Ортағасырлық қалалардың қалыптасуы мен даму тарихы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Ахмет Ясауи атындағы
Халықаралық Қазақ-Түрік Университеті Әлеуметтік-гуманитар факультеті
Тарих кафедрасы

Курстық жұмыс тақырыбы:
Ортағасырлық қалалар. Византиядағы қолөнердің дамуы
Қабылдаған: т.ғ.к., доцент м.а. - Е.М. Тулегенов
Орындаған: Оңалбеков Нұрғали
Мамандығы: 6В01615 - Тарих
Тобы: ТТА-211

Түркістан - 2024 ж

Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

І. ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҚАЛАЛАР - УРБАНИЗАЦИЯ КЕЗЕҢІ

1.1 Ортағасырлық қалалардың қалыптасуы мен даму тарихы ... ... ... ..

1.2 Қала қалыптастырушы кәсіпорындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1.3 Византия қалаларының қалыптасуындағы ерекшеліктер және олардың гүлденуі

ІІ. IX-XII ғғ ҚАЛАЛАРДЫҢ саяси-әлеуметтік және экономикалық ахуалы

2.1 Византия қалаларында экономикалық шаруашылықтың дамуы

2.2 Қала өмірінде билік пен діннің орны

2.3 Византия қалаларының құлдырау себептері

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бір тұтас Рим империясының Шығыс және Батыс болып бөлінуіне байланысты ІV ғасырда өз алдына дербес мемлекет ретінде пайда болған Византия қалаларының байлығы, мәдениетінің көркеюі жөнінен Батысынан әлдеқайда басым түсетін. Осы кезеңде мәдениеттің жарқын көрінісі болған қалаларда өзін-өзі басқару, қалалық сайланбалы кеңестер, цехтар, гильдиялар және тағы басқалар пайда болды. Осыларды басшылыққа ала отырып ортағасырлар заманы мемлекеттілік институттың қалыптасуына әсер етуші іргелі негіз болды деп айтуға болады.
VII ғасырдың орта шенінен бастап ХІІІ ғасырдың басына дейінгі бес жарым ғасыр Византия империясы тарихында гүлдену кезеңі болып табылады. Осы уақытта орын алған түпкілікті өзгерістер империяның және оның тұрғындарының барлық саяси-мәдени тұрмысында көрініс тапқан болатын. Міне осы уақытта Византия рухани құндылықтардың жүйесі болып табылатын өзінің жарқын сипаттарын көрсете алды. Сондықтан да көрсетілген уақыт аралығы Византия қалаларының да шарықтып, соның ішінде әсіресе елдің астанасы болған Константинополь сол кезеңдегі әлемнің ірі орталықтарының біріне саналған болатын.
Еуропада қалалардың өзіндік ерекшеліктері бар екі аймағы болды: Византия және Русь. Ортағасылар тарихында Византия тарихы ерекше орынға ие, өйткені бұл қоғам Батыс пен Шығыстың түйіскен жерінде орналасқан. Византиялық ортағасырлық қоғамның мыңжылдық тарихы бар (Византия ХҮ ғасырдың ортасына дейін өмір сүрді). Зерттеушілер арасында Византияның саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени тарихы дамуы жайлы ортақ пікір жоқ. Византиятанушылардың қолдарында осы бір ерекше елді зерттеуге жетерлік деректер бар. Осы күнге дейін Византия тарихының әртүрлі мәселелері жайлы пікір таластар жалғасуда. Византиятанушылар өз көзқарастарын жеке монографиялар, мақалалар арқылы ғана емес, арнайы басылымдар арқылы да білдіруде.
Византия тарихының өзіндік ерекшелігі бар қырларының бірі оның қалалары. Византиятанушы тарихшылардың көпшілігі Византияның тарихи даму ерекшелігін қалалармен байланыстырады. Византия қалаларының құрылымын зерттеу өте өзекті тақырыптардың бірі. Қала - тіршіліктің ғана орталығы емес, сонымен қатар ол мемлекеттің даму деңгейінің көрсеткіші, саяси және экономикалық мүдделердің тоғысқан жері, барлық әлеуметтік топтард өкілдерінің жиналған жері. Ал ортағасырлық қала сауда мен кәсіптің дамуының көрсеткіші ғана емес, сонымен қатар аграрлық қатынастың, шіркеудің, мәдениеттің, т.б., дамуының көрсеткіші. Византияның қалалық құрылымының өзектілігін, осы тақырыпта жазылған ғылыми зерттеулердің көптігі де дәлелдей түседі, бұл үрдіс осы уақытта дейін де жалғасуда. Шет ел және Ресей тарихнамасында осы тақырыпқа деген қызығушылықты дәлелдейтін мысалдар жеткілікті. Солардың біршамасын біз өзіміздің жұмысымызда пайдаланып, тақырыптың мазмұнын ашуға тырысамыз.
Курстық жұмыстың мақсаты. Византия қалаларының ерекшелігі туралы сұраққа жауап беріп, басқа ортағасырлық баты сеуропалық қалалардан қандай айырмашығы болғандығын айқындау. Мақсатқа жету барысында алдыға қойылған міндеттер:
ІХ-ХІІ ғасырлардағы Византия қалаларының экономикалық, әлеуметтік, саяси дамуының ерекшелігін көрсету;
Еуропадағы ортағасырлық қалалардың қалыптасу тарихын, олардың құрылымдық ерекшеліктерін көрсету;
