Қазақ прозасы және ондағы табиғат жанрының заңдылықтары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі

«Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті» КеАҚ

ТОҒАЙБАЙ АҚЕРКЕ ТАЛҒАТҚЫЗЫ

Тақырыбы: Қазақ прозасындағы пейзаж бен портрет( Жазушы

Қалихан Ысқақ шығармалары бойынша)

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Білім беру бағдарламасы: 6В01707-Қазақ тілі мен әдебиеті

Көкшетау 2024

Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі

«Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті»КеАҚ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Қазақ прозасындағы пейзаж бен портрет( Жазушы

Қалихан Ысқақ шығармалары бойынша)

Білім беру бағдарламасы : 6В01707-Қазақ тілі мен әдебиеті

Орындады: Тоғайбай А. Т

Жетекші: Баят Е.

«Қорғауға жіберілді»

Кафедра меңгерушісі: Молгаждаров К. К

Көкшетау 2024

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

I. Қазақ прозасындағы пейзаж бен портрет туралы түсінік

1. 1. Қазақ прозасы және ондағы табиғат жанрының заңдылықтары

1. 2. Пейзаж сюжетті дамыту құралы ретінде

ІІ. Қалихан Ысқақ шығармаларындағы сөйлеу сипаттамалары

2. 1 Қалихан Ысқақ шығармаларындағы пейзаж

2. 2 Қ. Ысқақ шығармаларындағы портреттерінің ерекшелігі

ҚОРЫТЫНДЫ

ӘДЕБИЕТТЕР

ҚОСЫМШАЛАР

Кіріспе

Қазақ әдеби дәстүріндегі проза жанрын қалыптастыру мәселесі қазіргі ұлттық әдебиеттанудағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл қазақ халқының әдебиеті тарихи қысқа мерзімде "Эпостан эпопеяға" үлткен секіріс жасағандығына байланысты, бірақ соған қарамастан оның жедел дамуына ықпал еткен жағдайлар мен жағдайлар, сыртқы көзқарастан жасырылған нақты қалыптасу жолдары Қазақ әдеби прозасының даму және қалыптасу тенденциялары әлі де ерекше назардан тыс қалып отыр зерттеушілер.

Мұның себебі, біздің ойымызша, екі түрлі. Біріншіден, ХХ ғасырдың басындағы қазақ црозының туындылары әдетте қазіргі әдеби процестің жетістіктері тұрғысынан және призмасы арқылы бағаланады, нәтижесінде ерте прозалық туындылар зерттеушілерді көркемдік жағынан жетілмеген деп бағалайды. Екіншіден, өкінішке орай, осы шығармалардың мәтіндерінен әлеуметтік-таптық қақтығыстардың қарама-қайшы көріністерін табу дәстүрі әлі күнге дейін сақталмаған, олар, әрине, объективті себептерге байланысты оларда көрініс таба алмады. Тиісінше, церебральды шығармалардың әлеуметтік-идеологиялық сапасын бағалау да төмен. Бұл екі тәсіл де әдебиеттану ғылымының қазіргі деңгейіне сәйкес келмейтінін дәлелдеудің қажеті жоқ. Сондықтан да қазақ прозасының қалыптасу, тарих және жіктелу жолдары тек мектепте ғана емес, сонымен қатар жоғары оқу орындарының оқу бағдарламаларында да көрінбейтіні таңқаларлық емес.

Қазақ црозының қалыптасу жолдарын талдауға арналған арнайы зерттеулердің болмауы Генезис және соңғысын жіктеу мәселелері саласындағы әзірлемелердің дамуына теріс әсер етеді, бұл осы дипломдық жұмыс проблематикасының өзектілігін анықтайды.

