Сауаттылық ұғымының мазмұны тарихи тұрғыда қоғамдық талаптар мен индивидке қойылатын талаптардың ең төменгі шектік деңгейінің өзгеруіне байланысты өзгеріске ұшырады. Өйткені, бүгінгі күні тек сауатты болу жеткіліксіз, өйткені қазір екінің бірі, үлкен-кіші түгел сауатты. 1969 жылы қыркүйек айында Тегеран қаласында өткен сауатсыздықты жою бойынша ағарту саласы министрлерінің Дүниежүзілік конгресінде функционалдық сауаттылық термині енгізілген болатын, ал 1978 жылы БҰҰ ұсынысы бойынша конгресс шешімі қайта қаралып, Білім беру саласы статистикасын халықаралық стандартизациялау туралы құжатқа өзгерістер енгізілді. Сауаттылық ұғымының нақты мазмұны дара тұлғаның дамуына қойылатын қоғамдық талаптарға байланысты құбылмалы сипатқа ие болады. Ол қарапайым оқу, жазу, санау біліктіліктерінен бастап адамның әлеуметтік үдерістерге саналы түрде қатысуына мүмкіндік беретін, қоғамдық қажеттігі айқын кешенді білімдер мен біліктерден құралатын функционалдық
сауаттылықты меңгеруді де қамтиды.
С.И.Ожеговтың сөздігінде функция сөзінің мәні Вызванный функционированием чего-нибудь, зависящий от деятельности, а не от структуры, строения чего-нибудь (книжн) - деп анықталса, Қазақ тілінің түсіндерме сөздігінде: фукционалдық ұғымы бір нәрсенің құрылысы, құрамынан емес, қызметінен болатын, соның әрекетіне байланысты болады - деп сипаттама беріледі. Бұдан функция ұғымы белгілі бір заттың атқаратын қызметіне немесе іс-әрекетіне қатысты айтылатыны танылады [22,23]. Мысалы, техникалық құрал-жабдықтарды алар болсақ (компьютер, сканер, принтер, т.б.), олардың өз функциялары бар. Ал функция ұғымы адамға қатысты айтылғанда, оның іс-әрекетіне байланысты қарастырылады. Кез келген маманның атқаратын белгілі бір функциясы немесе қызметі болады, ол соның дұрыс атқарылуына жауап береді. Айталық, балабақша меңгерушісінің, әдіскерінің т.б.әрқайсысының өз функциясы бар және әрқайсысы өз бағыты бойынша жауап береді. Жалпы, сауаттылық адамның білімділігіне қатысты ұғым екені белгілі. Яғни, сауатты деген сөздің түпкі мағынасы оқу, жазу, санау біліктіліктері қалыптасқан, грамматикалық тұрғыда таза, қатесіз жаза, сөйлей, оқи алатын, сондай-ақ дұрыс есептей білетін адам сауатты ретінде танылады.
Ал функционалдық сауаттылық белгілі бір кезеңге сай субьектінің алған білімі мен білігі негізінде сауатты іс-әрекет ете алуы деген мағынаны білдіреді.
Қоғамның дамуына байланысты сауаттылық ұғымының мәні тарихи тұрғыдан өзгергенін, тұлғаға қойылатын талаптарда оқу, жазу, санай білу қабілеттерінен гөрі белгілі бір қоғамда өмір сүруге қажетті білім мен біліктердің жиынтығын игеру, яғни функционалдық сауаттылыққа жету деген сипатта ұғынылады. Қазіргі әлемдегі, еліміздегі өріс алып отырған түрлі бағыттағы дамулардың әсерінен қоғамның адамға қоятын талаптарының өзгеруі нәтижесінде функционалдық сауаттылық ұғымы кең тарала бастады. Сауаттылық ұғымы оны білім берудің әрекеттік аспектісімен бірлікте алғанда ғана кеңейе түседі. Функционалдық сауаттылық - тұлғаның пәндік білім, білік, дағдыларын әлеуметтік-қоғамдық ортада кез келген жағдаятқа сәйкес еркін қолдана алу мүмкіндіктерінің қалыптасқан жүйесі.
Қазақстан мемлекеті күн сайын алға дамып келеді және ұлттың болашағын қалыптастыруда жаңашыл қадам жасап отыр. Елдің білім беру жүйесі стратегиялық жаңару кезеңін бастан өткеруде.