Византиялық қалалардағы шаруашылықтың дамуының негізгі бағыттарын айқындау;
Қалалардың ішкі және сыртқы өміріне дін мен биліктің қаншалықты деңгейде әсер еткендігін көрсету;
Ортағасырлық қаланы қалыптастырушы кәсіпорындардың түрлерін көрсетіп және олардың ықпалының негізгі бағыттарын зерделеу;
Қалалардың құлдырау себептерін айқындау;
Византия қалаларының әлемдік өркениетке берген басты құндылықтарын сипаттау.
Тақырыптың зерттелуі. Зерттеу жұмысы барысында тарихи оқиғаларды сараптауда, оларға объективті көзқарас қалыптастыруда, тарихи процесстерге нақты баға беру үшін, маңызды деректер мен зерттеулер қатары негізге алынды.
Осы тақырыпқа өз еңбектері мен зерттеулерін арнаған ғалымдар ішінде З.В.Удальцова, К.А.Осипова, Г.Г.Литаврин, М.М. Фрейденберг, А.П. Каждан, Г.Л. Курбатов және тағы басқалары бар. Енді осы аталған зерттеушілердің және тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне талдау жасау.
Византияның әлеуметтік-экономикалық дамуы жайлы айтқанда М.В. Левченко елдің экономикалық ерекшелігі қалалық өндірістік орталықтардың дамымаған шаруашылық аудандармен қатар орналасқандығында деп атап өтеді [1].
Е.Э. Липшиц ҮІІІ-ІҮ ғасырлар деректері негізінде Византияның феодалды деревнясы мен қалалары мәселесін зерттеді. 1953 жылы ол біз қарастырып отырған кезеңге байланысты Византия қалаларына арналған мақаласын жарыққа шығарды. Византияныі көрші елдермен сауда байланысы және сол уақытта қызу тіршілігі бар қалалардың болғандығын атай отырып Е. Липшиц византиялық қалалардың қол шаруашылығы ауыл шаруашылығымен тығыз байланыста болған ортағасырлық табиғатын мойындайды [2].
Горянов Б.Т. Византия импреиясының экономикалық құрылымының ерекшелігін дамыған кәсіп, мануфактуралық өндірісі мен дамыған саудасы бар ірі қалалық орталықтардың сақталуымен байланыстырды [3].
Сюзюмов М.Д. Византия қалаларын зерттеу арқылы елдің тарихи дамуының ерекшелігін шешуге ұмтылған. Византияның өзіндік ерекшелігін зерттеуші мықты қалалардың болуымен тығыз байланыстырған. Антика дәуірінен мирас болып қалған эмпорио-қалалармен қатар Сюзюмов сауды-шаруашылық орталықтары бар басқа византиялық қалаларды мойындаған, ол қалалардың дауы ХІ-ХІІ ғасырлаға тұспа-тұс келіп, провинцияның феодалды экономикасының дауы ұғымымен анықталған [4].
Г.Г. Литавриннің зерттеулерінде басты назар ІХ-ХІ ғасырлардағы Византияның қоғамдық және әлеуметтік институттарын аударылған. Как жили византийцы атты еңбегінде зерттеуші империяның құлау себептеріне емес, мың жыл бойы еш нәрсеге қарамастан тіршілігін жалғастыруға күшті қайдан алғандығына көбірек көңіл бөледі [5].
Келесі зерттеуші А.П. Кажданның еңбегінде Византия қалалары мен ауылдарының арасындағы тұрмыс-тіршіліктің ұқсастықтары қарастырылып, зерттеуші өзіндік ой қорытындылар жасаған. Оның пікірінше Византиядағы қала мәдениетінің дамуына ауылдағы дамыған кейбір қолөнер кәсіптерінің ықпалы болған. Зерттеуші осыларға мән бере отырып қала мен ауылдың қарам-қатынасын барынша ашып көрсетеді [6].
Г.Л. Курбатовтың Византия тарихына арналған оқу құралында біздің тақырыбыздың кейбір тұстары қарастырылған. Автордың еңбегі негізінен оқулық ретінде болғанымен, ерте дәуірдегі қалалардың ортағысырларға өту мәселесі жақсы ашылып көрсетілген [7].
Курстық жұмыстың тақырыбына байланысты алғашқы теориялық еңбектердің қатарына А. Сванидзенің Средневековый город: вертикаль прогресса атты мақаласы жатқызуға болады. Онда автор негізінен алғанда жалпы ортағасырлық қала мәдениетінің даму ерекшеліктерін жақсы ашып көрсетеді [8].
Қарастырылып отырған тақырыптың мазмұнын ашуда Городская жизнь в средневековой Европе атты ұжымдық ғылыми зерттеу еңбектің маңызы зор. Онда негізінен алғанда ортағасырлық қаланың ішкі өмірі жан-жақты ашылған [9].
Негізінен алып қарайтын болсақ жоғарыда аталған зерттеу еңбектері мен ғылыми мақалалар және оқу құралдары біздің тақырыбыздың зерттелу деңгейін көрсетеді. Бірақ бұл, аталған тақырыптың осы еңбектермен ғана шектеледі дегенді білдірмейді. Өйткені қарастырылып отырған мәселе басқа да көптеген еңбектерде шолу түрінде болса да қарастырылған. Сондықтан да жұмыс барысында мен ол еңбектерді де тақырыптың мазмұнын ашу үшін қолдандым.
І. Ортағасырлық қалалар - урбанизация кезеңі
1.1 Ортағасырлық қалалардың қалыптасуы мен даму тарихы