Қазіргі қазақ әдебиеттануы өрескел әлеуметтанудың ауыртпалығынан босатылып, бүгінгі ғылымның талаптарына жауап беретін әдістемемен қаруланған. Зерттеушілердің назарын әдеби процестің ішкі динамикасы мен құрылымы мәселелері аударады, күн тәртібіне әдеби процесс пен әдеби ағымдар сияқты үлкен құбылыстарды ғана емес, сонымен қатар жекелеген жанрлардың қалыптасуы мен даму заңдылықтарын жүйелі және салыстырмалы типологиялық зерттеулер келді. "Жеке әдеби бағыттардың ішкі типологиясын, атап айтқанда олардың ұлттық түрлерін ашатын зерттеулер өте қажет. Жанрлар мен стильдердің типологиясы маңызды мағыналарға ие. Бұл салада көптеген шешілмеген мәселелер бар. Әлемдік әдеби процесті терең түсіну үшін жанрлар мен стильдердің ерекше алуан түрлілігінде, жанрлық формациялар әртүрлі әлеуметтік-тарихи ортада болатын күрделі трансформацияда көрінетін жалпы принциптерді, типологиялық "конвергенцияларды" ашу маңызды" (357, Т. 4, б. 392-393) .

Осы уақытқа дейін жинақталған фактілер ХХ ғасырдың басында қазақ прозасында кәсіби прозаның қажетті компоненттері қалыптаса бастағанын, қазақ авторлары осы бағытта белсенді ізденіс жүргізгенін айғақтайды. Осы уақытта қазақ қоғамының қарқынды әлеуметтік-экономикалық дамуына байланысты шығармашылық зиялы қауымның озық өкілдері көркем прозаға бет бұрды.

Дипломдық жұмыстың мақсаты -

I. Қазақ прозасындағы пейзаж бен портрет туралы түсінік

1. 1. Қазақ прозасы жіне ондағы табиғат жанрының заңдылықтары

ХХ ғасырдың басы күрделі әлеуметтік қозғалыстарымен және таптық шайқастарымен әдебиеттің алдына түрлі міндеттер қойды. Олардың әртүрлілігі жеке жазушылар мен әдеби топтардың әлеуметтік-көркемдік ұстанымдарының күрделілігі мен біркелкіусловстігін анықтады. Әрине, мұндай жағдайларда объективті прогрессивті позицияны дәл анықтау өте қиын болды.

Суретшілердің бір бөлігі еуропалық мәдениеттің Қазақстанға енуінен ұлттық мәдени дәстүрлерді жоғалту қаупін байқады, сондықтан пайда болған және күш алған таптық қозғалыстың мағынасын объективті бағалай алмады. "Осылайша феодалдық социализм пайда болды, жартылай жерлеу әні, болашаққа қауіп төндірді, кейде буржуазияны өзінің ащы, ашулы үкімімен жүрегіне ұрып жіберді, бірақ әрқашан қазіргі тарихтың барысын түсіне алмау туралы күлкілі әсер қалдырды" (2, 448-бет) .

Қазақ зиялыларының басқа бөлігінің жаңа әлеуметтік тенденцияларына деген көзқарас олардың патшалық Ресейдің Қазақстанның отаршылдық тонауының мәнін және жергілікті феодалдар мен қалыптасып келе жатқан буржуазия өкілдерінің сатылымдық рөлін анық көруіне байланысты болды. Қазақтардың алтын ғасыры ретінде идеализацияланған ұлттық тәуелсіздіктің қайтымсыз өткен кезеңдерін аңсау мотивтері.

Демократиялық ағартушылардың үлкен тобы, дегенмен, болып жатқан өзгерістердің прогрессивті маңыздылығын түсінді және Қазақстандағы капиталистік қатынастардың енуі жағдайында әлеуметтік қақтығыстардың мәнін айқын көрсетті. Бұл революцияға дейінгі қазақ зиялыларының прогрессивті қанаты және өз заманындағы әдебиеттің жетекші тенденцияларын анықтады. Бұл Қанат өкілдерінің көзқарастары көбінесе орыс ағартушылары-демократтардың дүниетанымына жақын болды (қараңыз: II) .

ХХ ғасырдың басындағы әдеби мұраны талдауда марксизм-ленинизм классиктерінің өткеннің мәдени мұрасына қатынасы, әдебиет пен өнердің партиялылығы мен ұлтының принциптері, сондай-ақ партия мен Үкіметтің әдебиет пен өнер саласындағы негізгі қаулылары туралы мәлімдемелері үлкен әдіснамалық рөл атқарады.

Осы зерттеудің әдістемесі қазіргі кеңестік әдебиеттанудың жетістіктеріне негізделген. Атап айтқанда, ХХ ғасырдың басындағы қазақ прозасының даму заңдылықтарын, ондағы негізгі компоненттерді қалыптастыру процесін талдау кезінде жүйелік және тарихи-салыстырмалы әдістемелер қолданылады.