Функционалдық сауаттылықты арттыру - қай саланың болмасын негізі болып табылады. Қазақстанда кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістікте алғаш рет 2012-2016 жылдарға арналған функционалдық сауаттылықты дамытудың Ұлттық іс-қимыл жоспары дайындалды, онда оқушылардың құзыреттілік біліктерін, алған білімдерін шынайы өмірлік жағдаяттарда тиімді қолдана білу қабілеттерін дамыту көзделген [24].
Осы орайда, өскелең ұрпақтың сапалы білім алуының маңызы зор.
Ел ертеңі үшін маңызды міндеттерді шешудегі тұлғаның ынталылығы, шығармашылықпен ойлауы мен дәстүрлі емес шешім қабылдау қабілеттері, өмір бойы білім алуға даярлығы - оның басты функционалдық қасиеттері болып табылады. Аталған функционалдық біліктер мектепке дейінгі кезеңнен және отбасында қалыптасады.
Функционалдық сауаттылықты дамытудың жалпы бағдары Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында анықталған, басты мақсаттардың бірі - жалпы білім беретін мектептерде Қазақстан Республикасының зияткерлік, дене бітімі және рухани дамыған азаматын қалыптастыру, тез өзгеретін әлемде оның табысты болуын қамтамасыз ететін білім алудағы қажеттілігін қанағаттандыру болып табылады [25]. Білім негізі мектептен басталады десек те адам өмірінде мектепке дейінгі кезеңнің алатын орны ерекше екендігін ешкім жоққа шығара алмайды.
Функционалдық сауаттылық түсінігі алғаш рет өткен ғасырдың 60-жылдарының соңында ЮНЕСКО құжаттарында пайда болды және кейінірек қолданысқа енді.
Функционалдық сауаттылық, кең түсінікте, білім байланысы мен адамның көпжоспарлы іс-әрекеті арасындағы кіріккен, тұлғаның әлеуметтік бағдарлану амалын көрсетеді. Жаңа әлемде функционалдық сауаттылық адамдардың әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық іс-әрекетіне, сол сияқты өмір бойы білім алуға белсенді түрде атсалысуына ықпал ететін базалық факторлардың бірі болып табылады.
Қазіргі қоғам дамуы жеделдеген өзгермелі заманда әлемдегі өзгерістерге тез бейімделетін адамдар қажет. Осы жағдайда мектепке дейінгі білім беру мен тәрбие үрдісі өмір бойы оқыту тұжырымдамасын жүзеге асыруға ықпал ететін құзыреттерді дамытуға бағдарлануы тиіс. Құзыреттілікті дамытудың алғышарты ретінде функционалдық сауаттылық деңгейдің болуын атауға болады.
Функционалдық сауаттылық, яғни адамның өмірдің және іс-әрекеттің түрлі саласында қолданбалы білім негізінде қалыпты тіршілік міндеттерін шешу қабілеті - осы процестің өзегі болып саналады [ 26].
Осыған орай, білім беру ұйымдарындағы оқыту, тәрбиелеу процесі функционалдық сауаттылықты дамытуға бағытталуы тиіс.
Білім-тәрбие сапасы, білім беру сапасының мониторингі және диагностикасы, балалардың жетістіктерін бағалау, құзыреттілік тұрғы сияқты мәселелерге соңғы жылдары көп көңіл бөлінуде.
Өкінішке орай, әдістемелік материалдардың аздығы немесе жоқтығынан жоғарыда аталған мәселелер жеткілікті зерттелмей отыр.
Білім беру процесі нәтижесінің сапасы, қоғамның жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайлары, білім берудегі бұрынғы құндылықтар мен басымдықтардың дағдарысы, білім беру жүйесін бағалаудың озық үлгілері мен технологияларына көшуі функционалдық сауаттылықты бағалаудың заманауи теориялары мен әдістерін құру қажеттілігін көрсетті. Функционалдық сауаттылықтың ерекше сипаттары:
1) тұрмыстық проблемаларды шешуге бағыттылығы;
2) нақты әлеуметтік жағдаяттарда көрінетіндіктен, тұлғаның ахуалдық сипаттамасы болып табылады;
3) стандартты, стереотиптік міндеттерді шешумен байланысты;
4) бұл үнемі дерлік оқу және жазу білігінің кейбір қарапайым (базалық) деңгейі;
5) көп жағдайда халықтың ересек тобының сапасын бағалауда қолданылады;
6) ең бастысы сауатсыздықты жоюдың жеделдетілген тәсілдерін іздеу
проблемасымен мағыналы.