Феодалдық қоғамның белгілі бір кезеңінде қаланың пайда болуы оның алғашқы феодалдық дәуірінен -- өркендеген феодализм дәуіріне өтуімен байланысты болды. Соңғысына тән ерекшелік -- қалалардың қолөнершілікпен сауда орталығы ретінде тууы және гулденуі болып табылады. Тауарлық өндірістің өркендеуі және қалалардың өсуі феодалдық қоғамның экономикасына, саяси құрылысына және рухани өміріне елеулі ықпалын тигізді. Сондықтан да XI ғасыр, яғни Еуропада қалалар негізінен қалыптасып болған бұл кезең алғашқы орта ғасыр (V -- XI ғасырлар) мен феодализмнің толығырақ өркен жайған дәуірі (XI -- XV ғасырлар) арасындағы хронологиялық шекара іспетті еді. Қаланың пайда болуы жөніндегі буржуазиялық теорияларды сынау, орта ғасырлық қаланың шығуы жөнінде көптеген теориялар тудырған. Орта ғасырлық қалалардың пайда болу себептері жөніндегі сұраққа XIX және XX ғасырларда біршама ғалымдар да өздерінше жауап беруге тырысқан. Ортағасырлық қалаларды батыс еуропалық феодализмнің парадигмасы ретінде қарастыру керек. Қалаларының көптігіне қарамастан Византия империясы мұндай қалалық феноменды білмеді. Ортағасырлық қала ерте феодализмнен дамыған феодализм кезеңіне өту барысында пайда болады. Ерте ортағасырларда қала типтес қоныстар болған, олар әдеттегідей антикалық қалалар орнында пайда болған. Италияда осындай қалалар қатарына Милан, Флоренция, Венеция, Болонья және т.б. кірген. Францияда - Париж, Лион. Неміс жерлерінде - Вена, Страсбург, Майнц, т.б. Англияда - Лондон, Глостер, Честер және т.б. ХІ ғасырда осы қалалар, олар көбін антикалық тамыры бар бар қалалар деп те атауға болады, негізінен әкімшілік орталықтар немесе бекініс пунктері, архиепископтар мен эпископтардың резиденциялыр, яғни, діни орталықтар болған. Батыс Еуропа жеріндегі қалалар біркелкі орналаспаған. Қалалардың көпшілігі Италияда, содан кейін вестготтық немесе арабтық Испанияда, Византияда, оңтүстік Даллияда шоғырланған. Қала тұрғындарының саны айтарлықтай көп болған. Тұрғындар әдетте қолөнердің белгілі бір түрімен ғана айналысқан. Қалаларда қала ішіндегі және қала сыртындағы сауда дамыған [1, 12 б.].
Италия мен Византияның ежелгі қалалары Шығыспен сауда-саттықтың ірі орталықтары болып қала берді. Алайда, тіршілігі мен қызметі антика дәуіріндегіден алысқа ұзамаған бұл қалалар жаңа феодалдану үдерісінің катализаторына айнала алмады және феодализм генезисіне айтарлықтай әсер ете алмады. Бұл міндетті орындау үшін қаланың мүлде басқа типі пайда болуы қажет еді немесе антикалық қалалар мүлдем басқа негізде қайта жаңалануы орын алуы керек еді.
Деревнялардан шыққан қолөнершілер қолөнермен айналысуға ыңғайлы жерлерде қоныстанды. Италия мен Оңтүстік Францияда олар сол кезде әкімшілік, шіркеулік және әскери орталықтар болған, тамыры антика дәуіріне кететін қалаларда тұрақтанды. Осы қалаларға қолөнершілер келгеннен кейін қалалар қайта жанданды. Тығыз қоныстанған және саудасы дамыған қалаларда қолөнершілер өз өнімдерін өткізе алды. Романдық ықпалға түспеген Еуропа бөліктерінде, Солтүстік-Батыс және орталық аудандарда, қолөнершілер ірі феодалдық иеліктер - вотчина, қамалдар мен монастырлер жанынан өз өнімдерін феодалдар арасынан тұтынушы табу мақсатында арнайы жерлер таңдады. Олар сондай-ақ өз өнімдеріне сұраныс пен сатып алушылар табылатын сауда, әскери жолдардың түйіскен жерлерінде, кемелер тұрақтаған жерлерде қоныстанған. Уақыт өте осы шағын сауда орындарында тұрғындар саны өсе бастайды. Ақырындап, алдымен қолөнершілер қоныстанған осы жерлер бірті бірте ортағасырлық қалаларға айнала бастайды. Қалалар өсу темпы