Бұл әдістерді кешенді қолдану әлемдік әдеби процестің бірлігі мен типологиялық заңдылықтарын көрсеткен Н. Конрадтың әйгілі еңбектерінде өзін ақтады.

ХХ ғасырдың басында қазақ әдебиеті дамудың жаңа жолына түсіп, проза жанрында жазылған әр түрлі шығармалармен байытылды - үлкен мәнерлі мүмкіндіктері бар жанр. Олардың қатарында әртүрлі саяхат жазбалары мен очерктер, әңгімелер мен әңгімелер, романдар мен драмалық шығармалар бар. Қазақ авторларының көркем прозаның қажетті компоненттерін - портрет пен пейзажды, кейіпкерлердің іс-әрекеттері мен ішкі әлемін, диалог пен баяндау арасындағы күрделі қатынастарды, көркем проза тілін пайдаланудағы шеберлігі жетілдірілді. Қазақ прозашыларының едәуір отрядын Ыбырай Алтынсарин ашқан мектептердің түлектері құрады. Олардың қазақ әлеуметтік өмірінің әртүрлі көріністерін бейнелеуге деген ұмтылысы қазіргі заманғы инелердің толық көрінісін жасауға ықпал етті. Қазақ әдебиеті сандық өзгерістерден жаңа сапалық өзгерістерге көшу қарсаңында тұрды. Сондықтан ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің тарихы қазақ әдебиеттануында әдеби дәстүрді дамытудың маңызды кезеңдерінің бірі ретінде қарастырылады.

Осы уақытқа дейін ХХ ғасырдың басындағы қазақ прозасының даму үдерістеріне арналған арнайы зерттеулер болмаса да, жекелеген мәселелер, соған қарамастан, осы салада одан әрі жемісті ізденістер мүмкін болмайтын бірқатар жұмыстарда әзірленді. Атап айтқанда, М . Әуезов, С. Мұқанов, Е. Исмайлова, К. Жұмалиева, Б. Кенжебаева, А. Е. Исмаилова, И. Дүйсенбаева, М. Божеева, С. Кирабаева, Ш. Сатлаева, К. Қанафеева-Кереева, А. Нұркатова, Т. Нұртазина, А. Конратбаева, М. Назарбаева, Б. Шалабаева, Х. Сүйіншалиева, Т. Какишева, М. Дүйсенова, Х. Адибаева, Р. Бердібаева, С. Ордалиева, О. Есназарова, К. Шаменова, Т. Абдрахманова, Г. Абетова, у. Субханбердина, Е. Жанпейісова, Х. Бекхожина, К. Бейсембиева, А. Жиреншина, Н. Қарашева, Н. Келімбетова, Б. Байтанаева, С. Қасқабасова, Е. Тұрсынова және т. б.

Қазақ прозасын елеулі, жетекші жанрларды игеру үдерісін зерттеу, оның осы жолдағы ізденістерінің теориялық қана емес, сонымен қатар революциядан кейінгі қазақ прозасының жедел дамуының алғышарттарын ғылыми тұрғыдан түсініп қана қоймай, қазақ әдебиетін зерттеудегі жекелеген кемшіліктердің орнын толтыруға ықпал ететін үлкен практикалық маңызы бар.

Шынында да, егер сіз революциядан кейінгі алғашқы жылдардан бастап қазақ кәсіби прозасының басталуын жүргізсеңіз, онда алты-жеті жылға есептелетін осындай қысқа мерзімде жоғары кәсіби деңгейде құрылған және қазақ әдебиетінің алтын қорына енген М. Әуезов, Б. Майлин әңгімелерінің, повестері мен драмалық шығармаларының қалай пайда болғанын елестету қиын.

1990 жылдардан бастап жаңа көркемдік стратегия, орыс әдебиетін ішкі қайта құру басталады, жанрлық репертуарда түбегейлі өзгеріс болады, автордың ұстанымы мен әдеби кейіпкердің рөлі өзгереді. Шығармашылық тенденциялар қазіргі әдебиеттің формосезімталдық ерекшелігін анықтайды, оның ұраны коммуникация болып табылады. Сонымен қатар, кейбір жазушылар оқырманға тікелей жүгіну тактикасын таңдайды, басқалары үнсіздікті таңдайды, ал басқалары эстетикалық эксперимент жолын таңдайды. Қалай болғанда да, суретші оқырманмен диалог жасайды. ХХІ ғасырдың басы-бәрі туралы және бәрі туралы айтуға болады, ал оқырманмен диалогқа деген қажеттілік және оқырман туралы дау одан да өзекті бола түседі. Жазушылар мен ақындар әдеби стендтерге шығады - мерзімді баспа беттерінде ашық пікірталастарға қатысады.