С.А. Крупник, В.В. Мацкевичтің пікірінше, жеке жағдайда, мемлекет өткеннің орнын толтыру, басқа елдерді басып озу қажет болған кезде ғана сауаттылық проблемасы (функционалдық сауаттылық) өзекті болады., функционалдық сауаттылық - оқу және жазу білігін күнделікті өмірде қолдану (мәтінмен жұмыстың әлеуметтік практикасы). Басқаша айтқанда, бұл - адамның іс-әрекетін оның басылым сөзін тұрмыста қолдануымен анықтайтын сауаттылық деңгейі [27].
А.А.Леонтьев өзінің бір еңбегінде функционалдық сауаттылыққа өте орынды және терең түсінік берді: Егер формалды сауаттылық - оқу техникасының дағдылары мен біліктерін меңгеру болса, функционалдық сауаттылық - адамның осы дағдыларды нақты мәтіннен түсіну, қысқарту, тасымалдауға қажет ақпаратты алуда еркін қолдану қабілеті [28].
Қ.А.Байтажикованың пікірінше, білім беру қоғамның экономикалық, әлеуметтік және рухани прогресінің факторы ретінде мемлекеттің жалпы тұрақты дамуын қамтамасыз етеді. Білім берудің бұл әрекетін жүзеге асырудың басты шарттарының бірі өмір сүру сапасына жаңа қатынасты дамытуды көздейтін сауаттылық түсінігінің ауқымын кеңейту болып табылады.
А.К. Рауандина функционалдық сауаттылық ұғымына қатысты жүргізілген зерттеулер бүгінгі күні отандық және әлемдік ғалымдардың еңбектерінде функционалдық сауатгылық ұғымын қолдануда бірізділік жоқ екенін көрсетті деп санайды[17].
Білім берудегі сауаттылық мәселесі, біріншіден, бір елдегі халықтың әлеуметтік жағдайына, екіншіден, мемлекеттің экономикалық дамуына, үшіншіден, елдегі мәдени ахуалға байланысты болатындығы айқын. Бүгінгі өркениеттің даму деңгейі білімділік пен сауаттылық ұғымдарының мазмұны мен оны түсінудің сара жолдарын іздестіруді қажет етіп отыр. Жоғарыда айтылғандай ғылыми еңбектерде сауаттылық ұғымының белгілі бір деңгейде ана тілінің грамматикалық нормаларына сай оқу, дұрыс жаза алу дағдыларын игеру екені байқалады. Әйтсе де адамның өмір сүруіне қажетті деп танылып, меңгеруге ұсынылған белгілі бір білім, білік пен дағдылардың жиынтығы (оқу, жазу, санау, сурет салу және т.б.) ретіндегі тілдік сауаттылық қазіргі кездегі әлеуметтік сұраным талаптарымен сәйкес келе бермейді.
Балаларды (барлық адамдарды) өмірде болып жатқан өзгерістерге дайындау және білім беруді заман ағымына сай өзгерту мақсатында оқытудың түпкі нәтижесі ретінде балалардың игерген құзыреттіліктері алынған.
Р.Н. Бунеев айтқандай, оқытудың соңғы нәтижесі - өмір бойы алған білім, білік және дағдыларының барлығын адамның іс-әрекеті, қарым-қатынасы және әлеуметтік қатынастарының түрлі шеңберінде өмірлік міндеттердің барынша кең өрісін шешуде қолдануға қабілетті тұлға - функционалды сауатты тұлға тәрбиелеу болуы тиіс [29]. (кесте 1, сурет 1).
Кесте 1.
Функционалдық сауаттылық мазмұны
№
Функционалдық сауаттылық мазмұны
1
Оқу және жазудағы сауаттылық
2
Жаратылыстану ғылымдарындағы сауаттылық
3
Математикалық сауаттылық
4
Компьютерлік сауаттылық
5
Отбасылық өмір мәселелеріндегі сауаттылық
6
Денсаулық мәселесіндегі сауаттылық
7
Заң сауаттылығы ...