Еуропаның әр бөлігінде әртүрлі болды. Қалалардың саны Италияда интенсивті түрде өсті. Бұл жерде тек антикалық қалалар сақталып қойған жоқ, сонымен қатар ортағасырлық қалалар пайда болды. Италиядағы антикалық қалалар қайта жанданып, ортағасырлық қала-мемлекеттерге айналды. Х ғасырдан бастап Францияда ортағасырлық қалалардың өсуі ұлғайады, алдымен Оңтүстік Галлияда (Марсель, Тулуза), содан кейін Францияның орталығы мен солтүстігінде. Антикалық қалалар сақталған жерлерде қалалардың өсуі жоғары болды. Өйткені оларда қалалық өмірдің, қалалық өндірістің, Византиямен, Шығыс елдерімен сауда қатынастарының тәжрибесі болды [9, 26 б.].
Романдық ықпалға аз ұшыраған Еуропаның кей бөлігінде қалалар төмен қарқынмен дамыды. Солтүстікке жылжыған сайын қалалар саны азайып отырды. Х-ХІ ғасырларда ортағасырлық қалалар Нидерландтарда, Англияда, Германияда пайда бола бастайды. Скандинавия елдерінде, Ирландияда, Дунай княздіктерінде, Еуропаның шеткері аймақтарында қалалар тек ХІІ-ХІІІ ғасырларда ғана пайда болады [9, 30 б.]. ортағасырлық қаланың пайда болуы мен дамуы бүкіл феодалдық қоғам эволюциясының сапалық қадам жасауына алып келді. Ортағасырлық қалаларда қарапайым тауар қатынасы маңызды орынға шықты. Қала тұрғындары о бастан алуан түрлі болды. Қалада негізінен қолөнершілер мен көпестер тұрды, олар бірінші болыр болашақ қалалардың орнына қоныстанған. Қала тұрғындарының ішінде маңыздылық категориясын бойынша бірінші орында қолөнершілер мен көпестер тұрды. Бірте бірте жаңа топтар қалыптаса бастайды. Қызмет көрсету саласында жұмыс істейтін адамдар категориясы пайда болады. Ірі қалаларда діни және зайырлы феодалдар, король әкімшілігінің өкілдері тұрды. Енді енді пайда бола бастаған, шартты түрде интеллигенция деп атауға болатын тағы бір тұрғындар категориясын ерекше бөлік қарастыруға болады. Олар дегеніміз, дәрігерлер, мұғалімдер, мектептер мен университеттер оқытушылары, сондай-ақ заңгерлер, құқықтанушылар, нотариустер[1, 18 б.].
Қала пайда бола бастағаннан-ақ тұрғындардың әлеуметтік және мүліктік теңсіздігі байқалады. ХІІ-ХІІІ ғасырлардан бастап-ақ қалаларда екі полюс пайда болады: байлар және кедейлер. Ауқыттылар мен байларға қарағанда кедейлердің саны қалада көбірек болды. Көлемі жағынан ортағасырлық қалалар әртүрлі болды: шағын, орташа, ірі. Шағын қалалардың тұрғындар саны көр емес, шамамен 1 мың адамдай боды. Орташа қалаларда 2 мыңнан 5 мыңға дейін жетті. ХІҮ-ХҮ ғасырларда қалалық өндірістің дамуымен және сауданың тұрақтануымен қатар қала тұрғындарының саны да өсті. Қала сондай-ақ деревнялар есебі үшін де өсті. Қала деревнядан өзіне көптеп шаруаларды тартты. ХІҮ-ХҮ ғасырларда 25-30 мың тұрғыны бар қала дамыған және кейінгі феодализм кезеңінің қалыпты қаласы болды. Тек аздаған қалаларда ғана (Париж, Венеция, Милан, Флоренция, Кордова, Севилья сияқты қалаларда) тұрғындар саны 80 мыңнан 100 мың адамға жетті. Бұлар ортағасырлық мегаполис ретінде болды, олардың жартысы қала-мемлекет (Италияда) болып қалыптасты [8]. Қала міндетті түрде дуалмен қоршалды. Дуалда кіретін және шығатын қақпалар болды. Бұл қақпаларда қарауыл орнатылып, олар белгілі бір уақытта жабылып тұрды. Көп жағдайда қалалар тек дуалдармен ғана емес, сонымен қатар су толтырылған немесе бос орлармен қоршалды. Жалпы алғанда ортағасырлық қала феодалды замокты еске салып, оның архитектуралық прототипі болды.[9, 118 б.].