Қазақстандық ақындардың бір мезгілде мемуаристер, очеркшілер мен баспагерлердің рөлінде сөйлеген сөздері де диалогтың қажеттілігін көрсетеді. Бұл ретте қазақ халқына тән импровизация рухы, сөзге ерекше көзқарас отандық әдебиеттің ұлттық ерекшелігі ретінде қабылданады. Ұлттық поэзияның негізін қалаушы Абай, оның өлеңдері мен әндерін бүкіл дала білген, ауылдан ауылға "дала интернеті" [3, 49б] сияқты, әйгілі "сөздер кітабын" жазды, оны ол жасаған барлық нәрсенің ең маңыздысы деп санады. Ол жасаған жанр тек ұлы ақынның атақты Қара сөздерін ғана қамтып қоймай, әр оқырманға және жалпы өз халқына арналған ақынның ашық сөзін ұсынды. Қазіргі Қазақстан әдебиеті сөз өнерінің форма-шығармашылық стратегияларын айқындайды. Бірде о. С. Сүлейменов айтқан сөздер: "мен нанды өлең жазушылардан тартып алмаймын. Бірақ ақын өз қолөнерінің тағдыры туралы ойлануы керек. Онсыз мен біздің жұмысымызды елестете алмаймын", - деп анықтайды қазіргі заманғы отандық әдебиеттің магистральдық желілерінің бірі [4] .

ХХ ғасырдың әйгілі ақыны, әдебиеттанушы, қоғам қайраткері, саясаткер Олжас Омарұлы Сүлейменов үшін сөзге, оның этимологиясы мен дыбыстық дизайнына кәсіби қызығушылық тән: "адам жас кезінен бастап сөздің атмосферасына енеді . . . бұл оның көркемдік талғамын, дүниетанымын, өзін-өзі тануын, өзіне және табиғатқа деген көзқарасын қалыптастыруға ықпал етеді" [4, 26б] . Ақынның барлық шығармашылық және қоғамдық қызметі бұған дәлел. 2004 жылы "Атамұра" баспасында шыққан жеті томдық шығармалар жинағының алғысөзінде "Олжас Сүлейменов құбылысы" "бұрын-соңды болмаған және көрнекті" деп белгіленген: "саяси, әлеуметтік немесе мәдени салада белгілі бір позицияны ұстанған" ақын "оған бастапқыда берілген тәсілмен ғана әрекет ету керек" екенін жақсы түсінеді - Сөзбен айтқанда " [5, 8б] .

Ақынның көркемдік әлемінде бұл сөз автордың жеке басын сәйкестендіру моделін құра отырып, материализмге ие болады. "Өз қолөнерінің тағдыры туралы сөйлесуге" деген ұмтылыс ақынның өзінің көркемдік ойлауына сәйкес келетін жанрлық формаларды іздеуін анықтайды. Соңғы Сүлеймен кітаптарының бірі - "қиылысатын параллельдер" атауымен қоршалған метафоралық сурет оксиморонға салынған және негізгі мағынадан басқа - екі қуатты "параллель", бірақ корреляциялық тілдік процестердің "қиылысуын", О. О. шығармашылығындағы органикалық қосылысты көрсетеді. Сүлейменов поэтикалық ойлау және шындықтың өзекті мәселелеріне ғылыми-зерттеу көзқарасы.