Сурет 1. Функционалдық сауаттылықтың сипаттамалық белгілері
Функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың бір тәсілі - ортақ оқу тапсырмаларының номенклатурасын бөліп көрсету.
Оқыту процесінде функционалдық сауаттылықты дамыту проблемасы оқу қызметі мазмұны мен педагогтың құзыреттілігі аспектісінде жүзеге асырылуы тиіс.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалар ата-аналарының сауаттылығын арттыру мәселелері
Бала тәрбиесiнде отбасының алатын орны ерекше. Оны қоғамдық тәрбиенiң қандай саласы болса да алмастыра алмайды. Отбасының міндеті баланы өмiрге келтiру ғана емес, оған -ұрпақтың, ата-бабалардың, ұлылардың ақыл-кеңес тәжiрибесiн бойына сiңiру, қоршаған орта, адамзатқа, өз қоғамына пайдалы етiп тәрбиелеу. Бала дүниеге келген күннен бастап ата-ананың ықпалында болып, өмiрге бағыт берушi тәрбие мектебiнен нәр алады.
"Қатты тәртiп көрсе бала күнiнде,
Өнерiмен қуантады түбiнде.
Бала ненi бiлсе жастан, ұядан -
Өле-өлгенше соны таныр қиядан.
Өнер - бiлiм берем десең басынан,
Бер оқуға балаларды жасынан,
Ата - анадан өсiп ұрпақ тараған,
Жақсы-жаман болса, бала - соларда", деп ХI ғасырда Жүсiп Баласағұн
айтқандай, ата-аналар балаларының жеке ерекшелiктерiн жас күннен танып, соған қарай бағыт - бағдар, тәрбие берудiң маңызы ерекше. Ата-ана балаларына жақсы тәрбие беруде қоғам алдында жауапты.
Ата-ана бала тәрбиесiне ерекше мән беруi қажет. Ана - бала тәрбиесiндегi ерекше тұлға. Тәрбиенiң негiзi "ананың әлдиiнен" басталады емес пе?!
Абай қазақ әйелiнiң, ананың отбасындағы орнын ерекше жырлайды. Жалпы, " адам бойындағы барлық қасиеттер ананың ақ сүтiнен жаралған" деген ғұламалық ойды тарата келе, ол қасиеттердiң мiндеттi түрде тәрбиеленуi қажеттiгi туралы айтады. Абай жетiншi қара сөзiнде былай дейдi: "Жас бала анадан туғанда екi түрлi мiнезбен туады. Бiреуi iшсем, жесем, ұйықтасам деп туса, бiреуi - бiлсем екен демектiк. Не көрсе соған талпынып, жалтұр-жұлтыр еткен болса, соған қызығып, аузына салып, дәмiн татып, тамағына, бетiне басып қарап, сырнай, керней болса дауысына ұмтылып, онан ер жетiңкiрегенде ит үрсе, мал шуласа да, бiреу күлсе де, бiреу жыласа да тұра жүгiрiп, "ол немене", "ол неге үйтедi", " бұл неге бүйтедi" деп, көзi көрген, құлағы естiгеннiң бәрiн сұрап, тыныштық көрмейдi. Мұның бәрi өмiрге жаңа келген нәрестенiң жан құрамы, "бiлсем екен, көрсем екен, үйренсем екен" дегенi." [30].ХҮIII ғасырдың аяғында дүниеге келген бала Пушкин де, ХIХ ғасырдың орта шенiнде қазақтың кең сахарасында дүниеге келген Абай да шешесi мен әжесi берген тәрбие уызын емiп өседi. 1630 жылдары жазылған словак педагогы Ян Амос Коменскийдiң " Аналар мектебi" еңбегi есiңе түседi де, ана құдыретiне амалсыз бас иесiң" деп толғанады. Сондай -ақ, атамыз Жүсiп Баласағұн өзiнiң "Құтты бiлiк" еңбегiнде:
Ақ сүтпен бiрге сiңген жақсылық
Айнымайды еш, алғанша ажал қапсырып.
Ет сүйекпен бiрге бiткен қылығың,
өзгермейдi салғанша ажал құрығын, деген.