Батыс Еуропада ортағасырлық қаланың орталығы базар алаңы болды, базардың жанында собор орналасты. Ал өзін өзі басқару құқығына ие қалалардың орталығы ратуша орналасқан алаң болды. ХІҮ ғасырдағы ортағасырлық қала тұрғындарының көбі шыққан деревнямен тығыз байланысын сақтап қалды. Қала қабырғасының сыртында, кейіннен қала маңындағы қоныс қабырғаларының сыртында қалалықтардың иелігі болған және бір жағынан олардың тіршілік ету көзіне айналған алқаптар, жайылымдар, бақшалар созылып жатты.
Бастапқыда ортағасырлық қаладардағы үйлер ағаштан тұрғызылды. Сол себепті қалаларда үйлердің өртенуі жиі болып тұрды. Дамыған феодализм кезеңінің соңына таман үйлерді тастан тұрғызуға көшеді. Қалалардың көшелері тар болғанымен қатар, бірті-бірте көшелер үйдің терезелерінен бірден далаға төгілген қоқыстарға тола бастайды. Қалалардың санитарлық жағдайы көшелердегі қозғалысты тежегенімен қоса өте қауіпті салдарға да алып келді. Қоқыс, тамақтың қалдықтарымен толған көшелерде егеуқұйрықтар қаптады, олар өз кезегінде жұқпалы аурулардың тарау көзі. Сол себепті ортағасырлық қалаларда обалар жиі жиі орын алып тұрды. Оба тараған тұста шағын қалардың тұрғындары толығымен қырылып қалуы мүмкін еді. Тарихта мұндай мысалдардың болғаны белгілі. Обалар кесірінен ортағасырлық Еуропа қалаларының саны бірнеше рет азайған.
Ортағасырлық қалалардың не феодалдардың не корольдің жеріне пайда болады. Сол себепті өмірінің бірінші күнінен бастап қалалар корольге немесе ақсүйектер немесе шіркеу сеньорлары тәуелділікке түсті. Дамыған феодализм кезеңінің бастапқы кезінде (ІХ-ХІ ғасырлар) қалалардағы билік сеньордың немесе король әкімшілігі өкілдерінің қолында болды. Әрине, король де, феодалдар да қаланың гүлденуіне мүдделі болды, өйткені бай қала олардың табыс көздерінің айтарлықтай маңызды көздерінің бір болды. Осындай жағдайда қала тұрғындарының тәуелділіктен құтылуға ұмтылулары түсінікті жағдай еді, алайда король де, феодал да қалалардың тәуелсіз болуын мүлдем қаламады. Өйткені, қалалар тәуелсіздік алып, өзін-өзі басқаруға қол жеткізсе, олар корольге де, феодалға ешқандай салық төлемей, ешқандай міндеттеме атқармайды. Сондықтан король билігі қалаларды өз уысынан шығармауға тырысты [8].
Батыс Еуропаның әр аймағында коммуналық қозғалыс түрлі сипатқа ие болды. Солтүстік және Орталық Италияда және Оңтүстік Францияда қалалар Х-ХІІ ғасырлардың өзінде тәуелсіздікке қол жеткізеді. Италияда солтүстіктегі ірі қалалар мен орташа қалалар қала-мемлекет деген статусқа ие болады. Қала өзін-өзі басқару жүйесін көшеді. Неміс жеріндегі көптеген қалалар да тәуелсіздік алады. Осы қалалардың кейбіреуі қала-республика статусын иемденеді. Оларды басында бургоминистр отырған қалалық кеңес басқарды. Бұл қалалар Магдебкрг қаласы арналып арнайы жасалған Магдебург құқығы бойынша өмір сүрді. Қалаға өзін-өзі басқарудың ең кең және жоғары формасын беретін Магдебург құқығы қалалық тәуелсіздіктің классикалық құқығы. Коммуналық қозғалыс нәтижесінде неміс жерінде тәуелсіздік алып қала-республика атағына қалалар: Гамбург, Бремен, Майнадағы Франкфурт, т.б.
Қалалардың көпшілігі, әсіресе, шағын қалалар, коммуналық қозғалыстардың нәтижесінде сеньорларға тәуелді болып қалады. Батыс Еуропа қалаларындағы коммуналық қозғалыстардың әртүрлі сипатта және нәтижелерінің түрлі болуына қарамастан осы қаладағы қозғалыстарды бір ортақтыққа ие болды, ол - Батыс Еуропа қалаларының тұрғындары крепостнойлық басыбайлылықтан айрылып, еркін тұрғындарға айналды [30, 48 б.]. Осы коммуналық қозғалыстардан кейін қалыптасқан дәстүрге сай қалада бір жыл және бір күн өмір сүрген адам еркін деп есептелінді. Қаладағы ауа адамды еркін қылады деген қанатты сөз коммуналық қозғалыстардың нәтижесін сипаттайтын ұғымға айналды.