"Аз и Я" кітабының аннотациясында: "жанрды келесідей анықтауға болады: тарих ақынның көзімен. Кітаптың тұжырымдары дау тудырады. Ақын қалыптасқан стереотиптерге қарсы. Оның жаңа кітабы-журналистиканың лингвистің Мұқият талдауымен үйлесуі". Сонымен қатар, О. О. Сүлейменовтің ғылыми мәселелерге поэтикалық көзқарасы баяндауды цементтейді, оны ақынның өзі мойындайды:" күнделікті өмірде мәңгілікті көру - мен әдебиеттің қабілеттерінің бірін осылай тұжырымдаймын " [4, б. 6] . Ақын алфавиттік шындыққа өзінің дүниетанымы тұрғысынан қарайды-және олар мағынаның жаңа реңктерімен "жарқырайды". О. Сүлейменов форма туралы кәсіби тұрғыдан дәлелдей отырып, терминологиялық тұрғыдан дәл: "форма тек мазмұнның өзін өзгертеді" [4, 10б] .

Ақын Б. Қанапьянов О Ж. Сүлейменовтің талантына сүйсініп, "аға" дәстүрін жалғастыра отырып, оның поэтикасының типологиялық сипаттамалары ретінде "жырау және толғау элементтері", "көптеген ақындарға тән "дала рефрені"деп аталатынын атап өтеді. Б. Қанапьяновтың пікірінше, "дала поэзиясының" ғасырлар бойғы дәстүрінен шыққан шығармашылықтың таза ұлттық тамыры "поэтикалық версификация үшін емес, әрдайым Сүлеймен сөзінде өмір сүретін ең поэтикалық ойдан туындаған лезде импровизация "қабілетінен тұрады. далада жүреді" [3, 55б] .

О. Сүлейменов "поэтикалық сын" дәстүрін жалғастыра отырып, қазақ әдебиетінің тарихы мен теориясы туралы көп және ерекше жазады. "Сен менің кейіпкерімсің" мақаласында ақын қазақ әдебиетіндегі әдеби жанрлардың эволюциясының өзіндік түсіндірмесін ұсынады: "еркін азиялық гексаметрлерден" "мұра бөліміне"дейін. Прозаның эпостан бөлінуі кезінде, Сүлейменовтың ойынша, "көшпенділер мәдениетке тыңдаушыдан оқырманға үлкен жол жасады". О. Сүлейменовтің оқырманға құрметпен қарауы ақынның бүкіл шығармашылығында байқалады. Оқырман оның поэзиясы мен прозасын ғана емес, сонымен бірге актер және автормен жалғасып жатқан диалогтың қатысушысы. Дәл осындай оқырман үшін "өлеңдерді қалай жасауға (жазуға, құруға) болады. Болашақ монографияның эскизі". "Ойлаушы, Мұқият" оқырманға шығарманың не туралы жазылғаны ғана емес, сонымен бірге автор бұл тақырыпты қалай және не үшін көтеретіні маңызды:"жағдайлар шығармадан гөрі қызықты".

Оқырманға назар аудару, Сүлейменнің логикасынан көрініп тұрғандай, ақындарды "арсеналын қайта қарауға"мәжбүр етеді. О. Сүлейменов үшін парадоксалды, негізінен поэтикалық, рефлексия барысы тән:"біз романдарды оқимыз, эпосты тыңдаймыз және ежелгі өлеңдер қазіргі прозаның әдістерін қайталағандай сезінеміз". Ақынның ауызша өрнек формасын байқауы поэзия мен прозаның өзара ауысу Заңын түсіндіреді және қазіргі прозаның поэтикалық негізін ашады: "лирик ретінде Сүлейменов басым эпикалық ағымдарды, үлкен поэтикалық формаға деген құштарлықты сезінеді. Оның жұмысындағы ой, әдетте, лирикалық жеделдігін жоғалтпай, эпикалық тереңдікке ие бола бастайды" [5, 330б] .

Сабақтың тақырыбы:: Сабақтың тақырыбы:

“Шайтантануға сапар”: “Шайтантануға сапар”

Сабақтың тақырыбы:: Оқу бағдарламасына сәйкес оқу мақсаты

“Шайтантануға сапар”:

10. 1. 4. 1 көркем шығармалардан алған үзінділерді шығармашылық жұмыстарда қолдану;

10. 2. 3. 1 шығармадағы көркемдегіш құралдардың орны мен қызметін талдау.

Сабақтың тақырыбы:: Сабақтың мақсаты:

“Шайтантануға сапар”:

Көркем шығармалардан алған үзінділерді шығармашылық жұмыстарда қолданады;

Шығармадағы көркемдегіш құралдардың орны мен қызметін талдайды.

Сабақтың барысы:

... жалғасы