Жоғарыда келтірілген мысалдардың барлығы бала тәрбиесіндегі ата-ана рөлінің маңыздылығын көрсетеді.[31].
Отандық және шетелдік білім беру теориясы мен практикасына жүргізген зерттеулер көрсеткендей, мектеп және отбасы өзара іс-әрекетінің көптеген аспектілері зерделенген, мектеп − отбасылық қатынастардың тиімді дамуына кедергі келтіріп отырған себептер анықталған, проблемаларды шешудің тиімді жолдары (Х.А.Арғынбаев, Н.Н.Архангельская, К.Т. Атемова, С.В.Дармодехин, Е.Г.Замолоцких, М. Кабакова, И.А. Корнилко, К.К.Құнантаева, И.Н.Миняйло, Е.С.Муляр, О.А.Перегудова, Г.В.Сабитова және т.б.) іздестірілуде. Мектеп пен отбасында тәрбие берудің (Ш.А. Амонашвили, С.Г. Вершловский, Г.Н. Волков, Н.В. Бордовская, Қ.Б. Бөлеев, Қ.Б. Жарықбаев, Л.Н. Ибраимова, С.Қ. Қалиев, К.Ж. Қожахметова, И.С. Кон, Ә.Т. Табылды, С.А. Ұзақбаева және т.б.), құзіреттілік бағыт әдіснамасының (В.А. Болотов, М.Ж. Жадрина, А.К. Маркова, С.Д. Мұқанова, Ф.Ш. Оразбаева, Г.К. Селевко, В.В. Сериков, В.А. Сластенин, А.В. Хуторской және т.б.) өзекті мәселері зерттелуде.
Бұл туралы күні бүгінге дейін айтылып та жазылып та келеді. Бұның тағы бір дәлелі Қазақстанда кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістікте алғаш рет 2012-2016 жылдарға арналған функционалдық сауаттылықты дамытудың Ұлттық іс-қимыл жоспарының дайындалуы. Онда оқушылардың құзыреттілік біліктерін, алған білімдерін шынайы өмірлік жағдаяттарда тиімді қолдана білу қабілеттерін дамыту көзделген [32]. Ұлттық іс-қимыл жоспарының үшінші Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту тетіктері бөлімінде оқу жетістіктерін бағалаудың халықаралық РІSА бағдарламасы (Programmer for International Student Assessment) зерттеулері бойынша көш басында тұрған елдердің (Австралия, Финляндия, Жапония, Жаңа Зеландия, Италия, Оңтүстік Корея және т.б.) нәтижесі көрсеткендей, оқушылардың функциялық сауаттылығын дамытуға мынадай факторлар әсер етеді:
1) білім беру мазмұны (ұлттық стандарттар, оқу бағдарламалары);
2) оқыту нысандары мен әдістері;
3) білім алушылардың оқудағы жетістіктерін диагностикалау мен бағалау жүйесі;
4) мектептен тыс, қосымша білім беру бағдарламалары;
5) мектепті басқару моделі (қоғамдық-мемлекеттік нысан, мектептердің оқу жоспарын реттеудегі дербестігінің жоғары деңгейі);
6) барлық мүдделі тараптармен әріптестікке негізделген достық қалыптағы білім беру ортасының болуы;
7) ата-аналардың балаларды оқыту мен тәрбиелеу процесіндегі белсенді рөлі делінген.
Яғни бұл жоспар мектеп оқушыларына арналғанмен ата-аналардың балаларды оқыту мен тәрбилеуге белсенді қатысуын қамтамасыз ету мәселесі көзделген. Өйткені, отбасы балаға жастайынан адами құндылықтарын танытып, саналы және өнімді өмір сүруге бағдар беруге міндетті. Соның ішінде ата-аналардың функционалдық сауаттылығын көтеру міндеттелген. PISA-2009 зерттеуі функционалдық сауаттылық деңгейіне ата-аналардың балаларды оқыту мен дамыту процесіне қатысуы оң әсер ететіндігін көрсетті.