1.2 Қала қалыптастырушы кәсіпорындар

Қала өндірісінің негізін құраған қолөнер өндірісі дамыған феодализм бірінші кезеңдерінде ұйымдастырудың ерекше түрі - цехтар немесе қолөнер гильдияларына ие болды. Византиядағы қолөнер бірлестіктері - корпорациялар мен киондар батыс еуропалық бірлестіктерден әжептәуір ерекшеленді.
Киония тұрақсыз, құрамындағы мүшелері көп емес қолөнер ұйымы болды. Цех немесе немес гильдия бастапқыда шағын қолөнершілердің ұйымы болды, алайда гильдия көбінесе көпестердің ұйымы еді. Цех өндірісінінің үстінен қатаң бақылау орнатылды, сонымен қатар қолөнер өнімдерерінің сатылуы да бақылауға алынды. Цехты мастер басқарды. Көбінесе қолөнерші-мастер өзінің шеберханасында жұмыс жасады. Оған 2-3 қосалқы шеберханалар немесе бірнеше шәкірттері көмектесті. Цехтардың пайда болған алғашқы жылдарында шебердің шәкірті бірте бірте белгілі бір уақыт ішінде мамандығын игеріп шебер болуға мүмкіндігі болды.
Қолөнердің осындай жолмен ұйымдасуы Батыс Еуропа елдерінің барлығы тән болды. Ғылымда цехтық мәжбүрлеу деген ұғым бар. Бұл дегеніміз қатаң цехтық шекетеу. Барлық нәрсе алдын ала анықталып белгіленді: шеберханада пайдалынатын материалдың сорты, оның ені, ұзындығы, белгілі бір матаны тігетін жіптері, шәкірттерінің саны, шебер және оның шәкірті жұмыс істеген құрал-саймандар, станоктардың саны, жұмыс күнінің ұзақтағы. Осы мәселелерге қатысты шебер өз еркімен шешім қабылдай алмады. Егер шебер белгіленген шектеулерге бағынбай өз бетімен қолданатын материалдарға немесе оның мөлшеріне қатысты шешем қабылданса, оның шеберханасы жабылатын немесе оған үлкен айппұл салынатын еді. Сондықтан ол қатаң шектерулерге бағынуға мәжбүр болды.
Бастапқыда цехтық шектеудің жағымдары жақтары жеткілікі болды. Өйткені қолөнершінің барлық өнімі сатылып отырды. Цехтық шектеу барлық шеберханалардағы өндірілетін өнімнің толығымен өтіп отыруы үшін оның шығарылатын мөлшерін қадағалап отырды. ХІҮ ғасырға дейін өзі-өзі ақтап отырған қатаң цехтық шекетеу ары қарай өндірістің даму жолындағы ірі кедергілердің біріне айналады. Өнім көлемінің шектеліп отыруы шеберханаларда артық өнім жасалуына тыйым салды. Бірнеше ғасыр бойы қолөнершілер шектеулі ғана өнім шығарып отыруға міндетті еді. Цех қала тұрғындарының өмірлерінде маңызды рөл атқарды. Және де ол маңыз цехтердің өндірістің бір құрылымы болуында ғана емес. Белгілі бір цехке қарайтын қолөнершілер өмірлерінің барлық қырларында цех шешуші орынға ие болды. Әрбір цехтың өз мерекелері, өзіндік ерекшеліктері, киімдері, бас киімдерінің фасондары, т.б. болды. Цехтердің қорғаушы әулиесі болды, ол әулиенің күні міндетті түрде аталып өтілді. Цехтар шіркеулер мен сыйынатын жерлер тұрғызды. Цех, сонымен қатар, корольды немесе сеньорды сарбаз-қолөнершілермен қамтамыз етіп әскери құрылым да болды. Осылайша, цех өндірістік, өмірлік маңызы бар, діни, мәдени, әскери, т.б. маңызға ие күрделі жүйе еді.
Қалалық тәуелсіздікке алып келген коммуналық қозғалыс тағы бір құбылыстың орын алуына септігін тигізді. Ол - ортағасырлық қалалардың даму сатысының алғашқы кезеңінде болмаған қалалық патрициаттың қалыптасуы. Сот, қаржы, қалалық әкімшілік бірте бірте патрициат қолында жинақтала бастайды. Нәтижесінде ХІІІ-ХҮ ғасырларда Батыс Еуропаның барлық дерлік елдерінде күрес қалалардың ішінде өрбиді - қалалықтар мен патрициаттар арасында. Батыс Еурораның әр қалаларындағы кейбір ерекшеліктерге қарамастан бұл күрес бай қолөнершілер мен қаланың саудамен айналысатын топтарының жеңісімен аяқталады. Осы бай қолөнершілер мен саудамен айналысатын топтар қалалық принциапатпен қосылып кеткен қалалық олигархиялық билікті қалыптастырады. Олигархиялық билік бай қалалықтардың мүддесі үшін жұмыс жасайды.
