Қазақ прозасы және ондағы табиғат жанрының заңдылықтары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті КеАҚ

ТОҒАЙБАЙ АҚЕРКЕ ТАЛҒАТҚЫЗЫ

Тақырыбы: Қазақ прозасындағы пейзаж бен портрет( Жазушы
Қалихан Ысқақ шығармалары бойынша)

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Білім беру бағдарламасы: 6В01707-Қазақ тілі мен әдебиеті

Көкшетау 2024
Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университетіКеАҚ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Қазақ прозасындағы пейзаж бен портрет( Жазушы
Қалихан Ысқақ шығармалары бойынша)

Білім беру бағдарламасы: 6В01707-Қазақ тілі мен әдебиеті

Орындады: ________Тоғайбай А.Т

Жетекші: ___________ Баят Е.

Қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі: _________ Молгаждаров К.К

Көкшетау 2024
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
I. Қазақ прозасындағы пейзаж бен портрет туралы түсінік
1.1. Қазақ прозасы және ондағы табиғат жанрының заңдылықтары
1.2. Пейзаж сюжетті дамыту құралы ретінде
ІІ. Қалихан Ысқақ шығармаларындағы сөйлеу сипаттамалары
2.1 Қалихан Ысқақ шығармаларындағы пейзаж
2.2 Қ. Ысқақ шығармаларындағы портреттерінің ерекшелігі
ҚОРЫТЫНДЫ

ӘДЕБИЕТТЕР

ҚОСЫМШАЛАР

Кіріспе
Қазақ әдеби дәстүріндегі проза жанрын қалыптастыру мәселесі қазіргі ұлттық әдебиеттанудағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл қазақ халқының әдебиеті тарихи қысқа мерзімде "Эпостан эпопеяға" үлткен секіріс жасағандығына байланысты, бірақ соған қарамастан оның жедел дамуына ықпал еткен жағдайлар мен жағдайлар, сыртқы көзқарастан жасырылған нақты қалыптасу жолдары Қазақ әдеби прозасының даму және қалыптасу тенденциялары әлі де ерекше назардан тыс қалып отыр зерттеушілер.
Мұның себебі, біздің ойымызша,екі түрлі. Біріншіден, ХХ ғасырдың басындағы қазақ црозының туындылары әдетте қазіргі әдеби процестің жетістіктері тұрғысынан және призмасы арқылы бағаланады, нәтижесінде ерте прозалық туындылар зерттеушілерді көркемдік жағынан жетілмеген деп бағалайды. Екіншіден, өкінішке орай, осы шығармалардың мәтіндерінен әлеуметтік-таптық қақтығыстардың қарама-қайшы көріністерін табу дәстүрі әлі күнге дейін сақталмаған, олар, әрине, объективті себептерге байланысты оларда көрініс таба алмады. Тиісінше, церебральды шығармалардың әлеуметтік-идеологиялық сапасын бағалау да төмен. Бұл екі тәсіл де әдебиеттану ғылымының қазіргі деңгейіне сәйкес келмейтінін дәлелдеудің қажеті жоқ. Сондықтан да қазақ прозасының қалыптасу, тарих және жіктелу жолдары тек мектепте ғана емес, сонымен қатар жоғары оқу орындарының оқу бағдарламаларында да көрінбейтіні таңқаларлық емес.
Қазақ црозының қалыптасу жолдарын талдауға арналған арнайы зерттеулердің болмауы Генезис және соңғысын жіктеу мәселелері саласындағы әзірлемелердің дамуына теріс әсер етеді, бұл осы дипломдық жұмыс проблематикасының өзектілігін анықтайды.
Қазіргі қазақ әдебиеттануы өрескел әлеуметтанудың ауыртпалығынан босатылып, бүгінгі ғылымның талаптарына жауап беретін әдістемемен қаруланған. Зерттеушілердің назарын әдеби процестің ішкі динамикасы мен құрылымы мәселелері аударады, күн тәртібіне әдеби процесс пен әдеби ағымдар сияқты үлкен құбылыстарды ғана емес, сонымен қатар жекелеген жанрлардың қалыптасуы мен даму заңдылықтарын жүйелі және салыстырмалы типологиялық зерттеулер келді. "Жеке әдеби бағыттардың ішкі типологиясын, атап айтқанда олардың ұлттық түрлерін ашатын зерттеулер өте қажет. Жанрлар мен стильдердің типологиясы маңызды мағыналарға ие. Бұл салада көптеген шешілмеген мәселелер бар. Әлемдік әдеби процесті терең түсіну үшін жанрлар мен стильдердің ерекше алуан түрлілігінде, жанрлық формациялар әртүрлі әлеуметтік-тарихи ортада болатын күрделі трансформацияда көрінетін жалпы принциптерді, типологиялық "конвергенцияларды" ашу маңызды" (357, Т.4, б. 392-393).
Осы уақытқа дейін жинақталған фактілер ХХ ғасырдың басында қазақ прозасында кәсіби прозаның қажетті компоненттері қалыптаса бастағанын, қазақ авторлары осы бағытта белсенді ізденіс жүргізгенін айғақтайды. Осы уақытта қазақ қоғамының қарқынды әлеуметтік-экономикалық дамуына байланысты шығармашылық зиялы қауымның озық өкілдері көркем прозаға бет бұрды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты -

I. Қазақ прозасындағы пейзаж бен портрет туралы түсінік
1.1. Қазақ прозасы жіне ондағы табиғат жанрының заңдылықтары
ХХ ғасырдың басы күрделі әлеуметтік қозғалыстарымен және таптық шайқастарымен әдебиеттің алдына түрлі міндеттер қойды. Олардың әртүрлілігі жеке жазушылар мен әдеби топтардың әлеуметтік-көркемдік ұстанымдарының күрделілігі мен біркелкіусловстігін анықтады. Әрине, мұндай жағдайларда объективті прогрессивті позицияны дәл анықтау өте қиын болды.
Суретшілердің бір бөлігі еуропалық мәдениеттің Қазақстанға енуінен ұлттық мәдени дәстүрлерді жоғалту қаупін байқады, сондықтан пайда болған және күш алған таптық қозғалыстың мағынасын объективті бағалай алмады. "Осылайша феодалдық социализм пайда болды, жартылай жерлеу әні, болашаққа қауіп төндірді, кейде буржуазияны өзінің ащы, ашулы үкімімен жүрегіне ұрып жіберді, бірақ әрқашан қазіргі тарихтың барысын түсіне алмау туралы күлкілі әсер қалдырды" (2, 448-бет).
Қазақ зиялыларының басқа бөлігінің жаңа әлеуметтік тенденцияларына деген көзқарас олардың патшалық Ресейдің Қазақстанның отаршылдық тонауының мәнін және жергілікті феодалдар мен қалыптасып келе жатқан буржуазия өкілдерінің сатылымдық рөлін анық көруіне байланысты болды. Қазақтардың алтын ғасыры ретінде идеализацияланған ұлттық тәуелсіздіктің қайтымсыз өткен кезеңдерін аңсау мотивтері.
Демократиялық ағартушылардың үлкен тобы, дегенмен, болып жатқан өзгерістердің прогрессивті маңыздылығын түсінді және Қазақстандағы капиталистік қатынастардың енуі жағдайында әлеуметтік қақтығыстардың мәнін айқын көрсетті. Бұл революцияға дейінгі қазақ зиялыларының прогрессивті қанаты және өз заманындағы әдебиеттің жетекші тенденцияларын анықтады. Бұл Қанат өкілдерінің көзқарастары көбінесе орыс ағартушылары-демократтардың дүниетанымына жақын болды (қараңыз: II).
ХХ ғасырдың басындағы әдеби мұраны талдауда марксизм-ленинизм классиктерінің өткеннің мәдени мұрасына қатынасы, әдебиет пен өнердің партиялылығы мен ұлтының принциптері, сондай-ақ партия мен Үкіметтің әдебиет пен өнер саласындағы негізгі қаулылары туралы мәлімдемелері үлкен әдіснамалық рөл атқарады.
Осы зерттеудің әдістемесі қазіргі кеңестік әдебиеттанудың жетістіктеріне негізделген. Атап айтқанда, ХХ ғасырдың басындағы қазақ прозасының даму заңдылықтарын, ондағы негізгі компоненттерді қалыптастыру процесін талдау кезінде жүйелік және тарихи-салыстырмалы әдістемелер қолданылады.
Бұл әдістерді кешенді қолдану әлемдік әдеби процестің бірлігі мен типологиялық заңдылықтарын көрсеткен Н.Конрадтың әйгілі еңбектерінде өзін ақтады.
ХХ ғасырдың басында қазақ әдебиеті дамудың жаңа жолына түсіп, проза жанрында жазылған әр түрлі шығармалармен байытылды - үлкен мәнерлі мүмкіндіктері бар жанр. Олардың қатарында әртүрлі саяхат жазбалары мен очерктер, әңгімелер мен әңгімелер, романдар мен драмалық шығармалар бар. Қазақ авторларының көркем прозаның қажетті компоненттерін - портрет пен пейзажды, кейіпкерлердің іс-әрекеттері мен ішкі әлемін, диалог пен баяндау арасындағы күрделі қатынастарды, көркем проза тілін пайдаланудағы шеберлігі жетілдірілді. Қазақ прозашыларының едәуір отрядын Ыбырай Алтынсарин ашқан мектептердің түлектері құрады. Олардың қазақ әлеуметтік өмірінің әртүрлі көріністерін бейнелеуге деген ұмтылысы қазіргі заманғы инелердің толық көрінісін жасауға ықпал етті. Қазақ әдебиеті сандық өзгерістерден жаңа сапалық өзгерістерге көшу қарсаңында тұрды. Сондықтан ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің тарихы қазақ әдебиеттануында әдеби дәстүрді дамытудың маңызды кезеңдерінің бірі ретінде қарастырылады.