Функционалдық сауаттылықты дамытуда балаларды оқыту мен тәрбиелеу үрдісіндегі маңызды фактор - ата-ананың белсенді рөлі екендігін PISA (Programmer for International Student Assessment) - 15 жастағы жасөспірімдердің мектепте алған білімдерін, іскерлігі мен дағдыларын адами іс-әрекеттердің әртүрлі салаларында, сондай-ақ тұлғааралық қарым-қатынас пен әлеуметтік қатынастарда өмірлік міндеттерді шешу үшін пайдалана алу қабілеттерін бағалау) зерттеулерінде үнемі көшбасшы елдер қатарынан табылатын Австралия, Финляндия, Жапония, Жаңа Зеландия, Италия, Оңтүстік Корея және т.б. нәтижелері көрсетіп отыр[2].
Отбасы ұғымына - отбасы тәрбиесіндегі функционалдық сауаттылық, ата-аналардың саналылығы, тәрбие, тәрбиенің бірізділігі, отбасы құрылымы, отбасының жіктелуі, тәрбиенің оң тәжірибесі, құқық, заң, құқықтық тәрбие, тәрбиенің ауытқуы, әлеуметтену, сауықтыру, отбасы мәдениеті жатады.Отбасы тәрбиесі мазмұнын анықтайтын ең маңызды құндылықтар: отбасы, отбасы әдет-ғұрпы мен дәстүрлері, баланың отбасына құқығы, қарашаңырақ, шежіре, әке және ана, әкенің және ананың беделі, ата-ана махаббаты мен қамқорлығы, баланың отбасында қорғалғандығы, қарттарға, кішілерге, науқастар мен мүгедектерге қамқорлық болып табылады.Отбасы бала бойында балалық кезеңнен адамгершілік құндылықтарды, парасатты және тиімді өмір дағдыларын құру бағытын қалыптастыруы тиіс. PISA-2009 зерттеуі баланы оқыту мен тәрбиелеу процесіне ата-аналардың қатысуы функционалдық сауаттылық деңгейіне оң әсер ететінін көрсетті. Осыған байланысты, ата-аналарды бала өміріне белсенді түрде қатыстыруға бағытталған шаралардың тұтас жүйесін құру қажет.
Ғылыми, психологиялық-педагогикалық әдебиеттер және жалпы білім беретін мекемелер мен отбасы жұмысының заманауи өзара іс-әрекеті практикасының талдауы көрсеткендей, көптеген педагогтар ата-анамен байланыстың мазмұны, түрлерін және әдістерін жеткілікті дәрежеде толық меңгермеген.
Бір жағынан, бұл міндетті тиімді шешуде ата-анаға тиісті педагогикалық білім жетіспейді. Отбасы және білім беру мекемелерінің іс-әрекетінің жеткілікті түрде үйлеспеуі ата-аналардың тәрбие түрлері мен әдістерін тиімді жүзеге асыруға даяр болмауынан көрінеді, сонымен бірге функционалдық сауаттылықты қалыптастырудағы әрекет нәтижелілігін төмендетеді.
Екінші жағынан, білім беру мекемелерінің отбасымен әрекеттілігін қалыптастырудағы әкімшілік және ағартушылық көзқарастары отбасы әрекетін шектейді, балалардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудағы әлеуетін ашпайды.
2009 жылғы, Қазақстан қатысқан PISA нәтижелерінің талдауы көрсеткендей, зерттеу оқу бағдарламаларын меңгеру деңгейін анықтауға емес, оқушылардың алған білімі мен білігін күнделікті жағдайларда қолдану қабілетін бағалауға бағытталған. Қазақстандағы функционалдық сауаттылықты қалыптастыру бойынша білім беру жүйесіндегі жағдайдың талдауы төмендегіні көрсетті.
Білім туралы Заң отбасын балалардың дер кезінде білім мен кәсіби дайындық алу, балаларды адамгершілікке тәрбиелеу, еңбекке дағдыландыру, қоғамдық мүлікке ұқыптылықпен қарау, баланың денсаулығы мен оның дене күшін толыққанды дамыту туралы ерекше қамқорлық жасау үшін қажет жағдай жасауына міндеттейді.
Отбасы тәрбиесі, кең мағынада - балаларды әлеуметтендіру мен тәрбиелеудің бастапқы түрі, бұл процестің барысында тұлға дамиды және қалыптасады.