ХІҮ-ХҮ ғасырларда бай немесе үлкен, кедей немесе кіші цехтердің пайда болуына алып келген цехтердің трансформациясы немесе цехтық трансформация үдерісі байқалады. Бай цехтармен бәсекеге түскен кіші цехтер бәсекелестікке төтеп бере алмай бірті бірте кедейленеді де, кіші цехтердің мүшелері екі ғасырдан кейін қалыптасатын болашақ пролетариаттың прототипі болған жалданбалы жұмысшыларға айналады. Осы тарихи кезеңде цехтағы жағдай өзгере бастайды. Бұрын шәкірт уақыт өте келе шебер бола алатынына мүмкінді бар болған. Ал ХІҮ-ХҮ ғасырларда шәкірттер мұндай мүмкіндіктен айрылады. Осы уақытта шебер деген атаққа шебердің туысқандары немесе бар күшін жұмсаған (шеберге сыйлық беру, т.б.) шәкірт, соның өзі өте сирек, қол жеткізе алды. Жылдар өту барысында шәкірттер көптеп жұмысқа пайдаланылады. 12 жыл бойы оқыған шәкірт (яғни іс жүзінде шебер бола тұра) кәсиби және әлеуметтік саты бойынша жоғары жылжуға деген мүмкіндіктен қағылып, бұрынғысынша шәкірт болып қала берді. Іс жүзінде шебер қарапайым шәкірттің емес, толық қанды кәсіби шебердің еңбегін пайдаланған болып шығады. ХІҮ ғасырдағы шеберханалардағы жұмыс күнінің ұзақтығы 14 сағаттан 18 сағатқа дейін жалғасты.Осы уақыттан бастап тарих ғылымында цехтердің тұйықталуы деп аталған үдеріс басталады.
ХІІ-ХІІІ ғасырларда тағы бір жаңа құбылыс - көтерме сауданың ірі орталығы ретінде жәрмеңкелер пайда болады. Осы уақыттағы ең ірі жәрмеңке орталығы - Шампань. Ал кейінгі ғасырларда Еуропадағы жәрмеңке саудасының орталығы солтүстікке ауысады. Жәрмеңке саудасының басты орталығы Фландриядағы Брюгге қаласы болады. Осы кездегі сауда капиталының деңгейі ақша және несие операциялары сферасының пайда болуына алып келеді. Банктер пайда болады. Алғашқы банктер Солтүстік Италияда, Ломбардияда ашылды. Одан кейін олар Еуропаның басқа қалаларында да ашыла бастайды [20, 56-57 бб.].
ХІІІ ғасырдан кейін капиталистік капиталдың алғышарты болған сауда көпестік капитал жинақтала бастайды. Сауда капиталының қалыптасуымен қатар капиталистік өндірістің элементтері - мануфактуралардың алғашқы түрлері пайда бола бастайды. Цехтермен қатар өндірістің жаңа типі - мануфактуралар пайда болады. Бірақ бұл мануфактуралар әлі де капиталистік емес еді. Мануфактура - цехқа қарағанда, құрамындағы жұмысшылар саны көбірек, күрделі техникалық жабдықталған, т.б., өндірістің ірірек түрі. Мануфактураны цехтердеі сияқты әдеттегідей бір адам емес, кеңес басқарды. Мануфактура енді пайда бола бастаған цехтар сиқты қатаң шектеуге тәуелді болмады. Ол енді материал, станоктар санын таңдауда, жалпы өндірістің өзінде еркіндік таныта алды [21, 37 б.]. Осы уақытта әрине капитализм қалыптасты деп айта аламыз, алайда ХІІІ ғасырдың аяғы мен келесі ғасырладағы вотчинаның, класссикалық феодалды жүйенің дағдарысы жайлы айта бастауға себеп бар. Осындай жағдай жайлы тек қана қалада ғана емес, сонымен қатар селолық жерлердегі өзгерістер айтады. Феодалдық және крестьяндық шаруашылықтар тауарлы-ақша қатынастарына ене бастайды.
Жоғарыда айтқанымыздай, ортағасырлық қалалар Еуропадағы феодалдану үдерісінің басты өмірлік күретамырына айналып, ІХ-ХІІІ ғасырларда қолөнердің, сауданың, тауар өндірісі дамуының, капитализация элементтерінің пайда болуының орталығына айналады. Қала феодалдық мемлекет дамуының барлық сфераларына айтарлықтай ықпал ете бастайды. Қала өндірістің орталығы ғана емес, сонымен қатар Ортағасырлардағы мәдениет орталығы ретінде бекиді. Осы қалаларда мықты өндірістік потенциал және заттай байлықпен қатар, мәдени потенциял да жинақталады.