Осы уақытқа дейін ХХ ғасырдың басындағы қазақ прозасының даму үдерістеріне арналған арнайы зерттеулер болмаса да, жекелеген мәселелер, соған қарамастан, осы салада одан әрі жемісті ізденістер мүмкін болмайтын бірқатар жұмыстарда әзірленді. Атап айтқанда, М .Әуезов, С. Мұқанов, Е.Исмайлова, К. Жұмалиева, Б. Кенжебаева, А. Е. Исмаилова, И. Дүйсенбаева, М. Божеева, С. Кирабаева, Ш. Сатлаева, К. Қанафеева-Кереева, А. Нұркатова, Т. Нұртазина, А. Конратбаева, М. Назарбаева, Б. Шалабаева, Х. Сүйіншалиева, Т. Какишева, М. Дүйсенова, Х. Адибаева, Р. Бердібаева, С. Ордалиева, О.Есназарова, К.Шаменова, Т. Абдрахманова, Г. Абетова, у. Субханбердина, Е. Жанпейісова, Х. Бекхожина, К. Бейсембиева, А. Жиреншина, Н. Қарашева, Н. Келімбетова, Б. Байтанаева, С. Қасқабасова, Е. Тұрсынова және т. б.
Қазақ прозасын елеулі, жетекші жанрларды игеру үдерісін зерттеу, оның осы жолдағы ізденістерінің теориялық қана емес, сонымен қатар революциядан кейінгі қазақ прозасының жедел дамуының алғышарттарын ғылыми тұрғыдан түсініп қана қоймай, қазақ әдебиетін зерттеудегі жекелеген кемшіліктердің орнын толтыруға ықпал ететін үлкен практикалық маңызы бар.
Шынында да, егер сіз революциядан кейінгі алғашқы жылдардан бастап қазақ кәсіби прозасының басталуын жүргізсеңіз, онда алты-жеті жылға есептелетін осындай қысқа мерзімде жоғары кәсіби деңгейде құрылған және қазақ әдебиетінің алтын қорына енген М. Әуезов, Б. Майлин әңгімелерінің, повестері мен драмалық шығармаларының қалай пайда болғанын елестету қиын.
1990 жылдардан бастап жаңа көркемдік стратегия, орыс әдебиетін ішкі қайта құру басталады, жанрлық репертуарда түбегейлі өзгеріс болады, автордың ұстанымы мен әдеби кейіпкердің рөлі өзгереді. Шығармашылық тенденциялар қазіргі әдебиеттің формосезімталдық ерекшелігін анықтайды, оның ұраны коммуникация болып табылады. Сонымен қатар, кейбір жазушылар оқырманға тікелей жүгіну тактикасын таңдайды, басқалары үнсіздікті таңдайды, ал басқалары эстетикалық эксперимент жолын таңдайды. Қалай болғанда да, суретші оқырманмен диалог жасайды. ХХІ ғасырдың басы-бәрі туралы және бәрі туралы айтуға болады, ал оқырманмен диалогқа деген қажеттілік және оқырман туралы дау одан да өзекті бола түседі. Жазушылар мен ақындар әдеби стендтерге шығады - мерзімді баспа беттерінде ашық пікірталастарға қатысады.
Қазақстандық ақындардың бір мезгілде мемуаристер, очеркшілер мен баспагерлердің рөлінде сөйлеген сөздері де диалогтың қажеттілігін көрсетеді. Бұл ретте қазақ халқына тән импровизация рухы, сөзге ерекше көзқарас отандық әдебиеттің ұлттық ерекшелігі ретінде қабылданады. Ұлттық поэзияның негізін қалаушы Абай, оның өлеңдері мен әндерін бүкіл дала білген, ауылдан ауылға "дала интернеті" [3, 49б] сияқты, әйгілі "сөздер кітабын" жазды, оны ол жасаған барлық нәрсенің ең маңыздысы деп санады. Ол жасаған жанр тек ұлы ақынның атақты Қара сөздерін ғана қамтып қоймай, әр оқырманға және жалпы өз халқына арналған ақынның ашық сөзін ұсынды. Қазіргі Қазақстан әдебиеті сөз өнерінің форма-шығармашылық стратегияларын айқындайды. Бірде о. С. Сүлейменов айтқан сөздер: "мен нанды өлең жазушылардан тартып алмаймын. Бірақ ақын өз қолөнерінің тағдыры туралы ойлануы керек. Онсыз мен біздің жұмысымызды елестете алмаймын", - деп анықтайды қазіргі заманғы отандық әдебиеттің магистральдық желілерінің бірі [4].
ХХ ғасырдың әйгілі ақыны, әдебиеттанушы, қоғам қайраткері, саясаткер Олжас Омарұлы Сүлейменов үшін сөзге, оның этимологиясы мен дыбыстық дизайнына кәсіби қызығушылық тән: "адам жас кезінен бастап сөздің атмосферасына енеді... бұл оның көркемдік талғамын, дүниетанымын, өзін-өзі тануын, өзіне және табиғатқа деген көзқарасын қалыптастыруға ықпал етеді" [4, 26б]. Ақынның барлық шығармашылық және қоғамдық қызметі бұған дәлел. 2004 жылы "Атамұра" баспасында шыққан жеті томдық шығармалар жинағының алғысөзінде "Олжас Сүлейменов құбылысы" "бұрын-соңды болмаған және көрнекті" деп белгіленген: "саяси, әлеуметтік немесе мәдени салада белгілі бір позицияны ұстанған" ақын "оған бастапқыда берілген тәсілмен ғана әрекет ету керек" екенін жақсы түсінеді - Сөзбен айтқанда " [5, 8б].