Отбасының тәрбиелік қызметіне елімізде орын алған келесі үрдістер, құбылыстар мен процестер ықпал етіп отыр: ата-аналары бола тұра, жетім балалар, ата-аналар қамқорлығынан айырылған балалар, қараусыз қалған балалар проблемалары; отбасыларда әйелге (ерлерге), балалар мен қарттарға зорлық жасау мен қатал қараудың пайда болуы; ата-аналар мен балалары арасындағы қарым-қатынастың нашарлауы; балаларының ата-анасына, ата-анасының баласына жат болуы; бала тұлғасының қалыптасуындағы ер азамат ықпалының айтарлықтай әлсіреуі, жеткіліксіздігі; ата-аналар мен балалардың белгілі бір тобының алдағы болашағынан күдер үзуі; жалпыға танылған нормадан тәртібі ауытқыған балалар санының өсуі (шылым шегу, алкоголь және нашақорлықпен әуестену, ұрлық, зорлық, жезөкшелік және т.б.); отбасылардың салауатты өмір салтын ұстануға даяр болмауы; ата-аналардың педагогикалық мәдениетінің төмендігі және сәйкесінше, отбасылардың басым бөлігінің тәрбиелік әлеуетінің әлсіздігі, жасөспірімдер мен бойжеткендердің отбасылық өмірге даяр болмауы және т.б.
Қоғамымызда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық жаңғырту процестері, білім беру саласындағы оң өзгерістер аталмыш проблемаларды шешуге, отбасылық тәрбиенің әлеуетін арттыруға берік негіз болады[32].
Отбасылық өмірдің барлық тәртібі ықпалымен өсетін адам тұлғасының адамгершілік және қоғамдық бағыттылығы, оның құндылықты бағдары мен психологиялық тұғыры қалыптасады. Ата-аналар және педагогтар одақтас болған жағдайда ғана бала мүддесін көздеген іс-әрекеттері табысты болады, ол баланы жақсы білуге, оны түрлі жағдайда көруге, үлкендерге балалардың жеке ерекшеліктерін түсінуіне, олардың қабілеттерін дамытуға, өмірлік құндылық бағдарын қалыптастыруға, мінез-құлқындағы теріс әрекеттер мен көріністерді жеңуге мүмкіндік береді. Сондықтан, педагогтар әрбір тәрбиеленушінің отбасымен әріптестік қатынас орнатуы, өзара көмек және ортақ мүдделілік ахуалын құруы тиіс. Отбасы баланың бойында ерте балалық кезден-ақ адамгершілік құндылықтарды, саламатты өмір салтын құру бағдарын қалыптастыруы тиіс. Сол себепті, педагогтардың басты міндеттері ретінде келесілерді атауға болады:
− ата-аналарды ересектер және балалардың, отбасы мүшелерінің қарым-қатынас жасау тәсілдеріне, әдістері мен стиліне үйрету;
− позитивті және келеңсіз жағдайларды сезінуіне көмек көрсету.
Білім беру мекемелері мен отбасының өзара іс-әрекеті нәтижесінде екі жақ та дамиды. Өзара тану, өзара түсінісу, өзара ықпал ету - өзара іс-әрекеттің негізгі көріністері мен сипаттамалары болып табылады. Тәжірибе көрсеткендей, өзара ықпал етудің ынтымақтастық түрі ең тиімді болып саналады.
Ата-анамен ынтымақтастық келесі жағдайлармен үйлестіріледі:
тәрбиенің біртұтас субъектісімен;
бала тәрбиесінің ортақ мақсаттары және міндеттерімен;
педагогтар және ата- аналар іс- әрекетінің келісілген қажеттілігімен;
бала проблемасын отбасымен күш салуын біріктіру мүмкіндігімен;
отбасылардың, біздің жағдайымызда балабақша ұжымдарының, өзара іс-әрекетке қатысушыларының әрқайсын өзара толықтыру мүмкіндігімен.
Педагогтар мен ата-аналар одағын құруда маңызды рөл педагогтарға (меңгеруші, әдіскер, тәрбиеші, әлеуметтік педагог) тиесілі.
Білім беру ұйымдарында отбасымен жұмысты көрсететін түрлі бағдарламалар (кешенді Тәрбие бағдарламасы, өзге де әлеуметтік институттармен өзара әрекеттесу бағдарламасы, Құқықтық тәрбие, Салауатты өмір салты бағдарламасы, тұлғаға-бағдарлай оқыту үлгісі және т.б. ) әзірленген және нәтижелі жұмыс жасауда.