1.3 Византия қалаларының қалыптасуындағы ерекшеліктер және олардың гүлденуі
Ортағасырлық Батыста қала қалалық сословие сана-сезімінің жеткізушісі және насихаттаушысы болды. Ол діни сословиелерге қарсы тұрып, қалыптасқан дәстүрлі институттардың шеңберінен тыс дамыды деп айтуға болады. Осының нәтижесінде қалалық сана-сезім саяси теориялар мен әлеуметтік қызметте алдыда болатын түрлі өзгерістердің негізін қалап отырды. Мәселен, қалалардың сеньорлармен, ірі феодалдармен күресі барысында еркіндікті түсіндіретін азаматтық сана-сезімдер қалыптаса бастайды. Тіпті зерттеуші О.Тьери ортағасырлардағы коммуналдық қозғалыстарды ХVІІІ - ХІХ ғасырлардағы конститутция үшін болған көтерілістермен теңестірген болатын [22, 48 б.]. Ал О. Конттың пікірінше осындай сана-сезімдік қозғалыстар ортағасырлардағы феодалдардың жойылуына әсерін тигізген [7, 25 б.]. Бұл айтылған мәселелер батыс пен шығыстың жалғастырушы көпірі болған Византия империясының қалалары үшін де қатысы болды деп толық сеніммен айта аламыз.
Византия үшін қала аристократиялық сипатқа ие болды. Қала оның ішінде негізінен Константинополь империяның моделі болып табылды. Мұнда халық пен биліктің бірлігі жөніндегі иудаистік идея рефлекс түрінде емес, менталитетте орныққан болатын. Қалыптасқан белгілерден тысқары шығып кету тек кейбір жағдайларда ғана орын алған. Империялық идеологияның сипатының мықты болғаны соншалық византиялықтар өздерінің территориясы ретінде Сирияны, Испанияны қарастырып, тіпті Римді империяның тарихи орталығы деп қарастырды [3, 187-188 бб.]. Міне мемлекетке және қалаға деген осындай қатынас қалалардың дамуына да, құлдырауына да әсерін тигізбей қоймады. Осы айтылғандар Византия қалаларының дамуына қатысты айтылған пікірлердің теориялық тұжырымдамалары болып табылады. Ендігі жерде қарастырылып отырған кезеңде византиялық қалалардың даму ерекшелітеріне тоқталсақ.
Византияда феодалдық қоғамның негізгі институттары XI ғасырдың аяғында - XII ғасырдың басында қалыптасып болды. Осы уақытқа қарай - феодалдық вотчинаның басты белгілері қалыптасты және бұрынғы ерікті шаруалардың негізгі бөлігі феодалдық - тәуелді тірекке айналды. Орталық өкімет ірі жер иеленушілердің мүддесін көздей отырып, феодалдарға анағұрлым мол артықшылықтар берді. Феодалдар барған сайын жиі экскуссия ала берді - салықтан толық және ішінара босатылды және олардың жерлерін алу император тұрғысындағы шенеуніктердің бақылауынан шықты. Мұнда вотчинашы өз иелігіндегі салық жинау ісін өзі атқарды. Ол кейбір жағдайларда осы территорияда сот жүргізу құқығымен де пайдаланды. Мемлекет үстемдік етуші таптың еркін білдіре отырып, қалыптасқан жағдайды ресми бекіндірді, феодалдарға сот баж салығын жинауға (тек ерекше елеулі қылмысты қоспағанда) құқық беретін грамота берді, демек, бұл - оларға сот жүргізу құқығын берді деген сөз еді. Көп жағынан Батыс Еуропаға ұқсас феодалдық поместьенің иммунитеті (дербестігі) қалыптасты. Дегенмен Византия қоғамдық дамуының ерекшелігі ерте кезде-ақ басталған болатын [19, 47 б.]. Олай дейтін себебіміз Византия экономикасының өміршеңдегі түрлі сыртқы саяси қақтығыстардың ықпалына төтеп бере алды. Империя территориясында түрлі тайпалар орналасқанымен, елдің этникалық құрылымы өзгенімен оның жерінде түрлі варварлық корольдықтар қалыптаспады. Осының өзі елдегі феодализмнің генезисіне қолғабысын тигізді. Зерттеушілер Византиядағы феодализм генезисін төмендегідей екі кезеңге бөледі:
VII - ІХ ғасырдың орта тұсы. Бастапқы кезең, яғни бұл уақытта әлі де болса құлиеленушіліктің сарқыншақтары сақталған болатын. Бірақ арабтардың және тағыда басқа тайпалардың жаулаушылығының салдарынан құлиеленушілік құлдырап, еркін ауылдық қауым дамыды да, ортағасырлық Византия империясы қалыптасты.
ІХ ғ. ортасы - ХІІ ғасыр. Бұл уақытта феодалдық қатынастар жетекші орынға шығады [21, 27 б.].
Византияда Батыстағыдай крепостниктік құқық бұл кезде болған жоқ. Император домені біршама шағын болып қала берді. Мемлекет қазыналығынан бөлінген, билеп-төстеуші династия иеліктерінен түскен табыс шектеулі болды да, император өкіметі күшінің басты көзі бола алмады. Мемлекеттің негізгі табысы бұрынғыша ерікті шаруалардан және толық экскуссиясы жоқ вотчинашылардан - париктерден алынатын салықтардан құралды. Сондықтан да орталық өкімет феодал вотчиналарындағы париктерді жерге бекітіп қоюға мүдделі болмады.
Вотчинашылардың орталықтанбауы ыңғайын тежей отырып, оларды өзіне таңуға ұмтылып императорлар ерікті шаруалар тұрған белгілі бір территориядан түскен салық табысынан оларға жалақы, содан соң бұл территориялардың өздерін де қандай да болсын мемлекет пайдасына қызмет көрсеткен жағдайда сыйлап беретін болды. Бұл сыйға тартулар - прониялар XI ғасырда мемлекет жерін басқаруды жеке адамға беруден көрінді. XII ғасырдағы прониялар, көбіне әскери қызмет атқарған жағдайларда өмір бойына пайдалануға берілетін батыс еуропалық бенефицияға айналып, соған ұқсай бастады. Бірақ көп ұзамай пронияны мұрагерлік иелікке айналдыру бағыты көрінді. Мемлекетті нығайту құралы ретінде туған прония феодализм дамуының өз логикасы арқылы елдің феодалдық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.