Ақынның көркемдік әлемінде бұл сөз автордың жеке басын сәйкестендіру моделін құра отырып, материализмге ие болады. "Өз қолөнерінің тағдыры туралы сөйлесуге" деген ұмтылыс ақынның өзінің көркемдік ойлауына сәйкес келетін жанрлық формаларды іздеуін анықтайды. Соңғы Сүлеймен кітаптарының бірі - "қиылысатын параллельдер" атауымен қоршалған метафоралық сурет оксиморонға салынған және негізгі мағынадан басқа - екі қуатты "параллель", бірақ корреляциялық тілдік процестердің "қиылысуын", О. О. шығармашылығындағы органикалық қосылысты көрсетеді. Сүлейменов поэтикалық ойлау және шындықтың өзекті мәселелеріне ғылыми-зерттеу көзқарасы.
"Аз и Я" кітабының аннотациясында: "жанрды келесідей анықтауға болады: тарих ақынның көзімен. Кітаптың тұжырымдары дау тудырады. Ақын қалыптасқан стереотиптерге қарсы. Оның жаңа кітабы-журналистиканың лингвистің Мұқият талдауымен үйлесуі". Сонымен қатар, О. О. Сүлейменовтің ғылыми мәселелерге поэтикалық көзқарасы баяндауды цементтейді, оны ақынның өзі мойындайды:" күнделікті өмірде мәңгілікті көру - мен әдебиеттің қабілеттерінің бірін осылай тұжырымдаймын " [4, б.6]. Ақын алфавиттік шындыққа өзінің дүниетанымы тұрғысынан қарайды-және олар мағынаның жаңа реңктерімен "жарқырайды". О. Сүлейменов форма туралы кәсіби тұрғыдан дәлелдей отырып, терминологиялық тұрғыдан дәл: "форма тек мазмұнның өзін өзгертеді" [4,10б].
Ақын Б. Қанапьянов О Ж. Сүлейменовтің талантына сүйсініп, "аға" дәстүрін жалғастыра отырып, оның поэтикасының типологиялық сипаттамалары ретінде "жырау және толғау элементтері", "көптеген ақындарға тән "дала рефрені"деп аталатынын атап өтеді. Б. Қанапьяновтың пікірінше, "дала поэзиясының" ғасырлар бойғы дәстүрінен шыққан шығармашылықтың таза ұлттық тамыры "поэтикалық версификация үшін емес, әрдайым Сүлеймен сөзінде өмір сүретін ең поэтикалық ойдан туындаған лезде импровизация "қабілетінен тұрады.далада жүреді" [3, 55б].
О. Сүлейменов "поэтикалық сын" дәстүрін жалғастыра отырып, қазақ әдебиетінің тарихы мен теориясы туралы көп және ерекше жазады. "Сен менің кейіпкерімсің" мақаласында ақын қазақ әдебиетіндегі әдеби жанрлардың эволюциясының өзіндік түсіндірмесін ұсынады: "еркін азиялық гексаметрлерден" "мұра бөліміне"дейін. Прозаның эпостан бөлінуі кезінде, Сүлейменовтың ойынша, "көшпенділер мәдениетке тыңдаушыдан оқырманға үлкен жол жасады". О. Сүлейменовтің оқырманға құрметпен қарауы ақынның бүкіл шығармашылығында байқалады. Оқырман оның поэзиясы мен прозасын ғана емес, сонымен бірге актер және автормен жалғасып жатқан диалогтың қатысушысы. Дәл осындай оқырман үшін "өлеңдерді қалай жасауға (жазуға, құруға) болады. Болашақ монографияның эскизі". "Ойлаушы, Мұқият" оқырманға шығарманың не туралы жазылғаны ғана емес, сонымен бірге автор бұл тақырыпты қалай және не үшін көтеретіні маңызды:"жағдайлар шығармадан гөрі қызықты".
Оқырманға назар аудару, Сүлейменнің логикасынан көрініп тұрғандай, ақындарды "арсеналын қайта қарауға"мәжбүр етеді. О. Сүлейменов үшін парадоксалды, негізінен поэтикалық, рефлексия барысы тән:"біз романдарды оқимыз, эпосты тыңдаймыз және ежелгі өлеңдер қазіргі прозаның әдістерін қайталағандай сезінеміз". Ақынның ауызша өрнек формасын байқауы поэзия мен прозаның өзара ауысу Заңын түсіндіреді және қазіргі прозаның поэтикалық негізін ашады: "лирик ретінде Сүлейменов басым эпикалық ағымдарды, үлкен поэтикалық формаға деген құштарлықты сезінеді. Оның жұмысындағы ой, әдетте, лирикалық жеделдігін жоғалтпай, эпикалық тереңдікке ие бола бастайды" [5, 330б].
Сабақтың тақырыбы:
"Шайтантануға сапар"
Оқу бағдарламасына сәйкес оқу мақсаты
10.1.4.1 көркем шығармалардан алған үзінділерді шығармашылық жұмыстарда қолдану;
10.2.3.1 шығармадағы көркемдегіш құралдардың орны мен қызметін талдау.
Сабақтың мақсаты:
Көркем шығармалардан алған үзінділерді шығармашылық жұмыстарда қолданады;
Шығармадағы көркемдегіш құралдардың орны мен қызметін талдайды.

Сабақтың барысы:
Сабақ кезеңіУақыты
Педагогтің іс-әрекеті

Оқушының іс-әрекеті
Бағалау
Ресурстар
Сабақтың басы
Қызығушылықты ояту
1 мин.

(Ұ). Ұйымдастыру кезеңі:
1.Оқушылармен амандасу, түгендеу. Сынып реттілігін қадағалау.
Оқушылар бір-біріне тілек айту арқылы жақындасады, көңіл-күйін көтереді және бауырмалдығын оятады.

Жаңа сабаққа кіріспе
5 мин

(Ұ)Айтарым бар әдісі арқылы шығармадан кез-келген ұнаған үзіндіні айту және жазу.

Оқушылар өзара ұжымдық талқылау жасағаннан кейін оқушыларға оқу мақсаты және бағалау критерийлері хабарланады.

Оқушылар шығармадан өздеріне ұнаған кез-келген үзіндіні дәптерлеріне жазады.

Мақсаты: Жылдам әрі функционалды түрде сыни ойлануды дамыту.
Тиімділігі: оқушының танымдық дағдысы артады. Сонымен қатар оқушыға сабақтың өмірмен байланысын көрсетеді және сабақтың тақырыбы мен мақсатын анықтауға мүмкіндік береді.
Саралау: Бұл жерде саралаудың Диалог және қолдау көрсету тәсілі көрінеді. Дұрыс мағынада жауап беруге бағыттау мақсатында кейбір оқушыларға ашық сұрақтар, ал кейбір көмек қажет ететін оқушыларға жетелеуші сұрақтар қойылады.
ҚБ: Өз ойын дұрыс мағынада білдіріп, талқылауға белсенділікпен қатысқан оқушыға Жарайсың! деген мадақтау сөзімен ынталандыру.

Сабақтың ортасы
Мағынаны ашу.
7 минут

10 минут

1-тапсырма
Менің эмоциям әдісі арқылы оқушылар дәптерге түсірген үзінді бойынша алған әсерлерін жазады.

2-тапсырма
"Төрт сөйлем" әдісі арқылы оқушылар шығармадан берілген бөлім бойынша көркемдегіш құралдарды теріп жазады. Қолданылуын қызметін түсіндіреді.

1)Үзінді:Қымбат білім
2)Көркемдегіш құрал: Эпитет
3) Дәлел: Қымбат білім- заттың я құбылыстың сыр-сипатын бейнелі түрде қолданып тұр.
4) Қорытынды. Қымбат білім ауыспалы мағынада, эпитет ретінде қолланылып тұр.

Шығарма бойынша оқушылар өздері жазған үзіндіден алған әсерлерін жазып, өз ойларымен бөліседі.

Аталған бөлім бойынша оқушылар көркемдегіш құралдарды теріп жазып, дәлелдеп, қорытындылайды. Осылайша оқушылар тек көркемдегіш құралдарды тауып, талдап қана қоймай әдіс арқылы олардың қолданылу қызметінде түсіндіріп өтеді

Дескриптор:
Жалпы - 2
Балл.
-Өз әсерлерін жазады.
-Оны топпен бөліседі.

Дескриптор: Жалпы - 5 балл.

-Көркемдегіш құралды табады;
- Әдіс арқылы жазады.
- Көркемдегіш құралды дәлелдейді.
- Көркемдегіш құралдың қызметін түсіндіреді.
- Қорытынды-лайды.

Оқулық және көрнекіліктермен жұмыс

ҚБ:Мұғалім оқушыларды дескрипторлар бойынша бағалайды, сәтті шыққан тұстары және дамытатын тұстары бойынша кері байланыс береді.
5 мин

7 мин

3-тапсырма "Еркін пікір " әдісі арқылы оқушылар көркемдегіш құралда кездескен тіркестерге қосымша мәлімет айтады.
Мысалы: Көшпелі найзағай, көшпелі алтын,
Найзағай қуаты-эпитет. Алтын қуаты.

4-тапсырма
"Оқиға тауы"әдісі бойынша оқушылар шығармадан өздеріне ұнаған бөлігін айтады.

Тапсырма бойынша оқушылар ойланып, көркемдегіш құралдар арқылы мысалдар толықтырады.

Оқушылар Шайтантауға сапар бөлімінен өздеріне ұнаған кез-келген мәтінді айтып, неләктен ұнағанын түсіндіреді.

Дескриптор: Жалпы -2 балл.
-Берілген уақытқа сай кілт сөздер қолданады.
-Мысалдарды толықтырады.

Дескриптор: Жалпы -3 балл.
-Берілген уақытқа сай тапсырманы орындайды.
-Ұнаған мәтінді айтады.
-Себебін түсіндіреді.

Оқулық, жұмыс дәптерлері және карточкалар

Сабақтың соңы
Ой толғаныс.
Рефлексия
2 мин

Үй тапсырмасы
2 минут

Мұғалім сабақты қорытындылау мақсатында оқушылардың сабаққа деген көзқарасын, рефлексиясын тыңдайды.
Мақсаты: Оқушы алған білімін саралай білуге дағдыланады.
Тиімділігі: Тақырып бойынша оқушылардың пікірін анықтайды. Жинақталған деректердің құнды болуын қадағалайды.
Саралау: Бұл кезеңде саралаудың Қорытынды тәсілі көрінеді.

Шығармадағы кез-келген ,бір кейіпкерге мінездеме беріп, автордың орнында болсаң қандай кейіпкер қосар едің, өз қиялыңа ерік бер.

Жеке жұмыс:
Оқушылар бір ауыз сөзбен сабақ туралы өз ойларын түсіндіріп береді. Бір ауыз сөздеріне сабақты бағалайтын келесі сөздерді айтуға болады ұнады, пайдалы, қажет, білдім, үйрендім, қызықтым, ұмтылдым, есте сақтадым, жасай аламын. т.б.
Мұғалім -Әңгімені оқиды.
- Әңгіме бөлімдері бойынша сюжетін талдайды оқушылардың сабаққа қатысқан белсенілігіне қарай 1-10 баллдық жүйе бойынша әр оқушының өзіне тиісті баллын қойып бағалайды. Сонымен қатар, оқушыларды ынталандыру үшін 1 ден 10 ға дейінгі бағалар арқылы бағалайды.

ҚБ:Мұғалім оқушыларды дескрипторлар бойынша бағалайды, сәтті шыққан тұстары және дамытатын тұстары бойынша кері байланыс береді

Саралау. Сіз қандай тәсілмен көбірек қолдау көрсетпексіз? Сіз қабілетті оқушылардың алдына қандай тапсырмалар қоясыз?

Бағалау. Сіз оқушылардың материалды игеру деңгейін қалай тексеруді жоспарлап отырсыз?
Денсаулық және қауіпсіздік техникасын сақтау

Диалог және қолдау көрсету, Тапсырма, Жіктеу.

Саралау тапсырмаларды іріктеуді, белгілі бір оқушыдан күтілетін нәтижені, оқушыға жеке қолдау көрсетуде, оқу материалы мен ресурстарды оқушылардың жеке қабілеттерін ескере отырып әзірлеуді қамтиды.

Мадақтау сөз әдісі. 1-10 баллдық жүйе бойынша бағаланады.
Денсаулық сақтау технологиялары.
Сабақта сергіту жаттығулары мен белсенді жұмыс түрлерін қолданамын.
Осы сабақта қолданылатын
Қауіпсіздік техникасы ережелерінің тармақтары орындалады.

Жалпы бағалау
Сабақтың қандай екі аспектісі жақсы өтті? Оқыту туралы да, сабақ беру туралы да ойланыңыз.
1:
2:
Сабақты жақсартуға не жәрдемдесер еді? Оқыту туралы да, сабақ беру туралы да ойланыңыз.
1:
2:
Сабақ кезінде, сынып немесе жекелеген оқушылардың жетістіктеріқиыншылықтары туралы мен нені анықтадым? Келесі сабақтарда неге назар аудару керек?
1:
2:

1.2 Пейзаж сюжетті дамыту құралы ретінде
"Абай жолы" роман-эпопеясының көркем әлемін ұйымдастыруға қатысатын пейзаждардың әртүрлі түрлерінің ішінде пейзаждың бұл түрі жиі кездеседі, оның көмегімен оқырман да, аудармашы да баяндау жүйесінің белгілі бір қырларын айқын қабылдайды: сюжеттік қақтығыстар, кейіпкерлердің қарама-қайшылықтары мен қақтығыстары, олардың көңіл-күйінің әртүрлі және тез өзгеруі, динамикасы мен бұрылыстары ойлау. Көбінесе қарама-қарсы ландшафт маңызды көркемдік әдіс болып табылады, ол әдетте әртүрлі психологиялық (физикалық, әлеуметтік, интеллектуалды және т.б.) әлемдердің, барлық жағдайлардың, адамдар мен жануарлардың кез-келген қасиеттерінің, заттардың қасиеттері мен формаларының, көркем шығарма жүйесінде маңызды идеялық композициялық рөл атқаратын әртүрлі оқиғалар мен құбылыстардың тікелей және күрт қарама-қайшылығының көркемдік техникасы ретінде қабылданады.
Эпоста көбінесе пейзаждың жарық, дыбыс, түс, дәм, тактильді, температура сияқты белгілері мен қасиеттері кездеседі. Сондай-ақ, Контрасттың түрлері: әлеуметтік, эмоционалды, психологиялық.
Міне, жарықтың қарама-қайшылығының мысалы, Контрасттың бұл түрі бірден пейзаждың бірнеше функцияларын көрсетуге ықпал етеді:
Түпнұсқа: Толық ай ашық көкті қалқып, сызып келіп бір топ шоғыр қара бұлтқа кірді. Кірді де қызық күйге түсті. Абай соған қарап өзге жайдың бәрін ұмытып, аңырап телміре қалды. Абайдың ақындық бітімі, ішкі дүниесі осылайша нәзік және терең ашылады. Дәл осы тәсілмен эпопея авторы бас кейіпкердің іштей түлеуін, өзгеруі мен өсуін көрсетеді. Кітап басында қаладан келе жатқан Абайға жерұйық боп көрінген көктем көркіндегі кербез дала кітаптың аяғында ақ қар астында ақ кебінге оранған өлік секілденеді. Бұл - әшейін көзге көрінген сурет қана емес, көңілге ұялаған шындық. Бұл шындыққа енді Абайдың көзқарасы да басқаша... [1, 90б].
А. Никольская, Т. Нұртазин және Л. Соболев:"...Онда толық ай баяу жүзеді. Міне, ол жалғыз қара бұлтқа қолын тигізіп, оған жасырынып, күлкілі заттарды шығара бастады. Абай оған қарап, өз ойларын ұмытып кетті.
Ай бұлтқа жоғарыдан сүңгіп, бір сәтке жүзіп, қайтадан жасырынып, қайтадан шығып кетті. Ол секірді, айналдырды, лақтырды - ол жымиып ойнағандай; ол толығымен жасырынып, содан кейін қара шатырдың артынан секіреді, жарқыраған, күлімсіреді; тағы бір сәт-және қайтадан тереңге сүңгіп кетеді. Міне, ол біреуді мазақ етіп, аспанда ақырын жүзіп, күміс жиегімен сәл жарқырап тұрғандай көзін қысып, кенеттен бұлтқа жүгірді... Абай өмірінде алғаш рет осындай айналмалы Айды көрді. Ол сәл байқалған жолақпен қайтадан жарқырап, бірден жоғалып кеткенде, ол байқаусызда күлді: ай оған бұзылған баланы еске түсірді " [5, 95].
А.Ким: "онда, жоғарыда, аспанның терең көк түбі жоқ тереңдігінде жүзіп бара жатқан Толық дөңгелек ыстық ай, көтерілген қара бұлттардың арасынан өтіп бара жатты. Ол ойнады, содан кейін олардың артына тығылды, содан кейін күтпеген жерден және олар үшін қатты секірді. Абай осы ай ойынына қарап, көп ұзамай өзінің көңілді емес ойларын ұмытып кетті.
Ай жоғарыдан қылшық бұлттардың үйіндісіне секірді, оларға жоғалып кетті және кенеттен күтпеген жерден шығып кетті, ойнақы, жүгіруді жылдамдатып, алға жылжыды, тағы да бұлттың артына жасырынып, жасырынбақ ойнағандай жасырынып қалды-және кенеттен толық күлімсіреп таза көк кең саңылауда пайда болды.
Келесі сәтте, Флирт сияқты көзін қысып, ол бір шетінен бұлттың артына өтіп, өзінің жарқын жарқылын аздап сөндірді. Абай алғаш рет осындай көңілді, көңілді Айды көрді. Ақыры, бұлттың шетінен жіңішке серпентинді секіргенде, ол тез жасырынып қалды - бұл жолы ұзақ уақыт бойы - Абай еріксіз күлді, оның алапесіне таң қалды. Ол жайбарақат бала, сүйкімді бала сияқты еді" [7, 119].
Көріп отырғанымыздай, бұл фрагменттің негізгі компоненттері ай мен бұлт болып табылады, олардың негізгі жарық және физикалық сипаттамалары толық (ай) және қара (бұлт) эпитеттеріне айналады. Фрагменттің құрылымында бұл өте маңызды Жарық қарама-қайшылығы, өйткені жарық пен қараңғылықтың мұндай қарама-қайшылығы жазушының Абайдың орталық кейіпкері мен кейінгі көшпелі орта ғасырлардың қараңғы күштерін салыстыратын терең ниетін ашудағы функционалды қосымша компонент болып табылады.
Абай айды (өмір мен қозғалыстың, ойынның символы) поэтикалық түрде, қараңғылық (түнгі, қараңғы бұлттар) арасында ойнайтын бала түрінде көреді. Бәрі қозғалады, бәрі өзгереді, жарық пен қараңғылықтың өзгеру философиясы, көңілді ойын және қатал көңіл-күй-Жас Абай түсінетін түнгі аспанның жоғарғы кеңістігі-ұлы ақынның Қараңғы және қатал әлеммен өмір ойынының микроәлемі, ғаламы және архетипі. Әдеби шығармадағы мұндай контраст айқын эмоционалды негізге ие болуы мүмкін. Контраст кейіпкерлердің әртүрлі көңіл-күйлері, олардың тәжірибелері, сол қайғылы оқиғаны бағалауы арасындағы қақтығыс сәтін көрсетті.
Көбінесе роман-эпоста пейзажды сипаттау жүйесіне әртүрлі топтардың өкілдерінің фонында бейнеленген әлеуметтік элемент, автордың әлеуметтік идеяларын жүзеге асыратын әлеуметтік контраст кіреді. Сонымен, Кодар табыны аз ғана "аянышты" сипатталған, ол Құнанбайдың кең жайылымдарындағы орасан зор байлығына қарама-қайшы келеді.
Түпнұсқа: Қияға қадам басқаны рас. Бір күндерде жалаң құздың басындағы тақыр құм мен тастақты жарып, әлсіз нәзік шешек атып, жас шынар пайда болған. Сондай бір өмір гүл шашқан. Енді бір күнде сол шыңға шыққан жалғыз шынар балғын тартып, жас қуатқа толыпты. Қазір оған қыс пен аяз да, тіпті тау дауылы да қатер болудан қалған еді [1, 28].
А. Никольская, Т. Нұртазин және Л. Соболев: "оларда мал аз болды. Егер олардың аянышты табыны тәулік бойы жайылып жүрсе де, ол Шыңғыс баурайындағы жайылымдардың жүзден бір бөлігін таптамас еді" [5, 35].

А.Ким: "сонымен қатар, олардың табыны аз болғаны соншалық, Шыңғыс баурайындағы тұқым қуалайтын жерлерде барлық мал жазда да, қыста да тыныш қоректене алады. Жалпы алғанда, жиырма-отыз ешкі-қой, ешкі-Қозы, иә, бір сиыр және екі Яла қашарлары осы жалғыз бас ошағының айналасында кең шөлді жерлерде жайылды. Мұндай отарды бағу үшін Құтжан мінген жалғыз жылқы, лавр айғыры жеткілікті болды " [7, 38].
Айта кетейік, А. Б. Никольскаяда қазақ түпнұсқасында бар малдың сандық сипаттамасы жоқ. Бұл кедейлердің экономикалық бейнесін айтарлықтай толықтырады, ал Құнанбайдың байлығын санауға болмайды. Мұндай қарама-қайшылық кедейлердің кішкентай табынымен бірге малдар мен кең жайылымдар деңгейінде. Мұндай қарама-қарсы пейзаж әдеби кейіпкерлердің таңқаларлық әлеуметтік айырмашылығын көрсетеді.
Контрасттың тағы бір түрі бар. Бұл кейіпкердің романтикалық, ішкі рухтандырылған әлемі мен оны қоршаған қатал шындық арасындағы қайшылықтардың салдары ретінде түсіндіріледі.
Онейрикалық (ойдан шығарылған) кеңістіктің пейзаждық картиналары әділетсіздіктің қатыгез әлеміне тап болған жас жігіттің жанжалының дәрежесін айтарлықтай ашады. Психологиялық негізі бар мұндай ландшафттық контраст, біз оны "психологиялық ландшафттық контраст"деп атаймыз.
Сонымен, ұсынылған фрагментте бір адамның екі түрлі әлемі қойылған: баланың тыныш балалық шағы өсіп келе жатқан ақынның ащы сезімдері, азаптары мен құмарлықтары әлеміне күрт қарама-қайшы келеді. Данышпанның рухани әлемінің эволюциясы ғана емес, оның бойсұнуының, оны қатал әлеуметтік шындықта балуан ретінде қалыптастырудың маңызды кезеңі көрсетілген. Ойдан шығарылған жартасты шыңның бейнесі тұңғиықтың шетіне қарама - қарсы, ал құйынды элемент (белгісіз, түсініксіз) тәжірибесіз баланың жүрегіне қарсы.
Келесі үзіндідегі көркем шығармадағы мұндай психологиялық контраст орталық кейіпкердің рухани эволюциясын көрсетеді.
А.Ким: "бірақ балалық шағында Абай ешқашан көз жасының өзімен бірге өзіне тартатын ыстық көтергіш күш әкелетінін білмеді - жан қайғыдан жоғары, ал сен осы бас айналдыратын күштің мейіріміндесің. Бұл биік жартастың басына көтеріліп, тұңғиықтың шетінде тұрып, төмен қараған кезде болады - кенеттен ол аспанға көтеріле ме, әлде тұңғиыққа асығады ма. Түсініксіз, үстем, тәжірибесіз сезімдердің құйыны әлі де Абайдың нәзік, әлі де балалық жүрегін жаулап алды " [7, 59].
Бұл эпоста жазушының температура айырмашылығы арқылы жеткізетін Контрасттың ерекше түрі бар, мысалы, суық-жылы. Төмендегі эпикалық романның үзіндісінде Контрасттың бұл пейзаждық түрі, соның ішінде портрет элементтері айқын, символдық сипатқа ие болады:
А. Никольская, Т. Нұртазин және Л. Соболев: "таулардан суық жел соғады-қатыгездікке толы өмірдің салқын тынысы. Әжелер әнінің дыбыстары соншалықты жылы және әсерлі, оның екпінімен кездеседі және олардың салқындаған суығын ерітеді" [5, 94-95].
А. Ким: "таулардан ағып жатқан суық адам жандарын қатырып, оларды ескірген және қатыгез етеді. Тек әженің нәзік бесік жырының дыбыстары - ол адам жүрегінің суығына қарсы тұра алады. Қандай да бір ерекше бағындыратын күшке ие бола отырып, бұл тыныш, әрең естілетін, дірілдеген Кәрілік дауыспен шырылдаған ән әлемді құтқара алады" [7, 118-119].
Көріп отырғанымыздай, автор таулардың суық желін және адамдардың қатыгез өмірінің суық тынысын салыстырады. Бұл "суық әлем" сүйікті әжесінің жылы және әсерлі әндерінің әлеміне қатты қарсы тұрады. Жазушы "әженің әнінің дыбыстары... кездеседі... және олардың салқындаған суығын ерітіңіз", онда ол жас кейіпкердің қалыптасуындағы фольклордың, халық әндерінің рөлін терең түсінеді. Ескі, дана әженің бейнесі арқылы ол зорлық-зомбылық пен әділетсіздіктің қатал әлеміндегі поэтикалық өнердің құтқарушы рөлі туралы мейірімділік пен оны тамақтандырған халықтың жанының сарқылмас жылуын көрсетті.
Романдағы әртүрлі әлеуметтік топтардың өкілдері диалектикалық қайшылықта бейнеленген, мұнда қарама-қайшылық айқын әлеуметтік сипатқа ие болады, ал кейіпкерлердің көзқарастары тікелей қақтығыс кезінде өткір қақтығыс пайда болады. Мұндай жағдайларда контраст көбінесе эмоционалды-психологиялық түске ие және т. б.
Мұндай эпизодқа назар аударайық:
"Күзгі аспан бұлтты. Ауа ылғалдылыққа толы. Суық жел таңертеңгі балғындықты күшейтеді. Жапырақтарын жоғалтқан шабындық жалаңаш бұтақтармен қараңғыланады, кептірілген қамыс қызылға айналады. Ұшып бара жатқан бастарына бас изеп, желдің екпіні астында сарғайған жусан мен ақшыл қауырсын тербеледі. Желмен қуылған өріс қураған шөптің бойымен домалайды. Күн жаңа ғана айналысады. Суық түнде туылған мол шық әлі кеуіп қалған жоқ, жылқылардың аяқтарына дейін дымқыл, шөпте дымқыл тұяқтар жарқырайды" [6, 5].
А. Ким: "күзгі ұйқысыз дала әлі қараңғы, аласа аспан бұлтты, ауа жабысқақ суық жаңбырға толы. Таңертеңгі жел ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.