Білім берудегі оң тәжірибелерді ескере отыра, отбасында тәрбиелеу процесін жақсарту, балалар құқығын қорғауды күшейту, қоғамдағы жат құбылыстардың отбасына тигізер теріс ықпалын азайту көзделген жаңа мақсаттар мен міндеттер белгіленуде.
Республика білім беру саласында отбасы ынтымақтастығының оң тәжірибесі жинақталған. Білім беру ұйымдарында балалардың ата-аналарымен ынтымақтастықтың, оларды балалармен бірге орындалатын шығармашылық және әлеуметтік маңызды іс-әрекетке тартудың түрлі формалары қолданылады. Көптеген ата-аналар бала өміріне белсенді түрде қатысады.
Педагогтар мен отбасының өзара іс-әрекеті - мақсатты көздеген процесс, нәтижесінде баланың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру үшін қолайлы жағдай тудырады. Бұл іс-әрекет деңгейі неғұрлым биік болса, бала тәрбиесіндегі мәселе де соғұрлым табысты шешімін табады.
Педагогтар мен ата-ана арасындағы ынтымақтастық қарым-қатынасты қалыптастыру - ұзақ процесс, оның нәтижелігі бұл қатынастар негізіне қандай принциптер қаланғанына байланысты. Отбасымен өзара іс-әрекет процесінде білім беру ұйымы келесі принциптерге сүйенеді:
педагогикалық процеске қатысушылардың барлығы үшін субъектілі көзқарасты қамтамасыз ету;
педагогтар, балалар және олардың ата-аналары үшін бірлескен шығармашылық іс-шаралар ұйымдастыру;
отбасымен өзара іс-әрекетте адамгершілік бағытты ұстану;
бала тәрбиесі мен дамытуына бағытталған педагогикалық процеске қатысушылардың мақсаттары, міндеттері мен әдістерін кіріктіру және саралау.
Білім беру саясаты білім беру саласындағы жалпыхалықтық мүддені білдіреді және сонымен қатар, әлемдік дамудың жалпы үрдісін ескере отыра оларды әлемдік қауымдастыққа ұсынады. Жаңа өркениеттік талаптар заңды түрде көптеген елдерді жаңа білім жүйесінің терең реформалар толқынына әкелді. Бұл АҚШ, Ұлыбритания, Қытай, Шығыс Еуропа елдері, Оңтүстік-Шығыс Азия мен Оңтүстік Америка және т.б. елдерде өтуде. Шет елдерде өткізіліп жатқан білім реформалары қоғамның ағымдағы және алдағы қажеттіліктеріне, ресурстарды, соның ішінде білім беру жүйелерін тиімді пайдалануға бағытталған.
Әр елдің білім беру жүйесі бірегей, себебі түрлі елдердің білім беру жүйесі қандай да бір дәрежеде түрлі мақсатты көздейді, сонымен қатар, оларға қайталанбас сипат беретін, қалыптасуы мен дамуының өзіндік тарихы бар [13].
Финляндия - дүние жүзінде білім берудегі бірден бір көшбасшы ел. Қазір бұл мемлекет функционалдық сауаттылық деңгейі (93%) мен орта және жоғары оқу орындарына қабылдау (тұрғындардың 1 мың адамына 103) бойынша әлемде жетекші орында. АҚШ үшін сәйкес көрсеткіштер - 82% және 95 адам.
ХХ ғасыр барысында фин білім беру жүйесі айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Фин балалары мектепке дейінгі мекемелер жүйесінде білімге бейімделеді. Ол негізінен балалар бірінші сыныпқа қабылдар алдындағы бір жыл бойы балалар тәрбиеленетін мектептер мен балабақшаларда жүргізіледі. Қолданыстағы заңға сәйкес муниципалитеттер алты жастағы барлық балалар үшін тегін ұйымдастыруы тиіс. Кішкентай финдердің 75% мектепке дейінгі оқумен қамтылған. Оларды жаңа білім және білікке ойын әдістерінің көмегі арқылы оқытады. [12].
Эстондық оқушылардың нәтижелері бұрынғыша өте жоғары көрсеткіште ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz